304

Les terrasses antiérosives en Afrique. Typologie, efficacité, limites et

Embed Size (px)

Citation preview

Aquest llibre recull les ponències i comunicacions presentades a les Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscs Naturals celebrades a Palma els dies 14, 15 i 16 de setembre de 2006 al Parc de Tecnologies Ambientals de Mallorca.

Les Jornades varen ser organitzades pel Consell de Mallorca en el marc del projecte europeu TERRISC de la iniciativa comunitària INTERREG III B SUDOE.

© Consell de MallorcaDisseny/Maquetació: Diana Farràs i SerraImpressió: TrigonoDipòsit legal: PM 3015-2007ISBN: 978-84-96069-89-3

Departament de Medi Ambient. Consell de Mallorcac/ del General Riera, 111. 07010 Palma de Mallorca www.conselldemallorca.net/mediambient

ACTES DE LES JORNADESSOBRE TERRASSES I PREVENCIÓ

DE RISCS NATURALS

ACTAS DE LAS JORNADASSOBRE TERRAZAS Y PREVENCIÓN

DE RIESGOS NATURALES

Mallorca, 14, 15 i 16 de setembre de 2006

�Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscos Naturals · Mallorca, setembre 2006

ÍNDEx · ÍNDICEPRESENTACIÓ · PRESENTACIÓN

EL PROJECTE TERRISC: la prevenció dels riscos naturals mitjançant les terrasses de pedra en sec

PONÈNCIES · PONENCIAS1. Predição probabilística de movimentos de vertente na escala regional

J. L. Zêzere

2. Les inondations en Languedoc et en Roussillon : événements catastrophiques et contexte géomorphologique B. Lemartinel

3. GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental L. Lourenço

IV. COMUNICACIONS · COMUNICACIONESMOVIMENTS DE VESSANT I EROSIÓ A MARJADESMOVIMIENTOS DE VERTIENTE Y EROSIÓN EN TERRAZAS

1. ClasificaciónycaracterizacióngeoecológicadelosbancalesdelacuencadelGuiniguada(Gran Canaria, Islas Canarias, España) L.Romero;P.Ruiz;P.Máyer;E.Pérez-Chacón;L.Hernández

2. Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio: el papel del ganado vacuno M. Oserín; J. Arnáez; L. Ortigosa

3. DefiniçãodecritériosdesusceptibilidadegeomorfológicaamovimentosdevertentenaBaciaHidrográficadaRibeiradaMeiaLégua A.Seixas;C.Bateria;C.Hermenegildo;L.Soares;S.Pereira

4. EvaluaciónderiesgosenelpaisajeaterrazadodeLiguria:resultadospreliminaresymodelodeestudio-ProyectoAlpterInterregIIIB- G. Brancucci; G. Paliaga; F. Nervi

5. LesterrassesantiérosivesenAfrique.Typologie,efficacité,limitesetaméliorations E. Roose

6. Dinámicasuperficial,terrazasymanifestacionescataclísmicasenlosAndes.Algunoscomentariosapartirdelaproyeccióndevariosejemplos P. Usselmann

7. Valoración del impacto de la implantación de terrazas de cultivo en la costa granadina (SE España) V.H.Durán;C.R.Rodríguez;F.J.Martín;D.Franco

8. Medidasagroambientalesparaelcontroldelaerosiónyconservacióndelasterrazasdecultivo en el litoral granadino (SE España) C.R.Rodríguez;V.H.Durán;F.J.Martín;D.Franco

MARJADES, ESTRUCTURES DE DRENATGE I ESCOLAMENTTERRAZAS, ESTRUCTURAS DE DRENAJE Y ESCORRENTIA

9. Réflexionsurlerôlehydrologiquedesaménagementsanciensdesversantsetdesthalwe-gs: l’exemple des Cévennes C.Martin;J.F.Didon-Lescot;J.Jolivet

I.

II.

III.

7

9

15

17

31

39

63

65

63

77

87

97

105

119

125

131

139

141

� Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares

10. Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares S.Pereira;C.Bateira;C.Hermenegildo;A.Seixas

11. Riscosdecheiasedeinundaçõesapósincêndiosflorestais.Oexemplodasbaciashidro-gráficasdasribeirasdoPiódãoedePomares L. Lourenço; N. Pereira

12. Fragilitat de les marjades en cas de pluges intenses J. Rosselló

13. ElsistemadeparatsdeltorrentedeCapocorbNou(Mallorca).Análisisyfuncionalidad G. Alomar Garau; B. Clar; M. Siquier

14. Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa Figuera (Mallorca) A.Reynés;P.Alvaro;G.Alomar;J.Vadell.CartografiaG.AlomarGarau

INCENDIS FORESTALSINCENDIOS FORESTALES

15. Opapeldossocalcosnaprevençãodeincêndiosflorestais.Exemplosdasbaciashidro-gráficasdosriosAlvaeAlvoco(SerrasdoAçoredaEstrela) L. Lourenço; A. Nave

16. Importânciadossocalcosnamitigaçãodoriscodeerosãoapósincêndiosflorestais.ExemplosdasbaciashidrográficasdosriosAlvaeAlvoco(SerrasdoAçoredaEstrela) L. Lourenço; J. Fialho

17. Lespaysagesdeterrassesàl’épreuvedel’incendie:comportement,durabilitéetenjeux.LecasdelarégiondeCollioure/Banyuls-sur-Mer/Port-Vendres(Pyrénées-Orientales) J.-F.Galtié;J.-M.Antoine;A.Peltier

18. Valoración de terrazas frente a incendios forestales en la CAIB J.Joy;A.Medrano

19. Prevenciónyluchacontralosincendiosforestales.Elusodeganadoenloscamposaban-calados de la serra de Tramuntana G. Alomar; G. Bardi

PATRIMONI DE MARJADES: ABANDONAMENT,CONSERVACIÓ,REHABILITACIÓPATRIMONIODETERRAZAS:ABANDONO,CONSERVACIÓN,REHABILITACIÓN

20. Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião C.Hermenegildo;H.Pina;S.Pereira;A.Seixas

21. L’intérêt des cartes de l’état actuel de conservation des terrasses de culture en Cévennes M.Castex;F.Allignol;D.Lécuyer

22. Le Programme « Mille et Une Terrasses d’Ariège » F. Regnault

23. Pierre sèche : l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels C. Cornu

24. Abandonodeterrazasagrícolas:procesosdeerosiónydesorganizacióndelpaisaje S.Asins-Velis

149

159

181

191

201

203

213

227

239

245

253

255

265

275

281

289

173

Com acció de la darrera fase del projecte TERRISC: recuperació d’espais marjats i prevenció de riscos na-turals, realitzat en el marc de la iniciativa comunitària INTERREG III B SUDOE, es varen celebrar al Parc de Tecnologies Ambientals de Mallorca, del 14 al 16 de setembre de 2006, les Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscs Naturals, les comunicacions de les quals es recullen en la publicació que em plau presen-tar-vos.

Les jornades aplegaren més de 80 investigadors i experts procedents de les di-ferents entitats que participaven en el projecte i d’altres centres d’estudi i recer-ca d’arreu d’Europa, amb els objectius de posar a disposició dels investigadors i del públic interessat els resultats del projecte i afavorir un espai d’intercanvi d’informació i d’experiències al voltant del tema del projecte: els espais marjats i la seva funció en la prevenció dels riscs naturals.

Un tret fonamental dels projectes de cooperació a escala europea és la difusió dels resultats, és a dir, donar a conèixer el que s’ha fet i que pot servir per a altres regions amb problemes comuns. La comunicació mitjançant diferents instruments esdevé, per tant, una fita bàsica de qualsevol iniciativa.

Així, l’intercanvi d’experiències i resultats obtinguts al llarg d’un projecte permet redactar documentació conjunta i dissenyar models comuns d’actuació, elaborar material de difusió que afavoreix la sensibilització social —sobretot pel que fa al medi ambient— i crear espais de debat. Tot això millora la transferència de conei-xement i tecnologia, en una societat cada dia més exigent.

Només cal agrair als participants les seves contribucions a un tema de prou relle-vància i d’indubtable actualitat com és la prevenció dels riscs naturals, mitjançant el coneixement adequat, la conservació i la gestió de les terrasses de pedra en sec o marjades, estructures tan integrades al nostre paisatge i arrelades a la nostra cultura i identitat.

Catalina Julve Caldentey Consellera executiva de Medi Ambient

Consell de Mallorca

PRESENTACIÓ

�Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscos Naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

EL PROJECTE TERRISC: LA PREVENCIÓ DELS RISCS NATURALS

MITJANÇANT LES TERRASSES DE PEDRA EN SEC

EL PATRIMONI DE PEDRA EN SEC A MALLORCA: ANTECEDENTSGEOGRÀFICSIHISTÒRICS

Les construccions de pedra en sec han estat, al llarg de la història, estretament relacionades amb les activitats agràries desenvolupades a l’illa de Mallorca i n’han constituït un tret definidor del paisatge rural. Així, parets, marges, edificacions tant destinades a persones com a animals, camins, estructures hidràuliques i d’altres destinades a l’aprofitament dels recursos naturals, s’han estès per tota l’illa, amb algunes diferències constructives en funció de la ubicació: al migjorn i al llevant de Mallorca, sobre zones planes, l’element definidor són les parets de tanca, les barraques i els elements de control hídric; a la serra de Tramuntana, en canvi, els elements més característics són els camps de marjades, amb una important xarxa de camins empedrats i d’elements de regulació dels excessos hídrics.

El gran desenvolupament i la gran varietat de construccions s’han d’atribuir a la conjunció de circum-stàncies físiques i històriques. Entre els factors físics destaca el predomini de la pedra calcària, un ma-terial abundant i de gran qualitat que ha facilitat la construcció d’estructures ben complexes. També el relleu esquerp, combinat amb la possibilitat de precipitacions intenses, ha obligat a construir estructures dirigides a evitar els processos erosius i les inundacions, i a permetre el conreu de vessants mitjançant les marjades. D’altra banda, la forta aridesa estival, característica del clima mediterrani, ha obligat a crear un gran nombre d’obres de captació, de distribució i d’emmagatzematge d’aigua.

Des d’una perspectiva històrica, les construccions de pedra en sec ja es troben documentades en els segles XIII i XIV, tot i que el gran desenvolupament que han tingut s’ha d’atribuir a èpoques posteriors. L’augment de la superfície agrícola i, simultàniament, de les construccions de pedra en sec ha durat fins al començament del segle XX, amb diverses èpoques de creixement notable.

Al principi del segle XX s’inicià l’abandonament progressiu dels camps de conreu i la regressió de les activitats agràries, amb el consegüent deteriorament de les construccions de pedra en sec associades. Aquest procés es va accelerar a partir de la dècada dels anys seixanta amb el canvi de model econòmic sofert a l’illa, i amb la transició d’una economia fonamentada en l’activitat agrària a una de basada en l’activitat turística.

Les marjades són les construccions de pedra en sec més extenses a la serra de Tramuntana, on el relleu fa imprescindible el marjament dels vessants per obtenir terrenys de conreu.

En el fons de les valls per on discorre la xarxa torrencial hi ha una superfície marjada menys densa i relacionada especialment amb la contenció de les terrasses fluvials, amb la particularitat que molts de murs o parets de delimitació de parcel·les combinen aquesta funció amb la de contenció de terra.

El conreu de l’olivera, que antigament es combinava amb el de cereals i el de lleguminoses, és predo-minant en aquests espais marjats, mentre que les marjades de regadiu es limiten als llocs on hi ha fonts, com és el cas d’alguns municipis on l’abundància d’aigua ha permès la implantació de sistemes de re-gatge complexos i el manteniment d’espais marjats molt desenvolupats.

La qualitat i la varietat constructiva dels camps amb marjades ens indiquen que una bona part no han estat construïdes pels pagesos, sinó per margers professionals. La importància d’aquest ofici s’ha pogut constatar mitjançant testimonis orals de mestres margers i de famílies que han transmès el coneixement de pares a fills.

10 Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares

Les zones més abruptes de la serra de Tramuntana presenten unes marjades més adaptades al medi; la resta de vessants presenten una artificialitat i ordenació més acusades. El màxim esforç constructiu, el representen conjunts de marjades distribuïdes de forma paral·lela i amb diferents sistemes d’accés i de comunicació entre si (rampes, escales, camins empedrats...), i generalment estan associades a conreus intensius d’hort o de secà.

El recurs natural ha estat la pedra que hi havia al mateix lloc on es construïa la marjada o a les proxi-mitats. En conseqüència, la pedra majoritària ha estat la calcària, que permet diferents graus i nivells d’elaboració, els quals han sofert una evolució al llarg del temps.

L’ofici de marger, i també el reconeixement social, ha estat objecte d’atenció especial. Per aquest motiu, el Consell de Mallorca du a terme, des de fa anys, accions adreçades a recuperar aquest ofici mitjançant programes de formació, als quals s’han d’afegir treballs de conservació i restauració de construccions de pedra en sec, principalment antics camins de la xarxa viària tradicional, que donen ocupació a treba-lladors qualificats que han conegut i après les tècniques gràcies a aquests programes.

Paral·lelament a aquestes accions, s’han realitzat estudis de recerca i catalogació d’elements de pedra en sec, com ara el Programa d’Anàlisi i Catalogació dels Camps Marjats de Mallorca, i s’ha participat activament en projectes de cooperació i intercanvi d’experiències amb altres regions i països, en el marc de diverses iniciatives europees. Totes aquestes accions estan fortament relacionades amb estratègies actives de desenvolupament sostenible local, les quals, a partir de l’adopció de mesures de protecció i divulgació, han de permetre augmentar el valor d’aquest patrimoni i fer que s’integri en l’economia local.

El projecte europeu PATTER, en el marc de l’acció II del programa RAPHAEL - DG X de la Comissió Europea, fixa els objectius d’establir i difondre una metodologia d’anàlisi i diagnòstic de les marjades, utilitzable i adaptable a les diverses realitats que conformen l’àmbit mediterrani, així com difondre els resultats amb la finalitat d’oferir eines per valorar, recuperar i mantenir el patrimoni.

ELS RISCS NATURALS I COM ES PERCEBEN

Els riscs naturals, per contraposició als riscs tecnològics, són fenòmens físics que es poden manifestar de forma ràpida o lenta i que tenen un origen atmosfèric, geològic o hidrològic. La conseqüència de l’acció dels riscs naturals són els desastres o les catàstrofes naturals amb efectes sobre la població, les infrastructures, els sistemes productius i els recursos naturals i culturals. Aquests efectes, quantificables, poden abastar escales locals, regionals, nacionals o planetàries i, segons les dades de què actualment hom disposa, sembla que han augmentat a tot el món.

A l’àmbit mediterrani, inundacions, esllavissaments de terrenys i incendis forestals són els riscs més freqüents a què ha de fer front la societat, i, tot i que tenen la consideració de naturals, l’acció humana els pot afavorir.

L’impacte dels riscs naturals es pot reduir, per una part, gràcies a una millor comprensió dels fenòmens físics i de l’intercanvi del coneixement científic, i per l’altra, a l’adopció de polítiques de planificació i gestió territorial i mediambiental, i de mesures de conscienciació i informació. També s’ha d’incidir en la implantació i la dotació d’estructures d’actuació quan, malauradament, el desastre ja s’ha produït, aspecte que s’inclou en l’àmbit de la protecció civil i les emergències.

En els darrers anys, la societat actual, esperonada per esdeveniments catastròfics d’àmbit regional, na-cional o mundial, ha incrementat notablement la sensibilització envers els riscs i els desastres naturals. Esmentem, per exemple, l’Estratègia Internacional per a la Reducció de Desastres de l’ONU, les resolu-cions legislatives del Parlament Europeu sobre catàstrofes naturals (incendis, sequeres i inundacions) o, a casa nostra, els plans especials aprovats relatius als riscs sísmics, d’inundacions, d’incendis forestals i, més recentment, el de riscs de fenòmens meteorològics adversos. La incorporació plena de la prevenció de riscs i la gestió dels desastres naturals en les línies d’acció prioritària en l’àmbit europeu demos-

11Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscos Naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

tren la preocupació envers aquesta problemàtica (proposta de directiva sobre inundacions, estratègia de l’Agència Europea del Medi Ambient 2004-2008 i sisè programa marc d’acció comunitària en matèria de medi ambient, entre d’altres).

Finalment, cal esmentar, com a exemple d’integració dels riscs naturals en la planificació territorial, la inclusió en el Pla Territorial de Mallorca, aprovat pel Consell de Mallorca el desembre de 2004, de les àrees de prevenció de riscs identificades a l’illa i els usos que hi són prohibits, permesos o condicionats, i també les determinacions d’aquests usos.

EL PROJECTE TERRISC

El projecte TERRISC, que s’ha desenvolupat entre els anys 2004 i 2006, ha proposat, des d’una òptica innovadora, la revaloració dels espais marjats per la funció preventiva de riscs naturals i de regulació i gestió dels recursos hídrics, sense perdre’n de vista els valors culturals i paisatgístics.

Hi han participat quatre regions: Mallorca (Illes Balears, Espanya), Coimbra i Porto (Portugal), i les Cevenes (França), totes representatives de la diversitat física i socioeconòmica dels tres estats europeus dins el territori inclòs en el programa INTERREG IIIC SUDOE.

A cada una de les regions, les entitats responsables de dur a terme el projecte han estat:

- A Mallorca: Departament de Medi Ambient i Natura del Consell de Mallorca.- A Coimbra: Universidade de Coimbra, Facultat de Lletres. Núcleo de Investigaçao de In-

cêndios Florestais (FLUC-NICIF).- A Porto: Universidade do Porto, Facultat de Lletres.- A les Cevenes: Parc Nacional de les Cevenes i Centre National de la Recherche Scientifi-

que, delegació de Llenguadoc-Rosselló (UMR 6012 “ESPACE”).

A més, hi han participat en qualitat d’associats el Departament de Geografia de la Universidad de Las Palmas de Gran Canaria i la Fundació el Solà, de la Fatarella (Tarragona).

El medi físic de les regions participants està definit per:

- l’abandó de l’activitat agrària, - l’existència d’un patrimoni format per paisatges de marjades,- la possibilitat de desenvolupament d’un turisme cultural i sostenible, - la potencialitat d’acció de diferents riscs naturals.

A cada una de les regions s’han escollit territoris pilots per mostrar com les àrees marjades contribueixen positivament a la prevenció de riscs naturals i serveixen per detectar els problemes mediambientals que els afecten.

A partir de la informació experimental i de camp, s’han utilitzat tècniques d’integració de dades territo-rials (SIG), que faciliten el tractament de les dades de transferència per a futures accions d’ordenació i gestió del territori.

Aquest projecte també ha pretès impulsar la recuperació dels espais marjats i/o els cultius associats en zones representatives de les regions participants, i fomentar les iniciatives públiques i privades per pro-tegir i conservar aquests espais essencials per a l’equilibri mediambiental.

L’objectiu general del projecte ha estat avaluar, mitjançant una metodologia experimental comuna, la capacitat de regulació hídrica i de prevenció de riscs ambientals de les marjades de diferents territoris de l’Europa sud-occidental. Per altra banda, el projecte ha suposat la possibilitat d’establir i divulgar estra-tègies comunes de gestió i conservació d’aquests paisatges culturals, preveure’n la degradació, evitar-ne l’abandonament i estimular-ne la recuperació, deixant oberta la línia de difusió i recuperació.

12

El projecte s’ha estructurat en tres fases:

Primera fase

L’objectiu ha estat dissenyar camps experimentals per estudiar el funcionament hídric de les marjades i la caracterització territorial de les diferents zones pilot. Durant aquesta fase s’han duit a terme els se-güents treballs:

- Elecció d’àrees experimentals d’anàlisi que reuneixen una mostra representativa de les condicions físiques i del marjament, que permeten aconseguir els objectius del projecte.

- Disseny, confecció i assaig de sistemes específics de mesura de l’efecte hidrològic de les terrasses de cultiu mitjançant parcel·les experimentals en què es controlen les entrades i les sortides d’aigua en diferents condicions litològiques, climàtiques i d’ús (conservació, tècnica constructiva i tipus de cultiu).

- Cartografia de la superfície, estat de conservació i usos actuals dels camps marjats en les àrees d’anàlisi.

- Identificació, catalogació i cartografia dels sistemes específics de regulació hídrica (dre-natges, conduccions, estructures diverses...) annexos als camps marjats; se n’ha establert l’eficiència i la funcionalitat.

- Detecció, a escala regional i per a cada un dels territoris implicats en el projecte, dels factors de risc —climàtics, litològics, geomorfològics i d’altres— que afecten els espais marjats, especialment els riscs hídrics i els efectes tant directes com indirectes que puguin tenir.

Segona fase

En aquesta fase s’han analitzat els resultats obtinguts a la primera, mitjançant els següents treballs:- Integració dels resultats de les mesures de processos sobre àrees experimentals amb les

observacions qualitatives sobre àrees de major escala.- Anàlisi, mitjançant la utilització del SIG, de les interrelacions que hi ha entre les caracterís-

tiques estructurals del camp amb marjades, l’estat de conservació i els usos, en relació amb la capacitat de prevenció de riscs, tant d’origen hídric com relacionats amb altres tipus de processos.

- Desenvolupament de models d’avaluació del risc potencial a les regions marjades mitjan-çant la integració de factors mediambientals, constructius i d’ús.

- Avaluació de l’eficiència de les marjades com a estructures que faciliten els processos d’infiltració i de millora de recursos hídrics.

Tercera fase

S’ha destinat a elaborar documentació conjunta, a posar a disposició dels investigadors i del públic inte-ressat els resultats del projecte i a crear espais d’intercanvi d’informació, bé per mitjà de la pàgina web o amb reunions de treball.

En concret, en aquesta fase s’ha realitzat el següent:- Intercanvi d’experiències i de resultats obtinguts a cada una de les zones d’estudi amb

l’objectiu d’establir documentació conjunta i models comuns d’actuació.- Elaboració de material de difusió i valoració dels aspectes mediambientals d’aquests tipus

de paisatge cultural, sense perdre de vista el rerefons cultural i social que els acompanya.- Realització d’accions de comunicació pública dels resultats.

13Jornades sobre Terrasses i Prevenció de Riscos Naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

- Disseny, promoció i difusió d’iniciatives d’aprofitament del patrimoni de marjades com-patibles amb la conservació del paper mediambiental i com a atractiu per a un turisme alternatiu i sostenible.

- Creació de fòrums d’intercanvi i difusió d’experiències en aquest camp.

En aquesta darrera fase del projecte han tingut lloc les jornades, les ponències i les comunicacions que es presenten en aquest document i que pretenen servir com a plataforma d’intercanvi del coneixement i de l’estat de la qüestió, no només als socis participants, sinó també a altres regions i centres de recerca sobre els temes que són objecte del projecte.

Les perspectives futures de recerca aplicada, en vista dels resultats obtinguts en el projecte TERRISC, i d’acord amb les línies d’acció prioritàries fixades per la Unió Europea esmentades més amunt, fan pen-sar en la necessitat d’avançar i millorar en el coneixement dels espais marjats i el paper que juguen en la prevenció dels riscs i els desastres naturals. El camí està, afortunadament, iniciat; només cal encoratjar els equips d’investigació perquè el segueixin amb il·lusió.

Josep Antoni Aguilò RibasCap de Servei del Departament de Medi AmbientConsell de Mallorca

14

PONÈNCIESPONENCIAS

1�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

1�

1�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

PREDIÇãO PROBABILÍSTICA DE MOVIMENTOS DE VERTENTE NA ESCALA REGIONAL

J. L. Zêzere

Centro de Estudos Geográficos da Universidade de Lisboa - Faculdade de LetrasAlameda da Universidade. 1600-214 - Lisboa

[email protected]

RESUMO

O estudo da perigosidade geomorfológica integra dois aspectos distintos, ainda que complementares: a avaliação da susceptibilidade, entendida como a propensão do território à ocorrência de um tipo particu-lar de movimento de vertente, com base nos factores condicionantes da instabilidade; e a probabilidade de ocorrência do movimento de vertente, frequentemente determinada de modo indirecto através da avaliação da probabilidade do evento desencadeador. Os métodos estatísticos de avaliação da suscepti-bilidade, quando acompanhados por procedimentos de validação baseados na partição espacio-temporal das bases de dados de movimentos de vertente, permitem determinar o poder preditivo dos modelos construídos, bem como definir de modo consistente as classes de susceptibilidade. Por outro lado, os resultados da análise frequencial dos movimentos de vertente e o cálculo dos períodos de retorno dos eventos desencadeadores, podem ser integrados nos modelos espaciais, de forma a evoluir da suscep-tibilidade para uma avaliação probabilística da perigosidade, assumindo que as situações pluviométri-cas que originaram instabilidades nas vertentes no passado vão produzir efeitos idênticos quando se repetirem no futuro. Os dados probabilísticos correspondentes a cenários desencadeantes com período de retorno conhecido apresentam a vantagem adicional de poderem ser facilmente integrados com a informação relativa à vulnerabilidade e ao valor dos elementos vulneráveis, no processo de avaliação quantitativa do risco de deslizamento.Palavras chave: modelos preditivos, susceptibilidade, perigosidade, deslizamentos translacionais, re-gião de Lisboa.

RESUMEN

El estudio de la peligrosidad geomorfológica integra dos aspectos distintos: la evaluación de la suscepti-bilidad, entendida como la propensión del territorio a la ocurrencia de un tipo particular de movimiento de vertiente, en base de los respectivos factores condicionantes; y la probabilidad de ocurrencia de lo deslizamientos, determinada frecuentemente de modo indirecto a través de la evaluación de la probabili-dad del factor desencadenante. Los métodos estadísticos de evaluación de la susceptibilidad, cuando son seguidos por la validación independiente basada en la partición espacio-temporal de las bases de datos de movimientos de vertiente, permiten la determinación de la capacidad predictiva de los modelos, así como la definición objetiva de las clases para los mapas de susceptibilidad. Por otra parte, los resultados obtenidos del análisis de frecuencia de los deslizamientos y del cálculo de los períodos de recurrencia de los factores desencadenantes se pueden integrar en los modelos espaciales, permitiendo la evolución de la susceptibilidad para una evaluación probabilista de la peligrosidad, si se asume que las condiciones de la precipitación que han originado inestabilidad en el pasado han de producir efectos similares en el futuro. Los datos probabilísticos computados para un escenario desencadeante con un período de retorno definido se pueden integrar fácilmente con la información de la vulnerabilidad y del valor de los elemen-tos vulnerables, en el proceso de la evaluación cuantitativa del riesgo de deslizamiento.Palabras clave: modelos predictivos, susceptibilidad, peligrosidad, deslizamientos translacionales, re-gión de Lisboa.

1� Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional

1. MODELO CONCEPTUAL DO RISCO ASSOCIADO AOS MOVIMENTOS DE VERTENTE

O modelo conceptual mais adoptado internacional no estudo dos riscos associados aos movimentos de vertente foi sistematizado por Varnes et al. (1984), no âmbito do Programa de Ciências da Terra da UNESCO. Para este autor, a perigosidade (hazard) é definida como a probabilidade de ocorrência de um fenómeno [movimento de vertente] potencialmente destruidor, num determinado período de tempo e numa dada área. A vulnerabilidade (vulnerability) corresponde ao grau de perda de um dado elemento ou conjunto de elementos em risco (e.g. populações, propriedades, actividades económicas), em re-sultado da ocorrência de uma manifestação de instabilidade de determinada magnitude. O risco (risk) exprime a possibilidade da ocorrência de consequências gravosas, económicas ou para a segurança das pessoas, em resultado do desencadeamento de um fenómeno natural ou induzido pela actividade antró-pica (Varnes et al., 1984; Leroi, 1996; Einstein, 1997; Guzzetti, 2000; Cardinali et al., 2002; Crozier & Glade, 2005). Neste contexto, o nível de risco de uma determinada área resulta da intersecção entre a perigosidade, a vulnerabilidade dos elementos em risco (ou elementos vulneráveis, ou elementos expos-tos) e o respectivo valor, podendo ser quantificado através da equação genérica:Risco = Perigosidade x Vulnerabilidade x Valor dos Elementos em Risco (1)A avaliação da perigosidade implica a antecipação do comportamento dos movimentos de vertente que vão ocorrer no futuro, respondendo a três questões fundamentais, numa base probabilística (Guzzetti et al., 1999): onde vão ocorrer os futuros movimentos? (noção de localização espacial); quando vão ocor-rer esses movimentos? (noção de recorrência temporal); qual é o seu potencial de destruição? (noção de intensidade ou magnitude). A identificação e valoração dos elementos em risco são etapas razoavelmen-te objectivas na análise do risco, contrastando, marcadamente, com a avaliação da vulnerabilidade. A vulnerabilidade dos elementos expostos depende das respectivas características estruturais, mas também das propriedades dinâmicas dos movimentos de vertente (e.g. velocidade), bem como das solicitações mecânicas por eles produzidas. Estes dois últimos aspectos condicionam a magnitude dos movimentos de vertente, cuja definição permanece pouco clara no domínio da instabilidade geomorfológica, ao con-trário do que acontece, por exemplo, na avaliação do risco sísmico (Leone et al., 1996).

Figura 1. Modelo conceptual da análise e gestão do risco associado a movimentos de vertente (adaptado de Canuti & Casagli,1994).

Figura 1. Modelo conceptual da análise e gestão do risco associado a movimentos de vertente (adaptado de Canuti & Casagli,1994).

1�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Pese embora a lógica e consistência do modelo conceptual atrás referido, a sua aplicação no processo de Gestão do Risco nem sempre é fácil, devido ao carácter tipicamente não linear da aceitabilidade do risco. Com efeito, um mesmo produto ‘perigosidade x vulnerabilidade x valor’ pode corresponder a um risco aceitável, ou não, dependendo do valor da probabilidade e da magnitude dos danos associados. Neste sentido, alguns trabalhos recentes têm evidenciado as vantagens de expressar o risco sob a forma de coordenadas ‘frequência - dano potencial’, no contexto do processo de Gestão do Risco (Fell et al., 2005; Leroi et al., 2005). No entanto, ainda não está resolvida a questão da transposição deste tipo de informação para um mapa de risco efectuado na escala regional. A figura 1 sistematiza os processos de Análise e Gestão do Risco associado aos movimentos de vertente, incluindo as fases de avaliação da perigosidade e da vulnerabilidade.

2. PREDIÇãO DE MOVIMENTOS DE VERTENTE NA ESCALA REGIONAL: SUSCEP-TIBILIDADE E PERIGOSIDADE

A avaliação da perigosidade geomorfológica na escala regional baseia-se em três princípios fundamen-tais (Varnes et al., 1984; Hutchinson, 1995): (i) os movimentos de vertente já ocorridos num território podem ser reconhecidos, classificados e cartografados; (ii) as condições que determinam os movimentos (factores de instabilidade) podem ser identificadas, registadas e utilizadas para construir modelos pre-ditivos; e (iii) a ocorrência de futuros movimentos de vertente pode ser inferida, no espaço e no tempo, possibilitando o zonamento do território em classes de perigosidade hierarquizadas. Subjacente a este princípios está a noção de uniformitarismo, admitindo-se que a instabilidade futura deverá verificar-se sob condições idênticas às que determinaram a instabilidade passada e presente; ou, por outras palavras, que “o passado e o presente são as chaves para o futuro”.É hoje consensual que o estudo da perigosidade geomorfológica integra dois aspectos distintos, ainda que complementares (Van Westen et al., 2003; Zêzere et al., 2004): (i) a avaliação da susceptibilidade, entendida como a propensão do território à ocorrência de um tipo particular de movimento de vertente, com base nos factores condicionantes da instabilidade; e (ii) a probabilidade de ocorrência do movimen-to de vertente, frequentemente determinada de modo indirecto através da avaliação da probabilidade do evento desencadeador, como um episódio de precipitação intensa ou um sismo.Independentemente das metodologias de análise, a avaliação da susceptibilidade à ocorrência de movi-mentos de vertente integra três etapas fundamentais (Gueremy, 1984; Asté, 1991; Soeters & Van Westen, 1996): (i) inventário e análise dos movimentos de vertente já verificados no território; (ii) identificação e cartografia dos factores de pré-disposição (condicionantes) responsáveis pelo aparecimento ou aceleração dos movimentos; e (iii) interpretação dos factores com recurso a modelos de correlação espacial. Deste modo, a avaliação da propensão do terreno à ocorrência de movimentos de vertente pode ser efectuado com o recurso a métodos de cartografia directa e indirecta (Guzzetti et al., 1999; Alleotti & Chowdhury, 1999).O método de cartografia directa (ou método geomorfológico) baseia-se fundamentalmente na análise dos efeitos da instabilidade. O geomorfólogo determina o grau de susceptibilidade qualitativamente, com base na sua experiência e conhecimento de campo. Deste modo, os resultados obtidos são marca-damente subjectivos e dificilmente validáveis, a não ser no fim de alguns anos.Os métodos de cartografia indirecta baseiam-se fundamentalmente na análise das causas da instabilidade e recorrem a modelos determinísticos, heurísticos ou estatísticos para a predição das áreas susceptíveis à ocorrência de movimentos de vertente, com base na análise das inter-relações entre a distribuição dos mo-vimentos de vertente e o padrão espacial dos factores condicionantes da instabilidade. Independentemente do método, a aplicação de cartografia indirecta implica a definição prévia de unidades cartográficas no ter-ritório, que podem ser: unidades matriciais, unidades de condição única (domínios homogéneos), unidades geológico-geomorfológicas, unidades morfo-hidrológicas, ou unidades topográficas (Guzzetti, 2005).Os métodos determinísticos baseiam-se em leis físicas e mecânicas, como a conservação da massa e energia ou o equilíbrio das forças. O principal inconveniente à sua utilização na escala regional prende-se com a insuficiência dos dados disponíveis, que determina um elevado grau de simplificação e uma

20 Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional

aplicação limitada a movimentos de vertente simples, em terrenos relativamente homogéneos dos pon-tos de vista geológico e geomorfológico.Os métodos heurísticos de base empírica (indexação), baseiam-se na atribuição de scores a um conjunto de factores de instabilidade passíveis de representação cartográfica. Os scores relativos a cada unidade de terreno são somados ou multiplicados, conduzindo a valores de susceptibilidade que, depois, podem ser divididos em classes. O principal inconveniente dos métodos de indexação reside na elevada sub-jectividade que reveste a atribuição dos scores aos factores de instabilidade, facto que é agravado pelo carácter semi-quantitativo do método. Na maior parte dos casos, os “pesos” atribuídos na indexação não representam mais do que uma hierarquização das variáveis quanto ao respectivo contributo para a insta-bilidade das vertentes, e este aspecto nem sempre é tomado na devida consideração na fase de integração dos dados para produção do mapa de susceptibilidade. Os métodos estatísticos utilizam funções paramétricas empíricas (bi-variadas ou multi-variadas), que relacionam os factores que condicionaram a instabilidade passada e presente, possibilitando a predi-ção quantificada da susceptibilidade, mesmo nas áreas ainda não instabilizadas. Estes métodos têm a vantagem de permitir a determinação, quantitativa e objectiva, do peso específico de cada variável na distribuição das manifestações de instabilidade passadas.Os procedimentos analíticos desenvolvidos numa avaliação da susceptibilidade ou da perigosidade ge-omorfológica devem revestir-se da máxima objectividade, de modo a não acentuar as incertezas e li-mitações que são inerentes ao assunto. Com efeito, a incerteza está presente em todas as etapas de um modelo preditivo, a começar na identificação e delimitação dos movimentos de vertente no terreno, nomeadamente no caso dos movimentos mais antigos e com topografia mais obliterada. Por outro lado, a quantidade e a qualidade dos dados de base disponíveis raramente são as ideais, devido, nomeadamente: (i) ao carácter descontínuo das manifestações de instabilidade, no tempo e no espaço; (ii) a lacunas de informação acerca do registo frequencial dos movimentos de vertente; e (iii) à dificuldade em identificar os factores de instabilidade mais relevantes e em estabelecer relações causa - efeito (Alleotti & Cho-wdhury, 1999).Os modelos estatísticos utilizados nas avaliações da susceptibilidade são também fonte de incerteza pelas limitações e insuficiências que apresentam. Os modelos baseados em análise estatística bi-va-riada têm a vantagem de permitir um maior controlo sobre a importância relativa de cada variável na distribuição dos movimentos de vertente. No entanto, estes modelos não têm na devida consideração as possíveis auto-correlações entre variáveis e este é o seu principal inconveniente. Este problema pode ser ultrapassado com recurso a um método estatístico multivariado (e.g. análise discriminante ou regressão logística). No entanto, os modelos multivariados pressupõem uma distribuição normal nas variáveis preditoras e uma repartição equilibrada no número de unidades de terreno instabilizadas e não instabili-zadas, factos que raramente se verificam na realidade (Carrara et al., 1999).O tipo de unidade cartográfica utilizada origina, também, constrangimentos na avaliação da suscep-tibilidade aos movimentos de vertente, e este aspecto é geralmente negligenciado na discussão dos modelos preditivos. Com o desenvolvimento crescente dos Sistemas de Informação Geográfica, assiste-se à utilização dominante de unidades de terreno matriciais (pixel), facto que facilita grandemente os procedimentos de cálculo automático. No entanto, os movimentos de vertente, como a generalidade dos fenómenos naturais, não têm uma geometria equivalente ao pixel. Deste modo, a selecção do tamanho da unidade matricial, ajustada ao pormenor da base de dados cartográfica, assume enorme importância e pode ser decisiva para a obtenção de um bom ou mau modelo preditivo.Por último, tem sido amplamente demonstrado que, num mesmo território, diferentes tipos de movi-mentos de vertente têm distribuições espaciais (e também ritmos temporais) distintas, determinadas por diferentes condicionalismos por parte dos factores de instabilidade (Leroi, 1996; Zêzere, 2002; Van Westen et al., 2003). Deste modo, são evidentes as vantagens em proceder à avaliação da susceptibili-dade separadamente para cada tipo de movimento de vertente estudado.

21Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

3. AVALIAÇãO, VALIDAÇãO E CLASSIFICAÇãO DA SUSCEPTIBILIDADE

O exercício de avaliação, validação e classificação da susceptibilidade aos movimentos de vertente de-senvolveu-se numa pequena área-amostra com 20 km2, localizada na Região a Norte de Lisboa (Fig. 2). Detalhes sobre as características geológicas e geomorfológicas da área estudada podem ser encontrados em Zêzere et al. (1999, 2004, 2005). A área de estudo integra 147 movimentos de vertente, responsáveis por cerca de 450.000 m2 de superfície instabilizada. Entre estes movimentos de vertente incluem-se 26 deslizamentos translacionais, seleccionados para a presente análise. Estes movimentos desenvolvem-se quando existe, em simultâneo, uma alternância de bancadas com permeabilidade e resistência ao corte distintas, e uma concordância sensível entre o declive da vertente e o sentido de inclinação dos afloramentos rochosos. Os deslizamentos translacionais na área estudada apresentam uma profundidade média de 3,4 metros, e uma área e volume estimado médios de, respectivamente, 6.429 m2 e 6.699 m3.

Figura 2. Modelo digital da área amostra de Fanhões; Trancão (Região a Norte de Lisboa) e distribuição dos deslizamentos translacionais.

A figura 3 sistematiza os factores condicionantes da instabilidade geomorfológica considerados neste trabalho (declive, exposição, perfil transversal das vertentes, litologia, depósitos superficiais, geomor-fologia e uso do solo), bem como as classes consideradas em cada um destes mapas temáticos (52, no total). Detalhes suplementares sobre a construção da base de dados podem ser encontrados em Reis et al. (2003) e Zêzere et al. (2004).

22 Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional

A susceptibilidade à ocorrência de movimentos de vertente foi avaliada com recurso à Função de Pro-babilidade Condicional Conjunta, baseada no conceito de função de favorabilidade (Chung & Fabbri, 1993; Fabbri et al., 2002). O cálculo de probabilidades a priori e de probabilidades condicionadas

Figura 3. Mapas temáticos utilizados na avaliação da susceptibilidade aos deslizamentos translacionais e respectivas fontes de informação.

23Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

constitui o primeiro passo no processo de integração cartográfica dos dados. Deste modo, com base na correlação entre o mapa de deslizamentos translacionais e os vários mapas temáticos que representam factores condicionantes da instabilidade, bem como nas relações entre áreas instabilizadas e áreas totais, é possível determinar:(i) a probabilidade a priori de ocorrência de um deslizamento translacional:área afectada por deslizamentos translacionais / área total (2)(ii) a probabilidade a priori de ocorrência de uma classe j de um Tema T:área da classe j do tema T / área total (3)(iii) a probabilidade condicionada de encontrar um deslizamento translacional na classe j do Tema T:

1 – ( 1 –1 ) área afectada por delizamentos trnslacionaisda classe j

(4)área da classe j

Os resultados obtidos com a aplicação da equação (4) estão sistematizados no Quadro 1 e podem ser entendidos como valores de favorabilidade, ou indicadores de susceptibilidade. Deste modo, verifica-se que os deslizamentos translacionais na área amostra se relacionam preferencialmente com vertentes com perfil transversal côncavo, com declive moderado (15-25º) e exposição aos quadrantes S e SW, isto é, coincidente com o sentido geral da inclinação das formações geológicas. Por outro lado, as margas e calcários margosos e as vertentes de vale são, respectivamente, as unidades litológica e geomorfológica mais susceptíveis ao tipo de instabilidade considerado. Por último, destacam-se as vertentes cobertas por coluviões mais espessos e por depósitos de enchimento de valeiros, bem como as áreas que apresentam coberto vegetal herbáceo.

Mapa temático ID Scores de susceptibilidade Mapa temático ID Scores de susceptibilidade

Declive

12345678

0,00180,00680,01290,01580,01710,01510,01400,0158

Depósitos superficiais

1234567

0,00000,00700,01230,00000,00000,00000,0142

Exposição

123456789

0,00000,00150,00370,01000,00960,01130,01030,00330,0023

Unidades geomorfoló-gicas

1234567891011

0,00450,00000,01520,00000,00190,02230,00440,00000,00180,00000,0000

Perfil transversal

12345

0,01310,00940,00700,00080,0202

Uso do solo

123456

0,00290,00990,01070,00470,00000,0027

Unidades litológicas

123456

0,00620,03200,00340,00310,00000,0000

Quadro 1. Scores das variáveis utilizadas na construção do modelo de susceptibilidade aos deslizamentos translacionais. As variáveis com maior influência na distribuição dos movimentos estão assinaladas a bold

(ver na Fig. 3 os ID das classes dos mapas temáticos).

24 Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional

A probabilidade de encontrar um deslizamento translacional, na presença de n mapas temáticos, é obtida usando a regra de integração da probabilidade condicionada (Chung & Fabbri, 1999):

(P pT1 x P pT2 x...x P pTn)(C pT1 x C pT2 x...x C pTn) (5)PpslideTn-1 x (T1xT2x...xTn)

onde T1, T2,…Tn são os vários mapas temáticos utilizados como factores independentes de instabilida-de; Pp é a probabilidade a priori de ocorrência de uma classe j de um Tema T; Ppslide é a probabilidade a priori de ocorrência de um deslizamento translacional; e Cp é a probabilidade condicionada de encon-trar um deslizamento translacional na classe j do Tema T (Zêzere et al., 2004).

Numa primeira etapa, o modelo de susceptibilidade foi aplicado utilizando a totalidade dos des-lizamentos translacionais iden-tificados na área de estudo (Fig. 4). A equação (5) foi aplicada numa estrutura de dados matri-cial (pixel = 5 m) e os resultados obtidos variam entre 0 e 0,99 (Fig. 5).

A qualidade do modelo preditivo pode ser avaliada através da determinação da respectiva taxa de suces-so (Fig. 6), construída a partir do cruzamento do mapa de susceptibilidade com a distribuição dos mo-vimentos de vertente. A título de exemplo, verifica-se que os 10% da área total classificada como mais susceptível à instabilidade integram cerca de 72% dos deslizamentos translacionais da área estudada (Fig. 6). Pese embora os bons resultados transcritos na curva de sucesso, estes não permitem a validação

Figura 4. Sequência de procedimentos para a realização do mapa de susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos translacionais.

Figura 4. Sequência de procedimentos para a realização do mapa de susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos translacionais.

Figura 5. Mapa de susceptibi-lidade não classificado, baseado na série completa de deslizamentos translacionais.

Figura 5. Mapa de susceptibi-lidade não classificado, baseado na série completa de deslizamentos translacionais.

2�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

cabal do modelo. De facto, os deslizamentos utilizados para a construção da curva são os mesmos que foram usados para construir o mapa de susceptibilidade, pelo que a taxa de sucesso apenas avalia o grau de ajuste entre o modelo preditivo e os dados que o originaram.

Figura 6. Taxa de sucesso e taxa de predição do modelo de avaliação da susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos translacionais na área amostra de Fanhões – Trancão. Estão assinaladas 5 classes de susceptibilidade,

definidas a partir da configuração da curva de predição.

A figura 7 sistematiza o procedimento metodológico adoptado para validar o modelo de susceptibilidade e, ao mesmo tempo, classificar o respectivo mapa. A população original de deslizamentos translacionais foi dividida em duas amostras, utilizando uma partição com critério temporal. Deste modo, foi definido um grupo de deslizamentos de estimação, constituído por 10 movimentos com idade igual ou anterior a 1967; e um grupo de deslizamentos de validação, representado por 16 movimentos de idade posterior a 1967. A Função de Probabilidade Condicional Conjunta, traduzida nas equações (2) a (5), tornou a ser aplicada, agora apenas com os movimentos do grupo de estimação, e o resultado obtido está retratado na figura 8. O cruzamento deste mapa com a distribuição espacial dos deslizamentos translacionais do gru-po de validação (não utilizados para construir o modelo) forneceu a curva de predição que se encontra representada na figura 6. Os resultados desta curva são, naturalmente, menos bons do que os da taxa de sucesso; por exemplo, os 10% da área total classificada como mais susceptível à instabilidade integram cerca de 63% dos deslizamentos translacionais do grupo de validação. No entanto, estes resultados po-dem ter uma interpretação preditiva, visto que decorrem de um processo de validação independente.

Figura 7. Sequência de procedimentos para a determinação da taxa de predição e para a classificação do mapa de susceptibilidade.

Figura 7. Sequência de procedimentos para a determinação da taxa de predição e para a classificação do mapa de susceptibilidade.

2� Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional

De acordo com Fabbri et al. (2004) e Chung & Fabbri (2005), a curva de predição pode ser utilizada para interpretar o mapa de susceptibilidade original, produzido com a totalidade dos deslizamentos translacionais. Por outro lado, como a capacidade preditiva do modelo é função do declive da curva de predição, é possível definir 5 classes de susceptibilidade, cujos limites correspondem às grandes ruptu-ras de declive observadas na referida curva (Fig. 6; Quadro 2). Deste modo, os valores preditivos dos movimentos de vertente do grupo de validação correspondentes aos limites atrás referidos, podem ser utilizados para estabelecer probabilidades empíricas para as diferentes classes de susceptibilidade, assu-mindo que o comportamento dos futuros deslizamentos translacionais na área estudada será similar ao verificado nos últimos 30 anos (Quadro 2). A título de exemplo, a classe mais susceptível à ocorrência de deslizamentos translacionais (Classe I na Fig. 6) inclui 9% da área total e a respectiva taxa de predição corresponde a cerca de 61%. Assumindo a consistência deste valor preditivo, podemos concluir que, num horizonte temporal não definido, 61% dos deslizamentos translacionais que irão ocorrer futuramen-te na área amostra concentrar-se-ão na área abrangida pala classe de maior susceptibilidade. Ponderando as referidas probabilidades empíricas pela área correspondente a cada classe de susceptibilidade obtêm-se as probabilidades estimadas representadas na figura 6 e no Quadro 2.

Classe de suscep-tibilidade

Scores de susceptibilidade (ordem decrescente)

Área (# pixels) Valor preditivo da classe Probabilidade estimada (%)

I 0-9% 72518 0,6080 6,8II 9-13% 32423 0,1418 3,6III 13-17% 33071 0,0426 1,1IV 17-75% 465020 0,2076 0,4V 75-100% 195077 0,0000 0,0

Quadro 2. Classes de susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos translacionais na área amostra de Fanhões-Trancão e respectivos valores preditivos e probabilidades estimadas.

No final, a classificação do mapa de susceptibilidade representado na figura 5, utilizando a informação da curva de predição, permite a realização do mapa de susceptibilidade final (Fig. 9), a que estão asso-ciadas as respectivas probabilidades espaciais estimadas.

Figura 8. Mapa de susceptibilidade não classificado, baseado no conjunto de deslizamentos translacionais do grupo de estimação.

Figura 8. Mapa de susceptibilidade não classificado, baseado no conjunto de deslizamentos translacionais do grupo de estimação.

2�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

4. AVALIAÇãO PROBABILÍSTICA DA PERIGOSIDADE

A transformação da susceptibilidade em perigosidade, expressa de modo probabilístico, implica a as-sunção do número e/ou da área que virá a ser afectada por movimentos de vertente num determinado período de tempo futuro. Como se compreende, esta transformação reveste-se de elevada incerteza e deverá ser efectuada na base de cenários de instabilidade futura. Quando os movimentos de vertente são desencadeados pela precipitação, como é o caso dos deslizamentos translacionais existentes na área amostra de Fanhões – Trancão, a análise estatística dos episódios chuvosos responsáveis pelos eventos de instabilidade passados permite a definição dos limiares críticos de quantidade/duração da precipita-ção e o cálculo dos respectivos períodos de retorno (Zêzere et al., 2005). Neste contexto, se for assumido que as situações pluviométricas que originaram movimentos de vertente no passado vão produzir efeitos idênticos (i.e., o mesmo tipo de deslizamento e áreas totais instáveis equivalentes) cada vez que se re-petirem no futuro, é possível a classificação da perigosidade numa base probabilística, enquadrada num cenário desencadeante cujo período de retorno é conhecido. A Região a Norte de Lisboa foi marcada por um episódio de intensa actividade nas vertentes em Feve-reiro de 1979 (Zêzere et al., 1999, 2004, 2005). Nesta altura, uma precipitação de 694 mm, acumulada em 75 dias consecutivos (período de retorno = 20 anos), foi responsável pelo desencadeamento de 10 deslizamentos translacionais na área de estudo, a que está associada a instabilização de 106.933 m2 de terreno. Assumindo que a repetição de um evento desencadeante com estas características potenciará a instabilização de uma superfície total equivalente à verificada em 1979, é possível determinar, para cada pixel, a probabilidade de vir a ser afectado por um deslizamento translacional futuro, através da expressão (Zêzere et al., 2004):

P=1– (1–A afectada

.pred) (6)Ay

Onde A afectada é a área total que será futuramente afectada por deslizamentos translacionais no cenário considerado; Ay é a área total da classe de susceptibilidade y; e pred é o valor preditivo da classe de susceptibilidade y.O Quadro 3 sistematiza os resultados obtidos com a aplicação da equação (6) e inclui as probabilidades calculadas para a totalidade do período de referência do cenário desencadeante (20 anos) e para cada ano dentro deste intervalo temporal.

Figura 9. Mapa de susceptibilida-de à ocorrência de deslizamentos translacionais na área amostra de Fanhões – Trancão, classificado de acordo com a taxa de predição.

Figura 9. Mapa de susceptibilida-de à ocorrência de deslizamentos translacionais na área amostra de Fanhões – Trancão, classificado de acordo com a taxa de predição.

2� Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional

Classe de susceptibilidade

Área (# pixels)

Valor preditivo da classe

Probabilidade de cada pixel ser afectado por um deslizamentono período de 20 anos anual

I 72518 0,6080 0,0359 1,8 x 10-3

II 32423 0,1418 0,0187 9,4 x 10-4

III 33071 0,0426 0,0055 2,8 x 10-4

IV 465020 0,2076 0,0019 9,5 x 10-5

V 195077 0,0000 0,0000 0,0

Quadro 3. Cálculo de probabilidades para a avaliação da perigosidade associada aos deslizamentos translacionais, com base num cenário desencadeante com 20 anos de período de retorno (694 mm de precipitação em 75 dias consecutivos).

5. CONCLUSãO

A perigosidade associada a movimentos de vertente inclui uma dimensão espacial (susceptibilidade) e uma dimensão temporal (probabilidade de ocorrência) que devem ser avaliadas de forma distinta, condu-zindo a resultados que são posteriormente integrados. A antecipação do comportamento dos movimen-tos de vertente que vão ocorrer futuramente num território reveste-se, inerentemente, de uma elevada incerteza. Esta incerteza tende a ser acentuada pela limitação dos dados disponíveis, por insuficiências dos modelos preditivos e por constrangimentos impostos pelas unidades cartográficas utilizadas. Neste contexto, os procedimentos analíticos desenvolvidos na avaliação da susceptibilidade e da perigosidade devem ser tão objectivos quanto possível, de forma a não amplificar as incertezas no processo.Os métodos indirectos de tipo estatístico, utilizados como modelos preditivos da ocorrência de movi-mentos de vertente, têm um potencial interessante, visto que introduzem objectividade e reprodutibili-dade no processo de avaliação da susceptibilidade geomorfológica. Entre outros aspectos, estes métodos permitem a determinação quantitativa do peso específico de cada variável na distribuição das manifes-tações de instabilidade passadas.A validação dos modelos de susceptibilidade, entendida como a determinação da respectiva capacidade preditiva relativamente aos movimentos de vertente futuros, constitui uma etapa decisiva e indispen-sável em qualquer processo de avaliação de susceptibilidade geomorfológica. Como é evidente, em termos estritos, a validação de um modelo preditivo só é possível com o passar do tempo (wait and see). No entanto, a partição espacio-temporal das bases de dados de movimentos de vertente existentes num território permite a validação independente dos modelos preditivos e, adicionalmente, pode ser utili-zada para classificar os mapas de susceptibilidade, de forma consistente e objectiva, e para estabelecer probabilidades espaciais empíricas. Acresce que esta técnica de validação, não dependente do passar do tempo, pode ser aplicada sistematicamente, independentemente do método estatístico utilizado para a construção do modelo preditivo.A transformação da susceptibilidade em perigosidade, expressa de modo probabilístico, implica a assun-ção da área que virá a ser afectada por movimentos de vertente num determinado horizonte temporal, o que acentua a incerteza do modelo preditivo. Os cenários de instabilidade futura podem basear-se na análise frequencial da ocorrência dos deslizamentos e no estudo da recorrência dos respectivos factores desencadeantes (e. g. precipitação). Deste modo, é possível construir mapas de perigosidade, baseados no cálculo da probabilidade de ocorrência de deslizamentos, associada a cenário desencadeantes cujo período de retorno é conhecido.Os procedimentos metodológicos descritos têm a vantagem de produzir resultados probabilísticos da perigosidade, que podem ser facilmente integrados com dados dos elementos em risco e da vulnerabili-dade, com vista à Análise Quantitativa do Risco.

2�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

REFERêNCIAS BIBLIOGRáFICAS

Aleotti, P.; Chowdhury, R. (1999) Landslide hazard assessment: summary review and new perspectives. Bull. Eng. Geol. Env. 58, pp. 21–44.

Asté, J.-P. (1991) Landslide Hazard Analysis - Landslide Risk Mapping. En Almeida-Teixeira, M. E.; Fantechi, R.; Oliveira, R.; Gomes Coelho, A. (eds.) Prevention and Control of Landslides and Other Mass Movements, Commis. European Communities, Bruxels, pp. 165-170.

Canuti, P.; Casagli, N. (1994) Considerazioni sulla Valutazione del Rischio di Frana. Consiglio Nazio-nale delle Ricerche, Grupo Nazionale per la Difesa dalle Catastrofi Idrogeologiche, Linea 2 Previsione e Prevenzione di Eventi Franosi a Grande Rischio.

Cardinali, M.; Reichenback, P.; Guzzetti, F.; Ardizzone, F.; Antonini, G.; Galli, M.; Cacciano, M.; Ca-stellani, M.; Salvati, P. (2002) A geomorphological approach to the estimation of landslide hazards and risks in Umbria, Italy. Natural Hazards and Earth System Science 2, pp. 57-72.

Carrara, A.; Guzzetti, F.; Cardinali, M.; Reichenback, P. (1999) Use of GIS technology in the prediction and monitoring of landslide hazard. Natural Hazards 20, pp. 117-135.

Chung, C. F.; Fabbri, A. (1993) The representation of geoscience information for data integration. Non-renewable Resources 2, pp. 122-138.

Chung, C. F.; Fabbri, A. (2005) Systematic procedures of landslide-hazard mapping for risk assessment using spatial prediction models. En Glade, T.; Anderson, M. G.; Crozier, M. J. (eds.) Landslide Hazard and Risk. Wiley, Chichester, pp. 139-174.

Crozier, M. J.; Glade, T. (2005) Landslide hazard and risk: Issues, concepts and approach. En Glade, T.; Anderson, M. G.; Crozier, M. J. (eds.) Landslide Hazard and Risk. Wiley, Chichester, pp. 1-40.

Einstein, H. H. (1997) Landslide risk – Systematic approaches to assessment and management. En Cru-den, D.; Fell, R. (eds.), Landslide risk assessment. Balkema, Rotterdam, pp. 51-109.

Fabbri, A.; Chung, C. F.; Jang, D. (2004) A software approach to spatial predictions of natural hazards and consequent risks. En Brebbia, C. A. (ed.) Risk Analysis IV, Series: Management Information Sys-tems vol. 9. WIT Press, Southampton, pp. 289-305.

Fabbri, A.; Chung, C. F.; Napolitano, P.; Remondo, J.; Zêzere, J. L. (2002) Prediction rate functions of landslide susceptibility applied in the Iberian Peninsula. En Brebbia C. A. (ed.) Risk Analysis III, Series: Management Information Systems vol. 5. WIT Press, Southampton, pp. 703-718.

Fell, R.; Ho, K.; Lacasse, S.; Leroi, E. (2005) A framework for landslide rsik assessment and manage-ment. En Hungr, O.; Fell, P.; Couture, R.; Eberhardt, E. (eds.) Landslide Risk Management, Taylor & Francis Group, London, pp. 3- 25.

Gueremy, P. (1984) Rapport de présentation - Section II - Cartographie des risques de mouvements de terrain et cartographies intégrées des risques naturels. Mouvements de Terrain. Colloque de Caen, Do-cuments du B.R.G.M. 83, Paris, pp.123-129.

Guzzetti, F. (2000) Landslide fatalities and the evaluation of landslide risk in Italy. Engineering Geology 58, pp. 89-107.

Guzzetti, F. (2005) Review and selection of optimal geological models related to spatial information available. Action 1.11, RiskAware, Perugia.

Guzzetti, F.; Carrara, A.; Cardinali, M.; Reichenbach, P. (1999) Landslide hazard evaluation: a review of current techniques and their application in a multi-scale study, Central Italy. Geomorphology 31, pp. 181-216.

30 Predição Probabilística de Movimentos de Vertente na Escala Regional

Hutchinson, J. N. (1995) Landslide hazard assessment, keynote paper. En Bell (ed.) Landslides, Pro-ceedings of the 6th International Symposium on Landslides, Balkema, Rotterdam, pp. 1805-1841.

Leone, F.; Asté, J. P.; Leroi, E. (1996) Vulnerability assessment of elements exposed to mass-move-ments. En Senneset, K. (ed.) Landslides – Glissements de Terrain. Balkema, Rotterdam, pp. 263-270.

Leroi, E. (1996) Landslide hazard – risk maps at different scales: objectives, tools and developments. En Senneset, K. (ed.) Landslides – Glissements de Terrain. Balkema, Rotterdam, pp. 35-51.

Leroi, E.; Bonnard, C.; Fell, R.; McInnes, R. (2005) Risk assessment and management. En Hungr, O.; Fell, P.; Couture, R.; Eberhardt, E. (eds.) Landslide Risk Management, Taylor & Francis Group, London, pp. 159-198.

Reis, E.; Zêzere, J. L.; Vieira, G. T.; Rodrigues, M. L. (2003) Integração de dados espaciais em SIG para avaliação da susceptibilidade à ocorrência de deslizamentos. Finisterra 76, pp. 3-34.

Van Westen, C.; Rengers, N.; Soeters, R. (2003) Use of Geomorphological Information in Indirect Land-slide Susceptibility Assessment. Natural Hazards 30, pp. 399-419.

Van Westen, C. J.; Van Asch, T. W.; Soeters, R (2005) Landslide hazard and risk zonation – why is it still so difficult?. Bulletin Engineering Geology and Environment 65, pp. 176-184.

Varnes, D. J. and International Association of Engineering Geology Commission on Landslides and Other Mass Movements on Slopes (1984) Landslide hazard zonation: a review of principles and prac-tice. UNESCO, Paris.

Zêzere, J. L. (2002) Landslide susceptibility assessment considering landslide typology. A case study in the area north of Lisbon (Portugal). Natural Hazards and Earth System Sciences 2, pp. 73-82.

Zêzere, J. L.; Ferreira, A. B.; Rodrigues, M. L. (1999) Landslides in the North of Lisbon Region (Portu-gal): Conditioning and triggering factors. Phys. Chem. Earth (A) 24, pp. 925-934.

Zêzere, J. L.; Reis, E.; Garcia, R.; Oliveira, S.; Rodrigues, M. L.; Vieira, G.; Ferreira, A. B. (2004) Inte-gration of spatial and temporal data for the definition of different landslide hazard scenarios in the area north of Lisbon (Portugal). Natural Hazards and Earth System Sciences 4, pp. 133-146.

Zêzere, J. L.; Trigo, R.; Trigo, I. (2005) Shallow and deep landslides induced by rainfall in the Lisbon region (Portugal): assessment of relationships with the North Atlantic Oscillation. Natural Hazards and Earth System Sciences 5, pp. 331-344.

31Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

LES INONDATIONS EN LANGUEDOC ET EN ROUSSILLON:

ÉVÉNEMENTSCATASTROPHIquESETCONTExTEGÉOMORPHOLOGIquE

B. Lemartinel

Médi-Terra - Université de Perpignan52, avenue Paul Alduy. 66860 - Perpignan

[email protected]

RéSUMé

L’impact chaque année accru des inondations en Languedoc et Roussillon peut laisser croire à une ag-gravation du phénomène. L’examen attentif des accidents prouve que le problème ne provient pas de profondes transformations des précipitations, mais bien d’une occupation humaine des plaines de plus en plus importante. L’intensité instantanée des crues rend très difficiles des réponses sociales effica-ces ; sur le long terme, elles s’inscrivent dans un contexte géomorphologique qui se caractérise par un exhaussement des plaines littorales. L’alluvionnement nous force donc à considérer les conséquences de la construction et de l’abandon des terrasses de culture sur les versants montagnards qui dominent les plaines. La synthèse des études réalisées en Roussillon oblige à la prudence scientifique : ainsi, il n’y a pas ici de corrélation entre l’abandon et un accroissement de l’érosion. L’auteur est cependant conscient que ce résultat nuancé n’est sans doute pas généralisable à d’autres parties du bassin méditerranéen.Mots-clés: terrasses de culture, crues, érosion, alluvionnement historique.

RESUMEN

El impacto cada año más fuerte de las inundaciones en Languedoc y en Rosellón deja imaginar una agra-vación del fenómeno. Un examen minucioso de los acontecimientos demuestra que el problema no resulta de profundas transformaciones de la cantidad de lluvias, sino del aumento de la población en las llanuras. La intensidad instantánea de las crecidas impide generalmente una reacción social inmediatamente muy eficaz; a largo plazo, se producen en un marco geomorfológico que se caracteriza por una elevación de las llanuras litorales. La sedimentación aluvial no se puede estudiar sin tener en cuenta las consecuencias de la construcción y del abandono de los bancales en las vertientes montañosas. La síntesis de los trabajos realizados en Rosellón hace imprescindible la prudencia científica: aquí, no hay la clásica correlación entre el abandono de las terrazas y el desarrollo de la erosión. Sin embargo, el autor de estas líneas piensa que esta conclusión matizada no se puede generalizar a otras partes de la cuenca mediterránea.Palabras clave: bancales, crecidas, erosión, depósitos aluviales históricos.

INTRODUCTION

Depuis quelques années, se développe dans le public l’idée que les inondations catastrophiques se mul-tiplient en Languedoc et en Roussillon par la faute d’une nature peu clémente. Il est certain que les deux dernières décennies ont éprouvé assez cruellement les populations. Nous pensons en particulier au choc terrible subi par la ville de Nîmes en 1988 et au traumatisme sévère qui a marqué les esprits des audois, ou à moindre titre, des catalans, en 1999. C’est pourquoi il s’avère indispensable de faire le point sur cette question. Nous verrons donc que l’impression d’une recrudescence d’accidents naturels n’est pas réellement justifiée. En outre, elle n’est sans doute pas à rattacher au réchauffement climatique dont on fait trop souvent une sorte de deus ex machina de toutes les transformations environnementales actuel-

32 Les inondations en Languedoc et en Roussillon: événements catastrophiques et contexte géomorphologique

les. Nous observerons ensuite le déroulement rapide des crises, avant de les replacer dans leur contexte géomorphologique ; de ce fait, nous nous préoccuperons enfin du rôle, dans l’histoire « récente » et actuelle, qu’ont pu jouer dans les évolutions morphogéniques les terrasses de cultures, dont la plupart sont maintenant abandonnées.

1. LA RéCURRENCE DES DRAMES

Longtemps, les hommes se sont, autant que possible, tenus à l’écart des zones les plus inondables et ont colonisé les versants en construisant partout des terrasses de culture : rares sont les pentes qui n’ont pas été ainsi mises en valeur du Roussillon aux Cévennes. Mais nécessité fait loi : il a bien fallu s’approcher de l’eau, tout en la craignant, pour en exploiter la force motrice : un Moulin des Peurs, le long de la Berre (Aude) témoigne du besoin de fleuve, mais aussi de la méfiance éprouvée à son encontre. Il a également fallu irriguer les cultures durant la sécheresse des longs étés méditerranéens. Cela est devenu impératif absolu quand la plaine s’est transformée en huerta et en vergers après l’arrivée du chemin de fer, c’est-à-dire à partir de la seconde moitié du 19ème siècle. Lorsque la lutte contre le phylloxéra a, notamment en Languedoc, imposé de noyer les vignes à la fin de ce même siècle, on a aussi installé celles-ci dans les creux atteints par le flot des rivières. Certes, les hommes se sont depuis toujours établis sur les points hauts, par exemple à Béziers ou à Perpignan, et les dégâts ont été par cela même limités. Mais depuis une quarantaine d’années, la croissance démographique est remarquable en raison d’une forte immigration. Les vieux noyaux urbains ne suffisent plus à accueillir les nouveaux habitants. Quel-ques chiffres permettent de se rendre compte de l’ampleur du phénomène. Depuis 40 ans, la population du Languedoc et du Roussillon connaît une croissance de 1,06% par an ; dans le même laps de temps, l’aire urbaine de Perpignan s’est développée au rythme de 1,5% par an. Le résultat est qu’au Nord de la Têt, 5.500 ha ont été urbanisés depuis 1940, dont 2.200 ha en zone inondable ! Le quartier du Vernet nommé Neguebous porterait bien son nom, si les hommes n’avaient pas remplacé les bovins candidats à la noyade ! Entre 1990 et 1999, la population de Montpellier a crû de 8% ; celle de ses banlieues de bien plus encore, puisque aucune des ses communes périphériques n’a connu de croissance inférieure à 15%. Le record est ici détenu par la ville de Lattes dont la population a explosé dans ses limites (+ 35% !). Les agglomérations se sont donc étendues dans les plaines, et sur les terrains les moins chers comme les parcelles viticoles arrachées, bien sûr inondables... Il est donc inutile d’accuser une aggrava-tion des épisodes pluvieux, éventuellement imputés au réchauffement global que nous évoquions dans l’introduction de cet article. D’ailleurs, les épisodes catastrophiques les plus remarquables (hors 1940) sont ceux de la seconde moitié du 18ème siècle (Desailly, 1990) ; ils se sont produits durant une période, le Petit Age de Glace, bien plus froide que l’actuelle (Fig. 1).

Figure 1. Les grands aïguats recensés en Rous-sillon depuis l’an mil et les « températures glo-bales ».

1. La courbe des températures « globales » de l’hémisphère nord depuis l’an mil est empruntée aux travaux canadiens.

2. La courbe détaillée des variations des tem-pératures au 20ème siècle est celle des températures arctiques.

Figure 1. Les grands aïguats recensés en Rous-sillon depuis l’an mil et les « températures glo-bales ».

1. La courbe des températures « globales » de l’hémisphère nord depuis l’an mil est empruntée aux travaux canadiens.

2. La courbe détaillée des variations des tem-pératures au 20ème siècle est celle des températures arctiques.

33Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Certes, des rythmes peuvent être observés, et des phases d’accalmie existent, qui font quelque peu oublier le caractère récurrent des grands abats pluvieux (Larguier, 2001). Les années qui ont suivi le grand aïguat de 1940 sont souvent réputées plus calmes qu’aujourd’hui ; pourtant, Freddy Vinet (2003) ne dénombre pas moins de 17 épisodes, entre 1958 et 1994, durant lesquels la pluviométrie sur 24 heu-res a été supérieure à 190 mm. Dans le seul Roussillon, neuf averses torrentielles (>300mm) ont été recensées de 1980 à 2000 (Calvet et Lemartinel, 2002) : le rythme, durant ces deux dernières décennies, s’avère donc à peine plus élevé, et le scénario est presque toujours rejoué à l’identique.

2. LE DéROULEMENT DES TRAGéDIES

Toujours accusée par les commentateurs météorologiques des télévisions, la dépression au sol. L’explication est pourtant mal fondée. On constate en réalité, par exemple lors de l’épisode du 9 septem-bre 2002, que le creux barométrique est modeste, à peine inférieur aux 1.015 hectopascals de référence ; il ne suffit pas à déclencher les puissantes ascendances génératrices des pluies fort abondantes qui iden-tifient chaque épisode. Plus importante, donc, est l’arrivée préalable, au dessus de 5.000 m d’altitude, d’un air très froid en provenance du pôle : le 6 septembre de cette même année, on notait déjà -20°C au niveau des 500 hPa, soit une température anormalement basse au regard de celle que déterminerait un adiabatique moyen (6°C par 1.000 m), et surtout très inférieure à celles observées au sol en cette fin d’été. Cette situation déséquilibrée favorise la montée rapide de l’air méditerranéen tiède, très chargé d’humidité, et donc le déclenchement des précipitations intenses. De même, on invoque dans la presse quotidienne le « blocage » des nuages sur des montagnes froides pour expliquer la persistance des pré-cipitations en un même lieu ; pourtant, les reliefs, comme le Canigou, la Séranne ou les Cévennes, sont bien moins élevés que la masse nuageuse des cumulonimbus dont le sommet en enclume peut atteindre les 10 km d’altitude. Bien plus efficace est donc la présence d’un anticyclone sur l’Europe centrale, qui empêche la perturbation de s’évacuer par l’Est : les précipitations se produisent alors dans l’espace étroit des plaines littorales méditerranéennes et de leurs contreforts. Cette situation météorologique, sou-vent renouvelée, conduit à faire de la France méridionale et de la Catalogne une zone dans laquelle les cumuls horaires, journaliers et pluri-journaliers sont proches des records mondiaux homologués sous les Tropiques (Julian, 1993), en particulier dans l’île française de la Réunion. Lorsque le mécanisme est mis en route, des pluies extrêmement abondantes (cf. pluies cévenoles de auteurs) s’abattent sur le Languedoc et le Roussillon. En 1940, il est probablement tombé plus de 1.900 mm en quatre jours. En 1999, ce ne sont pas moins de 500 mm qui ont plu en moins de deux jours sur certaines communes de l’Aude ! Mais le bilan pluviométrique ne suffit pas à comprendre l’ampleur des catastrophes ; il faut aussi prendre en compte les intensités des pluies, qui sont un fac-teur très aggravant, comme peut l’être la vitesse instantanée d’une automobile dans un accident de la route. Ainsi, à Vingrau (Pyrénées-Orientales), le 12 novembre 1999 à 15h12, les précipitations ont pendant 6 mn atteint les 150 mm/h ; à Padern (Aude) vers 21h00 et sur des reliefs déjà complètement imbibés, le pluviographe a encore enregistré des pointes à 130 mm/h durant une dizaine de minutes (Calvet et Lemartinel, 2002)! L’exemple n’est évidemment pas unique (Neppel, 2003) et l’on imagine ce que cela peut donner sur des sols minces, déjà saturés d’eau, à l’amont de bassins-versants imper-méables et à fort potentiel concentrateur...Dans ces conditions, les rivières et les fleuves gonflent presque immédiatement. En 1987, le débit de la modeste Baillaury (Pyrénées-Orientales) qui draine une partie des célèbres terrasses en peu de gall de Banyuls, passait de 0 à 400 m3/s en deux heures environ. Dans le même laps de temps, en 1992 et en 1999, le débit de la Têt aurait pu monter de quelques dizaines à plus de 2000 m3 par seconde si le barra-ge de Vinça n’avait écrêté le flot. Le Vidourle et les Gardons cévenols se caractérisent en Languedoc par les mêmes crues paroxystiques ; la vidourlade du 9 septembre 2002 a roulé 2.500 m3/s à Sommières ; le Gardon d’Anduze est passé de 1.200 m3/s à 2.400 m3/s en moins de deux heures… Le flot, au naturel, déborde les lits, voire les digues quand elles sont présentes (Goutx, Mériaux et Tourment, 2004) et s’étale ensuite dans la plaine sans pouvoir s’écouler aisément vers la mer, car les basses pressions barométriques, la tempête d’Est et les houles élèvent le niveau de la Méditerranée de plus d’un mètre (1,28 m en 1999). C’est alors que sont noyés les champs, les maisons, les voies de communications, et que les limons

34 Les inondations en Languedoc et en Roussillon: événements catastrophiques et contexte géomorphologique

charriés viennent tout envahir : d’immenses dégâts, qui se comptent en centaines de millions d’euros, sont à chaque fois constatés. Le seul épisode de 1999, et pour le seul département des Pyrénées-Orienta-les a coûté, en additionnant les dégâts publics et privés, 55 millions d’euros. C’était pourtant la zone la moins atteinte : la facture a été beaucoup plus lourde dans l’Aude et le Tarn, où une plus d’une trentaine de morts ont été à déplorer. Elles s’annoncent toujours plus considérables dans l’Hérault et le Gard, en raison de l’urbanisation croissante et faut-il le dire, assez imprudente, de ces départements. Pourtant, on ne saurait seulement considérer cette « actualité géomorphologique » pour bien évaluer l’aléa ; il est indispensable de la replacer dans une durée plus longue que celle que nous avons jusqu’à maintenant prise en compte.

3.LECONTExTEGÉOMORPHOLOGIquE

Depuis quelques millénaires, les plaines du Languedoc et du Roussillon se construisent par accumula-tion des sédiments arrachés aux vigoureux reliefs au pied desquels elles se développent. Les nombreux carottages réalisés autour de Perpignan montrent des dépôts holocènes venant colmater une topographie antérieurement assez irrégulière ; ainsi se façonne une plaine deltaïque sur laquelle ont largement diva-gué les fleuves côtiers (Calvet et al., 2002). Les colonnes sédimentaires peuvent atteindre une vingtaine de mètres par exemple à Saint Laurent de la Salanque, voire plus (28 m) au Nord de Canet en Roussillon. Ces accumulations ont été maximales au niveau des principaux axes fluviaux, ce qui fait d’ailleurs que les cours d’eau courent sur des lits perchés de quelques mètres au-dessus de la plaine. A Saint-Laurent

de la Salanque encore, l’Agly coule à des altitudes de 5 à 7 m NGF, alors que la plaine, de part et d’autre du fleuve, se si-tue de 2 à 3 m plus bas. Cela favorise évi-demment les déversements en cas de crue majeure, notamment vers l’étang de Sal-ses. Aujourd’hui, le phénomène ne s’observe plus guère que lorsque les di-gues sont vaincues, ce qui s’est pourtant produit en 1999. Une brèche, largement provoquée par une surverse, en était la cause. Mais le processus d’alluvionne-ment s’est cependant prolongé jusqu’à nos jours, et le plancher des monuments historiques anciens a été assez largement enfoui par les sédiments, par exemple à la chapelle de Juhègues, dont la fonda-tion date du dixième siècle. Sur le côté

ouest de la nef, les arcs et les linteaux des portes anciennes ne se trouvent qu’à un mètre au-dessus du sol extérieur actuel (photo 1), et la différence de niveau à l’entrée principale a été rattrapée avec la cons-truction d’une montée de quelques marches vers le parvis. Les hauteurs du remblaiement ont été calcu-lées par Pierre Serrat dans sa thèse de doctorat (2000), sur la rive nord de l’Agly, près de Rivesaltes, grâce à l’analyse des rehaussements successifs d’une église (Saint-Martin de Tura); on peut donc en inférer les vitesses moyennes de sédimentation regroupées dans le tableau ci-dessous :

Période Durée (en ans) Hauteur (en cm) de l’accu-mulation Vitesse (en cm/an) de sédimentation

XVIIIème – Xxème siècles 300 70 0,23XIIIème – XVIIème siècles 500 500 1,00VIIème – XIIème siècles 600 190 0,30

D’après P. Serrat, 2000.

Photo 1. Une ancienne porte latérale à Juhègues (P.-O.)Photo 1. Une ancienne porte latérale à Juhègues (P.-O.)

3�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

On voit bien que le maximum de l’accumulation s’observe du bas Moyen Age jusqu’au milieu de l’époque moderne. La question est maintenant de savoir quelles peuvent être les relations génétiques entre la construction des terrasses de culture, très nombreuses sur les reliefs entre lesquels coulent les fleuves. Il est généralement admis que ces ouvrages – le montrer est d’ailleurs un des buts du collo-que Terrisc – ont pour fonction de limiter l’enlèvement de matière, et que leur abandon provoque une réactivation de l’érosion. D’ailleurs, la charge des eaux fluviales lors des crues et inondations les plus violentes, de même que la couleur terreuse de la mer tendraient intuitivement à valider cette proposition. Il serait néanmoins maladroit de s’arrêter à cette impression.

4. LE RôLE DES TERRASSES DE CULTURE EN ROUSSILLON

Manifestement, les choses se passent moins simplement dans ce Sud méditerranéen français. Si l’on se reporte aux valeurs établies en Roussillon par Pierre Serrat, on constate que les accumulations les plus notables se placent dans les périodes où les nécessités démographiques ont conduit à occuper un maxi-mum de terres agricoles (Bonassie, 1975). On doit donc en conclure que la généralisation des terrasses, qui ont supposé un investissement énorme, tant elles sont nombreuses sur des pentes vraiment très for-tes (photo 2), s’est accompagnée d’une érosion accélérée, au moins lors de leur construction, entre le temps de l’essartage et celui de leur achèvement, sinon après leur création. Évidemment, on pourrait imaginer cette corrélation faussée par l’existence de relais sédimentaires : la remise en mouvement de masses d’alluvions antérieurement stockées dans les vallées lors des très grandes crues, nous pensons en particulier à celles du 18ème siècle, transformerait la corrélation précédem-ment envisagée en pure coïncidence. Il nous semble toutefois que cette éventualité puisse être écartée. En effet, ces processus intermé-diaires, que l’on observe encore aujourd’hui, en particulier le long du Verdouble lors de la crue de 1999, se caractérisent plutôt par des mobilisations brusques d’alluvions grossières, et non par les accumulations fines visibles dans les coupes «historiques» qui nous ont conduit à envisager des liens entre l’extension spatiale des terrasses et le décapage accentué des versants à l’époque moderne (Calvet, 2001).Qu’en est-il aujourd’hui ? Certes, encore une fois, de très récentes photos aériennes prises près du col

de Ternère, près des gorges des Guilleries (photo 3), prouvent que l’absence totale d’entretien des terrasses, dans les terrains sablo-argileux du Pliocène conduit à l’ouverture rapide de ravins. C’est d’ail-leurs cet affouillement accéléré qui contri-bue à alimenter les écoulements en matiè-res en suspension fortement colorées que nous signalions plus haut à la fois dans les fleuves en crue et dans les eaux marines du littoral. Mais dans les zones armées par des roches plus résistantes, où les sols sont fort minces, les signes d’érosion sont très té-nus, voire absents. Les murets parfois abandonnés depuis un siècle, s’ils ont loca-lement subi des destructions, ne sont pas

Photo 2. Des terrasses sur des pentes très raidesPhoto 2. Des terrasses sur des pentes très raides

Photo 3. Entailles dans le Pliocène sablo-argileuxPhoto 3. Entailles dans le Pliocène sablo-argileux

3� Les inondations en Languedoc et en Roussillon: événements catastrophiques et contexte géomorphologique

en voie de démantèlement généralisé (photo 4). Un récent et très violent incendie – dont c’est le seul bénéfice – a « nettoyé » en fin d’été 2005 un maquis fort envahissant et mis en valeur leur stabilité : c’est, au passage, la preuve de la justesse de leur conception, sinon de leur finalité – retenir les sols – qui semble un peu moins certaine dans notre région. C’est pourquoi les efforts parfois observés de remise en état, notamment pour une exploitation oléicole près de Millas (Pyrénées-Orientales), relèvent plus ici d’un projet paysager que d’un besoin de restauration des terrains à vocation économique. On peut aussi

souhaiter créer ou restaurer un décor à des fins touristiques... Mais nous ne saurions générali-ser le propos, car il n’a de sens que dans ce contexte précis ; par exemple, il semble bien qu’il ne puisse aisément s’appliquer aux grands bancales visibles au, nord de Palma de Majorque, qui ont eu la belle part du colloque TER-RISC, cadre de cette conférence. Ils tentent de maintenir, tant bien que mal, des terrains parfois très instables, que ce soit pour des raisons lithologiques ou de fra-gilisation tectonique.

CONCLUSIONS

Il est d’abord clair que les événements à la fois brusques et brutaux que sont les crues accompagnées d’inondations en Languedoc et en Roussillon, s’ils sont particulièrement ressentis aujourd’hui en rai-son d’une occupation accélérée des territoires de plaines, ne sont ni vraiment nouveaux, ni réellement plus fréquents qu’auparavant. Ils ne le sont pas moins non plus, ce qui fait que les enseignements que nous pouvons en tirer valent sans doute sur la longue durée historique. Cette durabilité des processus n’empêche pas l’existence de rythmes, notamment sédimentaires. Les travaux réalisés en Roussillon conduisent à infirmer ici l’idée que les terrasses de culture seraient obligatoirement des agents proté-geant les versants de l’érosion : en effet, il a été démontré, au moins près de Rivesaltes, que la période d’alluvionnement maximal, corrélée avec l’érosion des pentes, est aussi celle de la conquête agricole et du développement des terrasses. Cette conclusion peut être étendue sans grand mal au Roussillon tout entier, en raison d’une unicité des phénomènes naturels et sociaux dans cette région. Pour autant, nous nous garderons de la généraliser : il est évident que dans d’autres circonstances, en particulier lorsque les reliefs sont caractérisés par une très grande instabilité des versants, le risque de leur excessive mobi-lité peut être fortement atténué par la construction des terrasses. C’est sans doute le cas en d’autres lieux et notamment sur la côte septentrionale de l’île de Majorque, où s’est tenue la conférence TERRISC.

RÉFÉRENCESBIBLIGRAPHIquES

Bertrand, J. M. et al. (1982) Données nouvelles sur la stratigraphie des formations quaternaires de la plaine de la Salanque à l’issue de recherches hydrogéologiques. 106° Congrès Sociétés Savantes, Per-pignan 1981, Sciences, fasc. III, 235-247.

Bonassie, P. (1975) La Catalogne du milieu du X° à la fin du XI° siècle. Croissance et mutation d’une société 1, Publications Université Toulouse le Mirail, 522 p.

Photo 4. Des terrasses abandonnées peu détériorées.Photo 4. Des terrasses abandonnées peu détériorées.

3�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Broc, N. et al. (1992) De l’eau et des hommes en terre catalane. Editorial Trabucaire, Perpignan, 269 p.

Calvet, M. (2001) La catastrophe exemplaire : premiers enseignements géomorphologiques de la crue de novembre 1999 dans les Corbières. En Presses Universitaires de Perpignan (ed.) Au chevet d’une catastrophe, les inondations des 12-13 novembre 1999 dans le Sud de la France, pp. 63-86.

Calvet, M.; Lemartinel, B. (2002) Précipitations exceptionnelles et crues éclair dans l’aire pyrénéo-méditerranéenne. Géomorphologie, relief, processus, environnement, n°1, pp. 35-50.

Calvet, M.; Serrat, P.; Lemartinel, B.; Marichal, R. (2002) L’évolution des fleuves de Pyrénées orientales depuis 15000 ans. Programme PEVS CNRS, Colloque de Motz, 22, 23 juin 2001, pp. 279-294.

Curt, Th.; Davy, L. (1990) Précipitations et écoulement dans le bassin de la Têt. Études hydrologiques méditerranéennes, Espace rural n° 21, Montpellier, pp. 89-176.

Desailly, B. (1990) Crues et inondations en Roussillon. Le risque et l’aménagement, fin du XVIIème siècle, milieu du XXème siècle. Thèse Doctorat Université Paris X, 351 p. ronéotypées.

Goutx, D.; Mériaux, P.; Tourment, R. (2004) Conception hydraulique des déversoirs et des endigue-ments de protection contre les inondations. Actes de Colloque « sécurité des digues fluviales et de navi-gation » CFGB ; MEDD, 25 et 26/11/ 2004, Orléans, pp. 531-550.

Julian, M. (1993) Problème du temps de retour des crues catastrophiques ; temps de retour et prise en compte. En L’aiguat del 40 : les inondations catastrophiques et les politiques de prévention en Méditer-ranée nord-occidentale, Generalitat de Catalunya, Barcelone, 484 p.

Kotarba, J.; Perrin, Th. (1999) Canet-en-Roussillon, Puig del Baja II, première approche d’un vaste habitat d’époque wisigothique. Service Archéologique du Languedoc-Roussillon, 72 p.

Larguier, G. (2001) Les inondations de l’Aude du XIV° à la fin du XVI° siècle. L’apport des sources fiscales. En Presses Universitaires de Perpignan (ed.) Au chevet d’une catastrophe, les inondations des 12-13 novembre 1999 dans le Sud de la France, pp. 115-122.

Marichal, R. et al. (1997) La transformation du milieu géomorphologique de la plaine du Roussil-lon et ses conséquences sur son occupation. Premiers résultats. En La dynamique des paysages proto-historiques, antiques, médiévaux et modernes, XVII° Rencontres internationales d’archéologie et hist. d’Antibes, éditions APDCA, Sophia Antipolis, pp. 271-284.

Martin, R. (1978) Évolution holocène et actuelle des conditions de sédimentation dans le milieu lagun-aire de Salses-Leucate. Thèse 3ème cycle, Université Toulouse III, 210 p.

Martzluff, M. (1994) Le gisement épicardial des berges du Tech. Rapport des sondages, 11 p. ronéo-typées, planches.

Neppel, L. (2003) Analyse de l’épisode pluvieux du 08 et 09 septembre 2002. Ministère de l’Ecologie et du Développement Durable, Direction de la prévention des pollutions et des risques, 27 p.

Pardé, M. (1941) La formidable crue d’octobre 1940 dans les Pyrénées orientales. Revue Géographique des Pyrénées et du S.-O., t. 12, pp. 237-279.

Serrat, P. (2000) Genèse et dynamique d’un système fluvial méditerranéen : le bassin de l’Agly. Thèse Doctorat de l’Université de Perpignan, 720 p., 2 t.

Serrat, P.; Calvet, M. (1999) Alluvionnement holocène et historique de l’Agly dans la plaine de la Salanque. Les fleuves côtiers des Pyrénées orientales, Journées hydrologiques 8-10 sept. 1999, Perpig-nan, Commission « Hydrosystèmes continentaux », livret guide, pp. 42-52.

Serrat, P.; Calvet, M. (2000) L’urbanisation d’une plaine inondable : le risque oublié ? La Salanque face à la crue des 12 et 13 novembre 1999. Géocarrefour, Revue de Géogr. de Lyon, vol. 75, n°3, pp. 209-220.

3� Les inondations en Languedoc et en Roussillon: événements catastrophiques et contexte géomorphologique

Verdeil, P. (1970) Données nouvelles sur le Quaternaire de la basse vallée de l’Aude. Bull. Soc. Géol. France, XII, pp. 413-425.

Vigneau, J.-P. (1986) Climat et climats des Pyrénées orientales. Thèse de Doctorat ès- Lettres, 618 p., chez l’Auteur.

Vinet, F. (2003) Crues et inondations dans la France méditerranéenne. Les crues torrentielles des 12 et 13 novembre 1999, Nantes, Editions du temps, 224 p.

3�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

GEOGRAFÍA DOS INCêNDIOS FLORESTAISEM PORTUGAL CONTINENTAL

L. Lourenço

Nucleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra

Aeródromo da Lousã – Chã do Freixo 3200-395 - Lousã [email protected]

RESUMO

Faz-se uma análise geográfica dos incêndios florestais registados em Portugal continental tendo em conta a sua distribuição, tanto espacial como temporal, quer em termos do número das ocorrências, quer das áreas ardidas.Como a informação existente está, desde 1980, desagregada ao nível do município, essa análise é feita de modo a mostrar não só a evolução do fenómeno ao longo do tempo, mas também a sua distribuição no espaço municipal, dando-se particular destaque os anos críticos de 2003 e de 2005, que ultrapassa-ram, em muito, respectivamente em área ardida e em número de ocorrências, tudo o que de pior tinha acontecido em anos anteriores.Palavras chave: fogos florestais, ocorrências, áreas ardidas, evolução temporal, distribuição espacial.

RESUMEN

Se hace un análisis geográfico de los incendios forestales registrados en Portugal continental teniendo en cuenta su distribución, tanto espacial como temporal, sea al nivel del número de conatos, sea de areas quemadas.Como la información existente está desagregada a nivel del município desde 1980, el objetivo del aná-lisis es no soló mostrar la evolución del fenómeno a lo largo del tiempo, sino también su distribución en el espacio municipal, con particular énfasis a los años críticos del 2003 y 2005, que han ultrapasado, en mucho, respectivamente en área quemada y en número de conatos, todo lo que de peor había sucedido en años anteriores.Palabras clave: fuegos forestales, conatos, áreas quemadas, evolución temporal, distribución espacial.

INTRODUÇãO

A dimensão dos incêndios florestais em Portugal continental é bem conhecida, tanto em termos do número de ocorrências, como, sobretudo, pela extensão das manchas de floresta e mato anualmente devoradas pelas chamas e que, além da floresta, ameaçam frequentemente vidas e haveres, quando não chegam mesmo a destruí-los.No entanto, não é nossa intenção vir agora aqui dar conta das muitas situações dramáticas que normal-mente acompanham o desenrolar dos incêndios florestais, como também não pretendemos escalpelizar as múltiplas causas que ajudam a explicar este fenómeno, tanto no que respeita à sua manifestação como, sobretudo, ao seu desenvolvimento, tanto mais que acabou de ser publicada uma obra que aborda estes temas com uma visão pouco habitual (Vieira, 2006). Trata-se apenas de traçar, numa perspectiva técnica, uma análise geográfica aos incêndios florestais registados em Portugal continental tendo em consideração a sua distribuição temporal, bem como a respectiva dispersão espacial, tanto em termos do número das ocorrências de fogos florestais, como das áreas ardidas que, anualmente, são percorridas por incêndios florestais.

40 GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Deste modo, a análise será feita de modo a mostrar a evolução do fenómeno ao longo do tempo e no espaço municipal, com particular incidência nos anos críticos de 2003 e de 2005, os mais graves da história dendrocaustológica portuguesa.A justificação para todos estes factos é complexa e só podererá encontrar explicação recorrendo ao soma-tório de diversas análises parcelares, umas referentes a aspectos mais ligados à prevenção e, outras, relati-vas a situações mais relacionados com o combate que, por razões óbvias não podem ser consideradas.Com efeito, a análise sistemática de todas elas representa um trabalho de grande fôlego e que muito ultrapassa os objectivos desta pequena nota. Assim, mais do que uma análise exaustiva, iremos apenas mencionar, sempre que tal se proporcionar e for considerado pertinente, alguns dos aspectos que nos parecem mais relevantes para explicação dos factos apontados.Começaremos, pois, por referir a evolução anual dos incêndios florestais, ao longo de praticamente quarenta anos, tanto em termos de número das ocorrências como dos hectares incinerados. Depois, apre-sentamos à sua distribuição espacial, também ao nível do número das ocorrências e das áreas ardidas, em valores médios quinquenais dos últimos vinte e cinco anos, para, por fim, nos centrarmos na análise mais detalhada do sucedido nos dois anos mais críticos, os de 2003 e de 2005.

1. EVOLUÇãO TEMPORAL

O aumento exponencial do número de ocorrências de fogos florestais, registado no último quartel do século passado e que, felizmente, parece começar a inverter-se neste início deste século, admitindo que o ano de 2005 foi anómalo (Fig. 1-A), ficou a dever-se essencialmente às profundas transformações que, a partir de meados do século passado, se começaram a fazer sentir na população residente nas áreas florestais, sobretudo do interior do país.Essas transformações, que se intensificaram no último quartel do século XX, traduziram-se por uma grande redução dos efectivos populacionais nos espaços com aptidão florestal, acompanhados de subs-tanciais mudanças tanto na estrutura (etária, social, económica e cultural) da população que aí se man-teve, como nos sectores de actividade por ela desenvolvidos, com significativa redução dos ligados à agricultura e à floresta, ou seja, dos agro-silvo-pastoris, e com significativo incremento das actividades associadas à indústria e aos serviços, como tem sido mencionado por diversos autores, sobretudo depois do estudo de caso de F. Cravidão (1989).Com efeito, a conjuntura social presente na década de 80 do século passado, baseada no despovoamento e envelhecimento da população rural, levou ao acréscimo do preço da mão-de-obra rural, em função da sua escassez, que, por sua vez, conduziu à progressiva extinção da prática de recolha de matos para as “camas” dos animais, também resultante de uma mais fácil acessibilidade a fertilizantes artificiais, que assim passaram a substituir os estrumes tradicionais, e, ainda, à redução do consumo de lenhas, também ele fruto da electrificação crescente e da divulgação do gás em garrafas, factores que, em associação, contribuiram para o progessivo e contínuo aumento da biomassa disponível na floresta (L. Lourenço, 2006a, p. 63).De igual modo, a manutenção de uma conjuntura económico-social desfavorável que levou à redução dos preços da resina, ao mesmo tempo que permitiu a manutenção de um incipiente nível de mecaniza-ção, que, apesar de tudo, não foi suficiente para substituir a mão de obra perdida. Por outro lado, a pequena dimensão da propriedade, aliada à incorrecta gestão dos espaços florestais, foram factores que não só dificultaram a defesa da floresta contra incêndios, mas também contribuíram para acentuar a desvalorização da utilidade social, económica e ambiental da floresta e dos espaços com aptidão florestal.Por último, o crecente aumento do risco de incêndio, a par da agudização da perda de competitividade e de atractividade para o investimento no sector florestal, salvo algumas excepções, conduziram a efecti-vas situações de abandono da floresta, uma vez que esta detinha um baixo valor económico, apresentava crescentes problemas fitossanitários e estava exposta a um elevado risco de incêndio florestal (L. Lou-renço et al., 2006, p. 5).

41Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Deste modo, o êxodo rural levou à concentração da população activa nas grandes áreas urbanas, sedes de distrito e de município, e deixou, por isso, as áreas florestais com uma população muito rarefeita e idosa. Por outro lado, a rápida modificação na ocupação da população activa que continuou a residir nas áreas florestais e que, preferencialmente, se passou a ocupar em actividades dos sectores secundário e terciário, conduziu ao abandono de muitos campos agrícolas. Por conseguinte, não só foram criadas muitas áreas de incultos que, progressivamente, foram sendo ocupadas por mato e floresta, aumentando significativamente os espaços com potencialidade florestal, mas também foi reduzida a intervenção na floresta, onde se passaram a acumular grandes cargas de combustível.Ora, estas situações que, intrinsecamente, parece nada terem a ver com os incêndios florestais, por isso lhe chamámos causas indirectas (L. Lourenço, 1995, p. 178), não só são as principais responsáveis pela existência dos grandes incêndios florestais, mas também são as mais difíceis de eliminar. Com efeito, ao criarem condições que, a posteriori, acabam por ter interferência directa no comportamento dos incên-dios, facilitando a progressão das frentes de chamas e, por isso, o rápido desenvolvimento dos incêndios, contribuem assim, indirectamente, para uma maior dimensão das áreas incineradas (Fig. 2-A).Todavia, as tendências da evolução no tempo, tanto das ocorrências como das áreas ardidas, são com-pletamente diferentes (Figs. 1-B e 2-B).

Figura 1-A. Evolução do número anual de ocorrências de fogos florestais em Portugal.Fonte: DGRF

Figura 1-B. Tendência da evolução do número anual de ocorrências de fogos florestais em Portugal Continental.Fonte: DGRF

42 GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Enquanto que o número de ocorrências está intimamente associado a causas humanas, dolosas e negli-gentes, que decorrem de diversos comportamentos e de atitudes há muito identificadas e que é urgente alterar, já a extensão das áreas ardidas está directamente associada às condições meteorológicas que se fizeram sentir em cada um dos anos, à ausência do ordenamento do território e da gestão florestal e, por último, a alguma falta de eficácia da actuação dos meios de combate.Deste modo, se, por um lado, o brusco aumento do número de ocorrências registado em 1981 teve a ver, sobretudo, com a alteração do método de apuramento estatístico dos dados, já o progressivo aumento no-tado ao longo da década de 90, se ficou a dever a um maior rigor no tratamento da informação estatística, com os anos de 1995, 1998 e 2000, que durante esse período registaram os maiores valores, a correspon-derem também a anos com condições meteorológicas favoráveis à eclosão de fogos, se bem que este facto não seja determinante para a explicação do aumento do número das ocorrências, como se comprova com o sucedido em 1991, ano com muito menos ocorrências do que 1989 e que detinha o máximo valor de área ardida, anteriormente a 2003, essa sim, em parte explicada por condições de natureza meteorológica.

Figura 2-A. Evolução anual da área ardida em Portugal Continental.

Fonte: DGRF

Figura 2-A. Evolução anual da área ardida em Portugal Continental.

Fonte: DGRF

Figura 2-B. Tendência da evolução anual da área ardida em Portugal Continental. Fonte: DGRF

Figura 2-B. Tendência da evolução anual da área ardida em Portugal Continental. Fonte: DGRF

43Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Este progressivo aumento do número de ocorrências de fogos florestais dá bem conta da urgência do trabalho que é necessário continuar a efectuar para manter e, porventura, acentuar a inversão desta ten-dência que, finalmente, parece começar a esboçar-se no início do século XXI, admitindo que o ano de 2005 foi anómalo.Por outro lado, em termos de área ardida, se o sucesso obtido nos anos 1977, 1988 e 1997 será de atribuir a condições meteorológicas pouco favoráveis à ignição e propagação de incêndios florestais, já o oposto não é totalmente válido para as catástrofes associadas aos anos de 2003 e 2005, uma vez que estas não poderão ser imputadas, apenas e exclusivamente, como veremos, à onda de calor do final de Julho e princípio de Agosto de 2003, ou às faíscas descarregadas por trovoadas secas nos dias 1 e 2 de Agosto de 2003, e nem sequer ao ano de seca registado em 2005.Não há dúvida de que estes aspectos foram importantes, mas para o resultado obtido contribuiram tam-bém decisivamente o estado de abandono a que se encontram votadas muitas das nossas matas e flores-tas, a falta de ordenamento e de fiscalização do território (L. Lourenço, 2006b, p. 73), a par da falta de coordenação da generalidade dos meios de socorro que actuaram em grandes teatros de operações, até à falta de eficácia dessa actuação, quer devido à inexistência de formação, quer ao uso de equipamentos inadequados para muitos desses teatros, para mencionar apenas alguns dos aspectos mais flagrantes.Por sua vez, a lenta evolução do coberto florestal ao longo dos séculos deu lugar, nos últimos anos, a rápidas transformações, devidas sobretudo à grande incidência dos incêndios florestais, que tiveram como consequência uma profunda alteração das espécies autóctones, fazendo com que, na actualidade, as duas espécies mais representativas da floresta do Norte e Centro de Portugal sejam o pinheiro bravo e o eucalipto, enquanto que, no sul, ainda continuam a dominar o sobreiro e a azinheira (Quadro 1), mas onde o eucalipto e o pinheiro manso começam a ocupar áreas cada vez mais significativas, transforma-ção que também contribuiu para o aumento do número de ocrrências e, sobretudo, para o dos grandes incêndios.

EspécieflorestalÁreaflorestal

Hectares (ha) Percentagem (%)Pinheiro bravo (Pinus pinaster) 976.069 31Eucalipto (Eucalyptus spp.) 672.149 21Sobreiro (Quercus suber) 712.813 22Azinheira (Quercus rotundifolia) 461.577 14Outras resinosas 105.008 4Outras folhosas 273.515 8Total 3.201.131 100,0

Quadro 1. Superfície ocupada pelas espécies mais representativas do coberto florestal português.Fonte: DGRF/IFN, 2001

2. DISTRIBUIÇãO ESPACIAL

Se a distribuição temporal do número de ocorrências e das áreas queimadas apresentava comportamentos diversos, também, do mesmo modo, a sua repartição espacial assume diferentes padrões de dispersão.Com efeito, a análise comparativa dos valores médios relativos ao primeiro quinquénio do período con-siderado, mostra uma concentração do número de ocorrências nos municípios do litoral e, em particular, junto dos grandes centros urbanos do Porto, de Lisboa e de Viseu, situação que tem tendência a acentu-ar-se nos anos seguintes, tendo atingido o seu máximo no quinquénio 1996-2000 e prolongando-se para o início do século XXI, com os municípios dos distritos do Porto, norte de Aveiro, Braga e ocidente de Viana do Castelo, a par com alguns da área metropolitana de Lisboa, a deterem o grosso das ocorrências (Fig. 3).

44 GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Esta distribuição espacial ficou a dever-se a situações concretas daqueles contextos geográficos que, de modo geral, se podem relacionar quer com a dispersão das habitações no meio da mancha florestal, quer com a existência, também no interior do espaço florestal, de pequenas unidades industriais de tipo fami-liar (L. Lourenço, 2006b, p. 72).

Por sua vez, os municípios que em 1981-85 apresentavam maiores áreas ardidas situavam-se em áreas montanhosas do interior do Centro e Norte de Portugal. No Centro, estes municípios distribuem-se pe-las áreas montanhosas da Cordilheira Central (serras da Lousã, Açor, Estrela, Alvelos, Cabeço Rainho, Gardunha e Malcata), maciço marginal de Coimbra, serra do Caramulo, maciço da Gralheira (serras da Arada, Freita, Arestal, S. Macário) e serras de Montemuro, Nave, Lapa, Marofa, para mencionar as mais importantes. No Norte correspondem essencialmente às serras do Marão e Alvão, e no Sul, mais preci-samente no Algarve, as áreas queimadas correspondem aos municípios que se desenvolvem pela serra de Monchique, o que denota uma associação muito próxima das manchas queimadas (Fig. 4), às áreas que apresentam um relevo movimentado.Nos quinquénios seguintes a situação tendeu a agravar-se progressivamente, tendo-se atingido o expo-ente máximo no quinquénio 2001-2005, em que apenas uma parte substancial do Alentejo e algumas áreas litorais foram poupadas, de modo que, em termos médios, as áreas montanhosas antes menciona-das foram as mais afectadas, juntamente com aquelas que as envolvem (Fig. 4), confirmando-se assim

Figura 3. Distribuição geográfica dos valores médios quinquenais das ocorrências de fogo florestal registadas em cada um dos municípios de Portugal continental. Fonte: NICIF

Figura 3. Distribuição geográfica dos valores médios quinquenais das ocorrências de fogo florestal registadas em cada um dos municípios de Portugal continental. Fonte: NICIF

4�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

que o relevo e a interioridade, pelas influências que exercem sobre o ser humano, acabam por ser deter-minantes para explicar a distribuição geográfica dos incêndios florestais em Portugal.

Quando analisamos a situação média correspondente aos últimos 25 anos, ela retrata, como não podia deixar de ser, aquilo que acabámos de descrever, ou seja, uma concentração do número de ocorrências em torno dos grandes centros urbanos do Porto, a Norte, — alastrando através de semi-círculos concên-tricos que se vão esbatendo em direcção a Braga, para Norte, e a Aveiro, para Sul, e a Vila Real e Viseu, para o interior — e de Lisboa, no Centro-Sul, embora nesté caso se revista de menor importância (Fig. 5).Em contrapartida, as áreas mais varridas pelo fogo, afectam praticamente todos os municípios do Centro e Norte, com menos significado nos do litoral e em alguns raianos, mas com particular incidência nos que se desenvolvem ao longo da Cordilheira Central e na serra de Monchique (Fig. 6).

Figura 4. Distribuição geográfica dos valores médios quinquenais das áreas queimadas em cada um dos municípios de Portugal continental. Fonte: NICIF

Figura 4. Distribuição geográfica dos valores médios quinquenais das áreas queimadas em cada um dos municípios de Portugal continental. Fonte: NICIF

4� GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

3. O ANO CRÍTICO DE 2003, PELA ExTENSãO DA áREA ARDIDA

É, sobretudo, em situações meteorológicas simultaneamente favoráveis à deflagração, traduzidas por temperatura do ar elevada e humidade relativa do ar reduzida (L. Lourenço, 1988, p. 262), e à propaga-ção, quando ocorre vento, preferencialmente, do quadrante Este e, em particular, quando se manifesta através de rajadas fortes (L. Lourenço, 1996, p. 59), que se registam as situações mais complicadas, que têm sucededido com relativa frequência ao longo dos últimos anos, não tendo sido novidade em 2003, e que quase sempre, correspondem a semanas com grande número de ocorrências e vastas extensões percorridas pelas chamas (Quadro 2).

No entanto, o ano de 2003, teve a parti-cularidade de registar um número anor-malmente elevado de trovoadas secas, com uma descarga impressionante de raios (Fig. 7), muitos deles responsáveis por uma parte substancial do elevado nú-mero de eclosões registadas. No entanto, convém sublinhá-lo, em termos sema-nais este valor foi sempre inferior ao do máximo semanal registado nos cinco anos imediatamente anteriores.

Figura 5. Distribuição geográfica dos valores médios das ocorrências de fogo florestal registadas em cada um dos municípios de Portugal continental, entre 1981 e 2005. Fonte: NICIF

Figura 5. Distribuição geográfica dos valores médios das ocorrências de fogo florestal registadas em cada um dos municípios de Portugal continental, entre 1981 e 2005. Fonte: NICIF

Figura 6. Distribuição geográfica dos valores médios das áreas

queimadas em cada um dos municípios de Portugal continental,

entre 1981 e 2005. Fonte: NICIF

Figura 6. Distribuição geográfica dos valores médios das áreas

queimadas em cada um dos municípios de Portugal continental,

entre 1981 e 2005. Fonte: NICIF

Fonte: IM. in Mendes, 2003, p. 15Fonte: IM. in Mendes, 2003, p. 15

Figura 7. Distribuição das descargas eléctri-cas provocadas por trovoadas nos dias 1 e 2 de Agosto, entre as:

17 e as 21 horas do dia 1;

21 horas do dia 1 e as 5 horas do dia 2;

5 e as 9 horas do dia 2.

4�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Com efeito, em termos estatísticos, a pior semana dos cinco anos anteriores foi a de 3 a 9 de Agosto de 1998, com um número de ocorrências que quase triplicou (2,7 vezes mais) o número das registadas em 2003, mas que, apesar disso, se ficou por uma área ardida incoparavelmente inferior, cerca de sete (6,8) vezes menor do que a registada em 2003 (Quadro 2).Embora se possam encontrar várias justificações para explicar o sucedido, para além dos factores histó-ricos já apontados e das condições locais de risco, um elemento que não deve deixar de ser equacionado tem a ver com o facto de estes incêndios terem atingido algumas áreas, sobretudo as situadas a Sul do rio Tejo, que, tradicionalmente, têm registado uma menor frequência de grandes incêndios do que aquelas que foram afectadas em 1998 e onde, por conseguinte, a consciência do risco e a percepção do perigo eram menores. Este aspecto parece-nos de suma importância, pois as pessoas directamente envolvidas não terão tomado algumas medidas preventivas simples, como, por exemplo, a limpeza de matos à volta das habitações, o que, só por si, poderia ter mitigado alguns dos efeitos da catástrofe, na medida em que teria evitado a dispersão dos meios de combate mobilizados para defesa dessas residências, retirando-os do combate directo às frentes de chamas, permitindo que, deste modo, estas pudessem ter progredido sem qualquer resistência.O investimento na consciêncialização dos riscos e na percepção dos perigos deles decorrentes pare-ce-nos dever merecer alguma atenção por parte dos governantes, em particular dos autarcas (e não só apenas do risco de incêndio florestal, mas também de outros riscos igualmente preocupantes) e ser con-sideradas como uma das áreas preferenciais de actuação junto de públicos-alvo específicos.De facto, a dimensão da tragédia verificada em 2003 está, do nosso ponto de vista, directamente ligada com a área de ocorrência, onde, talvez pela deficiente percepção do perigo, não se adequou o dispositivo de combate às condições que o risco histórico-geográfico viria a recomendar (Fig. 8), determinado em função do número de ocorrências e da área ardida (L. Lourenço, 1998, p. 179) e que, em termos médios, resulta do cruzamento da informação contida nas figuras 5 e 6.

Ano Semana Nº. de ocorrências Área ardida Nº de IF ≥ 100 ha

1998

27Jul a 02Ago 3.253 7.989 803Ago a 09 Ago 5.549 35.692 4110Ago a 16 Ago 3.453 8.587 2017Ago a 23Ago 3.518 19.345 2524Ago a 30 Ago 3.431 14.365 16

1999 19Jul a 25Jul 2.901 12.580

200031Jul a 06Ago 3.114 15.436 1607Ago a 13Ago 3.773 21.019 2614Ago a 20Ago 3.431 12.339 24

200106Ago a 12Ago 2.863 14.176 2003Set a 09Set 3.863 17.093 1110Set a 16Set 3.515 9.343 6

2002

08Jul a 14Jul 687 15.027 1515Jul a 21Jul 2.332 17.362 2522Jul a 28Jul 1.928 14.394 2029Jul a 04Ago 2.561 21.616 27

200328Jul a 03Ago 2.052 242.786 5104Ago a 10Ago 1.974 54.620 2711Ago a 17Ago 1.365 29.486 10

Quadro 2. Número de grandes incêndios florestais registados nas semanas em que o número de ocorrênciasfoi superior a 3.000 ou em que a área ardida foi superior a 12.500 hectares, correspondentes a semanas

em que as condições meteorológicas foram muito favoráveis à deflagração e propagação de incêndios florestais.Fonte: DGF

4� GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Com efeito, nas áreas tradicionalmente mais afectadas por fogos florestais, do Norte e Centro, mercê de vários factores, nos quais se incluem muitos dias condições meteorológicas pouco favoráveis no ano de 2003, verificou-se uma substancial redução do número de ocorrências, o que terá contribuído para uma

maior eficácia do ataque e algum êxito na redução das áreas ardi-das. No entanto, nas áreas mais interiores, sobretudo do médio Tejo e também do Algarve, onde tradicionalmente as manifesta-ções do risco têm assumido proporções inferiores, verificou-se a mesma desadequação do dispositivo de combate ao risco históri-co-geográfico e, talvez, também por isso, se tenham registado áre-as ardidas com algum significado (Fig. 9).Por outro lado, o dispositivo, porque baseado na primeira inter-venção, não detinha capacidade de balanceamento rápido, e como os grupos de apoio (Fig. 8-B) tardaram em chegar, além de que foram manifestamente insuficientes para as necessidades, sobretu-do durante o período mais crítico, os resultados não poderiam ter sido muito diferentes.Conscientes de que a maior disponibilidade de recursos humanos existe nas áreas onde eles são mais abundantes e que, nem sempre, coincidem com as de maior risco, entendemos que todos esses re-cursos devem, naturalmente, ser aproveitados, para integrar forças de segunda intervenção, com capacidade de rápida mobilização. Os grupos assim constituídos deverão ser utilizados para refor-ço das situações onde se torne difícil controlar e circunscrever incêndios nascentes, ou para antecipadamente serem envolvidos no reforço de algumas áreas pontualmente carenciadas, devido a

Figura 8-A. Índice de risco histórico-geográfico em 2003 e distribuição do dispositivo de primeira intervenção

(Grupos de Primeira Intervenção) nesse ano.Fontes: SNBPC e NICIF

Figura 8-A. Índice de risco histórico-geográfico em 2003 e distribuição do dispositivo de primeira intervenção

(Grupos de Primeira Intervenção) nesse ano.Fontes: SNBPC e NICIF

Figura 8-B. Índice de risco histórico-geográfico em 2003 e distribuição do dispositivo de reforço

(Grupos de Apoio) nesse ano.Fontes: SNBPC e NICIF

Figura 8-B. Índice de risco histórico-geográfico em 2003 e distribuição do dispositivo de reforço

(Grupos de Apoio) nesse ano.Fontes: SNBPC e NICIF

Figura 9. Área ardida em Portugal continental no ano de 2003.

Fonte: DGRF

Figura 9. Área ardida em Portugal continental no ano de 2003.

Fonte: DGRF

4�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

condições meteorológicas anormais, conhecidas com base na previsão meteorológica e que podem ser integradas em índices que permitem adequar a distribuição geral do dispositivo às condições diárias do risco, resultante da evolução das condições meteorológicas (L. Lourenço, 1996, p. 187).Parece-nos que alterando alguns dos critérios que têm presidido à distribuição do dispositivo de combate a incêndios florestais, poderemos melhorar um pouco a sua adaptação às condições locais (municipais) de risco e, deste modo, facilitar a missão de todos quantos têm por função combater incêndios flores-tais.Curiosamente, do ponto de vista meteorológico e contrariamente ao que uma simples análise aos quan-titativos das áreas ardidas possa sugerir, o ano de 2003 até foi relativamente mais fresco e húmido, nas regiões tradicionalmente problemáticas do litoral centro e norte, do que alguns dos anos anteriores ou manteve condições meteorológicas relativamente semelhantes às existentes nos anos mais adversos, particularmente no final de Julho e princípio de Agosto. As variações locais fizeram com que, por exem-plo em Coimbra, só o dia 6 de Agosto tivesse apresentado risco muito elevado e apenas os dias 29, 30 e 31 de Julho, a par com os dias 8 de Agosto, tivessem registado risco elevado (Fig. 10).

Pelo contrário, nas regiões do interior, sobretudo do centro e sul, as situações foram, de modo geral, mais severas do que as habitualmente registadas, pelo que foi sobretudo aí que se concentraram as grandes manchas ardidas (Fig. 11). A gestão dos meios de combate, com base na tendência do índice de risco po-deria permitir a deslocação, na véspera, de meios para os locais mais críticos, do mesmo modo que pode fazê-los regressar à base, quando as condições meteorológicas assim o determinarem, como sucedeu, com bons resultados, na Região Centro, durante a fase experimental de aferição dos índices referidos, entre 1992 e 1995.Sem pretender entrar em análises exaustivas às condições meteorológicas que se fizeram sentir duran-te o período estival, nas diferentes regiões do continente, não podemos deixar de mencionar que, nos períodos mais críticos correspondente aos primeiros dias de Agosto e a meados de Setembro, a simul-taneidade de muitos focos de incêndio, que, no primeiro caso, se ficaram a dever, com já foi referido, sobretudo a trovoadas secas, quase sempre acompanhadas por temperatura elevada e reduzida humidade relativa do ar, bem como por vento forte, com rajadas superiores a 100 km/h, criaram condições para a fácil propagação e aumentaram a dificuldade do combate, a que se associou um certo “histerismo colectivo”, em parte resultante do empolamento dado ao assunto, pelos meios de comunicação social, como nunca tinha sucedido no passado.

Figura 10. Evolução dos valores diários da temperatura máxima e da humidade relativa mínima do ar, no Instituto Geofísico da Universidade de Coimbra, durante os meses de Julho e Agosto de 2003.

Fonte: Instituto Geofísico da Universidade de Coimbra

Figura 10. Evolução dos valores diários da temperatura máxima e da humidade relativa mínima do ar, no Instituto Geofísico da Universidade de Coimbra, durante os meses de Julho e Agosto de 2003.

Fonte: Instituto Geofísico da Universidade de Coimbra

�0 GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Sendo importante noticiar os acontecimentos e deles dar informação minuciosa ao público, em muitos dos intervenientes directos notou-se uma grande falta de preparação no tratamento e nas abordagens feitas ao tema, por vezes com desconhecimento total dos assuntos que estavam a tratar, induzindo os telespectadores em conceitos erróneos, pelo que, às vezes, dava a sensação de que o objectivo de certas reportagens nem sempre era o de informar correctamente, porquanto, por vezes, mais pareciam querer demonstrar as debilidades do sistema, que foi incapaz de responder em tempo útil a todas as solicitações e, por isso, motivo para algum alarmismo natural, mas que, por vezes, foi empolado de forma injustifi-da.A principal consequência deste alarmismo terá sido a afectação de muitos meios de combate à defesa das habitações, com o consequente desguarnecimento das frentes de chamas e das primeiras intervenções, o que, impedindo o ataque directo às chamas, possibilitou que, em muitas circunstâncias, estas tivessem progredido facilmente, sem qualquer impedimento.Acresce, sem dúvida, que o estado do tempo em Portugal Continental era altamente favorável ao desen-volvimento de incêndios, pois estava condicionado por uma massa de ar quente e seco, transportada na circulação conjunta de um anticiclone que se estendia em crista, do sul dos Açores ao Golfo da Biscaia, e de um vale depressionário que se prolongava do Norte de África até à Península Ibérica.Ora, nestas circunstâncias, gerou-se uma importante onda de calor entre 29 de Julho e 14 de Agosto de 2003, com consequências em termos de incêndios florestais, tanto mais que teve uma duração de 16 a 17 dias em grande parte das estações do interior e foi a maior de que há registos (Fig. 12).As ondas de calor mais significativas, anteriormente registadas, tiveram a duração de 10 dias (Castelo Branco em Julho de 1954 e Amareleja em Julho de 1991), pelo que esta foi particularmente notória, apesar de ter sido na década anterior, de 90, que este acontecimento ocorreu com maior frequência (anos de 1990, 1991, 1992, 1995, 1997, 1998 e 1999) (IM, 2003), com muitos desses anos a registarem apre-ciáveis áreas ardidas (Fig. 2), o que contribuiu para o progressivo aumento do risco histórico-geográfico de incêndio florestal, antes descrito.

Figura 11. Distribução espacial dos grandes incêndios florestaisregistados em Portugal Continentaldurante os períodos críticos de:

30 de Julho a 10 de Agosto;

11 a 13 de Setembro de 2003.

Fonte: EUROPEAN COMMISSIONDIRECTORATE GENERAL JOINT RESEARCH CENTREINSTITUTE FOR ENVIRONMENT AND SUSTAINABILITYLand Management UnitUpdate to the report “The European Forest Fires Information System (EFFIS) results on the 2003 fire season in Portugal” (Sept. 15, 2003).

�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Regressando a 2003, os três primeiros dias de Agosto foram excepcionalmente quentes, com as tempe-raturas máximas a ultrapassar 40°C em grande parte do território (Fig. 13) e com valores elevados da temperatura mínima (Fig. 14).Com efeito, os valores da temperatura mínima do ar foram particularmente altos tendo sido observados valores superiores a 25°C em grande parte do território e, até, mesmo superiores a 30°C em Portalegre, Proença-a-Nova e no Caramulo.Convém, ainda, referir o elevado número de dias seguidos com valores das temperaturas máxima e mí-nima do ar muito elevados, bem como os reduzidos valores da humidade relativa do ar que foram muito baixos, em particular no interior do País, onde, em alguns locais, foram inferiores a 20%.

Ora, se tivermos em conta que os valores da temperatura do ar superiores a 30ºC, conjugados com os da humidade relativa do ar inferiores a 30%, correspondem a situações de elevado risco de incêndio flo-restal, compreende-se bem que, no interior de Portugal continental, houve um número de dias sucessivo com elevado risco de incêndio florestal, como aliás sucede frequentemente (L. Lourenço, 1991), pelo que desde este ponto de vista, não se pode considerar que o ano tenha sido anormal.Com efeito, a persistência de valores muito elevados da temperatura e de valores muito baixos de humi-dade relativa do ar, teve um impacte significativo no tocante ao número de ocorrências e extensão das áreas ardidas, ao ponto de ter sido decretada situação de calamidade pública.No entanto, de acordo com o Institute for Environment and Sustainability da Joint Research Centre of the European Commission o risco de incêndio, mesmo nestas condições, só no dia 4 de Agosto atingiu o seu valor máximo (muito elevado), uma vez que nos dias 2 e 3 de Agosto, os mais críticos do ponto de vista dos incêndios florestais, só o interior do território continental apresentava risco elevado. O NW de Portugal (Norte do distrito de Aveiro e distritos do Porto, Braga e Viana do Castelo) estava mesmo com risco muito reduzido e reduzido (Fig. 15), o que nos leva a pensar o que poderiam ter sido aqueles dias, em termos de área ardida (Fig. 16), se, também no NW, onde o número de ocorrências é habitualmente maior, o risco tivessse sido elevado e muito elevado. Se assim foi muito mau, teria sido um pandemónio muito maior e mais generalizado.

Figura 12. Duração da onda de calor que assolou Portugal continental

entre 29 de Julho e 14 de Agosto de 2003.

Figura 12. Duração da onda de calor que assolou Portugal continental

entre 29 de Julho e 14 de Agosto de 2003.

Figura 13. Distribuição dos valores da temperatura máxima diária entre 1 e 3 de Agosto de 2003.

Figura 13. Distribuição dos valores da temperatura máxima diária entre 1 e 3 de Agosto de 2003.

Figura 14. Distribuição dos valores de 2003. Fonte: Instituto de Meteorologia da temperatura mínima diária entre 1 e

3 de Agosto.

Figura 14. Distribuição dos valores de 2003. Fonte: Instituto de Meteorologia da temperatura mínima diária entre 1 e

3 de Agosto.

�2 GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

27 de Julho 28 29

30 31 1 de Agosto

2 3 4

5 6 7

Figura.15-A. Distribuição do Risco de Incêndio em Portugal continental entre 27 de Julho e 7 de Agosto de 2003.

�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Figura 16-A. Estimativa da área ardida em cada um dos distritos afectados por incêndios florestaisnos dias 27 de Julho a 7 de Agosto de 2003.

27 de Julho 28

29 30

31 1 de Agosto

2 3

4 5

6 7

�4 GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

8 de agosto 9 10

11 12 13

14 15 16

11 de Setembro 12 13

Figura 15-B. Distribuição do Risco de Incêndio em Portugal continental entre 8 e 15 de Agosto e de 11 a 13 de Setembro de 2003. Fonte: Adaptado de Institute for Environment and Sustainability

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

8 de agosto 9

10 11

12 13

14 15

16 11 de Setembro

12 13

Figura 16-B. Estimativa da área ardida em cada um dos distritos afectados por incêndios florestais nos dias mais críticos de 2003.Fonte: Almeida e Lourenço (2004)

�� GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Como se depreende, as consequências não se ficaram a dever tanto ao facto do risco ser máximo, mas antes ao facto das ocorrências se terem registado fora das áreas tradicionalmente mais afectadas, onde, por isso, os dispositivos de primeira intervenção eram também menos abundantes (Fig. 8).Como algumas destas ocorrências não foram controladas na sua fase inicial, rapidamente se transforma-ram em grandes incêndios, alguns dos quais não foram extintos no próprio dia, tendo passado para o(s) dia(s) seguinte(s) complicando a gestão dos meios de combate e não deixando recursos disponíveis para todas as novas ocorrências (Fig. 17) a necessitarem de rápidas primeiras intervenções que, por falta des-tas, também acabaram por se transformar em grandes incêndios (Fig. 18) como o demonstra a estimativa da área ardida em cada um desses dias (Fig. 19).

Figura 17. Número de fogos activos em matos e florestas, entre 27 de Julho e 21 de Setembro de 2003.Fonte: Almeida e Lourenço (2004)

Deste modo, o balanço do ano de 2003 não podia ter sido pior, em termos de incêndios florestais. Com efeito só nesse ano, registaram-se 12 dos 20 maiores incêndios florestais desde que há registos e 8 dos 10 maiores incêndios até então verificados em Portugal (Quadro 3).

2003 2004 2005N.º de mortos 21 2 17Área ardida (ha) 425.658 128.937 337.766Área do maior incêndio florestal (ha) 41.079 25.717 19.433N.º de Incêndios ≥ 10.000 ha 8 1 3N.º de Incêndios Florestais 5.290 4.805 8.089N.º de Ocorrências 26.059 20.884 35.195

Quadro 3. Elementos sobre os incêndios florestais de 2003 a 2005.Fonte: SNBPC/DGRF

Contudo, a sua justificação, contrariamente ao que se fez crer, não foi apenas de natureza meteorológi-ca, uma vez que os elevados valores das áreas ardidas não podem ser justificados exclusivamente pelas situações meteorológicas excepcionais, tanto mais que, como se comprovou em função dos valores do índice de risco, elas não se estenderam ao todo do território continental. Como vimos, apenas nos dias 1 e 2 de Agosto, o número de trovoadas secas foi anormalmente elevado, sobretudo entre as 17 e as 21 horas do dia 1 de Agosto, no distrito de Portalegre e na área situada ime-ditamente a sul, nos distritos de Évora e Beja, onde os sensores do Instituto de Meteorologia detectaram mais de mil descarga eléctricas. Esta situação agudizou-se durante a noite, nas primeiras horas do dia

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

2 sobretudo na península de Setúbal e depois, entre as 5 e as 9 horas, estendeu-se a toda a faixa litoral compreendida entre Sines e o cabo Carvoeiro, desenvolvendo-se para o interior, particularmente no dis-trito de Santarém (Fig. 7) (Mendes, 2003, p. 15). Foram estas condições meteorológicas do final do dia 1 e início do dia 2 de Agosto que fizeram disparar não só o número dos fogos activos (Fig. 17) e o dos grandes incêndios (Fig. 18), mas também e sobretudo o valor das áreas ardidas (Fig. 19). No entanto, dois dias antes desta situação meteorológica especial, convém não esquecê-lo, em 30 de Julho, já se tinham alcançado valores diários de área ardida comparáveis aos dos piores dias de todos os anos anteriores, aproximadamente 20.000 ha/dia, situação que se manteve até ao dia 1 de Agosto e que permaneceu por vários dias depois desse fatídico dia 2.

Figura 18. Número de incêndios activos com área superior a 1.000 hectares, entre 27 de Julho e 22 de Agosto e entre 10 e 22 de Setembro de 2003.

Fonte: Almeida e Lourenço (2004)

Figura 19. Estimativa da área ardida diariamenteentre 27 de Julho e 22 de Agosto e entre 10 e 22 de Setembro de 2003.

Fonte: Almeida e Lourenço (2004)

A partir do dia 1 de Agosto a situação agravou-se de tal modo, que os dias 2 e 3, foram os que registaram a maior área diária ardida, cerca de 50.000 ha/dia (uma monstruosidade!), apesar de ainda não se ter atingido o nível mais elevado do risco de incêndio, o que comprova que as consequências não podem ser todas atribuídas à situação excepcional do dia 2, pois, a ser assim, teriam ficado confinadas a esse dia ou, quando muito, aos seguintes, mas com uma descida muito mais rápida do que a verificada. Precisamente no dia 4, em que pela primeira vez o risco atinge o valor máximo, foi quando, ao contrário do que o valor do índice faria prever, os incêndios começaram a ser controlados e o valor da área ardida decaiu significativamente nesse dia e no seguinte, para cerca de 40.000 ha/dia, valor que, apesar de tudo, ainda se manteve demasiado elevado.

�� GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Nos dias seguintes, 6 e 7 de Agosto, os valores diários da área ardida voltaram a aproximar-se dos 20.000 ha/dia, comparáveis aos dos piores dias de todos os anos anteriores, e a partir daí, continuaram a diminuir paulatinamente. Nos dias 8 e 9 de Agosto ronadaram cerca de 15.000 ha/dia e nos dias seguin-tes de 10 a 15 de Agosto, situaram-se ligeiramente abaixo dos 10.000 ha/dia, embora no dia 12 se tenha ultrapassado ligeiramente esse valor (Figs. 18 e 19).O retorno à normalidade, nos dias seguintes, fazia pensar no final dos grandes incêndios. Contudo, em Setembro (Figs. 18 e 19), o fogo ainda voltaria à serra de Monchique para, no dia 10 e seguintes, origi-nar mais um grande incêndio florestal, com 27.617 ha, e, aparentemente, unir num único incêndio (Fig. 9) toda a mancha florestal que, afinal, foi consumida por três incêndios diferentes (Fig. 11). Também, no dia 12, agora nas proximidades de Lisboa, viria a ocorrer outro grande incêndio florestal (Fig. 11) que, apesar de ter consumido uma área muito menor, 2.756 ha, por ter afectado directamente a Tapada Nacional de Mafra, foi um dos mais mediatizados nesse ano de 2003.

4. O ANO DE 2004

O ano de 2004 pode ser considerado como um ano de transição entre 2003, que registou a maior área ardida desde sempre, e o ano seguinte, de 2005, que deteve o maior número de ocrrências desde que há registos. Apesar de ter começado mal, sobretudo no Sul, o ano de 2004 acabou com uma área ardida próxima da média (Quadro 3), em função de condições meteorológicas pouco favoráveis nos meses de Agosto e Setembro.Com efeito, logo no dia 30 de Junho, um incêndio varreu 3.690 ha, nos concelhos de Tavira e Vila Real de Santo António. Depois, com início no dia 25 de Julho, dois outros incêndios foram responsá-veis, respectivamente, por 2.654 e 4.087 hectares de área ardida. O primerio deles consumiu mato e floresta nos concelhos de Alcoutim e Castro Ma-rim, enquanto que o segundo teve início no conce-lho de Castro Marim, estendendo-se, depois, aos vizinhos de Tavira e Vila Real de Santo António. Todavia, o mais grave, só viria a ter início no dia 26 de Julho, no concelho de Almodovar, distrito de Beja, tendo consumido 25.717 ha de floresta na serra do Caldeirão, pois estendeu-se aos concelhos de Loulé, Silves e São Brás de Alportel, do distrito de Faro. Deste modo, só no Sul do país e ainda antes do mês de Agosto, a área ardida já totalizava 36.148 ha, praticamente confinados à região do Algarve (Fig. 20). Depois, nos meses seguintes de Agosto e Setembro, foram, sobretudo. os tipos de tempo os principais responsáveis pela reduzida extensão de área queimada.

Figura 20. Área ardida em Portugal continental no ano de 2004.

Fonte: DGRF

Figura 20. Área ardida em Portugal continental no ano de 2004.

Fonte: DGRF

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

5. O ANO CRÍTICO DE 2005, SOBRETUDO PELO NÚMERO RECORDE DE OCOR-RêNCIAS, MAS TAMBéM PELA ExTENSA áREA INCINERADA

Em termos da distribuição espacial das áreas ardidas, o ano de 2005 foi diferente dos dois anteriores, de 2003 e 2004, tendo retomado o padrão mais habitual, tanto porque as maiores manchas ardidas regressa-ram ao Centro e Norte (Fig. 21) como porque foi aí que se concentrou o maior número das ocorrências, preferencialmente junto dos centros urbanos, (Fig. 22).Este ano também foi diferente dos dois anos anteriores, de 2000 a 2004, no que respeita ao ponto de vista meteorológico, na medida em que as condições de seca foram bastante mais acentuadas, tendo mesmo conduzido, logo nos meses de Janeiro a Março, à ocorrência de numerosos incêndios, apesar de não lhes ter correspondido uma área ardida significativa.Depois, as condições meteorológicas recomeçaram, de novo, a agravar-se e, em consequência, no mês de Junho, já se registaram diversas ocorrências. No entanto, foi sobretudo nos meses de Julho e Agosto que se concentraram as grandes áreas ardidas, como já tinha acontecido em anos anteriores.Se, em 2003, os elevados valores das áreas ardidas foram, aparentemente, justificados pelas situações meteorológicas excepcionais, o que, como se comprovou, não correspondeu totalmente à realidade, pois apenas nos dias 1 e 2 de Agosto o número de trovoadas secas foi anormalmente elevado, já em 2005 foi o argumento da seca o mais utilizado para justificar a extensão das áreas ardidas, apesar de não serem coincidentes com as regiões onde a seca se manifestou de forma mais severa (Fig. 23).

Figura 21. Área ardida em Portugal continental no ano de 2005.

Fonte: DGRF

Figura 21. Área ardida em Portugal continental no ano de 2005.

Fonte: DGRF

Figura 22. Número de ocorrências de fogo florestal em Portugal continental no ano de 2005.

Fonte: DGRF

Figura 22. Número de ocorrências de fogo florestal em Portugal continental no ano de 2005.

Fonte: DGRF

�0 GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Com efeito, a falta de precipitação e a ex-istência de temperaturas com valores acima dos normais estiveram na origem de valores elevados do índice de risco de incêndio, su-periores aos registados nos últimos cinco anos, e, como tal, não podiam deixar de ter consequências na gravidade e na extensão dos incêndios, tanto por facilitarem grande-mente a propagação, como por criarem di-ficuldades acrescidas ao combate.

No entanto, além da seca, que foi importante mas não explica tudo, para justificar estes elevados valores das áreas ardidas contribuiram também diversos outros factores que persistem teimo-samente e derivam de problemas vária ordem e sitematicamente adiados (Lourenço, 2006a), alguns deles directamente relacionados com a falta de ordenamento do território, em particular nas interfaces dos espaços urbano-florestal, ou com a dificuldade de gestão e de fiscalização dos espaços florestais, onde se acumulam materiais que contribuem para a propagação dos incên-dios, ou, ainda, com a prática indevida do uso do fogo, para indicar apenas algumas das situações mais frequentemente identificadas (Lourenço, 2006b).

Só assim se pode explicar que incêndios com início no interior de manchas florestais tenham progredido e ameaçado diversas infraestruturas dos mais diversos tipos e, inclusivamente, penetrado no interior de perímetros urbanos, como sucedeu, frequentemente no distrito do Porto e, por exemplo, na cidade de Coimbra, com todas as implicações daí decorrentes.Muitas imagens, algumas delas chocantes, desse triste espectáculo do “belo horrível” em que para mui-tos se transformaram os incêndios florestais, estão disponíveis na internet, pelo que recomendamos a sua consulta por todos aqueles que queiram saber mais sobre este assunto.

CONCLUSãO

As vastas áreas percorridas pelos incêndios florestais, normalmente durante o período estival, ficaram a dever-se à concorrência de um conjunto de factores, de entre os quais podemos mencionar aqueles que se prendem com as caraterísticas do relevo, dos combustíveis e, sobretudo, das condições meteorológi-cas que se fizeram sentir.Embora as condições meteorológicas, em certos dias, tenham assumido alguma gravidade, não podem, no entanto, ser as únicas, nem sequer as principais, responsáveis pelas grandes manchas queimadas cada ano que passa. A ser assim, em todas as áreas onde se fizeram sentir essas condições meteorológicas teriam ocorrido incêndios e, por isso, estariam incineradas, o que, felizmente, não se verificou.Com efeito, várias circunstâncias concorreram para que, em certos dias, se tivesse verificado uma certa simultaneidade de ocorrências de focos de incêndio, o que levou à dispersão de meios, que, por vezes, se revelaram insuficientes para ocorrer a todos eles. Essa insuficiência resultou mais da sua má distribui-ção e não tanto da sua falta, dado que os seus detentores são os Corpos de Bombeiros, que, por razões óbvias, se concentram e, por conseguinte, também os respectivos meios de socorro, nas áreas mais densamente povoadas que, nem sempre, são coincidentes com aquelas que apresentam o maior risco de

Figura 23. Distribuição espacial do número de meses consecutivos em seca meteorológica severa

e extrema no ano hidrológico 2004/05Fonte: IME

Figura 23. Distribuição espacial do número de meses consecutivos em seca meteorológica severa

e extrema no ano hidrológico 2004/05Fonte: IME

�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

incêndio florestal.Verificaram-se também situações em que, por razões várias, as primeiras intervenções não foram sufi-cientemente eficazes para debelar as chamas, o que permitiu que alguns desses focos iniciais se tivessem transformado em grandes incêndios, ou que, após extinções mal consolidadas, se tivessem verificado numerosos reacendimentos, alguns dos quais também se transformaram em grandes incêndios e que te-riam sido evitados se os rescaldos dos fogachos e incêndios que acabaram por lhes dar origem, tivessem sido convenientemente efectuados.Nas situações meteorológicas mais críticas, a incapacidade de controlar os grandes incêndios e de de-belar os focos que, entretanto, tiveram início, associada à pressão criada pelos orgãos de comunicação sobre o sistema de socorro, levaram a que se tivesse entrado num certo histerismo colectivo, o qual con-tibuiu para agravar, ainda mais, as situações que, de per si, já eram suficientemente complicadas.A incapacidade de muitos dos meios de socorro, em particular dos de combate, darem uma resposta adequada, resultou da acumulação de muitas situações herdadas de anos anteriores, ou seja, de muitas coisas que não se fizeram e que deveriam ter sido feitas antes.Com efeito, anos maus como os de 2003 e 2005 põem a descoberto muitas das falhas do sistema que, em situações de normalidade, são colmatadas internamente e, por isso, passam despercebidas.Contudo, uma situação catastrófica não pode desequilibrar o esforço de aperfeiçoamento do sistema que, por vezes, é de muitos anos. Importa, sim, avaliar o que é que falhou e, num processo de melhoria contínua, corrigir o que esteve mal.Para isso, entendemos que, nos próximos anos, as responsabilidades tanto do controlo dos procedimen-tos, como da verificação do funcionamento dos sistemas, das estruturas e da organização e, ainda, da fiscalização dos recursos humanos e materiais, por serem nacionais e, do nosso ponto de vista, indele-gáveis, devem passar a ser efectuadas com carácter regular e, sobretudo, devem ser complementadas por auditorias externas, que sejam isentas e credíveis, a realizar aos sistemas de defesa da floresta e de combate aos incêndios florestais, para que possam vir a ter consequências e contribuir, de forma decisi-va, para uma rápida e significativa melhoria da eficácia de todo o sistema.

REFERêNCIAS BIBLIOGRáFICAS

Almeida, R. (2003) Incêndios Florestais. Análise do período entre 27 de Julho e 15 de Agosto de 2003. Relatório Preliminar. Parte II. Divisão de Riscos Naturais e Tecnológicos da Direcção de Serviços de Prevenção e Protecção, Serviço Nacional de Bombeiros e Protecção Civil, Carnaxide, 87 p.

Almeida, R.; Lourenço, L. (2004) What happens in the hot Summer of 2003. Forest Fire Net, Associated European Center for Forest Fires (ECFF), Atenas, n.º 2, pp. 17-31.

Cravidão, F. (1989) A população da área do incêndio de Arganil (1987) – Análise geográfica. Grupo de Mecânica dos Fluidos, Coimbra, 38 p.

Direcção Geral das Florestas (2003) Incêndios Florestais – 2003, 13.º Relatório Provisório (01 Janeiro a 31 de Outubro), Divisão de Protecção e Conservação Florestal, Lisboa, 03 de Novembro.

Direcção Geral dos Recursos Florestais (2004) Incêndios Florestais – 2004, 16.º Relatório Provisório (01 Janeiro a 10 de Outubro), Divisão de Defesa da Floresta contra Incêndios, Lisboa, 14 de Outubro.

Direcção Geral dos Recursos Florestais (2006) Incêndios Florestais – Relatório de 2005, Divisão de Defesa da Floresta contra Incêndios, Lisboa, 30 de Janeiro.

Lourenço, L. (1988) Tipos de tempo correspondentes aos grandes incêndios florestais ocorridos em 1986 no centro de Portugal. Finisterra, XXIII, 46, Lisboa, pp. 251-270.

Lourenço, L. (1991) Uma fórmula expedita para determinar o índice meteorológico de risco de eclosão de fogos florestais em Portugal Continental. Separata de Cadernos Científicos sobre Incêndios Florestais,

�2 GeografíadosincêndiosflorestaisemPortugalcontinental

Coimbra, 2, pp. 3-63.

Lourenço, L. (1995) Meio geográfico e fogos florestais. Relações de causa-efeito. Actas, II Congresso da Geografia Portuguesa, APG, Lisboa, pp. 177-183.

Lourenço, L. (1996) Risco de incêndio. Encontro Pedagógico sobre Fogos Florestais, ASEPIF, pp. 56-61.

Lourenço, L. (2006a) Incêndios Florestais. Algumas reflexões sobre prevenção e mitos do combate. Ter-ritorium, 13, Minerva, Coimbra, pp. 59-70.

Lourenço, L. (2006b) As mediáticas ‘mãos criminosas de incendiários’ e algumas das ‘lições dos fogos florestais de 2005’, em album fotográfico. Contributo para a desmistificação dos incêndios florestais em Portugal. Territorium, 13, Minerva, Coimbra, pp. 71-82.

Lourenço, L.; Bento, M. (1998) Tendência do índice de risco de incêndio florestal para o dia seguinte — um precioso auxílio no trabalho do bombeiro. Recolha documental, V Jornadas de Prevenção e Segurança na Floresta de Betão, Lisboa, p. 114-123 i en FLUC (ed.) Risco meteorológico de incêndio florestal, Colectâneas Cindínicas, II, Colecção Estudos, 46, Coimbra, 2004, pp. 177-188.

Lourenço, L.; Gonçalves, A. B. (1998) Índice de risco histórico-geográfico de fogo florestal. ENB – Re-vista Técnica e Formativa da Escola Nacional de Bombeiros, Sintra, 6, p. 14-27 i en FLUC (ed.) Risco dendrocaustológico em mapas, Colectâneas Cindínicas, III, Colecção Estudos, 48, Coimbra, 2004, pp. 177-201.

Lourenço, L. (Coord.) et al. (2006) Relatório de Actividades 2004-2006. Um legado para o futuro, Agência para a Prevenção de Incêndios Florestais, Miranda do Corvo, II vol. (91+265 p.).

Mendes, C. (2003) Incêndios Florestais e Onda de Calor. Análise do período entre 27 de Julho e 15 de Agosto de 2003. Relatório Preliminar. Divisão de Riscos Naturais e Tecnológicos da Direcção de Serviços de Prevenção e Protecção, Serviço Nacional de Bombeiros e Protecção Civil, Carnaxide, 27 p. (inédito).

Vieira, P. A. (2006) Portugal: O vermelho e o negro. A verdade amarga e a dolosa realidade dos incên-dios florestais. Dom Quixote, Lisboa, 469 p.

IM [Instituto de Meteorologia] (2003) Onda de calor (29 de Julho a 14 de Agosto de 2003).http://www.meteo.pt/TemperaturaArMeses/julhoagosto03.htm [11Out2003].

�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

MOVIMENTS DE VESSANT I EROSIÓ A MARJADES

MOVIMIENTOS DE VERTIENTE Y EROSIÓN EN TERRAZAS

COMUNICACIONSCOMUNICACIONES

�4

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

CLASIFICACIÓN Y CARACTERIZACIÓN GEOECOLÓGICA DE LOS BANCALES

DE LA CUENCA DEL GUINIGUADA (GRAN CANARIA, ISLAS CANARIAS, ESPAñA)

L. Romero 1; P. Ruiz 2; P. Máyer 1; E. Pérez-Chacón 1; L. Hernández 1

1 Dpto. de Geografía. Facultad de Geografía e Historia Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Pérez del Toro, 1. 35003 - Las Palmas de Gran Canaria [email protected]; [email protected]; [email protected]; [email protected]

2 Dpto. de Geografía. Facultad de Filosofía y Letras Universidad de Valladolid, Paseo Prado de la Magdalena, s/n. 47071 - Valladolid

[email protected]

RESUMEN

Se exponen los resultados del análisis de las características hidrogeomorfológicas y geoecológicas de las áreas abancaladas situadas en la cuenca del Guiniguada (Gran Canaria). Atendiendo a los procesos de erosión existentes y al estado de conservación de los bancales, se han podido reconocer cuatro tipos geomorfológicos, que han sido caracterizados a partir de una muestra representativa de cada uno de ellos. Los resultados muestran que el tipo 1 presenta los mejores estado de conservación, mientras que al tipo 4 le corresponden los mayores deterioros. Por su parte, los grupos 2 y 3 tienen en común su alto deterioro y se diferencian en el tipo de proceso de erosión dominante.Palabras clave: procesos de erosión, estados de conservación, bancales, Guiniguada.

INTRODUCCIÓN

Los espacios abancalados conforman buena parte de los paisajes agrícolas construidos en laderas. Su imagen es muy habitual en el mundo agrícola mediterráneo, donde han sido utilizados para solventar la escasez de superficies llanas para el cultivo, favorecer la edafogénesis, paliando parcialmente el déficit de suelo fértil, y como mecanismos de control del agua. Desde mediados del siglo XX, el cambio de modelo económico generaliza el abandono de estos espa-cios, no sólo en áreas de montaña, donde el proceso está ampliamente estudiado (Mallet, 1978; Chisci, 1986; Cabero, 1980; Lasanta, 1988; Gómez Moreno, 1989), sino también en otros territorios como Canarias, donde el desarrollo urbano-turístico deja sentir sus efectos en sectores de amplia tradición agrícola alejados del litoral. Los efectos del abandono se hacen patentes en las laderas abancaladas que, a partir de ese momento, se enfrentan a graves problemas de conservación que amenazan su capacidad productiva y su enorme potencial cultural y paisajístico. Junto a las consecuencias ecológicas mencionadas, la extensión superficial que alcanzan estos espacios plantea la necesidad de ordenar y dirigir su futuro, lo cual debe partir de un profundo conocimiento de sus características geoecológicas, de sus problemas y de sus potencialidades, máxime teniendo en cuenta la gran heterogeneidad de situaciones ambientales, de uso y de estados de conservación que presentan. Este es el objetivo de una de las líneas de trabajo desarrolladas por el Grupo de Investigación “Geografía Física y Medio Ambiente” de la Universidad de Las Palmas de Gran Canaria. Este tipo de estudios se inicia con el trabajo realizado por Arnáez y Pérez-Chacón (1986), quienes analizan la tipología de cam-pos abandonados de Gran Canaria y los procesos de erosión existentes en ellos. A este trabajo se unirían posteriormente los realizados por Romero, Ruiz y Pérez-Chacón (1994 y 1997), centrados específica-mente en la cuenca del Guiniguada. En ellos se presentan los resultados del análisis de las vertientes

�� ClasificaciónycaracterizacióngeoecológicadelosbancalesdelacuencadelGuiniguada(Gran Canaria, Islas Canarias, España)

cultivadas de la cuenca y se realiza un diagnóstico sobre su estado de conservación y su relación con algunas variables ambientales y antrópicas, dando cuenta de la complejidad de su análisis por la diver-sidad de condiciones ambientales. Enmarcado en esta tendencia, este trabajo representa un paso adelante. El estudio se desarrolla exclu-sivamente sobre bancales, y tiene como objetivo la obtención de una tipología geomorfológica y el análisis de sus relaciones con las características antrópicas de los espacios en que se ubican, así como de los procesos que los definen. En este sentido, forma parte de un trabajo más amplio, que en el futuro permitirá seleccionar unos indicadores, tanto ambientales como antrópicos, que pueden facilitar la iden-tificación de las áreas abancaladas más vulnerables a la erosión y hacerla extensible al resto del espacio no muestreado.

áREA DE ESTUDIO

El estudio se ha realizado en la cuenca del Guiniguada, ubicada en el noreste de la isla de Gran Canaria (Islas Canarias). Presenta una orientación NE-SO, una superficie de 65 km2 y una altitud máxima de 1.866 metros (Fig. 1).

Figura 1. Área de estudio.

El relieve se caracteriza por la alternancia de barrancos encajados e interfluvios alomados, a los que se superponen edificios volcánicos recientes. La red de drenaje se dispone siguiendo una dirección SO-NE, con la presencia de meandros en su tramo final. Sus características climáticas son las propias de las vertientes septentrionales de las Islas Canarias, con una amplia gama de microclimas, que definen cuatro geoambientes: la costa (<400 metros de altitud), tiene un clima desértico y ha estado tradicionalmente dedicada a los cultivos de exportación y al de-sarrollo urbano; las medianías bajas (400-800 m.) y las medianías altas (800-1.500 m.), con un clima de carácter subhúmedo y húmedo, respectivamente, son zonas tradicionales de policultivos (huertas, frutales subtropicales y templados) destinados al abastecimiento del mercado interior; y la cumbre, que se caracteriza por sus condiciones climáticas extremas, y en ellas se realizan actividades agrosilvopas-toriles y, más recientemente, de ocio y recreación.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

En conjunto, se trata de un espacio sometido a una fuerte presión humana, con más de 37.000 habitantes. Destaca su dilatada tradición agrícola: en la primera mitad del siglo XX, más del 58% de la superficie de la cuenca estaba destinada a la agricultura, de la cual el 81% correspondía a espacios abancalados. El cambio de modelo económico, de agrícola a urbano turístico, que se produjo en las islas capitalinas desde mediados del siglo XX, generó importantes transformaciones: abandono agrícola generalizado, rururbanización o incremento de la superficie urbanizada máxima en costa y medianías bajas, progresivo avance de la colonización vegetal natural sobre espacios agrícolas abandonados y repoblaciones foresta-les masivas sobre todo en el sector de cumbres. El abandono agrícola afecta actualmente al 57% de las vertientes ocupadas por bancales.

DISEñO METODOLÓGICO

En la figura 2 aparece representado el procedimiento metodológico utilizado para realizar la caracteri-zación geoecológica de las vertientes agrícolas y de los campos de cultivo. La secuencia se inicia con el análisis de las características ecoantrópicas de unos 1.630 campos de cultivo situados en vertientes representativas de los cuatro geoambientes de la cuenca. En este muestreo se procedió a recoger infor-mación cualitativa sobre los siguientes parámetros: tipo de campo, tipo de cultivo, grado de explotación, procesos de erosión visibles desde la vertiente de enfrente, grado de actividad de los procesos y estado de conservación del campo. A esta información de campo se añadieron posteriormente datos derivados directamente de la cartografía o de fuentes estadísticas oficiales: forma y pendiente de las vertientes, li-tología, suelo, altitud, exposición de la vertiente, sector de la vertiente que ocupa el campo, precipitación media anual y media de las máximas diarias. Con el fin de ordenar y tipificar toda la enorme variedad resultante, tanto en situaciones ambientales como en estados de conservación, se aplicó un cluster aglomerativo y jerárquico, que permitió distinguir siete tipos geomorfológicos, simplificados posteriormente a cuatro. Para conocer las características de cada uno de estos tipos y examinar las diferencias existentes entre ellos, se aplicó un análisis discriminante. En este análisis se utilizaron los cuatro tipos o modelos de campos obtenidos del cluster como variable dependiente y, como variables independientes, los once tipos de procesos de erosión existentes en los campos así como las cinco categorías de deterioro de los mismos (Tabla 1).

Figura 2. Esquema metodológico.Figura 2. Esquema metodológico.

�� ClasificaciónycaracterizacióngeoecológicadelosbancalesdelacuencadelGuiniguada(Gran Canaria, Islas Canarias, España)

PARÁMETROS

ArroyamientoCaída de piedrasCaída de tepésColada de barroDeslizamientoDesprendimientoDeterioro nuloDeterioro bajo

Deterioro medioDeterioro altoDeterioro muy altoIncisionesMicrodeslizamientosReptaciónMov. masa en el taludTerracillas de ganado

Tabla 1. Relación de variables independientes utilizadas en el análisis discriminante.

Finalmente, se procedió a realizar un análisis detallado de las características hidromorfológicas de los cuatro tipos. Para ello, el número de campos quedó reducido a 64, considerando que fueran representati-vos de los tipos geomorfológicos, de los cuatro geoambientes de la isla (costa, medianías bajas y altas, cumbre) (Tabla 2) y de las formas de explotación actual (cultivo y abandono). No obstante, algunos tipos geomorfológicos están ausentes de determinados ambientes para determinadas formas de uso, por lo que no se incluyen en este trabajo. De igual modo, quedan excluidos de los resultados aquí presentados los campos correspondientes al tipo geomorfológico 2, pues se trata mayoritariamente de campos en pen-diente, por lo que escapan a nuestros objetivos.El trabajo de campo realizado sobre esta selección de bancales consistió en la recogida de información sobre 75 variables geoecológicas, que aparecen reflejadas en la Tabla 3, prestando especial atención a aquellas que permitían realizar una estimación sobre los volúmenes de suelo desalojado y la frecuencia de los procesos de erosión en los distintos sectores de los campos.

CULTIVADOS (30)AMBIENTE

ABANDONADOS (46)TOTAL

Tgeo 1 Tgeo2 Tgeo3 Tgeo1 Tgeo2 Tgeo3 Tgeo4

3 0 3 Cumbre 3 3 3 3 18

3 3 3 M. Altas 3 3 3 3 21

3 3 3 M.Bajas 4 0 3 3 19

2 0 3 Costa 3 3 3 3 17

11 6 12 TOTAL 13 9 12 12 76

Tabla 2. Tipos geomorfológicos según grado de explotación y geoambiente.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Características generales del campo Características de la vertiente

Nº de campoFecha LugarUsoEdad de abandonoTipo geomorfológicoTipo de campoTipo de cultivo

AmbienteAltitudPendiente de la laderaLugar en la laderaForma de la ladera

Dimensiones del campo Características de la vegetaciónLongitud rellanoAnchura rellanoSuperficie rellanoLongitud muroAltura muroAltura escarpe-taludLitología escarpe

Cobertura totalCobertura herbáceaCobertura subarbustivaCobertura arbustivaCobertura arbóreaTipo herbáceaTipo subarbustivaTipo arbustivaTipo arbóreaEspecies dominantesCobertura vegetación taludTipo vegetación talud

Características del muro del bancal

SilleríaPiedra silleríaCobertura vegetal Tipo vegetación

Procesos de erosión Característicasedáficas

En el muroDesprendimiento (m)Desprendimiento (%)Caída piedra (m)Caída piedra (%)Deslizamiento (m)Deslizamiento (%)Talud (m)Talud (%)Colada barro (m)Colada barro (%)Otros (m)Otros (%)Desprendimiento (m3)Caída piedra (m3)Deslizamiento (m3)Colada barro (m3)En rellano pendienteArroyamiento Difuso Débil (%)Arroyamiento Difuso Moderado (%)Arroyamiento Difuso Fuerte (%)Campos en pendiente *: Transectos

QuímicoConductividadpHCaliza (%)Carbono (%)Materia Orgánica (%)Nitrato ppm

MicroelementosK me/100 gNa me/100 gMg me/100 gHierroManganesoCobreZinc

Físico-TexturaArcillaLimoArena gruesaArena finaClase textural

Tabla 3. Variables de la caracterización geoecológica de los campos de cultivo.

�0 ClasificaciónycaracterizacióngeoecológicadelosbancalesdelacuencadelGuiniguada(Gran Canaria, Islas Canarias, España)

RESULTADOS

Caracterización geoecológica de las vertientes cultivadas

En general, la agricultura desarrollada sobre las laderas en la cuenca del Guiniguada se caracteriza por asentarse sobre sustratos jóvenes y fuertes pendientes. Su desarrollo es más importante en medianías altas y en el tramo inferior de las vertientes. Los volúmenes pluviométricos anuales son moderados, aunque se producen máximas en 24 horas con alto poder erosivo. A ello hay que añadir que el predominio de los campos en bancales condiciona el mapa de tipologías erosivas, en el que los movimientos en masa tienen el mayor protagonismo y en el que la dinámica erosiva y el estado de conservación de los campos de cultivo aportan un amplio abanico de situaciones ambientales. Por lo que al estado de conservación se refiere, el 41,9% de campos muestran grados de deterioro considerados entre moderados y muy altos, frente al 26,7% de los campos que no registran procesos de erosión. En cuanto a las características de las vertientes no parece existir una dominante. Las laderas cóncavas, convexas y rectilíneas han sido roturadas casi en la misma proporción. Además, dominan los campos situados en pendientes catalogadas de fuertes (15°-20°) a escarpadas (>25°) en el 72,8% de los campos. Los campos más numerosos son los bancales con rellano plano y muro de piedra seca (77,2%). El resto de modelos de campos presentan las siguientes frecuencias: bancales con rellano en pendiente y muro (12,7%), bancales tipo buldózer (6,9%) y cultivos en pendiente (3,3%).

Lostiposgeomorfológicos:Suidentificación

El cluster permitió la identificación de siete tipos geomorfológicos (Tabla 4), que fueron reducidos a cuatro, considerando la buena clasificación que presentan (99,4% de la muestra). El grupo más nu-meroso es el tipo 1 (70,5% del total de bancales), seguido del tipo 3 (21,2%). Los tipos restantes son realmente escasos. La caracterización de los grupos se hizo a partir de los valores medios que presentan los grupos para cada una de las variables (Tabla 5), derivándose de su análisis las siguientes características:

- El grupo 1 está compuesto por campos con presencia de movimientos en masa (deslizamientos y desprendimientos) y con buen estado de conservación, es decir, presentan deterioros de bajos a nulos.

- Al grupo 2 pertenecen aquellos campos con un fuerte dominio del arroyamiento laminar y del concentrado, con un estado de conservación pésimo y deterioros de altos a muy altos.

- El grupo 3 está compuesto por campos de cultivo en los que dominan los movimientos en masa (deslizamientos y desprendimientos) con deterioros altos y muy altos.

- El grupo 4 se caracteriza por la importante presencia de terracillas de ganado en sus rellanos y por caídas de piedras y desprendimientos en sus muros, además de presentar las peores condi-ciones de conservación. Su deterioro es muy alto.

�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Grupos Frecuencia (nº) Frecuencia (%) Porcentaje válido Porcentaje acumulado

1234

1.1498534641

70,55,221,22,5

70,55,221,22,5

91,796,921,299,4

51

67

324

0,20,10,2

0,20,10,2

99,699,8100,0

Total 1.630 100 100

1Tabla 4. Resultados del cluster jerárquico realizado con los procesos y el grado de deterioro.

Variables Grupo 1 Variables Grupo 2

DeslizamientosDesprendimientosG. Deterioro NuloG. Deterioro Bajo

0,344650,246300,378590,43777

ArroyamientoG. Deterioro AltoG. Deterioro Muy AltoIncisiones

0,964710,435290,282350,63529

Variables Grupo 3 Variables Grupo 4

DeslizamientosDesprendimientosG. Deterioro AltoG. Deterioro Muy Alto

0,540460,488440,696530,24566

Caída de piedrasDesprendimientosG. Deterioro Muy AltoTerracillas de ganado

0,780490,463411,000000,92683

Tabla 5. Valores medios de los grupos según las variables.

La figura 3 permite apreciar la nítida separación que existe entre los cuatro grupos. El grupo 1 se dis-tancia del resto por su buen estado de conservación. Los tres restantes grupos lo hacen claramente por sus procesos de erosión, concretamente por el dominio del arroyamiento (laminar y concentrado) en los grupos 2 y 4 y el de los movimientos en masa de los muros en el grupo 3.

Figura 3. Ubicación de los grupos y casos en el espacio discriminante.

1 Los tres últimos grupos no se han seleccionado

�2 ClasificaciónycaracterizacióngeoecológicadelosbancalesdelacuencadelGuiniguada(Gran Canaria, Islas Canarias, España)

Lostiposgeomorfológicosylagestiónantrópica:gradodeexplotaciónytipodecampo

Existe una estrecha relación entre el grado de explotación de los bancales y los tipos geomorfológicos: el 93% de los campos que presentan el máximo deterioro (tipo geomorfológico 4) se encuentran total-mente abandonados; lo mismo sucede con una parte importante de los grupos 2 y 3, de deterioros me-dios y altos. Por el contrario, el 53,64% de los campos que presentan un óptimo estado de conservación se mantienen en explotación. Finalmente, un hecho que viene a poner de manifiesto el divorcio entre explotación y conservación de los bancales es que en torno al 25% de los campos de los tipos geomor-fológicos 2 y 3 (deterioros medios y altos) se mantienen en explotación.También existe asociación entre los tipos geomorfológicos y los tipos de campo. Así, el 85,2% y el 76,5% de los campos pertenecientes a los tipos geomorfológicos 1 y 3 respectivamente, es decir aquellos en los que los procesos de erosión habituales son los movimientos en masa, corresponden a bancales con rellano plano y muro. Por el contrario, los mayores deterioros y la mayor variedad de procesos de erosión caracterizan al tipo 4 compuesto por bancales con rellano en pendiente y muro.

Lostiposgeomorfológicosylosprocesosdeerosión

Los valores medios de ocupación de los procesos y las desviaciones correspondientes (Tabla 6) repre-sentan una primera aproximación cuantitativa a los volúmenes de suelo desalojados en los bancales de los distintos tipos geomorfológicos. Así, sólo el 7,76% de la longitud de los muros de los bancales del tipo 1 está afectado por procesos de erosión, lo que supone el desalojo de un volumen moderado de suelo y piedras (12,71m3 aproximadamente). Los procesos más frecuentes son los desprendimientos y la caída de piedras desde los muros.

Tipogeo1 media max. min. nº casos desviación típica

Longitud del muro 54,46 132,30 14,60 25,00 25,76

Altura del muro 2,39 5,47 0,90 25,00 1,14

Desprendimientos (m) 3,31 33,70 0,00 7,00 7,66

Caída piedras (m) 2,40 30,00 0,00 3,00 7,17

Deslizamientos (m) 0,23 5,80 0,00 1,00 1,16

Talud (m) 0,46 11,50 0,00 1,00 2,30

Colada de barro (m) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

TOTAL PROCESOS (m) 6,23 54,40 0,00 7,00 14,04

Desprendimientos (%) 3,94 28,80 0,00 7,00 7,96

Caída de piedras (%) 2,78 25,60 0,00 3,00 7,73

Deslizamientos (%) 0,38 9,57 0,00 1,00 1,91

Talud (%) 0,49 12,26 0,00 1,00 2,45

Colada de barro (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

TOTAL PROCESOS (%) 7,76 47,44 0,00 8,00 14,85

Desprendimientos (m3) 11,09 136,97 0,00 7,00 31,02

Caída de piedras (m3) 1,36 18,50 0,00 4,00 4,28

Deslizamientos (m3) 0,25 6,29 0,00 1,00 1,26

Colada de barro (m3) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

TOTAL PROCESOS (m3) 12,71 148,22 0,00 8,00 33,52

Tabla 6. Procesos de erosión en los muros de los bancales del tipo geomorfológico 1.

�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

En el tipo geomorfológico 3, por el contrario, los valores promedio nos indican muros de mayores di-mensiones, con longitudes medias de 62,38 metros, en los que algo más de la mitad (concretamente el 57,36%) se ven afectados por los procesos de erosión señalados (Tabla 7). El volumen medio de material desalojado (piedras y suelo) en este caso asciende a 167,24 m3 y los procesos de erosión más frecuentes son los desprendimientos. Destaca el caso extremo de un desprendimiento que desalojó aproximada-mente 1.023 m3 de piedras y de suelo productivo. Se localiza en la cabecera de Barranco Seco, en el geoambiente de costa y se encontraba en explotación en el momento del muestreo.

Tipogeo3 media max. min. nº casos desviación típica

Longitud del muro 62,38 165,00 5,28 24,00 33,74

Altura del muro 2,37 5,00 1,00 24,00 1,10

Desprendimientos (m) 32,18 117,74 0,00 22,00 26,39

Caída piedras (m) 3,31 32,20 0,00 9,00 7,36

Deslizamientos (m) 0,68 10,40 0,00 2,00 2,40

Talud (m) 0,29 7,00 0,00 1,00 1,43

Colada de barro (m) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

TOTAL PROCESOS (m) 35,96 117,74 10,30 24,00 23,95

Desprendimientos (%) 46,19 100,00 0,00 22,00 27,67

Caída de piedras (%) 6,77 60,97 0,00 9,00 16,18

Deslizamientos (%) 1,59 20,55 0,00 2,00 5,41

Talud (%) 0,83 19,81 0,00 1,00 4,04

Colada de barro (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

TOTAL PROCESOS(%) 57,36 100,00 24,00 24,00 22,23

Desprendimientos (m3) 161,42 1.023,20 0,00 22,00 213,55

Caída de piedras (m3) 2,96 41,86 0,00 9,00 8,66

Deslizamientos (m3) 2,86 63,65 0,00 2,00 12,99

Colada de barro (m3) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

TOTAL PROCESOS (m3) 167,24 1.023,20 5,64 24,00 213,00

Tabla 7. Procesos de erosión en los muros de los bancales del tipo geomorfológico 3.

Los bancales del tipo geomorfológico 4 (Tabla 8) presentan dimensiones más moderadas que los casos anteriores. La longitud media de sus muros es de 61,59 metros, con una altura de 1,86 metros. El 82,94% de los muros se encuentran afectados por la mayor variedad de procesos de erosión detectada en este estudio. Son los desprendimientos (43,08%) y los taludes de derrubios que se activan tras la caída de las piedras y del primer panel de suelo de los bancales (33,07%) los que más activamente contribuyen al estado ruinoso de este tipo de bancales.

�4 ClasificaciónycaracterizacióngeoecológicadelosbancalesdelacuencadelGuiniguada(Gran Canaria, Islas Canarias, España)

Tipogeo4 media max. min. nº casos desviación típica

Longitud del muro 61,59 116,14 21,10 12,00 32,03

Altura del muro 1,86 2,97 0,97 12,00 0,59

Desprendimientos (m) 24,53 77,13 0,00 9,00 25,99

Caída de piedras (m) 3,61 29,72 0,00 5,00 8,43

Deslizamientos (m) 0,43 5,20 0,00 1,00 1,50

Talud (m) 23,70 116,14 0,00 5,00 39,54

Colada de barro (m) 1,09 13,10 0,00 1,00 3,78

TOTAL PROCESOS (m) 53,37 116,14 13,00 12,00 34,67

Desprendimientos (%) 43,08 96,91 0,00 9,00 31,60

Caída de piedras (%) 5,97 27,65 0,00 5,00 9,44

Deslizamientos (%) 0,54 6,49 0,00 1,00 1,87

Talud (%) 33,07 100,00 0,00 5,00 45,36

Colada de barro (%) 1,36 16,35 0,00 1,00 4,72

TOTAL PROCESOS (%) 82,94 100,00 45,45 12,00 19,64

Desprendimientos (m3) 112,82 484,51 0,00 9,00 162,58

Caída de piedras (m3) 5,55 58,55 0,00 5,00 16,74

Deslizamientos (m3) 1,84 22,10 0,00 1,00 6,38

Colada de barro (m3) 7,95 95,36 0,00 1,00 27,53

TOTAL PROCESOS (m3) 128,16 485,82 0,00 9,00 185,49

Tabla 8. Procesos de erosión en los muros de los bancales del tipo geomorfológico 4.

CONCLUSIONES

El espacio agrícola de la cuenca grancanaria del Guiniguada ha utilizado tradicionalmente los campos en bancales para suplir las dificultades ambientales a las que se enfrentaba (fuertes pendientes, deficien-cias edáficas y problemas hídricos). Pero la fragilidad de estas estructuras se pone de manifiesto en el momento en el que tienen lugar profundos cambios económicos. Se diversifican los procesos de erosión, las pérdidas de suelo se aceleran y se producen irreparables pérdidas de productividad.En este trabajo hemos realizado una caracterización general de los espacios abancalados de esta cuenca, la de mayor desarrollo agrícola de la isla. En ella, la agricultura se ha asentado sobre fuertes pendientes, por lo general mediante bancales de rellano plano y con muro de piedra que ocupaban los tramos infe-riores de las vertientes, donde la fertilidad era mayor y la pendiente se reducía. Los resultados obtenidos ponen de manifiesto la existencia en la actualidad de cuatro tipos geomorfo-lógicos, cuyas diferencias básicas radican en el grado de deterioro de los mismos, pero también en la diversidad de procesos. Los denominados tipos 1 y 4 representan los dos extremos de esta clasificación, concentrando los bancales mejor conservados y los más deteriorados, respectivamente. Los clasificados como tipos 2 y 3 muestran deterioros altos y muy altos, si bien al 2 corresponde el dominio de los pro-cesos derivados de la escorrentía superficial, mientras que al 3 los movimientos en masa.Las perspectivas que se abren, a partir de este trabajo de caracterización geomorfológica, de cara a futu-ras investigaciones, plantean la necesidad de profundizar en las características ambientales de cada uno de los tipos descritos, con el fin de obtener un mapa de vulnerabilidad de los mismos que pueda orientar su gestión futura.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

AGRADECIMIENTOS

Este trabajo se ha realizado en el marco del proyecto “Recuperación de paisajes de terrazas y preven-ción de riesgos naturales” (Proyecto SO 2.1 E6 TERRISC), aprobado por el Comité de Programación de la Iniciativa Comunitaria INTERREG III-B SUDOE.

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

Arnáez, J.; Pérez-Chacón, E. (1986) Aproximación a la tipología y evolución geomorfológica de cam-pos abandonados en Gran Canaria (Islas Canarias). V Reunión del Grupo de Trabajo de la U.G.I., Síntesis del Paisaje, pp. 87-94.

Romero, L.; Ruiz P.; Pérez-Chacón, E. (1994) Consecuencias geomorfológicas del abandono de los cultivos en bancales: la cuenca del Guiniguada (Gran Canaria, Islas Canarias). En García, J. M.; Lasan-ta, T. (eds.) Efectos geomorfológicos del abandono de tierras, pp.149-160, Zaragoza.

Romero, L.; Ruiz P.; Pérez-Chacón, E. (1997) Procesos erosivos asociados a bancales con muro en la cuenca del Guiniguada (Gran Canaria, Islas Canarias). En Consell Insular de Mallorca-FODESMA (ed.) La Pedra en sec. Obra, paisatge i patrimoni, Palma de Mallorca, pp. 335-350.

Mallet, M. (1978) Agriculture et tourisme dans un milieu haute-alpin: un exemple briançonnais. Études Rurales, nº 71-72, pp. 111-154.

Chisci, G. (1986) Influence of change in land-use management in the acceleration of degradation phe-nomena in Apennines hilly areas. En Chisci & Morgan (eds.) Soil erosion in the European Community. Impact of changing agriculture, pp. 3-16.

Cabero, V. (1980) Espacio agrario y economía de subsistencia en las montañas galaico-leonesas. Ins-titución “Fray Bernardino de Sahagún” (C.S.I.C.), León y Ediciones de la Universidad de Salamanca, 134 p.

Lasanta, T. (1988) The procces of desertion of cultivated areas in the Central Spanish Pyrenees. Piri-neos, nº 132, pp. 15-36.

Gómez, M. L. (1989) La montaña malagueña: estudio ambiental y evolución de su paisaje. Diputación Provincial de Málaga, Monografías, 1. 412 p.

��

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

TASAS DE EROSIÓN EN BANCALES ABANDONADOS COMO CONSECUENCIA DE LA RECIENTE GESTIÓN DEL TERRITORIO:

EL PAPEL DEL GANADO VACUNO

M. Oserín 1; J. Arnáez 2; L. Ortigosa 2

1 Instituto de Estudios Riojanos. C/ Portales, 2. 26001- Logroño2 Área de Geografía Física. Universidad de La Rioja. Edificio Luis Vives. 26004 - Logroño

[email protected]

RESUMEN

A mediados del siglo XIX el Sistema Ibérico riojano (altos valles del Iregua, Leza, Jubera y Cidacos) alcanzó su máximo demográfico, lo que obligó a poner en cultivo espacios topográficamente difíciles. En el área de estudio se llegaron a cultivar casi 35.000 hectáreas de las que 20.765 eran bancales. A partir de la década de los 60 del siglo pasado, los descensos generalizados de población supusieron el abandono del espacio agrario. Una destacada superficie de laderas abancaladas comenzó a ser cubierta por el matorral. Otra superficie abancalada menor ha sido reutilizada para el pastoreo del ganado vacuno en régimen extensivo. Con el fin de valorar la incidencia de este nuevo uso de los bancales desde un punto de vista de la es-correntía y erosión, se realizaron 26 simulaciones de lluvia con una intensidad de 85±15 mm h-1. Estas intensidades corresponden a periodos de retorno de 15 a 20 años. Se seleccionaron dos grupos de banca-les: a) muy pastados y b) poco o nada pastados. El pisoteo permanente del ganado y el sobrepastoreo han incrementado las superficies de suelo desnudo dejándolas en excelentes condiciones para el impacto de las gotas de lluvia y el arroyamiento superficial. Estos procesos erosionan y transportan más sedimentos en los bancales pastados con intensidad. En ellos se ha recogido una tasa de erosión media de 25,8 g m-2 h-1 frente a los 10,2 g m-2 h-1 correspondientes a los bancales poco o nada pastados. Las tasas de erosión obtenidas en el área de estudio pueden ser calificadas de moderadas si se comparan con experimentos similares llevados a cabo en otras áreas abancaladas y en otros usos del suelo del ámbito mediterráneo.Palabras clave: erosión, bancales, pastoreo, ganado vacuno, Sistema Ibérico.

1. INTRODUCCIÓN

Las montañas españolas han acogido a importantes contingentes de población en determinadas épocas históricas. A lo largo del siglo XIX, y especialmente en su segunda mitad, muchas comarcas montaño-sas alcanzaron máximos demográficos, lo que obligó a ampliar los espacios cultivados. A pesar de los inconvenientes topográficos y de la pobreza de los suelos, se labraron pequeñas parcelas que ofrecían producciones bajas pero suficientes para la subsistencia. Las laderas se cubrieron de parcelas itinerantes, campos en pendiente permanentes y bancales (Lasanta, 1990). Estos últimos configuraron en algunas zonas paisajes de gran valor estético y económico.Como consecuencia de los profundos cambios económicos y sociales que experimentó la economía es-pañola a partir de la década de los 60 del siglo pasado, se desencadenaron importantes flujos migratorios hacia los medios urbanos que afectaron a las áreas de montaña. Estas entraron en una nueva etapa que se caracterizó por el acusado descenso demográfico y el abandono casi total del espacio agrario tradi-cional.El abandono de campos de cultivo en áreas de montaña supuso el inicio de nuevas dinámicas relacio-nadas con los procesos de recolonización vegetal (Pérez-Chacón y Vabre, 1988; Vicente et al., 2003; Benjamín et al., 2005), con el desarrollo de diferentes procesos de erosión (Ruiz Flaño, 1993; Ortigosa

�� Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio: el papel del ganado vacuno

et al., 1994; Faulkner, 1995; García Ruiz et al., 1996), o con los nuevos usos que, en algunos casos, se asignaron a estos espacios (Arnáez y Ortigosa, 1997).Este esquema general puede aplicarse al sector montañoso correspondiente a los altos valles del Iregua, Leza, Jubera y Cidacos (Sistema Ibérico occidental, La Rioja). Con una extensión de 107.121 ha., este territorio reunió a 22.000 habitantes a mediados del siglo XIX. Se amplió el espacio agrario deforestan-do las laderas y recurriendo a la construcción de bancales. Estos, tras su abandono posterior, han sido en gran parte recolonizados por el matorral, pero otros, los más próximos a los núcleos de población y más fértiles, son pastados por una ganadería vacuna en régimen extensivo. El objetivo de este trabajo es cuantificar la producción de escorrentía y las tasas de erosión en bancales sometidos a intensidades altas de precipitación y estableciendo como criterio comparativo el grado de uso del bancal por parte del ganado vacuno. Los resultados deben ayudarnos a disponer de una valoración aproximada y global de la incidencia erosiva de estas nuevas formas de gestión de los bancales en el territorio.

2. áREA DE ESTUDIO

El área de estudio, localizada en la Comunidad Autónoma de La Rioja, comprende los altos valles del Iregua, Leza, Jubera y Cidacos (Cameros), en el Sistema Ibérico noroccidental (42°00′/42°20′ Latitud N y 2°12′/2°46′ Longitud W) (Fig. 1). Esta comarca presenta los rasgos ambientales propios de la media montaña mediterránea. El relieve se articula a partir de laderas pronunciadas, especialmente en las pro-ximidades de la red fluvial, y suaves divisorias. Las máximas altitudes superan los 2.000 m en el sector más occidental (alto valle del Iregua), aunque el 75% del área de estudio se encuentra entre los 600 y 1.350 m.

Figura 1. Área de estudio.

El clima no es tan extremo como el de otras áreas de montaña de mayor envergadura. La temperatura media anual oscila entre los 6 y 11º C. Las temperaturas invernales en el sector más oriental (valles del Leza, Jubera y Cidacos) apenas logran mantener el manto de nieve más allá de unas semanas y las me-dias estivales pueden alcanzar los 19-20º C. Las precipitaciones totales anuales pasan de los 600 mm en las cotas más bajas a algo más de 1.000 mm en las cumbres. El régimen de las precipitaciones es mar-cadamente equinoccial. La primavera es la estación que registra los máximos pluviométricos. Agosto es el mes más seco.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

La vegetación potencial, como es lógico, se adaptó a la altitud y a la topografía y estuvo representada por un piso inferior de encinas (mesomediterráneo), otro intermedio de robledales y hayedos (suprame-diterráneo) y otro superior de pinares en el alto valle del Iregua (oromediterráneo). Donde la cubierta forestal fue eliminada, un matorral mediterráneo de sustitución cubrió las laderas muy condicionado por las características de los suelos.En este marco ambiental no es de extrañar que la ocupación y uso del territorio por parte del hombre fuese intensa. En el área de estudio se llegó a cultivar el 32,4% de la superficie de los valles (34.761 ha.). La fuerte inclinación de las laderas exigió la construcción de bancales con el fin de retener los suelos, fa-vorecer las labores agrícolas e incrementar, en la medida de lo posible, la productividad de los pequeños campos. Los bancales configuraron una orla bien definida y cuidada en torno a los núcleos de población. En el conjunto del área de estudio llegaron a cubrir el 59,7% de la superficie agrícola (20.765 ha.).Tras el abandono total de los bancales comenzaron a activarse procesos de recolonización por parte del matorral y también procesos de erosión, ambos muy relacionados con las nuevas formas de gestionar este espacio. La mayor parte de la superficie abancalada, sin ningún tipo de uso en la actualidad, ha sido cubierta por el matorral e incluso por estadios iniciales de bosque (Sobrón y Ortiz, 1989). En ella pue-den también observarse pequeños desprendimientos y desplomes en los muros de piedra (Lasanta et al., 2001). Otra superficie abancalada menor, localizada al pie de las laderas, por debajo de los 1.100 metros de altitud y situada en las proximidades de las aldeas, ha sido reutilizada para el pastoreo de ganado vacuno en régimen extensivo observándose procesos de erosión ligados a las escorrentías superficiales. En nuestra área de estudio el ganado vacuno en la actualidad representa el 65% del total (9.744 cabezas) frente al 20% del tradicional ganado ovino (3.070 cabezas). La escasez de mano de obra y la poca dedi-cación que exige justifican el impulso de este tipo de explotaciones ganaderas.

3. MATERIALES Y MéTODOS

Con el fin de disponer de datos sobre el impacto de las gotas de lluvia, la escorrentía y la erosión en las fajas llanas de los bancales con diferentes intensidades de uso ganadero, se optó por realizar 26 simu-laciones de lluvia. La técnica de la simulación de lluvia está bastante generalizada en los estudios de erosión, ya que ofrece muchas ventajas: es una técnica de bajo coste y facilidad de uso (Walsh et al., 1998), ofrece la posibilidad de estudiar la escorrentía y la erosión controlando algunas de las variables más importantes (Navas et al., 1990), y, sobre todo, permite la posibilidad de comparar los datos obte-nidos en diferentes condiciones (Foster et al., 2000).Se seleccionaron 10 parcelas correspondientes a áreas pastadas con intensidad y 16 donde el pastoreo era nulo o escaso. Las primeras se sitúan en bancales bien conservados próximos a los núcleos de po-blación (distancia inferior a 1.500 m). Según Rodríguez Merino et al. (1998) ofrecen valores pastorales altos admitiendo una carga ganadera de 0,6 UGM/ha/año. Sobre estos bancales se ha calculado una den-sidad de pastoreo igual o inferior a 1,5 hectáreas por cabeza de ganado vacuno, por lo que son parcelas que estarían al límite de su carga. En las segundas, más alejadas de los pueblos y menos frecuentadas por el ganado (distancia superior a 1.500 m), la densidad es superior a las 2,5 hectáreas por cabeza de ganado vacuno y en algunos casos alcanza las 5 hectáreas. Para llevar a cabo los experimentos se utilizó un simulador portátil ya descrito con minuciosidad en Arnáez et al. (en prensa). Dispone de una estructura metálica con brazos articulados para de este modo adaptarlo a las diferentes topografías del terreno. Esta estructura durante los experimentos es cubierta con un toldo de plástico para aislar la lluvia simulada del viento. En la parte superior de la estructura se sitúa, bien centrada, a 2,5 metros del suelo, una boquilla que será la encargada de expulsar el agua en forma de gotas (tamaño entre 0,8 y 1,5 mm; energía cinética media: 1.270,6 ± 298,5 J m-2 h-1). La boquilla (Lechler 460.880) está conectada a través de un tubo de plástico a una bomba (Betolini, presión máxima 20 bar, 17 l m-1), un motor (Honda G100) y un tanque de agua de 70 litros. La lluvia de la simulación precipita directamente sobre una parcela de forma circular de 42 cm de diáme-tro que está delimitada por un anillo de acero. Este anillo se inserta en el suelo y dispone de un pequeño orificio de salida a través del que se recoge cada 3-5 minutos el agua de la escorrentía y los sedimentos

�0 Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio: el papel del ganado vacuno

transportados. La utilización de una parcela circular se justifica por la mejor adaptación al cono de lluvia que genera el pulverizador. La cantidad de agua recogida y la concentración de sedimentos son determi-nadas en el laboratorio.Las pruebas de simulación de lluvia fueron realizadas en los meses de verano para disponer de unos sue-los con una humedad baja (4-5%). Las simulaciones tuvieron una duración de 45 minutos y una intensi-dad media de 85±15 mm h-1. Se carece de observatorios en la zona de estudio así como de series largas de datos para poder establecer los periodos de recurrencia de este tipo de precipitaciones. Utilizando información de la estación meteorológica de Agoncillo, situada aproximadamente a unos 35 kilómetros en línea recta, intensidades de este orden corresponderían a periodos de retorno de 25 años. No obstante, la estación meteorológica de Agoncillo se encuentra en el fondo de la Depresión del Ebro, a 352 metros de altitud, mientras que los bancales estudiados se localizan a 950 metros de altitud, en una zona de montaña. Habría que esperar, pues, periodos de retorno más cortos, entre 15 y 20 años.Los datos recogidos en cada simulación fueron: tiempo (segundos) trascurrido desde el inicio de la si-mulación de lluvia hasta el comienzo de la escorrentía; coeficiente de escorrentía (porcentaje de lluvia que llega a convertirse en escorrentía); escorrentía media (ml s-1); pico máximo (“peak”) de escorrentía durante la prueba (ml s-1); profundidad del frente de humectación tras la realización de la prueba (cm); concentración media de sedimentos (g l-1); máxima concentración de sedimentos (“peak”) (g l-1); pérdida total de suelo (g m-2 h-1).En cada una de las parcelas, antes de la simulación de lluvia, se llevaron a cabo un conjunto de tareas que nos permitieron conocer las características topográficas y edáficas de los suelos. Así se recogieron muestras de suelo en las proximidades de cada parcela y entre los 0 y 15 cm de la superficie. En el la-boratorio estas muestras nos permitieron conocer la distribución del tamaño de las partículas, el pH y el contenido de materia orgánica. Los porcentajes de cubierta vegetal y de piedras fueron medidos usando un enrejado con celdas de 0,5 cm2. Además se anotaron otras características propias de las parcelas: pendiente, orientación y morfología de la superficie (grietas, depresiones, costras, etc.).

4. RESULTADOS

4.1.Característicasdelasparcelasysuelos

En la tabla 1 se describen las características de los suelos sobre los que se realizaron las simulaciones de lluvia. Se trata de Cambisoles con un horizonte A poco profundo y pobre en materia orgánica (2,7%). El horizonte B ofrece una estructura poliédrica muy poco desarrollada y poco estable. La textura de los suelos analizados es franco-limosa con una proporción elevada de limos (61%). Las arcillas representan el 16,6% del total de las partículas. El pH es propio de ambientes básicos (7,7).

Media Desv.Suelos-Fracción arenas (%) 22,4 9,2Suelos-Fracción limos (%) 61,0 9,8Suelos-Fracción arcillas (%) 16,6 4,4Suelos-Materia Orgánica (%) 2,7 1,1Carbonatos (%) 27,5 10,6pH 7,7 0,2

Tabla 1. Características generales de los suelos.

La tabla 2 describe la microtopografía y cubierta vegetal de las parcelas. Las parcelas muy pastadas muestran pruebas de la actividad ganadera. Una importante densidad de pisadas del ganado y una cubier-ta vegetal menos densa (36%) ponen en evidencia el permanente pisoteo y paso de la cabaña vacuna. Las poco pastadas, por el contrario, muestran una mayor cubierta vegetal tanto de especies herbáceas (70,4%) como de matorral (12,2%). Este último tiene más facilidades para recolonizar el bancal ante

�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

la escasa presión ganadera. La ANOVA indica un elevado nivel de significación entre los dos grupos de parcelas considerados en el caso de la cubierta vegetal, especialmente herbácea, y en el porcentaje de pedregosidad que cubre el suelo. La pedregosidad en las parcelas muy pastadas es del 17% y en las pocos pastadas del 6,3%.

Muy Pastadas Poco Pastadas ANOVA

Media Desv. Media Desv. F. Sig.

Altitud (m) 948 49,7 984 59,1 2,616 0,119Pendiente (º) 8,2 6,7 6,5 5,1 0,490 0,490Porcentaje de piedras (%) 17 21,8 6,3 9,5 2,944 0,099Cubierta vegetal (%) 36 19,5 82,6 13,4 52,147 0,000*C. vegetal-Matorral (%) 5,5 9,8 12,2 22,6 1,262 0,272C. vegetal-Herbáceas (%) 30,5 12,4 70,4 13,4 94,068 0,000*

*Nivel de significación superior al 95%

Tabla 2. Características generales de las parcelas.

4.2. Respuesta hidrológica

La respuesta hidrológica de las simulaciones de lluvia es recogida en la tabla 3. Los resultados son bastante concluyentes: todos los datos relacionados con las escorrentías son más elevados en los ban-cales muy pastados. Aquí el coeficiente de escorrentía medio ha sido calculado en el 38,7% frente a los 20,1% de los bancales poco pastados (siendo los dos grupos de valores estadísticamente significativos al 0,009). Consecuencia de la mayor importancia de la infiltración del agua en las áreas poco pastadas son los valores correspondientes al frente de humectación que alcanza los 16,8 cm mientras que en los ban-cales muy pastados se sitúa por debajo de los 14 cm. Por otro lado, el inicio de la escorrentía es mucho más rápido en las áreas muy pastadas (550 segundos) que en la poco pastadas (900 segundos).

Muy pastadas Poco pastadas Anova Sig.

Intensidad de Precipitación (mm h-1) 86 ± 16,6 86 ± 15,6 0,997Inicio de escorrentía (s) 550 ± 440 900 ± 491 0,078Escorrentía (mm h-1) 38 ± 14,3 23,2 ± 13 0,012*Coeficiente de escorrentía (%) 38,7 ± 19,3 20,1 ± 14 0,009*Frente de humectación (cm) 13,8 ± 9,4 16,8 ± 7,5 0,386

*Nivel de significación superior al 95%

Tabla 3. Respuesta hidrológica de las simulaciones de lluvia en las parcelas según la intensidad de uso ganadero.

De la evolución temporal de la escorrentía (Fig. 2) pueden obtenerse dos ideas: i) la cantidad de escor-rentía es muy superior en la faja del bancal muy pastada donde, además, se activa con cierta rapidez y ii) existe un incremento de los valores muy acusado en la primera parte del experimento para posterior-mente observarse una tendencia a la estabilización, lo que es explicable por la saturación y sellado del suelo.

�2 Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio: el papel del ganado vacuno

4.3. Respuesta erosiva

La respuesta erosiva de las simulaciones de lluvia ha sido recogida en la tabla 4. Todos los valores indi-can que el “splash” y la escorrentía superficial erosionan y transportan más sedimentos en los sectores que han sido pastados con cierta intensidad. Es muy interesante comprobar como en estos últimos se ha recogido una tasa de erosión media de 25,8 g m-2 h-1 frente a los 10,2 g m-2 h-1 correspondientes a las fajas de los bancales poco o nada pastadas. En este último caso, además, los niveles de significación son superiores al 95% poniendo de manifiesto las diferencias entre ambos grupos de simulaciones.

Muy pastadas Poco pastadas Anova Sig.Intensidad de Precipitación (mm h-1) 86 ± 16,6 86 ± 15,6 0,997Concent. sedimento suspendido (g l-1) 0,69 ± 0,40 0,47 ± 0,17 0,066Tasa de erosión (g m-2 h-1) 25,8 ± 14,7 10,2 ± 5,6 0,001*

*Nivel de significación superior al 95%

Tabla 4. Respuesta erosiva de las simulaciones de lluvia en las parcelas según la intensidad de uso ganadero.

Las tasas de erosión de las simulaciones han sido correlacionadas con diferentes factores con el fin de conocer su incidencia: altitud, pendiente, pedregosidad, cubierta vegetal, cubierta herbácea, escorrentía total, coeficiente de escorrentía, frente de humectación, porcentaje de arenas del suelo, porcentaje de limos y porcentaje de arcillas (Tabla 5). Si se deja al margen el alto coeficiente que se establece entre las tasas de erosión y la escorrentía para el conjunto de las simulaciones (0,70 para el coeficiente de escor-rentía y 0,69 para la escorrentía total) y, especialmente, para las parcelas poco pastadas (0,86) (Fig. 3), son la cubierta vegetal total y la cubierta herbácea las que mejor se correlacionan con las tasas de erosi-ón. La relación que se establece entre estas últimas y la cubierta vegetal es exponencial y negativa ma-nifestando un descenso de la erosión a medida que se incrementan los porcentajes de cubrimiento vege-tal (Fig. 4).

Figura 2. Dos ejemplos de evolución de la escorrentía superficial en las simulaciones de lluvia en bancales según la intensidad de uso ganadero. El experimento del bancal poco pastado fue realizado con una precipitación

de 80,7 mm h-1 y generó coeficiente de escorrentía del 20%. El experimento del bancal muy pastado se llevó a cabo con una simulación de 77,5 mm h-1 y ocasionó un coeficiente de escorrentía de 53,6%.

Bancal poco pastado: y= -9,160+3,092log(x), r2= 0,85

Bancal muy pastado: y= -3,934+1,833log(x), r2= 0,77

Figura 2. Dos ejemplos de evolución de la escorrentía superficial en las simulaciones de lluvia en bancales según la intensidad de uso ganadero. El experimento del bancal poco pastado fue realizado con una precipitación

de 80,7 mm h-1 y generó coeficiente de escorrentía del 20%. El experimento del bancal muy pastado se llevó a cabo con una simulación de 77,5 mm h-1 y ocasionó un coeficiente de escorrentía de 53,6%.

Bancal poco pastado: y= -9,160+3,092log(x), r2= 0,85

Bancal muy pastado: y= -3,934+1,833log(x), r2= 0,77

Figura 3. Relaciones entre los coeficientes de escorrentía y las pérdidas de suelo obtenidas a partir de las simulaciones de lluvia en bancales muy pastados y poco pastados.

Bancal poco pastado: y= 3,275+0,348x, r= 0,86; r2=0,74Bancal muy pastado: y= 11,257+0,376x, r= 0,49; r2= 0,24

Figura 3. Relaciones entre los coeficientes de escorrentía y las pérdidas de suelo obtenidas a partir de las simulaciones de lluvia en bancales muy pastados y poco pastados.

Bancal poco pastado: y= 3,275+0,348x, r= 0,86; r2=0,74Bancal muy pastado: y= 11,257+0,376x, r= 0,49; r2= 0,24

�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

4.3. Respuesta erosiva

La respuesta erosiva de las simulaciones de lluvia ha sido recogida en la tabla 4. Todos los valores indi-can que el “splash” y la escorrentía superficial erosionan y transportan más sedimentos en los sectores que han sido pastados con cierta intensidad. Es muy interesante comprobar como en estos últimos se ha recogido una tasa de erosión media de 25,8 g m-2 h-1 frente a los 10,2 g m-2 h-1 correspondientes a las fajas de los bancales poco o nada pastadas. En este último caso, además, los niveles de significación son superiores al 95% poniendo de manifiesto las diferencias entre ambos grupos de simulaciones.

Muy pastadas Poco pastadas Anova Sig.Intensidad de Precipitación (mm h-1) 86 ± 16,6 86 ± 15,6 0,997Concent. sedimento suspendido (g l-1) 0,69 ± 0,40 0,47 ± 0,17 0,066Tasa de erosión (g m-2 h-1) 25,8 ± 14,7 10,2 ± 5,6 0,001*

*Nivel de significación superior al 95%

Tabla 4. Respuesta erosiva de las simulaciones de lluvia en las parcelas según la intensidad de uso ganadero.

Las tasas de erosión de las simulaciones han sido correlacionadas con diferentes factores con el fin de conocer su incidencia: altitud, pendiente, pedregosidad, cubierta vegetal, cubierta herbácea, escorrentía total, coeficiente de escorrentía, frente de humectación, porcentaje de arenas del suelo, porcentaje de limos y porcentaje de arcillas (Tabla 5). Si se deja al margen el alto coeficiente que se establece entre las tasas de erosión y la escorrentía para el conjunto de las simulaciones (0,70 para el coeficiente de escor-rentía y 0,69 para la escorrentía total) y, especialmente, para las parcelas poco pastadas (0,86) (Fig. 3), son la cubierta vegetal total y la cubierta herbácea las que mejor se correlacionan con las tasas de erosi-ón. La relación que se establece entre estas últimas y la cubierta vegetal es exponencial y negativa ma-nifestando un descenso de la erosión a medida que se incrementan los porcentajes de cubrimiento vege-tal (Fig. 4).

Figura 2. Dos ejemplos de evolución de la escorrentía superficial en las simulaciones de lluvia en bancales según la intensidad de uso ganadero. El experimento del bancal poco pastado fue realizado con una precipitación

de 80,7 mm h-1 y generó coeficiente de escorrentía del 20%. El experimento del bancal muy pastado se llevó a cabo con una simulación de 77,5 mm h-1 y ocasionó un coeficiente de escorrentía de 53,6%.

Bancal poco pastado: y= -9,160+3,092log(x), r2= 0,85

Bancal muy pastado: y= -3,934+1,833log(x), r2= 0,77

Figura 2. Dos ejemplos de evolución de la escorrentía superficial en las simulaciones de lluvia en bancales según la intensidad de uso ganadero. El experimento del bancal poco pastado fue realizado con una precipitación

de 80,7 mm h-1 y generó coeficiente de escorrentía del 20%. El experimento del bancal muy pastado se llevó a cabo con una simulación de 77,5 mm h-1 y ocasionó un coeficiente de escorrentía de 53,6%.

Bancal poco pastado: y= -9,160+3,092log(x), r2= 0,85

Bancal muy pastado: y= -3,934+1,833log(x), r2= 0,77

Figura 3. Relaciones entre los coeficientes de escorrentía y las pérdidas de suelo obtenidas a partir de las simulaciones de lluvia en bancales muy pastados y poco pastados.

Bancal poco pastado: y= 3,275+0,348x, r= 0,86; r2=0,74Bancal muy pastado: y= 11,257+0,376x, r= 0,49; r2= 0,24

Figura 3. Relaciones entre los coeficientes de escorrentía y las pérdidas de suelo obtenidas a partir de las simulaciones de lluvia en bancales muy pastados y poco pastados.

Bancal poco pastado: y= 3,275+0,348x, r= 0,86; r2=0,74Bancal muy pastado: y= 11,257+0,376x, r= 0,49; r2= 0,24

Coeficiente de escorrentía 0.708*Escorrentía total (ml s-1) 0,689*Cubierta vegetal (%) -0,639*Cubierta herbáceas (%) -0,608*Frente de humectación (cm) -0,501**Pedregosidad (%) 0,493**Pendiente (º) 0,197Porcentaje de arenas (%) -0,101Altitud (m) 0,080Porcentaje de limos (%) 0,080Porcentaje de arcillas (%) 0,007

* Significación 0,001**Significación 0,05

Tabla 5. Coeficientes de correlación entre las pérdidas de suelo y diferentes variables.

Figura 4. Relación entre las tasas de erosión y la cubierta vegetal.

TE= 53,625e-0,0203CV; r2= 0,77

Figura 4. Relación entre las tasas de erosión y la cubierta vegetal.

TE= 53,625e-0,0203CV; r2= 0,77

�4 Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio: el papel del ganado vacuno

5.Discusiónyconclusiones

A lo largo de este trabajo se ha comprobado un diferente comportamiento hidrológico y geomorfológico de los bancales según la intensidad de uso. El papel del ganado parece ser un control importante de los procesos erosivos. Allí donde hay una mayor intensidad de pastoreo hay más escorrentía y la erosión es más activa. Por el contrario, los bancales con menor uso ganadero tienden a presentar una mayor estabi-lidad geomorfológica. En nuestros experimentos de simulación de lluvia el coeficiente de escorrentía en bancales muy pastados es 0,6 veces superior a los bancales poco pastados y las pérdidas de suelo 1,5. La densidad de la cubierta herbácea es un indicativo de la intensidad del pastoreo así como uno de los más importantes controles de la erosión.Las consecuencias del mantenimiento de un suelo desnudo por parte del pastoreo intensivo ya han sido puestas de manifiesto por Keer (1992), Evans (1997) y Stapleton (1996). Cuando el ganado es intro-ducido en un bancal, la composición y distribución de las especies cambian rápidamente. Aquellas que son menos atractivas para el ganado incrementan su extensión. Esto obliga a una concentración mayor de cabezas en los sectores que disponen de especies apetecibles. El pastoreo intensivo y prolongado en estas zonas reduce las posibilidades de que las plantas realicen su ciclo de crecimiento normal, de modo que con el tiempo su densidad decrece, el aporte de materia orgánica disminuye y la estabilidad de los agregados del suelo puede destruirse. También surgen rodales de suelo desnudos y más compac-tos dispuestos a ser erosionados por el agua y el viento. De hecho, los cambios que experimentan las superficies de los suelos reducen las tasas de infiltración generándose escorrentía. Esta escorrentía puede llegar a crear pequeñas incisiones especialmente en los trayectos que son continuamente seguidos por los animales (Cooke y Reeves, 1976). Las tasas de erosión obtenidas en bancales abandonados en el área de estudio, no obstante, pueden ser calificadas de moderadas. De hecho los valores están por debajo de los obtenidos por Cerdà (1994) en terrazas de cultivo abandonadas del País Valenciano. Este autor utilizando también un simulador de lluvia de características muy semejantes al nuestro, y con intensidades de precipitación de 55 mm h-1, recoge tasas de erosión media de 167,9 g m-2 h-1 en bancales situados sobre margas, con porcentajes de cubrimiento vegetal inferior al 20%. En los bancales muy pastados de los altos valles del Iregua, Leza, Jubera y Cidacos la tasas de erosión son ligeramente más altas que en los campos en pendiente del Pirineo aragonés con un cubrimiento vegetal medio del 30%, un alto porcentaje de piedras y pendientes medias del 30% (25,8 g m-2 h-1, en el área de estudio, y 20,8 g m2 h-1, en el Pirineo aragonés). Valores inferiores a los pirenaicos presentan los bancales poco pastados de nuestra área de estudio (10,2 g m-2 h-1 frente a los 20,8 g m-2 h-1 ya mencionados) (Arnáez et al., 1996). Sin embargo, hay que anotar que los datos obtenidos en el Pirineo fueron recogidos con simu-ladores de lluvia que reproducían intensidades de precipitación de 58 mm h-1 (más bajas, por lo tanto, que las utilizadas en Cameros). En realidad, es esperable que los bancales siempre se comporten desde un punto de vista erosivo de forma más moderada que los campos en pendiente puesto que la reducida inclinación de la faja llana y la disponibilidad de suelos profundos favorecen la infiltración (Ortigosa et al., 1994). Por otro lado, la especial disposición escalonada de las terrazas ayuda a frenar las escorrentías y su energía.Los resultados refuerzan el planteamiento realizado por Arnáez y Ortigosa (1997) al definir en la zona de estudio dos áreas abancaladas con diferente evolución geomorfológica. Una presenta problemas ero-sivos tanto por lo que respecta a los movimientos en masa como al arroyamiento superficial. Se trata de bancales localizados en pies de laderas (cóncavas o rectas), con orientación solana, por debajo de los 1.100 metros de altitud, fuertes pendientes (>20º), cubierta de matorral inferior al 60% y localizados en las proximidades de las aldeas. En estos ambientes se unen dos circunstancias: por un lado, la concen-tración de escorrentías subsuperficiales y superficiales procedentes del conjunto de la ladera y, por otro, la agrupación de ganado en busca de pastos. En el conjunto del área de estudio esta superficie supone aproximadamente unas 500 hectáreas, es decir el 3,5% de la superficie total de bancales.El resto del territorio abancalado se comporta desde una perspectiva geomorfológica con mayor mo-deración. Arnáez y Ortigosa (1997) señalan que estos espacios corresponden a parcelas localizadas en laderas septentrionales, por encima de los 1.100 metros de altitud y una densa cubierta vegetal superior al 60%, es decir bancales abandonados hace décadas.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

Arnáez, J.; Ruiz, P.; Lasanta, T. (1996) Comportamiento hidromorfológico de los microambientes de campos abandonados con lluvias intensas: experiencias en el Valle de Aísa (Pirineo aragonés). Cadernos Xeloxico de Laxe, 21, pp. 659-669.

Arnáez, J.; Ortigosa, L. (1997) Abandono, subutilización y erosión en un espacio de montaña: el Sistema Ibérico noroccidental (La Rioja, España). En García-Ruiz, J. M.; López, M. P. (eds.) Acción Humana y desertificación en ambientes mediterráneos. Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Zaragoza, pp. 205-220.

Arnáez, J.; Lasanta, T.; Ruiz, P.; Ortigosa, L. (en prensa). Factors affecting runoff and erosion under simulated rainfall in Mediterranean vineyards. Soil &Tillage Research. On line: www.elsevier.com/locate/still.

Benjamín, K.; Domon, G.; Bouchard, A. (2005) Vegetation composition and succession of abandoned farmland: effects of ecological, historical and spatial factors. Landscape Ecology, 20, pp. 627-647.

Cèrda, A. (1994) Arroyada superficial en terrazas de cultivo abandonadas: el caso del País Valenciano. Cuadernos de Geografía, 56, pp. 135-154.

Cooke, R. U.; Reeves, R. W. (1976) Arroyos and Enviromental Changes in the American South West. Clarendon Press, Oxford.

Evans, R. (1998) The erosional impacts of grazing animals. Progress in Physical Geography, 22 (2), pp. 251-268.

Faulkner, H. (1995) Gully erosion associated with the expansion of unterraced almond cultivation in the coastal, Sierra de Lujar, S. Spain. Land Degradation and Rehabilitation, 6, pp. 179-200.

Foster, I. D. L.; Fullen, M. A.; Brandsma, R. T.; Chapman, A. S. (2000) Drip-Screen rainfall simula-tors for hydro and pedo-geomorphological research: the Coventry experience. Earth Surface Processes Landforms 25 (7), pp. 691–707.

García-Ruiz, J. M.; Ruiz, P.; Lasanta, T. (1996) Soil erosion after farmland abandonment in submediter-ranean mountains: A general outlook. En Rubio, J. L.; Calvo, A. (eds.) Soil degradation and desertifica-tion in Mediterranean environments, Geoforma Ediciones, Logroño, pp. 165-183.

Keer, I. G. C. (1992) The high country in transition –some implications for occupiers and administrator. Journal of the New Zealand Mountain Lands, 49, pp. 32-50

Lasanta, T. (1990) Diversidad de usos e integración espacial en la gestión tradicional del territorio en las montañas de Europa occidental. En García-Ruiz, J. M. (ed.) Geoecología de las áreas de montaña. Geoforma Ediciones, Logroño, pp. 235- 266,.

Lasanta, T.; Arnáez, J.; Oserín, M.; Ortigosa, L. (2001) Marginal Lands and Erosion in Terraced Fields in the Mediterranean Mountains. A Case Study in the Camero Viejo (Northwestern Iberian System, Spain). Mountain Research and Development, 21, pp. 69-76.

Navas, A.; Alberto, F.; Machín, J.; Galán, A. (1990) Design and operation of a rainfall simulator for field studies on runoff and soil erosion. Soil Technology, 3, pp. 385– 397.

Ortigosa, L.; Oserín, M. A.; Arnáez, J. (1994) Comportamiento geomorfológico del espacio agrario abancalado en Cameros Viejo (Sistema Ibérico): resultados de una modelización territorial. En García-Ruiz, J. M.; Lasanta, T. (eds.) Efectos geomorfológicos del abandono de tierras. Sociedad Española de Geomorfología, Zaragoza, pp. 121-134.

�� Tasas de erosión en bancales abandonados como consecuencia de la reciente gestión del territorio: el papel del ganado vacuno

Pérez-Chacón, E.; Vabre, J. (1988) Abandono agropastoril y recolonización vegetal: el papel de las especies leñosas como indicadoras del estudio de regeneración vegetal y de la edad de abandono (Haut Conserans-Pirineo central francés). Cuadernos de Investigación Geográfica, 14, pp. 99-120.

Rodríguez, E. E.; Errea, M. P.; Lasanta, T. (1998) Valoración de los recursos pastorales de campos abandonados de Camero Viejo (Sistema Ibérico riojano). Cuadernos de Investigación Geográfica, 24, pp. 69-87.

Ruiz, P. (1993) Procesos de erosión en campos abandonados del Pirineo. Editorial Geoforma, Logroño, p. 191.

Sobrón, J.; Ortiz, F. (1989) Aspectos de la colonización vegetal en un área de montaña submediter-ránea: el valle del Jubera (Sistema Ibérico, La Rioja). Cuadernos de Investigación Geográfica, 15, pp. 89-108.

Stapleton, L. (ed.) (1996) State of the environment in Ireland. Envirommental Protection Agency.

Vicente, S. M.; Lasanta, T.; Cuadrat, J. M. (2003) Diferencias espaciales en el proceso de revegetación: influencia de los factores ambientales y de la gestión en el Pirineo central. En Marzolff; Riess; de la Riva; Seeger (eds.) El cambio en el uso del suelo y la degradación del territorio en España, pp. 31-46.

Walsh, R. P. D.; Coelho, C.; Elmes, A.; Ferreira, A. J. D.; Goncalves, A. J. B.; Shakesby, R. A.; Ternan, J. L.; Williams, A. G. (1998) Rainfall simulation plot experiments as a tool in overland flow an soil erosion assessment, North-Central Portugal. Geookodynamik, 19 (3/4), pp. 139-152.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

DEFINIÇãO DE CRITéRIOS DE SUSCEPTIBILIDADE GEOMORFOLÓGICA A MOVIMENTOS DE VERTENTE NA BACIA

HIDROGRÁFICADARIBEIRADAMEIALÉGuAA. Seixas; C. Bateira; C. Hermenegildo; L. Soares; S. Pereira

Faculdade de Letras da Universidade do Porto – Departamento de GeografiaVia Panorâmica s/n. 4150-564 Porto - Portugal

â[email protected]

RESUMO

Pretende-se identificar os factores de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua. O trabalho, elaborado em ambiente SIG (Sistema de In-formação Geográfica), terá como base o registo de indícios de instabilidade em muros de pedra em seco, obtido através de levantamento de campo.Sendo constituída por formações metamórficas, esta bacia hidrográfica tem as vertentes organizadas em terraços agrícolas. A crescente substituição dos tradicionais muros de pedra em seco por taludes de terra, que representam já 42,9% da área da bacia hidrográfica, levanta vários problemas quanto à estabilidade das vertentes.Os taludes são um sistema recente e, uma vez que esta área é bastante activa do ponto de vista económi-co, as áreas em taludes que são destruídas são rapidamente arranjadas. Estes dois aspectos contribuem para que não se observem no terreno muitos indícios de instabilidade. Assim, opta-se por estudar a ins-tabilidade que se observa nos muros. Nestes, as diferenças na cor e na presença de vegetação, mostram a existência de anteriores movimentos durante períodos de tempo alargados. Ao mesmo tempo, por ser mais onerosa a sua construção/manutenção, os sinais de instabilidade permanecem visíveis. O levanta-mento da instabilidade que se descreve foi possível marcando todos os muros caídos, reconstruídos ou que com sinais de instabilidade. Para a identificação dos critérios de instabilidade foi analisada a relação entre os registos das ocorrên-cias de instabilidade nos muros e os declives, a concentração do fluxo superficial e a morfologia das vertentes.A frequência de ocorrência de quedas de muros é maior nas áreas côncavas da bacia, aumenta com o declive e em áreas onde a concentração do fluxo superficial é maior.Palavras chave: instabilidade de vertentes, terraços agrícolas, sistemas de armação, morfologia das vertentes.

RESUMEN

Se pretende identificar los factores de susceptibilidad geomorfológica a los movimientos de vertiente en la Cuenca Hidrográfica de la ribera de Meia Légua. El trabajo, hecho en SIG (sistema de la información geográfica), tendrá como base, el registro de las señales de la inestabilidad en muros de piedra en seco, obtenido a través de trabajo de campo.Siendo constituido por las formaciones metamórficas, esta cuenca hidrográfica tiene las vertientes dis-puestas en terrazas agrícolas. La sustitución progresiva de los tradicionales muros de piedra en seco por los taludes de tierra, que ya representan 42,9% de la zona de la cuenca hidrográfica, plantea algunos problemas en cuanto a la estabilidad de las vertientes.

DefiniçãodecritériosdesusceptibilidadegeomorfológicaamovimentosdevertentenaBaciaHidro-gráficadaRibeiradaMeiaLégua��

Los taludes son un sistema reciente y, al tratarse de un área bastante activa del punto de vista económico, los taludes que son destruidos, son rápidamente arregladas. Estos dos aspectos han contribuido a que no se observen en el terreno demasiados indicios de inestabilidad. De este modo, se opta por estudiar la instabilidad observada en los muros de piedra en seco. En estos, las diferencias en el color y en la presencia de vegetación, muestran la existencia de movimientos anteriores durante largos periodos. Al mismo tiempo, por ser más costosa su construcción/manutención, las señales de inestabilidad permane-cen visibles. El estudio de la inestabilidad que se describe ha sido posible enmarcando todos los muros derrumbados, reconstruidos o con señales de inestabilidad. Para la identificación de los criterios de inestabilidad se ha analizado la relación entre los registros de acontecimientos de inestabilidad en los muros y la pendiente, la concentración del flujo superficial y la morfología de las vertientes.La frecuencia de sucesos de desmoronamientos es mayor en las áreas cóncavas de la cuenca, aumenta con la pendiente y en áreas donde la concentración de flujo superficial es más grande.Palabras clave: instabilidad de vertientes, terrazas agrícolas, sistemas de armazón, morfología de ver-tientes.

INTRODUÇãO

Os sistemas de Armação do Terreno para o cultivo da vinha na Região Demarcada do Douro (RDD) sofreram grandes alterações ao longo do tempo. Uma das mudanças mais importantes ocorreu por volta de 1860 como consequência do combate à praga da filoxera. Sensivelmente a partir de finais dos anos 60 do século XIX, inicia-se uma nova fase de alterações importantes ao nível das formas de armação do terreno. Esta acontece na sequência de mudanças tecnológicas, económicas e sociais, de onde se destaca a escassez de mão-de-obra. A história destas mudanças consegue perceber-se nos diferentes modos de armar o terreno que coexis-tem actualmente na paisagem da RDD (Fig. 1).

Figura 1. Sistemas de Armação do Terreno1.

1 Esquemas adaptados de Vitivinicultura Duriense: contributo para uma actualização, p. 19.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua, a área de terraços pré-filoxéricos é muito reduzida, encontrando-se apenas num pequeno sector na parte ocidental da bacia, ocupados por pequenas hortas e não por vinha. Por este motivo abordam-se, ao longo deste trabalho, apenas os sistemas de terraços pós-filoxéricos, de taludes e da vinha ao alto.A Bacia Hidrográfica tem uma área de 18,31 km2. Cerca de 15 km2 correspondem a área ocupada por vinha. Desta, em 11,3 km2, cerca de 75%, o terreno encontra-se armado segundo um dos sistemas de armação referidos (ver tabela 1).

Sistema de Armação área (km2) área (%)Muros de Pedra em Seco 5,68 50,2Vinha ao Alto 0,79 6,9Taludes 4,85 42,9Total 11,32 100

Tabela 1. Sistemas de armação do terreno na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua.

O sistema de armação do terreno mais frequente é o dos terraços pós-filoxéricos sustidos por muros de pedra em seco, que ocupam 50,2% da área considerada2, seguem-se os socalcos de taludes em terra, com 42,9%. A vinha ao alto tem uma expressão reduzida, ocupando apenas 6,9% da área da bacia.Os terraços com muros de pedra em seco mantêm-se, sobretudo, nos sectores de declive mais acentua-do, na proximidade das linhas de água com maior encaixe. Os taludes em terra distribuem-se por toda a bacia. Embora não existam dados quantitativos relativos à evolução da área ocupada por taludes, as leituras sobre o terreno mostram um aumento muito importante desta área, observando-se que este sis-tema substitui, a um ritmo bastante rápido, o sistema de terraços sustidos por muros de pedra. A vinha ao alto tem fraca expressão, concentrando-se nas áreas de menor declive, nomeadamente, na ‘veiga’ da bacia da Meia Légua, nas rechãs e na proximidade do topo das vertentes.

METODOLOGIA

Através do levantamento de campo foi registada a distribuição das diferentes formas de armação do terreno (Fig. 2). Foram igualmente registados todos os indícios de instabilidade observados nos muros de pedra (Fig. 3): muros caídos, reconstruídos e deformados.

2 A área considerada é a área da bacia hidrográfica onde os terrenos para o cultivo da vinha têm armação, ou seja, 11,3 km2.

Figura 2. Sistemas de Armação do Terreno na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua.Figura 2. Sistemas de Armação do Terreno na Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua.

Figura 3. Instabilidade observada nos muros de pedra em seco na Bacia Hidrográfica da Ribeira

da Meia Légua.

Figura 3. Instabilidade observada nos muros de pedra em seco na Bacia Hidrográfica da Ribeira

da Meia Légua.

DefiniçãodecritériosdesusceptibilidadegeomorfológicaamovimentosdevertentenaBaciaHidro-gráficadaRibeiradaMeiaLégua�0

Como factores considerados determinantes para o desenvolvimento de instabilidade, foram definidos 3: os declives, a forma da vertente e a concentração de fluxo. Estes factores foram divididos em classes, consideradas como variáveis independentes (tabela 2). A fim de se perceber qual a influência destas va-riáveis no desencadear de instabilidade, foi calculada a densidade de instabilidade por variável, ou seja, o número de registos de instabilidade por km2 de área de cada variável (tabela 2).

1. Análise da relação entre a instabilidade observada nos muros de pedra em seco e as variáveis consideradas (tabela 2)

1.1 Análise da relação entre os registos de instabilidade nos muros e a forma da vertente.Observa-se que em vertentes côncavas a densidade de instabilidade é superior, 429 registos por km2, à que se verifica em vertentes convexas (85,2).

Factores Variáveis área (km2)

Registos Insta-bilidade nos Muros (N.º)

Densidade(N.º de Registos de

Instabilidade por km2)

Forma daVertente

Côncava 2,10 429 204,29Convexa 3,58 305 85,2Total 5,58 734 -

Declives

0 – 10 0,55 49 88,5810 – 16 1,55 124 79,9216 - 22 2,1 278 132,57>22 1,48 283 191,5Total 5,68 734 -

Concentraçãodo Fluxo

0 – 0,002 3,02 300 99,340,002 – 0,01 1,84 276 150,140,01 – 0,04 0,55 110 198,78>0,04 0,27 48 177,76Total 5,68 734 -

Tabela 2. Densidade de registos de instabilidade nos muros.

1.2 Análise da relação entre registo de instabilidade nos muros e declives.

A partir dos 10º de declive, observa-se uma relação importante entre este e a densidade de instabilidade, ou seja, com o aumento do declive aumenta a instabilidade.A partir destes resultados, verifica-se que não é apenas o declive que determina a instabilidade, há va-lores importantes de instabilidade mesmo em áreas com declive inferior a 10º (Fig. 4). Estes registos de

Gráfico 1. Densidade de registos de instabilidade nos muros se-gundo a classe de declive.

Gráfico 1. Densidade de registos de instabilidade nos muros se-gundo a classe de declive.

Figura 4. Registos de instabilidade nos muros, em áreas de declive inferior a 10º, na Bacia Hidrográfica

da Ribeira da Meia Légua.

Figura 4. Registos de instabilidade nos muros, em áreas de declive inferior a 10º, na Bacia Hidrográfica

da Ribeira da Meia Légua.

�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

instabilidade referem-se a terraços muito próximos de linhas de água e, maioritariamente, instalados em vertentes côncavas. Nestes casos, a instabilidade explica-se sobretudo pelo facto de grandes concentra-ções de fluxo interno imporem declives muito menores para desencadear instabilidade de vertentes.

1.3AnálisedarelaçãoentreoregistodeinstabilidadenosmuroseaconcentraçãodofluxoA densidade de instabilidade é superior nas áreas com concentração de fluxo entre 0.01 e 0.04 km2 (grá-fico 2). Uma parte importante das áreas com concentração do fluxo superior a 0.04 km2, corresponde a linhas de água com escoamento estacional ou perene, o que inviabiliza o uso agrícola e, portanto, não tem terraços agrícolas (Fig. 5). Daí que esta classe não corresponda à classe de maior instabilidade, ape-sar de ter forte concentração da drenagem e, portanto, a áreas onde não há terraços.

2. Carta de susceptibilidade geomorfológica a movimentos de vertente

A metodologia utilizada na avaliação da susceptibilidade, baseia-se na distribuição dos registos de insta-bilidade na área da bacia com sistema de terraços pós-filoxéricos (com muros de pedra) e na sua relação com os factores condicionantes da instabilidade. Assumem-se, nesta avaliação, dois princípios: 1) A instabilidade futura deverá verificar-se em condições semelhantes às que determinaram a instabilidade passada e presente; 2) As condições principais que desencadearam os movimentos podem ser identifica-das, a partir do estudo de casos pontuais, e depois extrapoladas para áreas mais vastas.A avaliação da susceptibilidade geomorfológica foi realizada com base no método do valor informativo (Yan, 1988; Yin e Yan, 1998, citados em Zêzere). Este método pressupõe a definição de unidades de terreno (UT’s) e a consideração de um conjunto de factores de instabilidade. A aplicação deste método na área da Bacia Hidrográfica da Ribeira da Meia Légua, foi precedida pela definição de UT’s, a partir do cruzamento da informação relativa aos declives, à concentração do fluxo e à forma da vertente. Este método foi aplicado a duas escalas: ao total da área da bacia e à área da bacia ocupada por muros de pedra.

2.1 Avaliação da susceptibilidade na área da bacia ocupada por muros de pedraConsideraram-se 14.198 unidades de terreno enquadradas em 32 tipos de combinações únicas de declive, concentração de fluxo e forma da vertente. A estas UT’s foi sobreposta a informação da instabilidade.

Gráfico 2. Densidade de Registos de Instabilidade nos muros segundo a classe de concentração do fluxo.

Gráfico 2. Densidade de Registos de Instabilidade nos muros segundo a classe de concentração do fluxo.

Figura 5. Extracto do mapa de Concentração do Fluxo da Bacia Hidrográfica

da Ribeira da Meia Légua.

Figura 5. Extracto do mapa de Concentração do Fluxo da Bacia Hidrográfica

da Ribeira da Meia Légua.

DefiniçãodecritériosdesusceptibilidadegeomorfológicaamovimentosdevertentenaBaciaHidro-gráficadaRibeiradaMeiaLégua�2

Factores VariáveisN.º UT’s

com a variável

N.º UT’s com movimentos e

com a presença da variável

N.º Total de UT’s

N.º Total de UT’s com

movimentos

Valor Informativo (Li)

Formada vertente

Côncava 6.547 236 14.198 612 -0,0777Convexa 7.651 376 14.198 612 0,0569

Declives

0 – 10 1.525 42 14.198 612 -0,194510 – 16 3.574 100 14.198 612 -0,187716 - 22 5.028 230 14.198 612 0,0258>22 4.071 240 14.198 612 0,1360

Concentraçãodo Fluxo

0 – 0,002 5.239 253 14.198 612 0,04930,002 – 0,01 5.145 211 14.198 612 -0,02160,01 – 0,04 2.503 98 14.198 612 -0,0418>0,04 1.311 50 14.198 612 -0,0532

Tabela 3. Valor informativo das variáveis.

Quando o valor informativo (Li) é negativo, considera-se que a variável não é determinante no desen-volvimento de instabilidade. Valores positivos de Li indicam uma relação entre a presença da variável e as manifestações de instabilidade, tanto maior quanto maior for o score (Yan, 1988, citado em Zêzere).Para a definição do valor informativo total de cada situação tipo, fez-se o somatório dos valores infor-mativos de cada uma das variáveis presentes em cada UT (tabela 4).

Situação

tipoValor informativo (Li) Valor informativo

Total (Lj) Situação

tipoValor informativo (Li) Valor informativo

Total (Lj)Forma Declive Fluxo Forma Declive Fluxo1 -0,0777 0,0258 -0,0216 -0,0735 17 -0,0777 0,0258 -0,0418 -0,09372 -0,0777 0,0258 0,0493 -0,0026 18 0,0569 0,136 -0,0418 0,15113 -0,0777 0,136 0,0493 0,1076 19 -0,0777 -0,1945 0,0493 -0,22294 -0,0777 0,136 -0,0216 0,0367 20 0,0569 -0,1877 -0,0216 -0,15245 0,0569 0,0258 0,0493 0,132 21 -0,0777 0,136 -0,0418 0,01656 0,0569 0,0258 -0,0418 0,0409 22 0,0569 -0,1945 0,0493 -0,08837 0,0569 0,0258 -0,0532 0,0295 23 0,0569 -0,1945 -0,0216 -0,15928 -0,0777 -0,1877 0,0493 -0,2161 24 0,0569 -0,1945 -0,0418 -0,17949 0,0569 0,0258 -0,0216 0,0611 25 0,0569 -0,1945 -0,0532 -0,190810 0,0569 0,136 0,0493 0,2422 26 0,0569 0,136 -0,0532 0,139711 -0,0777 -0.1877 -0,0216 -0,287 27 -0,0777 -0,1945 -0,0216 -0,293812 0,0569 -0,1877 0,0493 -0,0815 28 -0,0777 0,136 -0,0532 0,005113 0,0569 -0,1877 -0.0532 -0,184 29 -0,0777 -0,1945 -0,0418 -0,31414 0,0569 0,136 -0,0216 0,1713 30 -0,0777 -0,1877 -0,0532 -0,318615 0,0569 -0,1877 -0,0418 -0,1726 31 -0,0777 0,0258 -0,0532 -0,105116 -0.0777 -0,1877 -0,0418 -0,3072 32 -0,0777 -0,1945 -0,0532 -0,3254

Tabela 4. Detalhe do cálculo do valor informativo total.

Os scores finais do valor informativo foram divididos em 4 classes de susceptibilidade (tabela 5).

Susceptibilidade Área (km2) Área (%)Fraca a Nula 1,80 33,09Média 1,52 27,89Forte 0,85 15,55Muito Forte 1,28 23,47Total 5,44 100

Os resultados, cartografados na figura 6, mostram uma grande percentagem de área de terraços instalada em áreas com susceptibili-dade muito forte, cerca de 23%, e forte, cerca de 15%.

2.2 Avaliação da susceptibilidade na área da bacia Apenas foi possível o levantamento da insta-bilidade nos muros de pedra porque nestes, as diferenças na cor e na presença de vegeta-ção, mostram a existência de anteriores mo-vimentos durante períodos de tempo alarga-dos. A reconstrução de um muro de pedra é um processo oneroso e relativamente lento. Pelo contrário, no sistema de taludes não se observam indícios de instabilidade signifi-cativos (apenas os resultantes da erosão por escorrência, que assume alguma importância devido, sobretudo, à não consolidação da ge-neralidade dos taludes), o que inviabilizou o levantamento da instabilidade neste sistema. Contudo, pensa-se que a ausência de indícios de instabilidade se deve ao facto de, por um lado, se tratar de um sistema recente, e, por outro lado, de ser facilmente reparável, ou seja, os vestígios de instabilidade são elimi-nados rápida e facilmente, não deixando marcas, como acontece nos muros. Embora apenas tenham sido levantados indícios de instabilidade nos muros, considera-se que a infor-mação relativa ao comportamento destas áreas perante as diferentes variáveis analisadas, permite a extrapolação dos resultados para toda a área da bacia.De acordo com a metodologia aplicada, existem, na área da bacia, 19.665 unidades de terreno enquadradas nas 32 situações tipo já referidas. A avaliação da susceptibilidade geomorfológica na bacia hidrográfica fez-se através do cálculo do valor informativo total de cada variável para a totalidade das UT’s (tabela 7).

Factores VariáveisN.º UT’s

com a variável

N.º UT’s com movimentos e

com a presença da variável

N.º Total de UT’s

N.º Total de UT’s com movi-

mentos

Valor Informativo (Li)

Forma

da vertenteCôncava 9.274 253 19.665 612 -0,0572Convexa 10.391 347 19.665 612 0,0306

Declives

0 – 10 2.942 38 19.665 612 -0,381910 – 16 5.328 111 19.665 612 -0,174316 - 22 6.656 233 19.665 612 0,0511>22 4.739 218 19.665 612 0,1697

Concentração

do Fluxo

0 – 0,002 8.305 234 19.665 612 -0,04320,002 – 0,01 7.088 223 19.665 612 0,00470,01 – 0,04 2.739 103 19.665 612 0,0822>0,04 1.533 40 19.665 612 -0,0765

Tabela 6. Valor informativo das variáveis.

Tabela 5. Percentagem de área de terraços pós-filoxéricos por classe de susceptibilidade.Tabela 5. Percentagem de área de terraços pós-filoxéricos por classe de susceptibilidade.

Figura 6. Carta de susceptibilidade a movimentos de vertente na área ocupada por terraços pós-filoxéricos. Figura 6. Carta de susceptibilidade a movimentos de vertente na área ocupada por terraços pós-filoxéricos.

�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Os resultados, cartografados na figura 6, mostram uma grande percentagem de área de terraços instalada em áreas com susceptibili-dade muito forte, cerca de 23%, e forte, cerca de 15%.

2.2 Avaliação da susceptibilidade na área da bacia Apenas foi possível o levantamento da insta-bilidade nos muros de pedra porque nestes, as diferenças na cor e na presença de vegeta-ção, mostram a existência de anteriores mo-vimentos durante períodos de tempo alarga-dos. A reconstrução de um muro de pedra é um processo oneroso e relativamente lento. Pelo contrário, no sistema de taludes não se observam indícios de instabilidade signifi-cativos (apenas os resultantes da erosão por escorrência, que assume alguma importância devido, sobretudo, à não consolidação da ge-neralidade dos taludes), o que inviabilizou o levantamento da instabilidade neste sistema. Contudo, pensa-se que a ausência de indícios de instabilidade se deve ao facto de, por um lado, se tratar de um sistema recente, e, por outro lado, de ser facilmente reparável, ou seja, os vestígios de instabilidade são elimi-nados rápida e facilmente, não deixando marcas, como acontece nos muros. Embora apenas tenham sido levantados indícios de instabilidade nos muros, considera-se que a infor-mação relativa ao comportamento destas áreas perante as diferentes variáveis analisadas, permite a extrapolação dos resultados para toda a área da bacia.De acordo com a metodologia aplicada, existem, na área da bacia, 19.665 unidades de terreno enquadradas nas 32 situações tipo já referidas. A avaliação da susceptibilidade geomorfológica na bacia hidrográfica fez-se através do cálculo do valor informativo total de cada variável para a totalidade das UT’s (tabela 7).

Factores VariáveisN.º UT’s

com a variável

N.º UT’s com movimentos e

com a presença da variável

N.º Total de UT’s

N.º Total de UT’s com movi-

mentos

Valor Informativo (Li)

Forma

da vertenteCôncava 9.274 253 19.665 612 -0,0572Convexa 10.391 347 19.665 612 0,0306

Declives

0 – 10 2.942 38 19.665 612 -0,381910 – 16 5.328 111 19.665 612 -0,174316 - 22 6.656 233 19.665 612 0,0511>22 4.739 218 19.665 612 0,1697

Concentração

do Fluxo

0 – 0,002 8.305 234 19.665 612 -0,04320,002 – 0,01 7.088 223 19.665 612 0,00470,01 – 0,04 2.739 103 19.665 612 0,0822>0,04 1.533 40 19.665 612 -0,0765

Tabela 6. Valor informativo das variáveis.

Tabela 5. Percentagem de área de terraços pós-filoxéricos por classe de susceptibilidade.Tabela 5. Percentagem de área de terraços pós-filoxéricos por classe de susceptibilidade.

Figura 6. Carta de susceptibilidade a movimentos de vertente na área ocupada por terraços pós-filoxéricos. Figura 6. Carta de susceptibilidade a movimentos de vertente na área ocupada por terraços pós-filoxéricos.

DefiniçãodecritériosdesusceptibilidadegeomorfológicaamovimentosdevertentenaBaciaHidro-gráficadaRibeiradaMeiaLégua�4

Situação

tipoValor informativo (Li) Valor informativo

Total (Lj) Situação

tipoValor informativo (Li) Valor informativo

Total (Lj)Forma Declive Fluxo Forma Declive Fluxo1 -0,0572 -0,3819 -0,0432 -0,48 17 0,0306 -0,1743 -0,0432 -0,192 -0,0572 -0,3819 0,0047 -0,43 18 0,0306 -0,1743 -0,0678 -0,213 -0,0572 0,0511 -0,0432 -0,05 19 0,0306 -0,3819 -0,0432 -0,394 -0,0572 -0,1743 0,0047 -0,23 20 0,0306 0,0511 -0,0765 0,015 -0,0572 -0,1743 -0,0432 -0,27 21 0,0306 -0,3819 0,0047 -0,356 -0,0572 0,1697 -0,0432 0,07 22 0,0306 -0,3819 -0,0765 -0,437 0,0306 -0,1743 0,0822 -0,06 23 -0,0572 0,1697 0,0047 0,128 0,0306 0,1697 -0,0432 0,16 24 -0,0572 -0,1743 0,0822 -0,159 -0,0572 0,0511 0,0822 0,08 25 -0,0572 0,1697 0,0822 0,1910 0,0306 0,0511 -0,0432 0,04 26 0,0306 0,1697 -0,0765 0,1211 0,0306 -0,1743 0,0047 -0,14 27 0,0306 -0,3819 0,0822 -0,2712 0,0306 0,1697 0,0047 0,21 28 -0,0572 -0,3819 0,0822 -0,3613 0,0306 0,0511 0,0047 0,09 29 -0,0572 0,0511 -0,0765 -0,0814 0,0306 0,1697 0,0822 0,28 30 -0,0572 0,1697 -0,0765 0,0415 0,0306 0,0511 0,0822 0,16 31 -0,0572 -0,3819 -0,0765 -0,5216 -0,0572 0,0511 0,0047 0 32 -0,0572 -0,1743 -0,0765 -0,31

Tabela 7. Detalhe do cálculo do valor informativo total.

Susceptibilidade área (km2) área (%)Fraca a Nula 8,08 44,62Média 3,87 21,37Forte 3,41 18,85Muito forte 2,75 15,17Total 18,11 100,00

Da análise da relação entre a instabilidade, ob-servada nos muros de pedra, e os factores condi-cionantes de instabilidade considerados, resulta uma área da bacia superior a 30% com suscepti-bilidade forte e muito forte.Em cerca de 15% da área da bacia, a susceptibi-lidade geomorfológica é muito forte e, em cerca de 19% é forte.Análise da distribuição da área de cada sistema de armação do terreno, por classe de susceptibi-lidade.

SusceptibilidadeSistema de armação do terreno Fraca a Nula Média Forte Muito forte

Muros 35,58 24,75 21,50 18,17Taludes 36,11 23,10 22,76 18,03Vinha ao alto 62,50 19,76 12,21 5,54

Tabela 9. Percentagem de área de cada sistema de armação por classe de susceptibilidade.

Tabela 8. Percentagem de área da bacia hidrográfica, por classe de susceptibilidade.

Tabela 8. Percentagem de área da bacia hidrográfica, por classe de susceptibilidade.

Figura 7. Carta de susceptibilidade a movimentos de vertente na bacia hidrográfica

da Ribeira da Meia Légua.

Figura 7. Carta de susceptibilidade a movimentos de vertente na bacia hidrográfica

da Ribeira da Meia Légua.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Os sistemas de muros e de taludes distri-buem-se sensivelmente da mesma forma pelas classes de susceptibilidade: cerca de 40% encontram-se em áreas de susceptibi-lidade forte e muito forte.

CONCLUSõES

Valores mais elevados de concentração do fluxo, de declive e vertentes côncavas apresentam uma eleva-da coincidência com as áreas onde se observaram maiores indícios de instabilidade nos muros de supor-te. Pode, por isso, concluir-se que estes factores contribuem de forma determinante para a instabilidade das vertentes organizadas em terraços agrícolas.A relação entre a instabilidade e os factores considerados condi-cionantes, permitiu a avaliação da susceptibilidade geomorfoló-gica. Esta apresenta uma área muito importante da bacia como cor-respondendo a susceptibilidade forte, cerca de 19%, e a suscep-tibilidade muito forte, cerca de 15%. Estes dados não são total-mente inesperados, dada a sua localização no Vale do Douro, área afectada por episódios chu-vosos que, embora esporádicos, se caracterizam por uma intensi-dade bastante forte. Estes episó-dios, associados a períodos mais prolongados de precipitação, são responsáveis por uma forte dinâ-mica de vertente, como se obser-vou no Inverno de 2000/2001, altura em que, em resultado de um período excepcionalmente pluvioso, ocorreram diversos movimentos de vertente.A análise da distribuição da área dos diferentes sistemas de armação segundo a classe de susceptibili-dade, permite observar que os sistemas de muros e de taludes têm sensivelmente os mesmos valores, cerca de 40% da sua área encontra-se em áreas de susceptibilidade forte e muito forte. Esta semelhança de valores é normal uma vez que a grande maioria das áreas de taludes em terra resultou da reconversão de vinhas e não da criação de novos vinhedos. Ou seja, a generalidade das áreas com taludes, têm as mesmas características, do ponto de vista dos factores condicionantes da instabilidade considerados, nas áreas com muros de pedra. A questão que subsiste é a de saber se vertentes organizadas com taludes

Gráfico 3. Percentagem de área de cada sistema por classe de susceptibilidade.

Gráfico 3. Percentagem de área de cada sistema por classe de susceptibilidade.

Figura 8. Suceptibilidade Geomorfológica a Movimentos de vertente a bacia hidrográfica da Ribeira da Meia Légua (Peso da Régua),

por Sistema de Armação do Terreno.

Figura 8. Suceptibilidade Geomorfológica a Movimentos de vertente a bacia hidrográfica da Ribeira da Meia Légua (Peso da Régua),

por Sistema de Armação do Terreno.

DefiniçãodecritériosdesusceptibilidadegeomorfológicaamovimentosdevertentenaBaciaHidro-gráficadaRibeiradaMeiaLégua��

têm o mesmo comportamento de vertentes organizadas em terraços com muros de pedra, ou seja, se em termos de funcionamento hídrico se verificam nos taludes respostas semelhantes às que se verificam nos terraços com muros de pedra. Este trabalho pretende ser apenas um ensaio da aplicação da metodologia do valor informativo na ava-liação da susceptibilidade geomorfológica, com recurso aos Sistemas de Informação Geográfica. En-tende-se que, para a definição da susceptibilidade à ocorrência de movimentos de vertente na bacia hidrográfica, haveria ainda que: aperfeiçoar a aplicação da metodologia; aprofundar o conhecimento de todas as variáveis que influem na instabilidade de vertentes e conhecer a instabilidade presente (ou não) nos taludes.

REFERêNCES BIBLIOGRáFICAS

Aguiar, F. B. de; Andresen, T.; Dias, J.; Silva, P. S. (coord.) (2001) Plano Intermunicipal de Ordenamen-to do Território do Alto Douro Vinhateiro - Diagnóstico da Situação. Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro, Vila Real.

Aguiar, F. B. de (coord.) (2000) Candidatura do Alto Douro Vinhateiro a Património Mundial, Fundação Rei Afonso Henriques. http//:www.espigueiro.pt/douro-vinhateiro/index.html.

Almeida, J. R. N. de (1990) Vitivinicultura Duriense: Contributo para uma actualização. Observatório – Revista do Sector de Acção Cultural da Câmara Municipal de V. N. de Gaia, n.º 1, V. N. de Gaia, pp. 17-30.

Bateira, C.; Soares, L. (1997) Movimentos em massa no Norte de Portugal: factores da sua ocorrência. Territorium, n.º 4, Coimbra, pp. 63-77.

Bateira, C.; Seixas, A; Pereira, S. (2004) Notícias de catástrofes no Douro: Uma leitura geográfica da dinâmica do meio físico. En 2.º Encontro Internacional da História da Vinha e do Vinho no Vale do Douro, GEHVID – Grupo de Estudos de História da Viticultura Duriense e do Vinho do Porto.

Bateira, C. (coord.) (2006) Recuperação de Paisagens de Terraços e Prevenção de Riscos Naturais no Vale do Douro. Projecto TERRISC, Departamento de Geografia, Faculdade de Letras da Universidade do Porto.

Fonseca, A. M. (1993) Práticas culturais nos vinhedos durienses antes e depois da invasão filoxérica. Separata dos Anais do Instituto do Vinho do Porto, Porto, pp. 5-38.

Marques, H. T.; Pereira, G. M.; Fauvrelle, N.; Rebanda, N. C.; Roseira, J. A. (2003) Viver e saber fazer - Tecnologias tradicionais na Região do Douro. Museu do Douro, Peso da Régua.

Santos, F. (1996) Mecanização da cultura da vinha. UTAD, Vila Real.

Soeiro, T.; Pires, C. C.; Cortes, R.; Ribeiro, J. A.; Marques, H. T.; Pereira, G. M.; Fauvrelle, N.; Re-banda, N. C.; Roseira, J. A. (2003) Viver e saber fazer - Tecnologias tradicionais na Região do Douro. Museu do Douro, Peso da Régua.

Zêzere, J. L. (1997) Movimentos de vertente e perigosidade geomorfológica na região a norte de Lis-boa. Dissertação de doutoramento em Geografia Física, apresentada à Faculdade de Letras da Univer-sidade de Lisboa, Lisboa, p. 575.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

EVALUACIÓN DE RIESGOS EN EL PAISAJE ATERRAZADO DE LIGURIA:

RESULTADOS PRELIMINARES Y MODELO DE ESTUDIO

-PROYECTOALPTERINTERREGIIIB-G. Brancucci1; G. Paliaga2; F. Nervi3

Laboratorio de Geomorfología Aplicada - Departamento POLISFacultad de Arquitectura de la Universidad de Génova

Stradone S. Agostino, 37. 16123 - Genova Italy.Tel +390102095788; Fax +390102095843

1 [email protected]; 2 [email protected]; 3 [email protected]

RESUMEN

En áreas montañosas con acusada pendiente, la ausencia de suelo favorable para el desarrollo de la agricultura hizo que el hombre modificara las laderas mediante la construcción de terrazas, en lo que podríamos calificar como una interferencia humana en el sistema geomorfológico. Esta interferencia ha provocado el aumento del riesgo, particularmente en áreas en donde la morfología condiciona fuerte-mente su construcción.Los resultados preliminares aquí presentados son parte de la tarea de evaluación de riesgos hecha por el proyecto ALPTER INTERREG III B, desarrollado para contrastar el abandono de áreas agrícolas aterrazadas en la región alpina. Por lo que se refiere al territorio de Liguria (Italia del norte) alrededor del veinte por ciento de su superficie se dispone en terrazas. Tras la verificación de la extensión del área aterrazada y la recogida de datos, se ha realizado un análisis MS (estadístico multivariante) para obtener un “modelo de árbol de decisión”, es decir un modelo de evaluación del riesgo relacionado con las ter-razas. Los resultados preliminares centran la atención principalmente en el aspecto y la pendiente de las laderas, más que en otras características.

INTRODUCCIÓN

A lo largo de los siglos, el hombre ha producido profundos cambios sobre grandes extensiones del paisaje para obtener suelo favorable a la agricultura. Esta modificación se ha realizado diversificando el perfil del terreno para conseguir superficies sub horizontales y controlar la escorrentía superficial generada por la precipitación.Dependiendo de diversos parámetros, como son la ladera original, la litología, el tipo de suelo, etc., se han aplicado técnicas diferentes como la construcción de muros levantados con piedras pequeñas, o la utilización de suelo cubierto con vegetación, que produce en general el mismo efecto (Fig.1). Hoy en día, en Italia, la mayoría de las áreas aterrazadas se dedican al viñedo, siendo éste el cultivo más rentable. Es el caso de Cinque Terre (en la región de Liguria), famoso por su impresionante paisaje aterrazado, declarado Patrimonio Cultural y Ambiental de la UNESCO.Como indican Shresta et al. (2004), una de las causas de la degradación de las laderas de pendiente acu-sada está relacionada con la práctica de la construcción y el desmoronamiento de las terrazas artificiales. De hecho, los trabajos realizados por los agricultores para modificar la superficie de la ladera y el flujo de la escorrentía, así como la movilización de suelo son, desde un punto de vista geomorfológico, una interferencia con el propio sistema y esto rige la dinámica de cambio de la superficie.

�� EvaluaciónderiesgosenelpaisajeaterrazadodeLiguria:resultadospreliminaresymodelodeestudio-ProyectoALPTERINTERREGIIIB-

Figura 1. De B a E: diferentes tipos de terrazas. De 1 a 7: diferentes tipos de degradación en las terrazas. 1, 3: abombamiento; 2: deformación por presión; 4: desmoronamiento.

(Fuente: Brancucci et al., 2005)

El abandono de áreas agrícolas aterrazadas da lugar a una nueva interferencia con el sistema geomor-fológico: la ausencia de trabajos de mantenimiento de un paisaje alterado por el hombre implica que el sistema geomorfológico pueda lograr de nuevo el control por medio de procesos erosivos, que a su vez provocan la degradación del territorio.El resultado final es el aumento del riesgo geomorfológico con problemas difusos de inestabilidad y aumento del transporte sólido en los ríos (Fig. 2). En áreas como el territorio de Liguria este problema adquiere una importancia particular debido a que es una zona de transición entre el interior y la costa, demasiado urbanizada. Esto se debe a la peculiar morfología y a las características climáticas de la re-gión.

Figura 2. El abandono de las áreas del interior y el incremento de la urbanización provocan el aumento del riesgo geo-morfológico en la región de Liguria

El Proyecto ALPTER INTERREG III B se ha desarrollado para estimar el abandono de las áreas agríco-las aterrazadas de la región alpina, cuestión que durante los últimos años ha centrado la atención tanto de las instituciones como de la opinión pública. Pérdida de suelo agrícola productivo, reducción de la diversidad biológica, desaparición de un importante patrimonio cultural, y aumento del riesgo natural son las consecuencias más importantes de la degradación de estas estructuras aterrazadas.El proyecto se centra en distintas áreas de la región alpina, con el objetivo de recopilar datos, desarrollar tecnologías específicas, y efectuar trabajos de recuperación, siendo el objectivo final promover una trasformación a gran escala. Al mismo tiempo, se ha puesto en funcionamiento una red para favorecer el intercambio de experiencias y la cooperación entre científicos y profesionales relacionados con el estudio de las áreas aterrazadas.Una de las contribuciones al proyecto, aportadas por el Laboratorio de Geomorfología Aplicada y la Regione Liguria (Departamento de Planificación Territorial y del Paisaje), es un modelo para super-visar rápidamente y con precisión el territorio aterrazado y predecir el riesgo geomorfológico en áreas extensas y complejas. El modelo utiliza las tecnologías GIS y DEM, observaciones de campo, así como análisis MS, para considerar la tendencia a la inestabilidad producida por la modificación humana de las laderas. Este método permitirá incluir las terrazas en los procedimientos y las estrategias de evaluación de riesgo.

��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Como destacan Shrestha et al. (2004), son numerosos los autores que han desarrollado técnicas para de-terminar la degradación del territorio y la predicción de riesgos, pero con resultados a menudo difíciles de interpretar. Por nuestra parte, se ha preferido utilizar un método basado en las evidencias aportadas por los datos de las observaciones de campo, que serán analizados con la técnica MS (análisis estadístico multivariante) y los resultados se utilizarán para construir un modelo de riesgo basado en la “técnica del árbol para la toma de decisiones” (Murthy et al., 1994; Rossiter, 1990). El objetivo es facilitar un instru-mento a los planificadores para que orienten la intervención en aquellos lugares en los que sea impres-cindible, para reducir el riesgo, aunque desde luego somos conscientes de que no es posible recuperar todas las áreas aterrazadas de Liguria.La primera fase del proyecto se ocupa de la realización del censo de las áreas aterrazadas de toda la región de Liguria, con la ayuda de la fotografía aérea y la cartografía temática disponible para la zona. El siguiente paso se centra en las observaciones de campo en las tres áreas de la muestra del cuadro 3, lo que nos permite definir la extensión real de las terrazas analizadas en la primera fase, y recoger datos sobre el estado de estas mismas terrazas.En este artículo presentamos los resultados preliminares de la primera área de estudio, la cuenca del río Bisagno.

áREA DE ESTUDIO

La Liguria (Figs. 3 y 4) es una región montañosa junto al mar que cubre un área superficial de 4.800 km2. Sus principales características geológicas son un sustrato litológico heterogéneo con estructura comple-ja, que deriva de la orogénesis de los Alpes y del Apenino norteño. La litología varía de metamórfica a sedimentaria, mientras que las deformaciones más frágiles son dominadas por dos sistemas principales con dirección W-E y N-S.

Figura 3. El territorio de Liguria y las tres áreas de estudio del Proyecto ALPTER.

Las características geomorfológicas principales del territorio son la proximidad al mar de la divisoria principal de aguas, que se extiende de una altitud de 500 m a 2.000 m, y la fuerte inclinación de las laderas frente al mar Tirreno. Las numerosas y cortas cuencas hidrográficas de la región están marcadas por una fuerte erosión, y caracterizadas por un alto nivel de riesgo de inundación a lo largo de la línea de costa intensivamente urbanizada.La cuenca del Bisagno, que cubre un área superficial de cerca de 96 km2, es una de las dos cuencas del interior de Génova. El sustrato está compuesto por argilitas, pizarras, y esquistos, y los depósitos aluvia-les únicamente en la parte inferior de la cuenca; a escasa distancia del mar, las montañas alcanzan una altitud máxima de 1.000 m.

100 EvaluaciónderiesgosenelpaisajeaterrazadodeLiguria:resultadospreliminaresymodelodeestudio-ProyectoALPTERINTERREGIIIB-

El clima es típicamente mediterráneo a lo largo de la línea de la costa, siendo en el interior el invierno frío; la precipitación media anual está comprendida entre 1.600 y 1.800 milímetros (Brancucci, 1994). En las zonas bajas, la cuenca se encuentra totalmente urbanizada, mientras que en las áreas más altas predomina la cubierta vegetal representada principalmente por el bosque, intercalado con zonas de pasto en las laderas orientadas al sur. El análisis de la hidrografía superficial de la cuenca demuestra un grado justo de organización de la red (Brancucci and Paliaga, 2004), hecho que puede relacionarse con la ten-dencia natural a la erosión. Las características principales de la degradación en la cuenca son flujos de ladera y deslizamientos en masa, encontrándose en la cuenca ejemplos significativos de deslizamientos históricos importantes, junto con profundas deformaciones en el Este. La parte inferior presenta un alto nivel de riesgo de inundación, en donde destacan numerosos eventos en los últimos cuarenta años, que han producido víctimas humanas e importantes daños materiales. Las áreas aterrazadas cubren más del 15% del total de la cuenca, encontrándose la mayoría abandonadas (Fig. 5).

Figura 4. Modelo DEM del área número 1: la cuenca del Bisagno (la línea roja señala la principal divisoria de aguas).

MéTODOS

Numerosos autores se han dedicado al estudio de la evaluación de riesgos debidos a los procesos de degradación del territorio: Algunos de ellos evalúan las pérdidas de suelo (Nearing et al., 1989; Mor-gan et al., 1998), mientras otros autores se centran en la estabilidad de la laderas y la susceptibilidad al deslizamiento (Rowbotham and Dudycha, 1998). Estos métodos se basan esencialmente en el análisis estadístico multivariante de las características del paisaje asociadas al conocimiento de datos históricos sobre deslizamientos (Lieneback Gritzner et al. 2000; Carrara et al. 1991).Con respecto a este criterio, se ha tratado de recoger datos de terrazas en el área de estudio mediante dos métodos: se realizó un examen rápido en áreas extensas de la región y otro más detallado en áreas más reducidas. Toda la información se incorporó en un Sistema de Información Geográfica con el objetivo de realizar un análisis integrado con fotografía aérea y DEM.Actualmente ha finalizado el estudio de la cuenca del Bisagno, por lo que, una vez que todos los datos estén disponibles, se elaborará el modelo final mediante la aplicación del análisis MS para lograr el “ár-bol de decisión”, cuya validez para modelar la degradación del territorio ha sido subrayada por Shresta et al. (2004).

EL ANáLISIS

Con respecto al método de Carrara et al. (1991, 1995), se ha tratado de realizar el análisis del territorio en base a la unidad de ladera. Esta metodología parece ser la más apropiada, debido a la particular evo-

101Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

lución seguida por las terrazas abandonadas: la construcción de terrazas en una ladera debe entenderse como un sistema, dada la interrelación de unas estructuras con otras. Desde luego, la falta de prácticas de manejo de la escorrentía implica que la degradación de unas terrazas determinadas pueda provocar un proceso dinámico, como un efecto dominó.Los datos recogidos por unidad de ladera en el examen rápido son relativos a la tipología de terrazas, el porcentaje de superficie de ladera modificado por su construcción, el número de signos de degradación de la terraza (abombamiento y derrumbamiento), el uso del suelo y las condiciones de mantenimiento. El examen detallado también incluye la altura de las terrazas y de un parámetro que mide la fragmen-tación de las piedras en el muro, obtenido mediante el análisis de una fotografía realizada al muro que comprende una superficie de un metro cuadrado.

ANáLISIS DE DATOS PRELIMINARES

Las figuras 5 a 11 muestran el resultado preliminar obtenido a través del reconocimiento de un área superficial del 90% de la cuenca del Bisagno. El examen rápido ha permitido recoger datos de más de 300 vertientes aterrazadas, que han sido analizados en entorno SIG con la litología y las características morfométricas principales.

Figura 5. Izquierda: frecuencia de laderas examinadas por área de superficie aterrazada. Derecha: diferentes tipos de evidencias de degradación por área de superficie aterrazada.

Los diagramas muestran que los signos de degradación en terrazas están concentrados sobre todo en las laderas con orientación sur y norte y con una pendiente elevada. La litología no parece afectar parti-cularmente la degradación. Al mismo tiempo, las figuras 5 y 6 ilustran cómo esa degradación está casi igualmente presente tanto en terrazas abandonadas como en las cultivadas, mientras que las evidencias más frecuentes aparecen en pequeñas laderas más que en las grandes.

Figura 6. Izquierda: condición de gestión de las terrazas examinadas. Derecha: diversa clase de signos de degradación por condiciones de gestión.

102 EvaluaciónderiesgosenelpaisajeaterrazadodeLiguria:resultadospreliminaresymodelodeestudio-ProyectoALPTERINTERREGIIIB-

ura 7. Izquierda: uso del suelo en laderas aterrazadas. Derecha: diferente tipo de degradación por uso del suelo

Figura 8. Porcentaje de laderas examinadas por características morfométricas (centro e izquierda) y litología (derecha); cmFMA: margas arcillosas; mLVG: argilitas; ag: pizarras; as: esquistos; cd: depósitos superficiales.

CONCLUSIONES

La mayoría de las terrazas en el área de estudio están abandonadas; a menudo, no es fácil determinar de manera exacta las condiciones en que se encuentran los muros de mampostería, debido a la presencia de vegetación y a la dificultad de acceso.Al pesar de ello, los datos recogidos permiten realizar un análisis estadístico básico que nos aporta unos resultados preliminares. La litología del sustrato, que es, en parte, responsable del drenaje, parece no influir de forma perceptible en la estabilidad de terrazas. Este resultado, que puede parecer contrario a los modelos de erosión, se puede interpretar como que la litología desempeña un papel secundario frente al efecto de otros parámetros, como son la pendiente y la orientación de la ladera. El primero de ellos se relaciona con la intensidad de los procesos erosivos y el segundo con el desgaste producido por la acción del clima que en el área de estudio está influenciado por la precipitación intensa junto, a menudo, con el viento meridional. El alto número de signos de alteración en las estructuras aterrazadas en laderas orientadas al norte (Fig. 11a) se puede relacionar con la tendencia a retener la humedad.

Figura 9. Las evidencias de desordenes por aspecto de vertiente (izquierda) y por gradiente de vertiente (derecha).

103Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Figura 10. Izquierda: evidencias de desorden por litología (ver Fig. 7).Derecha: número total de los desórdenes normalizados por litología de vertiente.

Figura 11. Número total de los desórdenes normalizados por aspecto de vertiente (lado izquierdo) y por gradiente de vertiente (lado derecho).

Estas observaciones preliminares se definirán con mayor exactitud en cuanto dispongamos de los datos aportados por las otras dos áreas de estudio, que presentan algunas diferencias (litología, altitud, clima etc.). El análisis MS permitirá identificar los parámetros probablemente responsables de la degradación de las terrazas y clasificar el umbral de riesgo que se utilizará en el “modelo de árbol de decisión”. Los resultados finales permitirán asociar una evaluación de riesgo a cada ladera aterrazada, y contribuir en la elaboración de estrategias de gestión y recuperación de estos espacios.

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

Brancucci, G. (1994) Il clima della Liguria. Osservatorio permanente corpi idrici della Liguria, Genova.

Brancucci, G.; Brandolini, G. (2005) Dalla mappa al monitor. Proceedings, Genova.

Brancucci, G.; Paliaga, G. (2005) Caratterizzazione geomorfica dei principali bacini idrografici della Liguria marittima. Risultati preliminari. Geogr. Fis. Dinam. Quat., Suppl. VII, pp. 59-67.

Carrara, A.; Cardinali, M.; Detti, R.; Guzzetti F.; Pasqui, V.; Reichenbach, P. (1991) GIS techniques and statistical models in evaluating landslide hazard. Earth Surface Processes and Landform, 16, pp. 427-445.

Carrara, A.; Cardinali, M.; Guzzetti, F.; Reichenbach, P. (1995) GIS technology in mapping landslide hazard. En Carrara, A., Guzzetti, F. (eds.) Geographical Information Systems in Assessing Natural Haz-ards. Kluwer Academic Publishers, Netherlands, pp. 135-175.

Lieneback, M.; Marcus, W. A.; Aspinall, R.; Custer, S.G. (2001) Assessing landslide potential using GIS, soil wetness modelling and topographic attributes, Payette River, Idaho. Geomorphology, 37, pp. 149-165.

104 EvaluaciónderiesgosenelpaisajeaterrazadodeLiguria:resultadospreliminaresymodelodeestudio-ProyectoALPTERINTERREGIIIB-

Morgan, R. P. C.; Quinton, J. N.; Smith, R. E.; Govers, G.; Poesen, J. W. A.; Auerswald, K.; Chisci, G.; Torri, D.; Styczen, M. E.; Folly, A. J. V. (1998) The European Soil Erosion Model (Eurosem), Version 3.6: Documentation and User Guide Silsoe, UK.

Murthy, S. K.; Kasif, S.; Salzberg, S. (1994) A system for induction of oblique decision trees. Journal of Artificial Intelligence Research (2), pp. 1-32.

Nearing, M. A.; Foster, G. R.; Lane, L. J.; Finker, S. C. (1989) A process-based soil erosion model for USDA-water erosion prediction project technology. Transactions of the American Society of Agricul-tural Engineers, 32, pp. 1587-1593.

Rossiter, D. G. (1990) ALES: a framework for land evaluation using a microcomputer. Soil Use and Management, 6 (1), pp. 7-20.

Rowbotham, D. N.; Dudycha, D. (1998) GIS modelling of slope stability in Phewa Tal watershed, Ne-pal. Geomorphology, 26, pp.151-170.

Shresta, D. P.; Zinck, J. A.; Van Ranst, E. (2004) Modelling land degradation in the Nepalese Himalaya. Catena, 57, pp. 135-156.

10�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

LESTERRASSESANTIÉROSIVESENAFRIquE.TYPOLOGIE, EFFICACITé, LIMITES

ET AMéLIORATIONSE. Roose

Dir. Rech. IRD, UR SeqBio. BP 64501, F 34394 - Montpellier [email protected]

RéSUMé

Différentes formes de terrasses antiérosives sont connues depuis longtemps et combinées dans les paysages montagneux de l’Afrique, en particulier au Maghreb, en Afrique occidentale, en Afrique orientale et à Ma-dagascar. Leurs formes et objectifs sont souvent diversifiés sur un même versant : des terrasses progressives pour ralentir le ruissellement et retenir la terre sur le haut des versants, des terrasses en gradins pour stocker de la terre et de l’eau en milieu semi-aride ou pour faciliter l’irrigation à proximité des sources et des rivières. Leur efficacité pour retenir l’eau et les sols, assez mal connue, a été démontrée par de rares expérimenta-tions à l’échelle de parcelles de quelques centaines de m² et sur quelques petits bassins versants. Cepen-dant, dans certains cas de pentes trop fortes (>60%), de zones à tremblement de terre, de roches sujettes à glissements (marnes à gypse, schistes, gneiss), de sols gonflants à fissuration ou trous d’animaux fouisseurs, les terrasses se sont avérées inadaptées. Ces techniques traditionnelles ou importées de force ont souvent été abandonnées car elles exigent trop de travail (mieux valorisé en ville) et de fertilisation pour être rentables économiquement. Ces techniques peuvent être améliorées en sélectionnant des systèmes de culture intensifs propres aux montagnes, en réduisant les temps de travaux, en utilisant des techniques plus faciles pour stabiliser les talus (agroforesterie/haies vives et légumineuses), en protégeant la surface du sol, en adaptant la ferti-lisation et l’irrigation raisonnées.Mots-clés : Afrique, terrasses, typologie, conservation eau et sols, limites, améliorations.

RESUMEN

Hace tiempo que se conocen diferentes formas antierosivas que se complementan en los paisajes mon-tañosos de África, en particular en el Magreb, en África Occidental, en África oriental y en Madagascar. En una misma vertiente pueden variar sus formas y funciones: terrazas progresivas para frenar la escor-rentía y retener la tierra en la parte alta, terrazas en gradas para almacenar la tierra y el agua en lugares semi-áridos o para facilitar la irrigación en proximidad de fuentes y torrentes.Su eficacia para retener el agua y los suelos, bastante mal conocida, ha sido demostrada a partir de algunas experimentaciones a escala de parcelas de algunos cientos de m2 y en pequeñas cuencas hi-drográficas. Sin embargo, en ciertos casos de pendientes abruptas (>60%), en zonas de terremotos, de rocas sujetas a deslizamientos (margas, esquistos, gneis), de suelos expansivos con fisuras o galerías de animales, las terrazas se muestran ineficaces. Estas técnicas tradicionales o forzosamente importadas han sido a menudo abandonadas al exigir demasiado trabajo (mejor valorizado en ciudad) y fertilización para ser rentables económicamente.Estas técnicas pueden mejorarse con el tiempo mediante la selección de sistemas de cultivo intensivos propios de áreas montañosas, la reducción del tiempo de los trabajos, la utilización de técnicas más fáci-les para estabilizar el talud (agroforestales/setos vivos y leguminosos), la protección de la superficie del suelo, y la adopción de una fertilización e irrigación razonadas. Palabras clave : África, terrazas, tipología, conservación agua y suelos, límites, mejoras.

10� LesterrassesantiérosivesenAfrique.Typologie,efficacité,limitesetaméliorations.

INTRODUCTIONDiverses formes de terrasses ont été développées pour divers objectifs dans les régions montagneuses d’Afrique depuis des siècles ou introduites à l’époque coloniale, ou plus récemment avec la coopération internationale (Critchley et al, 1994 ; Hallsworth, 1995 ?). Ces systèmes de lutte antiérosive mécanique limitant la pente ont la réputation d’être efficaces pour con-server l’eau et les sols sur les fortes pentes (Hudson, 1988 ; Hurni 1992 ; Igbokwe, 1996) et de permettre une certaine intensification de la production de cultures spécifiques des montagnes tropicales (Hiol-Hiol et al., 1996) et la sécurisation foncière (Chaker et al., 1996).Mais cette réputation est contestée à divers niveaux, soit que leur efficacité antiérosive a été remise en cause lors d’installation sur des pentes trop fortes, sur des sols à argiles gonflantes (Heusch, 1986), des roches favorisant le glissement des couvertures pédologiques, ou des sols superficiels, très pauvres, rocailleux ou très acides dont les rendements des cultures ne peuvent être intéressant qu’après l’apport d’engrais hors de portée des paysans pauvres (Roose et Ndayizigiye, 1997 ; Critchley et al., 2001). Par ailleurs, les économistes font remarquer que la construction des terrasses exige énormément de travail. De même leur entretien (30 à 60 j/ans) est indispensable de telle sorte que ces aménagements ne sont pas toujours rentables et qu’ils laissent peu de temps au fermier pour soigner ses cultures. Cependant, certai-nes terrasses ont été créées à une époque (XVI siècle) où se réfugier en montagne était le seul moyen de survivre à l’invasion des cavaliers musulmans ou des négriers (ex. Dogons au Mali, Mafa au Cameroun, Maku, Enugu au Nigeria et Kabié au Togo).Malheureusement, on dispose de très peu de données incontestables sur l’efficacité des systèmes intensifs créés sur terrasses. Les rares expérimentations connues ont été évaluées sur de petites parcelles (100 m²), beaucoup trop étroites pour intégrer les risques de ravinement ou glissements de terrain (Roose, Nyamu-linda, Ndayizigiyé, Byiringiro, 1988). Dans cette synthèse, nous tenterons de présenter une typologie des terrasses en fonction des formes et des objectifs poursuivis, d’analyser les rares résultats disponibles en Afrique sur l’efficacité des terrasses pour intensifier la culture et protéger les sols des versants tout en réduisant les pertes en eaux de ruis-sellement et les risques d’inondation. Nous tenterons enfin de donner quelques pistes pour améliorer la valorisation de ces terres aménagées.

1. TYPOLOGIE

Il existe en Afrique trois types principaux de terrasses et de nombreuses variantes.

1.1. Les terrasses en gradins

La zone cultivée est quasi horizontale, parfois même en légère contrepente de façon à éviter le débor-dement du ruissellement sur les talus, ce qui entrainerait la destruction de l’aménagement. Le premier objectif de ces gradins est d’infiltrer en plus des pluies, toute l’eau disponible : soit les eaux de ruissel-lement captées sur les talus et les espaces inter gradins (terrasses discontinues non irriguées sur les ver-sants), soit les eaux de source (T. sur versants) ou du torrent (T. de vallée) amenées sur ces terrains par des petits canaux (séguia). Le long des oueds, des haies d’arbres ou des murs protègent les basses ter-rasses de l’inondation durant les crues (Hamza, 1996 ; Sabir, 2002). Un système de répartition (planches et drains, cuvettes, micro-bassins) permet de distribuer les eaux sur la terrasse en fonction des besoins des cultures et de la disponibilité en eau (tour d’arrosage). Le second objectif est d’augmenter le volume de terre disponible pour les cultures, en particulier sur les sols caillouteux des versants raides. Enfin, en réduisant le gradient de la pente on espère protéger les sols contre l’érosion : on supprime l’énergie du ruissellement et donc la majorité des transports solides. En réalité, le terrassement n’arrête pas la dé-gradation de la surface du sol par la battance des pluies (encroûtement de la surface) et, en augmentant l’infiltration, il augmente parallèlement les risques de glissement de terrain : d’où la nécessité d’associer les arbres (racines profondément ancrées dans les fissures des roches) aux autres cultures irriguées in-tensives (ex. Asni, Haut Atlas, Maroc).

10�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Variantes - On distingue d’abord les terrasses de versant irriguées par capture du ruissellement ou d’une résur-gence, des terrasses de vallées irriguées par inondation lors des crues des oueds (Sabir, 2002 ; Roose et Sabir, 2002).- Les talus peuvent être creusés dans la masse de la couverture pédologique (ex. dans les loess en Chine, ou les argilites, marnes ou schistes au Maroc ou dans les sols ferrallitiques profonds de Mada-gascar). Au Rwanda, les talus sont creusés dans les sols ferrallitiques et complétés en hauteur par des mottes d’herbes jusqu’à atteindre 1 à 2 m de dénivelée. Pour ne pas perdre trop de surface cultivable (30-50%), on recherche le fruit (distance horizontale entre la base et le sommet du talus) minimum pour atteindre une bonne stabilité du talus, tout en permettant la production fourragère.- Les talus peuvent être protégés par une murette en pierres rectangulaires soigneusement choisies et stabilisées par des petits cailloux : elles s’appuient sur un replat creusé dans les altérites ou dans la ro-che. Le contact entre le sol et le mur est assuré par un remplissage de graviers drainants. Le fruit du mur étant au minimum de 10 à 20%, on perd automatiquement autant de surface cultivable. Selon la pente du terrain et l’origine des pierres, cet aménagement nécessite 700 à 1.500 hommes.jours/ha. - Sur les zones relativement stables (ni trop pentues, ni trop humides), on se contente souvent de creuser la surface du sol en amont de la terrasse et de tasser la terre sur le talus aval, quitte à le recouvrir ensuite des cailloux extraits lors du planage et des labours, ou d’herbes et de broussailles diverses (fruit 50%). En cas de dégradation du talus, on le renforce localement avec des pierres (Atlas au Maroc : Sabir, 2002). - La largeur des terrasses varie de 20 à 2 m lorsque la pente augmente de 6 à 50% pour des talus de 1 m de hauteur et 10% de fruit. - Sur certaines hautes terres du Nord du Rwanda (Ruhengeri) ou de Tanzanie (Monts Uluguru) (Tho-mas, 1988), la pente est telle (60 à 90%) que les paysans ont créé un système de petites terrasses en escalier (« inyanamo »), où le talus et la terrasse cultivée ne dépassent pas 100 cm. Le réseau de racines des graminées (Cynodon dactylon, Digitaria sp.) retient le talus, tandis qu’une double ligne de cultures (maïs + haricots ou pois) occupe la terrasse étroite pendant neuf mois. A la campagne suivante, chaque terrassette descend d’une marche lors des travaux culturaux : il en résulte un lent mouvement de masse par érosion aratoire (Nyamulinda et al, 1992). En absence d’arbre, il arrive que lors d’une semaine très pluvieuse, l’ensemble des terrassettes soient emportées par un mouvement de masse (mai 1992).- En Afrique, rares sont les terrasses aménagées en rizières comme en Asie. Il existe cependant sur les hautes terres de Madagascar, des aménagements en rizières des bas fonds dont les extensions remontent quelques dizaines de mètres sur les versants.

1.2. Les terrasses progressives

Pour réduire les travaux de terrassement et étaler sur une dizaine d’années l’évolution de la couverture pédologique, la communauté rurale qui valorise un versant plante, selon les courbes de niveaux, des obstacles perméables (cordons de pierres, lignes d’herbes ou haies d’arbustes et déchets de labour + sar-clage) qui ralentissent les eaux de ruissellement. Avec les sédiments qui s’accumulent devant ces micro-barrages perméables et les terres poussées par les techniques culturales (20 à 60 t/ha/an en fonction des outils, de la fréquence du travail du sol et de la forme de la pente), se construisent des talus qui peuvent atteindre 1 m de haut en 4 à 10 ans (Roose et Bertrand, 1971 ; Ndayizigiye, 1993 ; König, 1992). Les pertes en ruissellement et érosion diminuent progressivement tant que la pente n’a pas été annulée ou la surface du sol aménagée (billonnage cloisonné ou paillage) : la partie aval s’enrichit en sol humifère, stock d’eau et de nutriments, tandis que la partie amont s’appauvrit de ses horizons humifères. Il faut donc valoriser ces deux zones par des cultures d’exigence différente (par ex. au Rwanda, maïs + hari-cots à l’aval et manioc ou ananas à l’amont), ou procéder à la restauration de l’horizon B qui apparait à l’amont. Ceci demande des investissements en fumures organique et minérale, le relèvement du pH au-dessus de 5 pour éviter la toxicité aluminique (chaulage, cendres, compost ou paillage), le décompactage mécanique et biologique (cultures fourragères à enracinement profond abondant) (Roose, 1994).

10� LesterrassesantiérosivesenAfrique.Typologie,efficacité,limitesetaméliorations.

Variantes- Haiesvivesd’arbusteslégumineuses (Calliandra calothirsus, Leucaena leucocephala, Gliricidia sepium, Cassia siamea, Alnus nepalensis, Flemingia congesta) (Ndayizigiye, 1992-93 ; Kiepe & Young, 1992 ; König, 1993, 2006). En 4 à 5 ans, l’érosion est réduite de 150 à <3 t/ha/an et le ruis-sellement de >10 à <2% lors des grosses averses. Les arbustes plantés en double ligne en quinconce à 50 cm sur une terrassettes ont produit du fourrage de bonne qualité en saison sèche et du paillage en saison des pluies (3 à 4 tailles/an), du petit bois de chauffe et une remonté de nutriments de l’ordre de 100 kg/an d’azote, 5 à 10 kg de phosphore (sols carencés), 20 à 40 kg de Mg , Ca et K et >10 t de biomasse totale/ha/an (Roose et Ndayizigiye, 1997). La hauteur du talus (environ 1m) dépend de la pente initiale et de l’érosion aratoire (10 à 20 cm par an de descente de la surface du sol à l’aval du talus), car l’érosion hydrique tend vers zéro.- Bandes d’arrêt enherbées (Pennisetum purpureum, Panicum maximum, Setaria splendida, Vetive-ria zizanoides, Tripsacum laxum, Andropogon sp., Cymbopogon citratus, etc.). Larges de 0.5 à 3 m les bandes enherbées couvrent la surface du sol et stabilisent les talus qui se forment par érosion en nappe et surtout érosion aratoire. Leur réseau racinaire profond stabilisent les talus mais moins bien que les arbres car l’exploitation du fourrage herbacé entraine l’appauvrissement du sol en nutriments en 4 ans et la formation de touffes dispersées, moins efficaces. D’après Bizimana et Duchaufour (1995), l’association de graminées permettrait à la haie vive plantée de légumineuses arbustives de devenir efficace dès le sixième mois au lieu de deux ans. D’après König (2006), sur les sols pauvres du Rwanda, leur association précoce d’herbes avec les arbustes pénaliserait la croissance des arbus-tes (concurrence trop forte). Le Vetiver, tant recommandé par la Banque Mondiale (Vietmeyer, 1993) semble avoir de nombreuses qualités offertes par d’autres graminées locales, mais il risque d’être détruit pour exploiter l’huile de Vetiver contenue dans ses racines, vendue comme insecticide, répul-sif et comme parfum. Les paysans craignent souvent que ces herbes vigoureuses envahissent leurs cultures ou protègent insectes et rongeurs. Le Vetiver, stérile et répulsif par son huile, n’aurait pas ces inconvénients ; il produit un paillage durable, mais un fourrage de mauvaise qualité.- Les levées de terre ne sont pas perméables, mais peuvent aboutir progressivement à la formation de terrasses si les terres sont rejetées d’un fossé vers l’amont plutôt que vers l’aval, (ex. Fanya juu, technique traditionnelle bien connue au Kenya et Ethiopie) et si elles orientent la culture en courbes de niveau et l’érosion aratoire (Hudson, 1988 ; Thomas, 1988).

1.3. Les fossés et banquettes

Au bas des parcelles cultivées sont creusés des fossés étroits ou des banquettes plus larges pour récupé-rer les eaux de ruissellement en nappe et les infiltrer (en zones semi-arides), ou pour les conduire vers des exutoires aménagés (canaux de contour, banquette algérienne, fossé aveugle d’absorption totale ou fossé de diversion) : l’objectif est de réduire le ravinement (pas l’érosion en nappe). Dans le cas où la terre du fossé est cumulée vers l’aval (bourrelet en pente forte) pour augmenter le volume d’eau sto-cké, le gradient de pente vers l’amont ne diminue pas avec le temps: il ne se forme jamais de terrasse progressive. Au contraire, le talus amont augmente la pente du bas du champ et accélère le transit du ruissellement, créant souvent des rigoles et une érosion accélérée remontante: il s’en suit une sédimen-tation dans le canal lequel doit être entretenu très régulièrement pour garder sa capacité à « absorber » le ruissellement durant les plus fortes averses (Roose, 1986, 1994). De même le bourrelet aval augmente localement la pente du sommet du champ aval et doit être renforcé par une végétation couvrante (contre la battance des pluies) et enracinée profondément (arbres réduisant les risques de glissement de terrain). Environ un million d’hectares de versants cultivés ont été aménagés en banquettes dans le Maghreb en 50 ans. Les enquêtes réalisées par diverses équipes de recherche ont montré que leur efficacité pour réduire l’érosion est plus que discutable. Après 20 à 40 ans, 17 à 20% des banquettes ont été effacées par le labour ou par des glissements de terrain, 40 à 60% n’ont jamais été entretenues et ne sont plus fonctionnelles. Enfin il n’est pas certain que les terrasses en bon état (20 à 40% selon les zones) aient jamais eu de problème d’érosion (Breuleux, 1976; Heusch, 1986; Roose et al, 1993; Hamoudi et al, 1989 et 2006).

10�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Certains de ces fossés permettent de planter une ligne d’arbres sur des pentes très fortes en montagnes semi-arides (ex. Cap Vert) : ils captent temporairement le ruissellement et la terre érodée qui aident au démarrage de ces plantations, mais leur action n’est que temporaire (Smolikowski, Roose, Brochet, 1994).

2. EFFICACITé DE LA PROTECTION CONTRE L’éROSION, LE RUISSELLEMENT ET LES INONDATIONS

-Critchleyet al., ont rassemblé en 1992 l’ensemble des données d’érosion sur diverses terrasses en gradin ou progressives en Afrique : nous y avons rajouté de nouveaux résultats au Cameroun, Rwanda et Burundi. (Tableau 1). D’après ces données, toutes les terrasses réduisent considérablement les pertes de terre à l’échelle de la parcelle ou du petit bassin versant, pour des pentes de 5 à 60%. Ceci n’empêche pas l’existence d’érosion sur la moitié amont des terrasses progressives, et des dépôts de terre humifère devant les talus, par érosion aratoire et hydrique : d’où un gradient de fertilité important. Bien que sur les ter-rasses progressives le ruissellement et l’érosion ne s’annulent jamais, on observe que l’efficacité des haies vives (combinées avec le paillage des produits de la taille des arbustes légumineuses) est su-périeure à celle des terrasses construites mécaniquement. Or ce sont aussi les moins gourmandes en main d’œuvre et les mieux placées pour réduire la perte de fertilité du sol (production de biomasse).

Auteurs, date Lieu Pente% Typed’aménagement Echelle Erosion (t/ha/an) Ruissellement%Grunder, 1990 Ethiopie 7-15 * Fanya juu en gradin

* Témoin traditionnelParcelles 6 x 30 m

94(252)

--

Lal, 1982 Nigéria 5 * Channel terrasses

* ContrôleBassin 4 ha

‘’0.33.3

--

Millington, 1984Sierra Leone 17 * Gradins

* ContrôleParcelles

‘’7.5(48)

--

Okoba et al., 1998 Mbeere, Kenya 6 * Contour Fanya juu

* ContrôleParcelles6 x 45 m

6(2 à 3)

--

Nyamulinda et al., 1992 Ruhengeri, Rwanda

5555

* Terrassettes* Contrôle

Parcelles‘’

12(>72)

212

Bizimana et Duchaufour, 1992 Burundi

20-40‘’‘’‘’

* Terrasses en gradin* Talus + Tripsacum* Banquettes* Témoin cultivé

Parcelles 4 ans20 x 5 m

‘’‘’

1 à 57 à 30

60 à 12070 à 150

----

Ndayiziguiye, 1991 Rubona, Rwanda 23

* Terrasses/herbes* Fossés cloisonnés/H* Lignes herbes* Témoin cultivé

Parcelles 4 ans20 x 10 m

‘’‘’

00895

00

3.612.5

Ndayizigiye, 1993Rubona, Rwanda 23

* Terr. Prog. Haies* Témoin cultures* Témoin nu

Parcelles 4 ans22 x 4.5 m

‘’

1 à 2120 à 250250 à 450

<22 à 84 à 12

Nyamulinda, 1991Ruhengeri, Rwanda (Rutoyi) 60

* Terrassettes* L. herbes+ arbres* Lignes d’herbes* Témoin, p. de terre

Parcelles 1 an20 x 5 m

‘’‘’

239593190

2.82.83.110

König, 1992, 2006Butare, Rwanda

28

* Grevillea+ Haies* ‘’ * Alley cropping* Témoin manioc* Témoin nu

Parcelles 4 ans‘’ 20 ans‘’ 4 ans‘’ 4 ans‘’ 4 ans

1 à 31 à 20.6120300

<321815

Hiol Hiol et Mietton, 2000 Mt Mandara, Bassin Mouda N. Cameroun 34

T. gradin+mur* culture, mil* jachère> 15 ans* nu, encroûté

Parcelles 5 ans‘’ 20 ans

Parcelles

2 à 50.3-

2 à 70.3

14 à 54

Tableau 1. Erosion mesurée en Afrique sur les parcelles ou au déversoir de petits bassins aménagés en terrasses.

110 LesterrassesantiérosivesenAfrique.Typologie,efficacité,limitesetaméliorations.

Chritchley présente aussi l’exemple des terrasses construites depuis 1949 du SW des hautes ter-res de l’Ouganda comme l’un des plus controversés. Pour les uns, c’est un désastre exemplaire pour l’environnement que l’écroulement des talus réalisés par les fermiers confrontés au gradient de fertilité de leurs champs. Pour les autres, c’est la preuve d’une adaptation par les communautés rurales de cette technique importée à une zone où la fertilité du sol est concentrée dans l’horizon superficiel. Mais il n’existe aucune mesure du bilan sédimentaire à part une enquête sur photo aérienne montrant que sur les versants aménagés on trouve, 40 ans plus tard, une plus grande partie de la surface abandonnée à la jachère, ce qui pourrait être une indication globale d’un appauvrissement plus rapide des sols aménagés en terrasse que les autres.

-Ndayizigie (1991)sur lescollinesduSud(pente23%)etNyamulindasur les fortespentes(60%)duNordduRwandaont prouvé l’efficacité antiérosive des terrasses et des fossés cloisonnés (E et R =0), et dans une moindre mesure des terrassettes, mais soulignent l’importance des travaux d’aménagement et d’entretien, beaucoup moins importants pour les terrasses progressives avec des haies vives d’herbes et surtout d’arbustes.- Ndayizigiye,NyamulindaetKönigauRwanda, ont bien démontré que malgré l’efficacité de la technique des terrasses progressives combinée aux haies d’arbustes légumineuses et au paillage pour réduire l’érosion (<3 t/ha/an) et le ruissellement (KR= <2%), on n’a pas observé d’augmentation des rendements des cultures, ni de la fertilité des sols pauvres protégés. La terrasse progressive permet par contre d’investir dans la fumure pour intensifier la production : le fumier ne risque plus d’être emporté aux premières averses. Il faut donc en plus de l’aménagement en terrasse, développer des systèmes de production rentables, apporter un complément de nutriments, en particulier l’azote (qui peut-être apporté par une jachère de légumineuses) et surtout le phosphore (très peu disponible dans la plupart des sols des montagnes africaines). Sherchan (1997) au Népal arrive aux mêmes conclu-sions.-BizimanaetDuchaufour(1992-95)auBurundi ont comparé en parcelles d’érosion durant dix ans sur les sols ferrallitiques argileux ou sableux des zones les plus abruptes du pays, l’efficacité des haies vives mixtes (Calliandra/Tripsacum), des terrasses en gradins, des talus et des terrasses pro-gressives sur l’érosion et la production des cultures. Voir tableau 1.

Ils concluent :-la réduction de l’érosion est très nette (plus de 50% à 90%) : la réduction du ruissellement est un

peu moins forte ; - il se forme un talus de 70 cm en 4 années et une terrasse progressive qui diminue la pente de 30 à 20% ;- l’étalement des produits de la taille des haies sur le sol nu, juste après le semis, réduit le ruisselle-

ment et l’érosion pendant un mois, même pendant les averses les plus agressives ;- 1.000 m de haie ne demandent que 45 à 60 hommes.jours/ha de travail ;-sur les sols riches, la haie commence à être efficace au bout de 6 mois, mais plus les sols sont pau-

vres et moins vite la haie est efficace ;-malgré l’apport de mulch, on n’a pu mettre en évidence d’augmentation de la fertilité du sol en

amont de la haie, mais on observe souvent une décroissance en aval là où l’épaisseur du sol dimi-nue. Confirmation au Rwanda par Ndayizigiye (1993) ;

-la concurrence (ombre, nutriments, eau) entre les haies et les cultures dépend du mode de gestion des haies (taille des branches et des racines), par contre, l’espace occupé par les haies équidistantes de 10 m représente le max. pour recouvrir le sol des émondes, mais une perte de 12% de surface agricole utile (= jachère permanente). Plus la pente du terrain est forte et plus les terrasses doivent être proches et plus le % de terre cultivée est réduit.

111Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Couvert végétal Aménagement Erosion(t/ha/an)

RuissellementKram%

Sol nu Cultivé selon la pente 300 à (700) 10 à 40Manioc, patates,Maïs/haricots, ou Pois/sorgho associésidem +idem +idem +idem +idem +

Labour tradition à la houeSans aménagementTerrasse en gradinBillonnage isohypse+ mulchBill. isohypse + haie Tripsacum2 à 4 talus enherbés2 fossés d’infiltration

50 à 150(300)*1 à 36 à 87 à 30

60 à 12080

10 à 37

1 à 5----

AgroforesterieC + 200 arbres /ha C+A+haies : an 1

“ an 4C+ haies Leucaena ou Calliandra ou Cal+Setaria+ Billons couverts tous les 5 mIdem

Litière 50 kg/arbre/an-Biomasse 3 à 8 kg/m/an

30 à 50(111)7 à 161 à 31 à 2

1 à 4

5 à 7an 1 : 10 à 15an 4 : 1 à 3an 20 : <2

an 4 : 0.1 à 2BananeraieIdem

Peu dense, paillis exportésDense, paillis étalé (10 t/ha) 20 à 601 à 5 5 à 100.1 à 2

Caféier ou manioc Paillis épais (20 t/ha) 0 à 1 0.1 à 10Forêt de pins, prairie, vieille jachère Litière 5 à 15 t/ha 0 à 1 1 à 10

*( ) sont des valeurs exceptionnelles…

Tableau 2. Erosion et ruissellement sur parcelles de 100 m² sur des sols ferrallitiques à forte pente (25 à 60%) au Rwanda (König, de 1985 à 2005; Ndayizigiye, 1989-1993), au Burundi (Rishirumuhirwa, 1992; Duchaufour et Bizimana, 1995)

Effets du couvert végétal, des techniques culturales et des structures antiérosives.

Tous ces auteurs ont constaté que pour des pluies de 800 mm (dans les savanes de l’Est) à 2.000 mm/an (Crète Zaïre –Nil), l’agressivité des pluies est élevée (R USLE varie de 250 à 900) et les risques de ruis-sellement (KRmax > 40% pour les averses majeures) et les pertes en terre sur sol nu sont énormes (plus de 400 t/ha/an en moyenne sur 20 ans sur des pentes de > de 25%). Au-delà 30% de pente, les pertes en terre n’augmentent plus beaucoup car les sols sont plus argileux et caillouteux, donc plus résistants. Sous cultures traditionnelles, les pertes sont encore très fortes (E= 20 à 150 t/ha/an). Les meilleures méthodes pour réduire l’érosion en-dessous du seuil de tolérance (12 t/ha/an) sont biolo-giques: le paillage avec les résidus de culture du bananier, sorgho, ou les produits de la taille des haies vives. Les légumineuses (Desmodium) sont aussi très efficaces sous cultures pérennes (banane, café, thé, etc.) Les plantations de Pinus kessia, Eucalyptus grandis ou camaldulensis et autres espèces forestières qui permettent la protection du sol par le sous-bois ou une litière, réduisent le ruissellement et l’érosion au bout de 2 à 5 ans. Les terrasses en gradins sont aussi très efficaces (voir N. Cameroun et N. Rwanda) mais ce système tra-ditionnel exige beaucoup de travail et la restauration de la fertilité du sol remué par un apport annuel de 5 t/ha de fumier de ferme + 1 t/ha de chaux et 300 kg/ha de N17+P17+K17 si on veut intensifier la production pour rentabiliser l’aménagement.Les terrasses progressives formées par le travail du sol en amont d’une haie vive d’arbustes (Leucaena, Calliandra, Alnus nepalensis, Cassia, etc.) associés ou non à des herbes rampantes ou à l’accumulation des déchets de sarclage, semblent aussi efficaces au bout de 5 à 10 ans, mais exigent moins de travail et une répartition sur plusieurs années. Elles sont plus souples pour l’utilisation de la biomasse et la ferti-lisation complémentaire indispensable à l’intensification de la production (Roose, 1994). Cependant ces terrasses arrivent rarement à une horizontalité suffisante pour l’irrigation par gravité.

-Ngenzi&Mietton(1995)ont décrit tout au long de nombreux transects de 5 km dans cinq sites du Rwanda l’occupation des sols, les techniques culturales et les pratiques antiérosives rencontrées en fonction de la pente (% et position topographique).

112 LesterrassesantiérosivesenAfrique.Typologie,efficacité,limitesetaméliorations.

Ils ont observé que :-les techniques antiérosives sont mieux adaptées aux pentes dans les zones d’occupation ancienne

(plateau central et Nord-Ouest) plutôt que dans les terres récemment colonisées (Est du Rwanda et Crète Zaire –Nil) ;

-les stratégies de gestion foncière (occupation, techniques culturales et terrassements antiérosifs) sont adaptées aux contraintes liées aux risques érosifs, à la topographie (P varie de <10 à >60%) et à la pression démographique (280 à 800 habitants/km²) ;

-le billonnage prédomine sur les vallées et les pentes douces (<15%) et les zones très humides, le labour à plat sur les sommets, tandis que le buttage, lié aux cultures à tubercules, s’étend jusqu’à des versants de plus de 20% ;

-sur les pentes faibles (<6%) les planches et le billonnage permettent à la fois le drainage et l’accumulation du sol nécessaire aux tubercules ;

-les terrasses progressives, liées à l’évolution des fossés aveugles, des talus enherbés ou des haies vi-ves d’arbustes, sont très présentes sur les pentes de 6 à plus de 30% (jusqu’à 55%) : très répandues, elles protègent bien contre l’érosion hydrique, mais pas contre les mouvements de masse sur des pentes >50%, sauf en présence d’arbres. Sur les versants très pentus mais irrigables sont plantés de vergers, avec sous étage de cultures vivrières ;

-les rares terrasses « radicales » en gradins sur talus enherbés se retrouvent sur des pentes moyennes (15 à 30%) et les terrassettes en escalier sur les pentes les plus fortes (30 à >60%) ;

- les plus fortes pentes et les sols peu épais sont généralement occupés par des forêts (rares) ou par des prairies plus ou moins dégradées.

« Au fil du temps, les paysans ont élaboré des stratégies de gestion des sols permettant de cultiver des versants très pentus ».

-Kiepe&YoungauKenya(1992)ont observé l’évolution des talus de divers aménagements méca-niques (en gradins, fanya juu) et biologiques (arbres sur bandes enherbées et haie vive d’arbustes) et la pente des terrasses cultivées après 6 ans. Les pentes varient de 9,5 à 14,6% à l’origine et 3,6 à 6,8% (soit une diminution de 62 à 48%) après 6 ans. La fraction cultivable après talutage varie de 0,67 pour le système de fanya juu à 0,84 pour les haies et les bandes enherbées. Il ressort de ces essais que le système des cultures entre des haies vives a été très efficace pour réduire l’érosion et pourrait avantageusement remplacer les systèmes coûteux en travail des terrasses mécaniques pour contrôler le ruissellement et l’érosion, avec un bénéfice supplémentaire de maintenir la fertilité des sols et leur production sur les sols rouges lessivés (Rhodustalf) sur gneiss de la station ICRAF de Machakos.-TjernströmR.,auKenya(1992)a comparé les rendements en maïs et haricots sur les terres de Machakos. Les terres terrassées ont produit 47 à 89% de maïs en plus et -25 à +56% de haricots en plus : le bénéfice moyen atteint 55%. Le fort coefficient de variabilité serait dû à l’effet du sarclage et des pluies tardives. -MichaelY.,enEthiopie(1992) a comparé le rendement en orge sur des champs non aménagés et des terrasses progressives (fanya juu depuis1983). Ce système a soustrait 15% de la surface culti-vable, mais les rendements ont augmenté de 32 à 60% (+55% de moyenne) et réduit les forts coeffi-cients de variation de 73 à 64%. Cependant, certains paysans continuent à refuser cet aménagement à cause des risques de débordement du canal et donc de ravinement et des difficultés à labourer aux bœufs sur ces fortes pentes à cause de l’étroitesse des terrasses.-HiolHioletMietton(2000)ont comparé dans les monts Mandara du Nord Cameroun le ruisselle-ment sur quatre parcelles de 100 m² sur un versant totalement aménagé en terrasses avec murettes en pierres et un bassin versant de 3,5 km² de Djingliya, près de Mokolo. Le ruissellement annuel sur parcelles est très faible sur ces pentes de 30% : 0,3% sous jachère pro-tégée depuis 15 ans, 2 à 6% sous diverses cultures de mil. Le coefficient de ruissellement maximal pour les fortes averses ne dépasse pas 20 à 37% sous cultures.

113Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

A l’échelle du petit bassin, il faut distinguer deux périodes : la première tant que le sol n’est pas saturé, le ruissellement est du même ordre que sur parcelles. Mais lorsque le sol est réhumecté, les coefficients d’écoulement atteignent 24 à 87% soit 45% pour l’année. Les terrasses provoqueraient une recharge de la nappe de 15 à 25% des pluies, un drainage dans les fissures de la roche qui pourrait atteindre les piedmonts, milieu non terrassé, beaucoup plus fragile.-BergaouietAlbergelenTunisiesemi-aride(2000)ont étudié sur un bassin montagneux de 780 ha l’effet d’un aménagement complexe comportant la mise en défens des parcours, des cordons de pierres isohypses formant terrasses progressives (60% de la surface) et l’empierrement des ravines. En comparant 71 crues à une pointe, avant et après l’aménagement, ils ont montré le rallongement du temps de montée, l’étalement des crues (temps de base doublé), l’écrêtement des débits de pointe (=1/3), donc des transports solides et la réduction de 50% du volume ruisselé.-Dridi,Bourges et al. (2000) ont évalué l’effet des aménagements en banquettes et retenues colli-naires sur les ressources en eaux à l’exutoire du bassin du Merguellil (1.200 km²) en zone semi-aride de Tunisie centrale. A l’aide d’un petit simulateur de pluies, ils ont défini diverses situations de sol, de techniques culturales, d’occupation des sols et d’état de surface. Ils ont conclu que les banquettes retiennent un volume de 85 mm, suffisant pour retenir le ruissellement de toutes les pluies en année normale. Les banquettes ont réduit les écoulements de 17% et les retenues collinaires de 13%.-Nasri,Lamachère,Albergel(2004),ainsiqueBaccari,Nasri,Boussema(2006)ontanalysé les cau-ses de disfonctionnement du bassin de El Gouazine (18,1 km²) en Tunisie centrale (Pluies = 350 mm/an), aménagé sur 43% de sa surface en banquettes à rétention totale cultivées en céréales. Sur les 439 banquettes, 109 brèches ont été analysées : les causes principales sont la présence d’argiles gypseu-ses, le surdimensionnement des impluviums, la présence d’un réseau hydrographique surimprimé et l’inclinaison du canal amont vers une extrémité des banquettes.

3. DISCUSSION

Les terrasses ont une longue tradition dans le monde pour préserver les ressources en eau et en sols dans les régions de montagne, en particulier dans les zones à forte densité de population (Sherchan, 1998). Il en est de même en Afrique où depuis des siècles, les communautés montagnardes ont mis au point divers types de terrasses adaptées aux conditions locales. Leurs objectifs sont multiples : lutter contre l’aridité des sols caillouteux ou peu épais, accumuler puis conserver une épaisseur de sol suffisante, maintenir la productivité des sols, marquer leur territoire, bref développer une agriculture intensive et durable. Mais on voit aux tableaux ci-dessus que d’autres techniques biologiques (paillage des cultures, cultures ar-bustives avec plantes de couverture, forêts), de protection des sols sont aussi efficaces que les méthodes mécaniques développées. On peut donc se demander quelles sont les limites de cette approche.

3.1. Les limites des terrasses

- La pente du sol optimale pour les terrasses en gradin s’étend de 10 à 40% : au-delà la proportion de surface occupée par les talus dépasse 50% de la surface arable. De plus les risques de mouvements de masse augmentent rapidement car les sols sont moins épais et le drainage atteint plus vite la sur-face de glissement de la roche (altérite argilo-limoneuse). Lorsque la zone est soumise à de fréquents tremblements de terre, les risques de cisaillement au niveau des altérites réduisent encore d’avantage le gradient de pente acceptable. - Certaines roches augmentent les risques de mouvements de masse : les marnes, argilites, schis-tes tendres et durs, si leur pendage est parallèle à la pente topographique, les gneiss et micaschistes, les lits de micas, de gypse ou d’argiles gonflantes, les cendres volcaniques posées sur granite ou autres roches dures. Les eaux de drainage s’accumulent à la surface des altérites peu perméables et repoussent la couverture pédologique. Les fossés et terrasses creusées dans cette couverture pédolo-gique concentrent les eaux de surface dans une zone proche du plan de glissement et augmentent les risques de mouvement de masse.

114 LesterrassesantiérosivesenAfrique.Typologie,efficacité,limitesetaméliorations.

- Le travail de construction et d’entretien des aménagements est très important :- 700 à 1.500 hommes .jours/ha pour les terrasses en gradins avec murets en fonction de leur fréquen-ce et donc de la pente du terrain, du transport et de la qualité des pierres, plus 8 hommes.jours pour réparer une brèche de mur éboulé de 2 m ;- 50 à 80 h.j/ha. en 5 ans pour aménager un réseau de cordons de pierres extraites sur le champs qui va se transformer progressivement en terrasse ;- 30 à 50 h.j/ha pour planter des bandes enherbées ou des haies vives d’arbustes légumineuses par semis direct espacées de 10 à 20 m selon la pente. La formation du talus se fera lors de la préparation du sol sans travail supplémentaire : seule la taille des racines (labour profond en limite des bandes d’arrêt) une fois l’an et des branches 3 à 4 fois l’an demande un travail supplémentaire, mais payant pour le paysan (fourrage, bois, paillage).

L’immobilisation des paysans pour l’entretien des aménagements antiérosifs réduit leur disponibilité pour mieux soigner les cultures, le sarclage et la fertilisation.

3.2. Améliorations et valorisation des terrasses

Les principaux reproches formulés par les paysans sont l’importance du travail de terrassement et d’entretien, la dégradation continue de la fertilité de la surface du sol par les cultures couvrant mal le sol, la faible augmentation ou même la dégradation du sol des horizons profonds remontés en surface, l’exigence d’apports organiques et minéraux pour lancer et entretenir l’intensification de la production, la perte de surface arable au niveau des talus empierrés (5 à 50% en fonction de la pente et du système de terrassement), la faible rentabilité des aménagements mécaniques. Plusieurs actions peuvent améliorer la valorisation des terres.

3.2.1. Pour réduire les frais d’aménagement, on préfère généralement des terrasses à pente réduite progressivement derrière des cordons de pierres + arbustes fourragers (zones semi-arides et pier-reuses) ou des haies d’arbustes légumineuses fournissant du fourrage et du paillage de qualité (riche en N, P, Ca). On peut aussi écarter de 20 m les haies et compléter l’aménagement par des billons couverts tous les 5 m, ou par de nouvelles haies lorsque le fermier aura intégré l’intérêt de cet aménagement. L’irrigation peut se mener d’un petit canal reliant les arbres situés au milieu de cuvettes, ou par goutte à goutte à partir d’un petit réservoir. Prévoir des moyens mécaniques pour construire les talus et entretenir les cultures.

3.2.2.Pourvaloriserlesfraisd’aménagementetintensifierlaproduction, il faut nourrir les plantes et maintenir un milieu physique et hydrique favorable. Le fumier et le compost (à améliorer) redressent le pH du sol et restituent une petite partie des résidus végétaux, mais dans les sols initialement pauvres, il faut ajouter un complément de nutriments minéraux capables de com-penser les exportations par les récoltes et les pertes diverses. Les arbres fruitiers/ fourragers sont souvent utiles pour recycler les nutriments drainés au-delà de la rhizosphère et réduire les risques de mouvements de masse. Le paillage à l’aide des émondes des haies vives, la gestion raisonnée des adventices et l’introduction de plantes de couverture protègent la surface du sol de l’érosion et dégradation des matières organiques accélérées par le labour et l’ameublissement répétés.

3.2.3. L’irrigation bien connue des sociétés rurales de montagne mériterait probablement une meilleure adéquation aux besoins des plantes en réduisant le cycle des tours d’eau en relation avec les cultu-res (2 à 4 jours pour des céréales et maraichage, 5-10 jours pour les arbres et cultures fourragères) et la demande d’évaporation. De grosses économies pourraient être obtenues en tenant compte des pluies des 3 derniers jours, en ne dépassant pas la dose que le sol peut stocker (1 mm d’eau par cm de sol sableux, 4 mm d’eau par cm de sol à argile gonflante, moins le volume de pierres) et en remplaçant les canaux en terre par des tuyaux imperméables.

3.2.4.Développerdes systèmesdeproduction spécifiques aux conditions climatiques desmon-tagnes, en relation avec la demande des villes, plutôt que des systèmes extensifs orientés vers

11�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

l’autarcie alimentaire. Pour cela il faut introduire les techniques nouvelles capables de garantir la qualité des produits (appellations contrôlées) et s’adapter au marché.

4. CONCLUSIONS

4.1. L’étude a montré qu’il existe depuis des siècles en Afrique une grande diversité de typesdeterrassesen fonction des conditions écologiques (disponibilité en eau et en pierres), démo-graphiques (l’entretien exige beaucoup de main d’œuvre), économiques (gradins et fertilisation très chers, investissement foncier des émigrés) et foncier (maîtrise foncière). Les terrasses ont connu des développements par étape en fonction des invasions musulmanes (XVI siècle) et des négriers, des co-lonisateurs occidentaux (XX siècle) et des encouragements des ONG, émigrés en retraite et coopérants (XX siècle). Actuellement, beaucoup de ces « monuments de pierres ou de terre» sont abandonnés ou en voie de dégradation car leur entretien demande beaucoup de main d’œuvre, le travail des jeunes est mieux payé en ville si bien qu’on manque de bras au village.

4.2. Les effets sur le ruissellement et l’érosion. Les mesures sur le terrain démontrent clairement que, à l’échelle des petites parcelles de montagne sur des pentes de 20 à 60%, les divers types de ter-rasses en (gradins ou progressives) réduisent très nettement le ruissellement moyen (de 50 à 98%) et les pointes de crue, ainsi que les pertes en terre (de >200 à <2 t/ha/an sur 100 m²). Cependant, on manque cruellement de mesures indiscutables, publiées à l’échelle de petits bassins versants aménagés. Par con-tre, les enquêtes ont montré l’augmentation des rendements des cultures sur terrasses.

4.3.quantauxfeuxdebrousse si fréquents en Afrique, bien que nous ne disposions d’aucune ex-périmentation sur terrasse, on peut estimer qu’ils ont peu de chance de se développer dans ces milieux très intensément soignés et exploités où tous les résidus de culture sont valorisés (parcours du bétail) dès la fin des récoltes. Le feu n’y trouve donc pas de combustible et les terrasses peuvent jouer le rôle de barrière de feu. Les bandes enherbées pourraient favoriser le passage du feu si elles ne sont exploitées pour l’affouragement en saison sèche.

4.4. L’extension des terrasses en Afrique passe par la simplification des systèmes (terrasses pro-gressives), l’intensification et la valorisation des produits spécifiques, l’amélioration des systèmes de production (arbres fruitiers + sous étage fourrager sélectionnés), la fertilisation et l’irrigation raisonnées, et la valorisation touristique des paysages et des produits.

5.RÉFÉRENCESBIBLIOGRAPHIquES

Arabi, M.; Aslaa, T. (1998) Etats de dégradation des banquettes en Kabylie (Algérie). Bull. Réseau Ero-sion 18, pp. 364-379.

Baccari, N.; Nasri, S.; Boussema, M. (2006) Efficience des banquettes sur l’érosion des terres et le rem-plissage et l’envasement d’un lac collinaire en zone semi-aride tunisienne. En Roose, E; De Noni; Sabir; Laouina (eds.) Efficacité de la GCES en zone tropicales, AUF-Paris, sous presse.

Bergaoui, M.; Albergel, J. (2000) Effets d’un aménagement antiérosif en pierres sèches sur la violence et la forme des crues de l’oued Zioud, Tunisie. Bull. Réseau Erosion 20, ORSTOM Montpellier, pp. 23-38.

Bizimana, M.; Duchaufour, H. (1995) Avantages et inconvénients de la haie mixte Calliandra /Setaria comme dispositif antiérosif en milieu rural burundais. Bull. Réseau Erosion 15, pp. 166-167.

11� LesterrassesantiérosivesenAfrique.Typologie,efficacité,limitesetaméliorations.

Breuleux, F. (1976) Inventaire des travaux de conservation des sols en Tunisie. Rapport multigraphié SIDA-TUN 5-13, 24 p.

Chaker, M.; El Abassi, H.; Laouina, A. (1996) Montagnes, piedmonts et plaines: investir dans les tech-niques de CES au Maroc oriental. En Reij, C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de conservation de l’eau et des sols en Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 75-86.

Critchley, W.; Reij, C.; Willcocks, T. (1994) Indigenous soil and water conservation: a review of the stage of knowledge and prospects for building on traditions. Land Degradation & Rehabilitation 5, pp. 293-314.

Critchley, W.; Bruijnzeel, L. (1995) Terrace risers: erosion control or sediment source? En Singh, R.; Haigh, M. (eds.) Sustainable reconstruction of highland and headwater regions, New Delhi, Oxford and IBH, pp. 529-541.

Critchley, W.; Sombatpanit, S.; Medina, S. (2001) Uncertain steps? Terraces in the tropics. En Bridges, M.; Hannam, I.; Oldeman, L.; Penning de Vries, F.; Cherr, S.; Sombatpanit, S. (eds.) Response to land degradation, Science Publishers, Inc. Enfield NH, USA, pp. 325-338.

Dridi, B.; Collinet, J.; Auzet, A.; Garreta, P. (2000) Impact des aménagements sur la ressource en eaux dans le Bassin du Merguellil (Tunisie centrale). Bull. Réseau Erosion ORSTOM Montpellier 20, pp. 192- 203.

Duchaufour, H.; Bizimana, M. (1992) Restauration de la fertilité et conservation des eaux et des sols en régions montagneuses au Burundi. Réflexions après dix années de recherche. Bull. Réseau Erosion 12, pp. 161-174.

Hamoudi, A.; Monjengué, S.; Roose E. (1989) Enquête sur l’efficacité des aménagements de DRS en Algérie (NW.). Bull. Réseau Erosion 19, pp. 14-18.

Hamoudi, A.; Morsli, B.; Roose, E. (2006) Caractérisation et analyse des aménagements de DRS en zones N-E de l’Algérie. En Roose, De Noni, Albergel, Sabir et Laouina (eds.) Efficacité des techniques de GCES en milieux semi-arides, AUF, Actes du congrès ISCO 14, Marrakech, Maroc, du 14 au 18 mai 2006. sous presse.

Hamza, A. (1986) La maîtrise de l’eau: pratiques de CES dans le Haut Atlas marocain. En Reij, C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de conservation de l’eau et des sols en Afri-que, CTA, CDCS, Karthala, pp. 69-74.

Heusch, B. (1986) Cinquante ans de banquettes de DRS en Afrique du Nord: un bilan. Cah. ORSTOM Pédol. 22, pp. 153-162.

Hiol, F.; Mietton, M. (2000) Le ruissellement à l’échelle d’un petit bassin versant et de parcelles dans les Monts Mandara (N. Cameroun). Bull. Réseau Erosion, ORSTOM Montpellier, 20, pp. 89-102.

Hudson, N. (1988) Conservation practices and runoff water disposal on steep lands. En Moldenhauer, W.; Hudson, N. (eds.) Conservation farming on steep lands, SWCS., WASWC, Ankeny, IO, USA, pp. 129-139.

Hurni, H. (1986) Guidelines for development agent on soil conservation in Ethiopia. Community For-ests & Soil Conservation Development Dept. Addis Ababa, Ethiopia,100 p.

Hurni, H. (1988) Options for conservation on steep lands in subsistence agricultural systems. En Mold-enhauer, W.; Hudson, N. (eds.) Conservation farming on steep lands, SWCS, WASWC, Ankeny, IO, USA, pp. 129-139.

Igbokwe, E. (1996) Un système de conservation de l’eau et des sols menacé (Maku, Nigéria). En Reij, C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de conservation de l’eau et des sols en Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 307-317.

11�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Kassogué, A.; Komota, M.; Sagara, J.; Schutgens, F. (1996) Développement des techniques de CES en milieu Dogon (Mali). En Reij, C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de conser-vation de l’eau et des sols en Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 103-117.

Kiepe, P.; Young, A. (1992) Soil conservation through agroforestry: experience from four years of de-mostration at Machakos, Kenya. En Hurni, H.; Tato, K. (eds.) Erosion, conservation and small-scale farming, Geographica Bernensia, Bernes, Suisse, pp. 303-311.

König, D. (1992) L’agriculture écologique agroforestière : une stratégie intégrée de conservation des sols du Rwanda. Bull. Réseau Erosion 12, pp. 130-139.

König, D. (2006) De l’agroforesterie traditionnelle à l’agriculture écologique moderne: stratégies pour la conservation de la fertilité des sols des Hautes Terres d’Afrique de l’Est. En Roose, E.; De Noni, G.; Albergel, J.; Sabir, M.; Laouina, A. (eds.) Efficacité de la GCES en régions tropicales. Actes de la ses-sion 9 du congrès ISCO 2006 Marrakech, 4p., sous presse.

Krüger, H.; Fantaw, B.; Michael, Y.; Kajela, K. (1996) Inventaire des mesures de conservation de l’eau et des sols en Ethiopie. En Reij, C.; Scoones, I.; Toulmin, C. (eds.) Techniques traditionnelles de con-servation de l’eau et des sols en Afrique, CTA, CDCS, Karthala, pp. 245-257.

Lal, R. (1982) Effect of slope length and terracing on runoff and erosion on a tropical soil. En Walling, D. (ed.) Recent development in the explanation and prediction erosion and sediment yield, IAHS Publi-cation 137, Wallingford, UK.

Michael, Y. (1992) The effects of conservation on production in the Andit-Tid area, Ethiopia. En Tato, K.; Hurni, H. (eds.) Soil conservation for survical, SWCS, ISCO, WASWC, pp. 239-250.

Millington, A. (1984) Indigenous soil conservation studies in Sierra Leone. En Walling, D.; Foster, S.; Wurzel, P. (eds.) Challenges in African Hydrology and water resources, IASH Publication 144, Wall-ingford, UK, pp. 529-538.

Nasri, S.; Lamachère, J. M.; Albergel, J. (2004) Impact des banquettes sur le ruissellement d’un petit bassin versant de Tunisie. Revue des Sciences de l’Eau 17, 2, pp. 265-289.

Ndayizigiye, F. (1991) L’aménagement de colline dans la zone d’altitude moyenne du Rwanda: station ISAR de Rubona, Rwanda. Bull. Réseau Erosion 11, pp. 173-184.

Ndayizigiye, F. (1992) Valorisation des haies arbustives (Calliandra et Leucaena) dans la lutte contre l‘érosion en zone de montagne (Rwanda). Bull. Réseau Erosion 12, pp. 120-129.

Ndayizigiye, F. (1993) Effets des haies arbustives (Leucaena et Calliandra) sur l’érosion et les rende-ments des cultures en zone de montagne (Rwanda). Bull. Réseau Erosion 13, pp. 41-50.

Ngenzi, E.; Mietton, M. (1995) Occupation du sol et pratiques culturales en fonction de la pente : stratégies antiérosives paysannes au Rwanda. Bull. Réseau Erosion 15, pp. 31-58.

Nyamulinda, V. (1991) Erosion sous cultures de versants et transports solides dans les bassins de drain-age des hautes terres de Ruhengeri (Rwanda). Bull. Réseau Erosion 11, pp. 38-63.

Nyamulinda, V.; Ngiruwonsanga, V. (1992) Lutte antiérosive et stratégies paysannes dans les montagnes du Rwanda. Bull. Réseau Erosion 12, pp. 71-82.

Okoba, B.; Twomlow, S.; Mugo, C. (1998) Evaluation of indigenous SWC technologies for runoff and erosion control in semi-arid Mbeere District Kenya. En Briggs, S.; Ellis-Jones, J.; Twomlow, S. (eds.) Modern methods from traditional SWC technologies. Proc. of a land management Workshop, Kabale, Uganda: Silsoe Research Institute.

Roose, E.; Bertrand, R. (1971) Contribution à l’étude des bandes d’arrêt pour lutter contre l’érosion hydrique en Afrique de l’Ouest. Agronomie Tropicale 26, 11, pp. 1270-1283.

11� LesterrassesantiérosivesenAfrique.Typologie,efficacité,limitesetaméliorations.

Roose, E. (1986) Terrasses de diversion ou micro-barrages perméables. Analyse de leur efficacité en milieu paysan ouest africain pour la conservation de l’eau et des sols dans la zone soudano-sahélienne. Cah. ORSTOM Pédol. 22, 2, pp. 197-208.

Roose, E. (1988) Soil & water conservation lessons from steep slopes farming in French- speaking coun-tries of Africa. En Moldenhauer, W.; Hudson, N. (eds.) Conservation farming on steep lands, SWCS, WASWC, Ankeny, Io., USA, pp. 129-139.

Roose, E.; Nyamulinda, V.; Ndayizigiye, F.; Byiringiro, E. (1988) La gestion conservatoire de l’eau et de la fertilité des sols (GCES) : une nouvelle stratégie antiérosive pour le Rwanda. Bull. Agricole du Rwanda 4, pp. 264-277.

Roose, E.; Ndayizigiye, F.; Sekayange, L.; Nsengimana, J. (1992) La GCES: une nouvelle stratégie pour l’intensification de la production et la restauration de l’environnement en montagne (Rwanda). Bull. Réseau Erosion, Orstom, Montpellier 12, pp. 140-160.

Roose, E. (1994) Introduction à la gestion conservatoire de l’eau, de la biomasse et de la fertilité des sols (GCES). Bulletin Pédol. FAO, Rome, n°70, 420 p.

Roose, E.; Ndayizigiye, F. (1997) Agroforestry, water and soil fertility management to fight erosion in tropical mountains of Rwanda. Soil Technology 11, pp. 109-119.

Roose, E.; Sabir, M. (2002) Stratégies traditionnelles de GCES dans le bassin méditerranéen. En Roose, E.; Sabir, M.; De Noni, G. (eds.) Techniques traditionnelles de GCES en milieu méditerranéen. Bull. Réseau Erosion IRD, ENFI, Montpellier 21, pp. 33-44.

Roose, E.; Sabir, M.; De Noni, G. (2002) Techniques traditionnelles de GCES en milieu méditerranéen. Bull. Réseau Erosion IRD, ENFI, Montpellier 21, 524 p.

Sabir, M. (2002) Techniques traditionnelles de gestion de l’eau et de lutte antiérosive dans le bassin ver-sant de Sidi Driss, Haut Atlas Central, Maroc. En Roose, E.; Sabir, M.; De Noni, G. (eds.) Techniques traditionnelles de GCES en milieu méditerranéen, ORSTOM ENFI Montpellier, Bull. Réseau Erosion 21, pp. 224-231.

Seignobos, Ch. (1998) A propos des pratiques antiérosives traditionnelles. L’élaboration des terrasses des monts Mandara et la récupération des terres hardé. Bull. Réseau Erosion 18, pp. 300-305.

Sherchan, D. (1998) Managing the fragile landscape for sustainable agriculture. Local practices related to soil conservation in the eastern hills of Nepal. En Bushan, L.; Abrol, I.; Rama Mohan M. RAO, (eds) Soil and water conservation: challenges & opportunities Proc ISCO 8, Indian Assoc. of SWC, Dhera Dun, India, pp. 944-952..

Smolikowski, B.; Roose, E.; Brochet, M. (1994) Une nouvelle approche de lutte antiérosive en Haïti : exemple d’un transect calcaire-basalte dans les collines du Sud d’Haïti. En Roose, E. (ed.) Introduction à la GCES. Bull Pédol., FAO, 70, pp. 327-352.

Thomas, D. (1988) Conservation on cropland on steep slopes in eastern Africa. En Moldenhauer, W.; Hudson, N. (eds.) Conservation farming on steep lands, SWCS, WASWC, Ankeny, IO, USA, pp. 140-149.

Tjernström, R. (1992) Yields from terraced and non terraced fields in the Machakos district of Kenya. En Tato, K.; Hurni, H. (eds.) Soil conservation for survival, SWCS, ISCO, WASWC, pp. 251-265.

Vietmeyer, N.; Ruskin, F. (1993). Vetiver grass. A thin green line against erosion, National Academy Press, Washington D.C., 171 p.

11�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

DINáMICA SUPERFICIAL, TERRAZAS Y MANIFESTACIONES CATACLÍSMICAS EN LOS

ANDES. ALGUNOS COMENTARIOS A PARTIR DE LA PROYECCIÓN DE VARIOS EJEMPLOS.

P. Usselmann

CNRS, UMR 6012 ESPACE/GEMS,Maison de la Géographie, 17 rue Abbé de l’Epée. F-34090 - Montpellier

tél: (33) (0)4 67 14 58 21, fax: (33) (0)4 67 72 64 04, tél/fax: (33) (0)4 67 02 42 46 [email protected]; [email protected]; http://www.mgm.fr

RESUMEN

Las terrazas como construcciones humanas en las laderas existen en varias zonas accidentadas del planeta. Pueden sin embargo caracterizar la puesta en valor de cuencas enteras como es el caso en los Andes. Se trata de simples terrazas de cultivo como de construcciones a veces mucho mas nobles y impresionantes, soportando tanto cultivos que casas, templos o pueblos. Su construcción corresponde a varios objetivos, desde la extensión de superficie cultivada a la conservación de la humedad para las estaciones secas o a la lucha contra la escorrentía superficial o otros procesos erosivos. Todas estas construcciones se encuentran ellas mismas sometidas a los procesos naturales de erosión y, por lo tanto, necesitan un mantenimiento constante. El tamaño de las terrazas es muy variado, como los procesos erosionales que pueden afectarlas. En sectores donde las precipitaciones llegan a grandes cantidades y a intensidades de algunos centenares de mm en 24 horas, la presencia de terrazas no puede impedir procesos cataclísmicos: es el caso de la cor-dillera de la costa de Venezuela donde se presentaron eventos catastróficos en diciembre de 1999.

INTRODUCCIÓN

La presencia de terrazas de piedra seca en todos los relieves accidentados del planeta es bien conocida. Sin embargo, algunos lugares presentan una extensión particularmente notable de estas construcciones que pueden no sólo cubrir laderas, sino cuencas hidrográficas enteras. Es el caso de los Andes centrales intertropicales, especialmente peruanos y bolivianos. Sin entrar en los problemas y en las finalidades que motivaron o justificaron estas construcciones, quiero presentar algunos ejemplos significativos de terrazas y de su evolución, terminando con una pregunta poco original, la de ubicar su papel en situacio-nes críticas, hasta cataclísmicas, desafortunadamente ahora bien conocidas en estas latitudes.

1. LAS TERRAZAS MONUMENTALES

En varios sitios arqueológicos se conocen construcciones de terrazas particularmente bien elaboradas, varias veces con piedras labradas que se ajustan perfectamente. Es el caso de los alrededores de Cuzco en el Perú (Ma-chu Picchu, Winay Wayna, Ollantaytambo, Pisac, Cho-quequirau). Cubren laderas enteras, soportan casas, tem-plos y pueblos, y corresponden evidentemente a obras muy cuidadas, elaboradas en lugares de poder (religioso, militar y político), lo que no impide también un papel antierosivo y favorable a una agricultura intensiva. Son construcciones de la época Inca (Siglos XIII - XVI de nuestra era), pero seguramente también bastante anterio-res para algunas de ellas (Figs. 1, 2, 3, 4 , 5, 6, 7, 8).

Figura 1.Figura 1.

120 Dinámicasuperficial,terrazasymanifestacionescataclísmicasenlosAndes.Algunoscomentariosapartirdelaproyeccióndevariosejemplos.

Encontrándose en vertientes empinadas sometidas a una dinámica muy activa (solifluxión en regiones húmedas, cárcavas en regiones secas, socavamientos en márgenes de ríos), estas terrazas necesitaron siempre de un mantenimiento seguido, lo que normalmente sigue haciéndose en lugares arqueológicos abiertos al turismo (Figs. 9, 10, 11).

Figura 2.Figura 2. Figura 3.Figura 3. Figura 4.Figura 4.

Figura 5.Figura 5. Figura 6.Figura 6.

Figura 7.Figura 7. Figura 8.Figura 8.

Figura 9.Figura 9. Figura 10.Figura 10. Figura 11.Figura 11.

121Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

2. LAS TERRAZAS UTILITARIAS

Al lado de estos sitios emblemáticos, la mayor parte de las terrazas observadas y su mayor extensión re-sultan de construcciones básicamente agrícolas, permitiendo la puesta en producción de las grandes lade-ras andinas, frecuentemente a lo largo de desniveles de unos 2.000 m de amplitud. Esta característica, a su vez, corresponde al papel determinante en los An-des intertropicales de los pisos altitudinales, permi-tiendo cultivos tan diferentes como especies de tier-ras calientes en las partes bajas y cereales, luego tu-bérculos en las alturas. Se trata de terrazas de tamaños muy variados, con o sin riego (“maizales con ace-quias, tierras de secano), cuya elaboración permite al campesino extender su superficie cultivada, disponer de suelos más profundos, conservar la humedad en laderas secas y luchar contra de la escorrentía super-ficial y otros procesos erosivos (Figs. 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20). Figura 12.Figura 12.

Figura 13.Figura 13. Figura 14.Figura 14.

Figura 15.Figura 15. Figura 16.Figura 16.

Figura 17.Figura 17. Figura 18.Figura 18.

122 Dinámicasuperficial,terrazasymanifestacionescataclísmicasenlosAndes.Algunoscomentariosapartirdelaproyeccióndevariosejemplos.

Siempre ubicadas en grandes laderas afectadas por varios procesos dinámicos y amenazas, estas terrazas se encuentran actualmente en peligro (Figs. 21, 22, 23). La ausencia de mantenimiento por abandono en varias regiones, a causa del fuerte éxodo rural moti-vado por la pobreza, la violencia y la atracción de las ciudades más o menos cercanas. Desgraciadamente, el abandono por el Estado de estas regiones rurales es dramático (red de caminos, salud, educación pu-blica, agua, electricidad). De la misma manera que en los países industrializados, una agricultura mayor-mente manual y de subsistencia no puede competir con una agricultura mecanizada en regiones llanas del país, ni con una política económica liberal que favorece la importación de productos agrícolas muy competitivos.

3. LOS FENÓMENOS NATURALES CRÍTICOS Y CATACLÍSMICOS

En esta zona intertropical, no hacen falta situaciones climáticas peligrosas donde la presencia de terrazas en las laderas no puede constituir una protección suficiente. Es el caso de precipitaciones muy importan-tes con intensidades de algunos centenares de mm en 24 horas. En tales situaciones, se llega rápidamente a una desestabilización general de las vertientes, con o sin la presencia de terrazas, pero también con o sin la presencia de una cubierta vegetal natural. En este caso, no está ligado al problema de la deforestación, tema muy usado en la región. El caso del evento de diciembre 1999 en la cordillera costera de Venezuela, cerca de Caracas, es particularmente ilustrativo al respecto, incluso cuando la presencia de terrazas de cultivo era muy escasa en una región abandonada por la agricultura desde hace más de cincuenta años. El bosque natural cubre todas las laderas, con árboles a veces muy altos. Precipitaciones del orden de 900 mm en 3 días (intensidades y cantidades semejantes a fenómenos observados en la cuenca del Mediterrá-

Figura 19.Figura 19. Figura 20.Figura 20.

Figura 21.Figura 21.

Figura 22.Figura 22. Figura 23.Figura 23.

Figura 24.Figura 24.

123Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Siempre ubicadas en grandes laderas afectadas por varios procesos dinámicos y amenazas, estas terrazas se encuentran actualmente en peligro (Figs. 21, 22, 23). La ausencia de mantenimiento por abandono en varias regiones, a causa del fuerte éxodo rural moti-vado por la pobreza, la violencia y la atracción de las ciudades más o menos cercanas. Desgraciadamente, el abandono por el Estado de estas regiones rurales es dramático (red de caminos, salud, educación pu-blica, agua, electricidad). De la misma manera que en los países industrializados, una agricultura mayor-mente manual y de subsistencia no puede competir con una agricultura mecanizada en regiones llanas del país, ni con una política económica liberal que favorece la importación de productos agrícolas muy competitivos.

3. LOS FENÓMENOS NATURALES CRÍTICOS Y CATACLÍSMICOS

En esta zona intertropical, no hacen falta situaciones climáticas peligrosas donde la presencia de terrazas en las laderas no puede constituir una protección suficiente. Es el caso de precipitaciones muy importan-tes con intensidades de algunos centenares de mm en 24 horas. En tales situaciones, se llega rápidamente a una desestabilización general de las vertientes, con o sin la presencia de terrazas, pero también con o sin la presencia de una cubierta vegetal natural. En este caso, no está ligado al problema de la deforestación, tema muy usado en la región. El caso del evento de diciembre 1999 en la cordillera costera de Venezuela, cerca de Caracas, es particularmente ilustrativo al respecto, incluso cuando la presencia de terrazas de cultivo era muy escasa en una región abandonada por la agricultura desde hace más de cincuenta años. El bosque natural cubre todas las laderas, con árboles a veces muy altos. Precipitaciones del orden de 900 mm en 3 días (intensidades y cantidades semejantes a fenómenos observados en la cuenca del Mediterrá-

Figura 19.Figura 19. Figura 20.Figura 20.

Figura 21.Figura 21.

Figura 22.Figura 22. Figura 23.Figura 23.

Figura 24.Figura 24.

neo), ocurriendo en suelos ya muy humidificados, desencadenaron un verdadero cataclismo, removiendo incluso la totalidad de las capas de formaciones superficiales con su cubierta boscosa. Se crearon profun-das cárcavas, movilizando volúmenes gigantescos de sedimentos, bloques de varias decenas de m3 y miles de troncos de árboles convertidos en verda-deros proyectiles. Al mismo tiempo que la roca in situ se desnudaba en las laderas, se construían aba-nicos aluviales y deltas en el litoral caribe, provo-cando una verdadera catástrofe, que arrasó y sepul-tó poblaciones y ciudades (unos 6.000 muertos por lo menos). Se llegó a evaluar la acumulación de unos 2 millones de m3 de material para cuencas hi-drográficas de unos 10 km2 de superficie, ubicadas entre 2.500 m de altura y el nivel del mar (Figs. 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35).

Figura 25.Figura 25. Figura 26.Figura 26.

Figura 27.Figura 27. Figura 28.Figura 28.

Figura 29.Figura 29. Figura 30.Figura 30.

124 Dinámicasuperficial,terrazasymanifestacionescataclísmicasenlosAndes.Algunoscomentariosapartirdelaproyeccióndevariosejemplos.

4. UNA PREGUNTA PARA TERMINAR

Esta situación afectó a un litoral densamente poblado desde hace unos cincuenta años. En 1951 se había producido un fenómeno comparable, en un momento donde la población instalada en este litoral era muy limitada; además, se estaba preparando la lotización de varias parcelas de terreno: no hubo enton-ces publicidad para el acontecimiento. Buscando en los archivos, se encontraron remotos episodios en la época colonial. En varios lugares de los Andes se han producido y se producen fenómenos compara-bles, afortunadamente a veces despoblados; en éste caso, no son catástrofes, solamente acontecimientos resultantes de aleas o eventos naturales. Sin insistir, podemos únicamente recordar lo sucedido otra vez, y afortunadamente con menos intensidad, en febrero 2005 en los Andes venezolanos. Al margen de los dramas humanos y del costo económico, las consecuencias de tales fenómenos interrogan al geomorfó-logo: las huellas, las formaciones y las formas heredades, demoran en el paisaje decenas, centenares o miles de años. Por lo tanto, debemos seguir pensando que la evolución geomorfológica se hace paulati-namente a lo largo de los años, o debemos, sin caer en un catastrofismo exagerado y superado, dar una importancia más adecuada a estos acontecimientos cataclísmicos?

Figura 32.Figura 32.

Figura 34.Figura 34.Figura 33.Figura 33. Figura 35.Figura 35.

Figura 31.Figura 31.

12�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

VALORACIÓN DEL IMPACTO DE LA IMPLANTACIÓN DE TERRAZAS DE CULTIVO

EN LA COSTA GRANADINA (SE ESPAñA)V. H. Durán 1; C. R. Rodríguez 1; F. J. Martín 2; D. Franco 3

1 CIFA-Granada, IFAPA-CICE. Aptdo. 2027-18080 - Granada Españ[email protected]

2 Dpto. Edafología y Química Agrícola, Universidad de Granada, C/Severo Ochoa s/n. Granada España.3 Finca Experimental “El Zahorí”, Plaza de la Constitución 1. 18690 - Almuñécar Granada España.

RESUMEN

La costa de Granada es un área muy importante desde el punto de vista de la producción de cultivos subtropicales. El clima es mediterráneo, con periodo de lluvias importantes, que es el factor responsable de la erosión. Para evitarla, en esta zona de fuertes pendientes, se han construidos terrazas de cultivo. Sin embargo, sigue siendo un problema de gran envergadura. La erosión y la escorrentía se evaluaron duran-te dos años (2001-2002) en los taludes de las terrazas. Las parcelas de erosión se situaron en una terraza de 214% de pendiente. La erosión media anual de los taludes fue de 9,1 Mg ha-1, con una escorrentía de 100 mm y un índice de erosividad de (IE30) de 219,7 MJ ha-1 h-1. Este estudio confirmó la severidad de las tasas de erosión en los taludes de las terrazas del sureste de España y refleja la urgencia de planificar estrategias parea proteger estas estructuras contra la erosión.

INTRODUCCIÓN

El aterrazado, técnica agrícola utilizada para recoger agua y reducir la erosión se ha venido utilizando desde tiempos ancestrales en muchas motañas del mundo (Goudie, 1986; Denevan et al., 1987; Sandor et al., 1990; Xing-guang y Lin, 1991; Treacy y Denevan, 1994; Beach y Dunning, 1995; Gardner y Gerrard, 2003). El principal propósito de estas estructuras en el pasado fue incrementar la utilidad de las zonas con pendientes. Sin embargo, el aterrazado no siempre constituye una técnica eficiente para redu-cir la erosión del suelo, según Purwanto (1999) y Van Dijk (2002), que registraron en el Oeste de Java tasas de erosión de 40 Mg ha-1 año-1. En el sistema tradicional agrícola del sureste de Andalucía (sureste de España), las zonas con fuertes pendientes se han cultivado durante cientos de años, provocando una degradación progresiva del suelo (Tello, 1999; Campos, 1993). En las terrazas, la presencia de taludes desprovistos de protección frente a la erosión, ha llevado a la destrucción de éstas. Actualmente, en estas terrzas, se ha implantado una agriacutura intensiva de regadío con cultivos subtropicales como el aguacate (Persea americana Mill.), mango (Mangifera indica L.), níspero (Eriobotrya japonica L.), chi-rimoyo (Annona cherimola Mill.), litchi (Litchi chinensis Sonn.) y otros (Calatrava, 1998). La erosión del suelo es uno de los efectos más dañinos de la actividad humana. Es decir, cuando los cultivos subtro-picales sustituyen a la vegetación de la zona, el ciclo natural se altera y el suelo y los nutrientes pueden ser transportados por la erosión y la escorrentía (Kosmas et al., 1997). En estas terrazas en condiciones semiáridas de condiciones mediterráneas, la vegetación juega un papel fundamental, amortiguando el poder erosivo de la lluvia (Andreu et al., 1998; Bochet et al., 1999; Pardini et al., 2003; Casermeiro et al., 2004).El objetivo de este estudio fue determinar el impacto de la erosión en los taludes de las terrazas de cul-tivos subtropicales en la costa de Granada.

12� Valoración del impacto de la implantación de terrazas de cultivo en la costa granadina (SE España)

MATERIAL Y MéTODOS

Característicasdelazonadeestudioydiseñoexperimental

La experiencia se realiza en la finca experimental “El Zahorí”, en Almuñécar, Granada (36º 48´00´´N, 3º38´0´´O, altitud 180 m). El clima se encuadra dentro de la categoría de mediterráneo subtropical (Elías y Ruiz, 1977). La precipitación media es de 449,0 mm.Los suelos de la zona de estudio corresponden a Xerorthent típicos (Soil Survey Staff, 1999) y sus prin-cipales características son: una textura limo-arenosa (68,4% de arena, 23,5% de limo y 8,1% de arcilla) con un 0,94% de materia orgánica, 0,07% de N, 14,6 mg Kg-1 de P y 178,7 mg Kg-1 de K asimilable. El ensayo está localizado en plantaciones de cultivos subtropicales, que se encuentran en los bancales o terrazas, cuyas dimensiones son: 100-160 m de largo, ancho de 2-3 m y una altura (del talud) de 3-5 m (Fig. 1). Las plataformas de las terrazas del ensayo están cultivadas con mango (Mangifera indica L. cv. Manzanillo Núñez) separados entre si 3 m. La terraza se manejó de acuerdo con las prácticas habituales de la zona: no laboreo, riego por goteo y recolección manual de la fruta. En los taludes se instalaron tres parcelas de erosión (4 x 4 m) con suelo desnudo. Cada parcela consta de un cierre de chapa galvanizada, cajón colector de agua y sedimentos y un tanque bidón que recoge las aguas de escorrentía (Fig. 2).

Figura 1. Vista panorámica de las terrazas de cultivo.

Figura 2. Parcelas cerradas de erosión utilizadas en el ensayo.Figura 2. Parcelas cerradas de erosión utilizadas en el ensayo.

12�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

MEDICIONES

Durante los dos años de estudio, se midieron la erosión y la escorrentía producidas después de cada even-to de lluvia. Para cada uno, se calculó la intensidad media [I = (precipitación total/tiempo) (mm h-1)] y la intensidad máxima en 30 minutos (I30). A partir de estos datos, la energía cinética se calculó con esta ecuación (Wischmeier y Smith, 1978; Brandt, 1990):

KE (J m-2 mm-1) = 210 + 89 log10 I

RESULTADOS Y DISCUSIÓN

Características de las precipitaciones, energía cinética e índice de erosividad

La precipitación total para el primer y segundo año fue de 484,3 y 504,9 mm, respectivamente. El I30 durante el periodo de estudio alcanzó desde los 4,0 a los 52,8 mm h-1, poniendo de manifiesto la alta variabilidad pluviométrica tanto anual como interanual. El índice de erosividad (EI30) varió considera-blemente, desde los 0,03 MJ mm ha-1 h-1 hasta los 38,7 MJ mm ha-1 h-1 para el primer año y desde los 0,04 hasta los 275,2 MJ mm ha-1 h-1 para el segundo año.

Erosiónyescorrentía

La Tabla 2 muestra los resultados de erosión y escorrentía para cada mes. El suelo transportado por la escorrentía en las parcelas fue mayor en noviembre, coincidiendo con el mes en el que dieron los valores más altos de energía y erosividad (2,9 MJ ha-1 y 155,6 MJ mm ha-1 h-1, respectivamente). Las pérdidas de suelo y la escorrentía fueron mayores en el segundo año de estudio (1.351 g m-2 y106 mm, respec-tivamente), debido a la erosividad tan alta alcanzada en este año (346,8 MJ mm ha-1 h-1). Los eventos más importantes (131,8 y 190,2 mm) durante este año, parecen ser los responsables de este hecho, ya que presentan los mayores valores de energía y erosividad. La erosión y escorrentía medias producidas en los taludes a nivel de parcela fue de 1.125 g m-2 año-1 y 100 mm año-1, respectivamente. Sin embargo, bajo las condiciones de este ensayo, una hectárea culti-vada en terrazas (100 x 100 m) de árboles de mango en estos terrenos de fuertes pendientes (65º) tendría 18 terrazas de 100 m de largo con una altura media del talud de 4,5 m, es decir un total de 8.100 m2 de taludes desprotegidos (suelo desnudo) (4,5 m x 100 m x 18 terrazas = 8.100 m2). La terrazas de cultivo de aproximadamente 3 m de ancho y 100 m de largo cubrirían 5.400 m2 (3 m x 100 m x 18 terrazas = 5.400 m2). Por lo tanto, la erosión media para los taludes de las terrazas de cultivo en estas áreas con pendientes sería de 9,1 Mg ha-1 año-1. Los coeficientes de escorrentía (volumen de escorrentía/total de precipitación) para el periodo de estudio alcanzó valores desde 6 a 31%, dependiendo de las características del evento pluviométrico, siendo de 20% para el global de los dos años.Como ocurre con la escorrentía y la erosión, la lluvia interceptada por el suelo del talud (lluvia menos escorrentía) fue mayor durante 2002. Los valores más altos alcanzados en el primer y segundo año fue-ron 105,8 y 139,9 mm, respectivamente. En este sentido, la textura de estos suelos (limo-arenosos) y la matriz rocosa que actúa como cobertura, promovieron la interceptación de lluvia, incluso durante los periodos con fuerte riego de erosión.El impacto de las gotas de lluvia en los taludes desnudos causó la denominada erosión en surco, arras-trando el suelo de superficie y dejando el material rocoso descubierto. En algunos casos extremos de lluvias torrenciales, la escorrentía llegó a provocar fuertes tasas de erosión, llegando incluso a dejar las raíces de los árboles parcialmente al descubierto, causando un fuerte estrés hídrico de la planta, sobre todo en los meses de verano.

12� Valoración del impacto de la implantación de terrazas de cultivo en la costa granadina (SE España)

Relaciónentreíndicesdeerosividad,erosiónyescorrentía

La Tabla 2 presenta la relación existente entre las características de las precipitaciones, la erosión y la escorrentía, en la cual se muestra que la precipitación esta altamente correlacionada con la erosión y la escorrentía (P<0,01), pero no con el coeficiente de escorrentía. Se encontraron relaciones significativas entre I30, la erosión y la escorrentía. De un modo similar, EI30 también estuvo correlacionada significati-vamente con erosión y escorrentía. La figura 2 muestra los valores de erosión y escorrentía acumulados en relación con el índice de erosivi-dad para los dos años de estudio. Durante este tiempo, la erosión y la escorrentía a nivel de parcela fue de 11,5 Mg ha-1 y 106,2 mm, respectivamente. El aterrazado necesariamente provoca cambio en la topografía, porque de hecho su principal objetivo es crear zonas llanas en pendientes. Muy pocos estudios han medido la erosión y la escorrentía de los taludes de las terrazas del sureste de España. Según Alvadalejo et al. (1988), las tasas de erosión dentro del intervalo 0-3 Mg ha-1 año-1 son insignificantes, y las de 3-10 Mg ha-1 año-1 son bajas. A pesar de que las pérdidas de suelo de nuestros taludes fueron de 9,1 Mg ha-1 año-1, es necesario tener en cuenta que dichas pérdidas son continuas y que, dada la fragilidad de los taludes, estas cifras podrían llevar al co-lapso y derrumbe de las terrazas.La conclusión principal que podemos extraer de este estudio es el impacto importante que las precipita-ciones tienen sobre la erosión y la escorrentía de los taludes de las de cultivo. Las gotas de lluvia separan las partículas del suelo del talud, que son trasportadas al pie de de éste, puede llegar a taponar la zona de drenaje, promoviendo una mayor escorrentía. De aquí que, a la luz de estos resultados, concluyamos que, para la protección de estos taludes es necesario promover la implantación de cubiertas vegetales, sobre todo en los taludes de las terrazas, para minimizar la erosión del suelo, y por tanto para aumentar la estabilidad de estas estructuras. De hecho, sería preferible que estas cubiertas fuesen permanentes, como lo son las plantas aromáticas, a pesar de que algunas plantas anuales también podrían ser útiles sobre todo durante los periodos de alto riesgo de erosión (otoño e invierno).La reconstrucción de las terrazas podría necesitar tanta inversión y trabajo como la instalación inicial. Estos costes podrían evitarse, al menos parcialmente, con el uso de cubiertas vegetales en los taludes. Finalmente, la contaminación potencial de sistemas acuáticos por el uso de fertilizantes en la agricultura intensiva, se puede reducir con un control efecto de la erosión, beneficiando a la agricultura y al medio ambiente.

Mes Erosión (g m-2) Escorrentía (mm)Enero 54,4 5,5Febrero 126,1 11Marzo 141 21,1Abril 0 0Mayo 24,7 6,7Junio 0 0Julio 0 0Agosto 0 0Septiembre 137,5 8,3Octubre 132,9 9,8Noviembre 355,9 27,8Diciembre 152,1 9,4

Tabla 1. Medias mensuales de erosión y escorrentía para el periodo de estudio.

12�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Periodo P-ER P-ES P-CES ER-ES I30-ER I30-ES EI30-ER EI30-ES

2001-2002 0,92** 0,91** nsa 0,91** 0,70** 0,70** 0,91** 0,88**

P, precipitación; ER, erosión; CES, coeficiente de escorrentía; ES, escorrentía; I30, intensidad máxima en 30 minutos; EI30, índice de erosi-vidada: no significativo**: significativo a P<0,01

Tabla 2. Coeficientes de correlación entre las características de la lluvia, erosión y Escorrentía

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

Albadalejo, J.; Chisci, G.; Gabriels, D.; Rubio, J. L.; Stocking, M. A. (1988) Soil degradation and its im-pact on desertification: a research design for Mediterranean environments. Soil Technol. 1, pp. 169–174.

Andreu, V.; Rubio, J. L.; Cerni, R. (1998) Effects of Mediterranean shrub cover on water erosion (Va-lencia-Spain). J. Soil Water Conserv. 53, pp. 112–120.

Beach, T.; Dunning, B. P. (1995) Ancient Maya terracing and modern conservation in the Peten rain for-est of Guatemala. J. Soil Water Conserv. 50, pp. 138–145.

Bochet, E.; Rubio, J. L.; Poesen, J. (1999) Modified topsoil islands within patchy Mediterranean vegeta-tion in SE Spain. Catena 38, pp. 23–44.

Brandt, C. J. (1990) Simulation of the size distribution and erosivity of raindrops and through fall drops. Earth Surface and Processes Landforms 15, pp. 687–698.

Calatrava, R. J. (1998) El mercado español de la chirimoya. En Junta de Andalucía (ed.) V Jornadas de Cultivos Subtropicales Situación actual y perspectivas, Congresos y Jornadas 47/98, pp. 79–106.

Campos, P. (1993) Sistemas agrarios: Análisis aplicado al monte mediterráneo. En Naredo, J. M.; Parra, F. (eds.) Hacia una ciencia de los recursos naturales, Siglo XXI, Madrid, Spain, pp. 282–304.

Casermeiro, M. A.; Molina, J. A.; de la Cruz Caravaca, M. T.; Costa, J. H.; Massanet, M. I. H.; Moreno, P. S. (2004) Influence of scrubs on runoff and sediment loss in soils of Mediterranean climate. Catena 57, pp. 91–104.

Denevan, W. M.; Mathewson, K.; Knapp, G. (1987) Prehispanic agricultural terraces in the Andean region. Br. Archaeol. Rep. Int. Ser. 359, Oxford, UK.

Elias, F.; Ruiz, L. (1977) Agroclimatología de España. Cuaderno I.N.I.A. No. 7, Madrid, España.

Gardner, R. A. M.; Gerrard, A. J. (2003) Runoff and soil erosion on cultivated rainfed terraces in the Middle Hills of Nepal. Appl. Geogr. 1, pp. 23–45.

Goudie, A. (1986) The Human Impact on the Natural Environment, 2nd ed. Basil Blackwell, Oxford, UK.

Kosmas, C.; Danalatos, N.; Cammeraat, L. H.; Chabart, M.; Diamantopoulos, J.; Farand, L.; Gutiérrez, L.; Jacob, A.; Marques, H.; Tomasi, N.; Usai, D.; Vaca, A. (1997) The effect of land use on runoff and soil erosion rates under Mediterranean conditions. Catena 29, pp. 45–59.

Pardini, G.; Gispert, M.; Dunjó, G. (2003) Runoff erosion and nutrient depletion in five Mediterranean soils of NE Spain under different land use. The Sci. Total Environ. 309, pp. 213–224.

Purwanto, E. (1999) Erosion, sediment delivery and soil conservation in an upland agricultural catch-ment in West Java, Indonesia: a hydrological approach in a socio-economic context. Tesis doctoral. Vrije Universiteit, Amsterdam, The Netherlands, pp. 218.

130 Valoración del impacto de la implantación de terrazas de cultivo en la costa granadina (SE España)

Sandor, J. A.; Gersper, P. L.; Hawley, J. W. (1990) Prehistoric agricultural terraces and soils in the Mim-bres area, New Mexico. World Archaeol. 22, pp. 70–86.

Soil Survey Staff. (1999) Soil Taxonomy. A Basic System of Soil Classification for Making and Inter-preting Soil Surveys. Agric. Handbook No. 436. USDA, US.

Tello, E. (1999) La formación histórica de los paisajes agrarios mediterráneos: una aproximación coevo-lutiva. Historia Agraria 19, pp. 195–212.

Treacy, J. M.; Denevan, W. M. (1994) The creation of cultivable land through terracing. En Miller, N. F.; Gleason, K. L. (eds.) The Archaeology of Garden and Field. University of Pennsylvania Press, Phila-delphia, PA, US, pp. 91–110.

Van Dijk, A. I. J. M. (2002) Water and sediment dynamics in bench-terraced agricultural steeplands in West Java, Indonesia. Tesis doctoral. Vrije Universiteit, Amsterdam, The Netherlands, 378 p.

Wischmeier, W. H.; Smith, D. D. (1978) Predicting Rainfall Erosion Losses: A Guide to Conservation Planning. USDA-ARS Agric. Handbook No. 537. USDA-ARS, Washington, US, 59 p.

Xing-guang, W.; Lin, W. (1991) On the ancient terraced fields in China. Tools Till. 6, pp. 191–201.

131Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

MEDIDAS AGROAMBIENTALES PARA EL CONTROL DE LA EROSIÓN Y CONSERVACIÓN

DE LAS TERRAZAS DE CULTIVO EN EL LITORAL GRANADINO (SE ESPAñA)

C. R. Rodríguez 1; V. H. Durán 1; F. J. Martín 2; D. Franco 3

1 CIFA-Granada, IFAPA-CICE. Aptdo. 2027-18080 - Granada España. [email protected]

2 Dpto. Edafología y Química Agrícola, Universidad de Granada, C/Severo Ochoa s/n. Granada España.3 Finca Experimental “El Zahorí”, Plaza de la Constitución 1. 18690 - Almuñécar Granada España.

RESUMEN

En las zonas mediterráneas, la erosión y la escorrentía que se producen en zonas aterrazadas dependen de los patrones de precipitación y de la cobertura vegetal del suelo. Se ha evaluado durante un año mete-orológico (2005-2006) el efecto protector sobre el suelo de varias cubiertas vegetales: tomillo (Thymus mastichina), lavanda (Lavandula dentata) y vegetación natural. Éstas se plantaron en parcelas cerradas de erosión. Se evaluaron las tasas de erosión, escorrentía y se midieron las concentraciones de diversas sustancias disueltas en escorrentía, así como el carbono orgánico perdido en los sedimentos. Los valores de escorrentía totales para el periodo de estudio fueron para tomillo, lavanda y vegetación espontánea 15,2, 14,2 y 13,9 mm, respectivamente. La erosión que se produjo en el periodo de estudio fue de 2,0, 1,9 y 1,3 Mg ha-1 para tomillo, lavanda y vegetación espontánea, respectivamente. Las pérdidas totales por área de N, P y K fueron para tomillo, lavanda y vegetación espontánea de 34,6, 21,4 y 29,8, 0,4, 0,3 y 0,0, y 57,0, 54,9, 46,0 mg m-2, respectivamente y las de de carbono orgánico para tomillo, lavanda y vegeta-ción espontánea fueron de 10,9, 9,6 y 2,7 g m-2, respectivamente. De este estudio se deduce la importancia de las plantas aromáticas para prevenir la erosión y su papel en una agricultura sostenible de terrazas.Palabras clave: nitratos, secuestro de carbono, eutrofización, fertilizantes, contaminación.

INTRODUCCIÓN

La erosión es uno de los problemas más importantes en las áreas de clima Mediterráneo. En estos am-bientes, existen zonas en las que más de 22 millones de ha están afectadas por tasas erosivas con más de 12 t ha-1 año-1 (Rojo, 1990; UNEP, 1991; Imeson, 1995; Eswaran et al., 1999). La agricultura tradicional de secano que se ha venido practicando en el Sureste de Andalucía, donde se han cultivado suelos con fuertes pendientes, ha desembocado en una degradación física del suelo debido a erosión hídrica, que, para paliarla, se han aterrazado algunos terrenos para aprovechar de forma adecu-ada el agua de lluvia y reducir la erosión. En la actualidad, en la costa de Granada se ha establecido una agricultura intensiva de regadío en terrazas de cultivo con cultivos subtropicales, como son el aguacate (Persea americana Mill.), mango (Mangifera indica L.), níspero (Eriobotrya japonica L.), chirimoyo (Annona cherimola Mill.), litchi (Litchi chinensis Sonn.) y otros (Calatrava, 1998) El control de la erosión por medio de cubiertas vegetales es imprescindible para la regulación de la pro-ducción de sedimentos y escorrentía en los suelos (Francis y Thornes, 1990; Andreu et al., 1998; Bochet et al., 2006). Algunas plantas aromáticas comunes se han utilizado en los últimos años como especies para repoblaciones forestales, restauración de taludes, protección de laderas, etc. Asimismo, y según Lal (2003), las mayores pérdidas de carbono a nivel global se producen como con-secuencia de la respiración, la lixiviación y la erosión hídrica. Por lo tanto, el papel de las cubiertas de aromáticas también está relacionado con la capacidad de evitar las pérdidas de carbono en las aguas de escorrentía.

132 Medidasagroambientalesparaelcontroldelaerosiónyconservacióndelasterrazasdecultivoenellitoral granadino (SE España)

El presente trabajo estudia la protección del suelo frente a la erosión y escorrentía con el uso de la vegetación natural y con plantas aromáticas con posibles aprovechamientos medicinales, melíferos y culinarios, al tiempo que se cuantifica la pérdida de fertilidad y carbono orgánico.

MATERIAL Y MéTODOS

Característicasdelazonadeestudio,descripcióndelensayoycubiertasvegetales

La experiencia se realiza en la finca experimental “El Zahorí”, en Almuñécar, Granada (36º 48´00´´N, 3º38´0´´O, altitud 180 m) (Fig. 1).

Figura 1. Localización del ensayo.

El clima típico de la zona es mediterráneo, caracterizado sobre todo por los grandes contrastes anuales e interanuales en la cantidad e intensidad de las precipitaciones, que se concentran en otoño e invierno y que en ocasiones suelen ser de carácter torrencial. La precipitación media de la zona es de 442,0 mm. Los suelos de la zona de estudio corresponden a Xerorthent típicos (Soil Survey Staff, 1999), de textura limo-arenosa.El ensayo está localizado en plantaciones de cultivos subtropicales (mango, aguacate, chirimoyo y otros), que se encuentran en los bancales o terrazas (Fig. 2).

Figura 2. Terrazas de cultivo.

133Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Las parcelas de erosión se sitúan en los taludes de las terrazas, con una pendiente media de 65º (214%), poseen una superficie de 16 m2 (4 x 4 m). Cada parcela consta de un cierre de chapa galvanizada, cajón colector de agua y sedimentos y un tanque bidón que recoge las aguas de escorrentía (Fig. 3).

Figura 3. Parcela cerrada en el talud de la terraza.

El ensayo se compone de tres parcelas cerradas, dos se revegetaron con plantas aromáticas, una con tomillo (Thymus mastichina), en adelante Th, otra con lavanda (Lavandula dentata) (La). El marco de plantación de las plantas en las parcelas revegetadas fue 40 x 40 cm. La tercera está formada por plantas que crecen en los taludes de forma natural (Ve).Este estudio se realizó durante el año meteorológico que corresponde a los años 2005-2006.

Medicionesyanálisisquímicos

De cada tratamiento, y después de cada evento de lluvia, se tomaron muestras de agua de los tanques de escorrentía. Estas muestras se llevaron al laboratorio, se secaron a 105°C y se pesaron para determinar la concentración de sedimentos. En las aguas de escorrentía se analizaron las concentraciones de las sustancias disueltas (NO3, NH4, PO4, K) según los métodos estándar para análisis de aguas (APHA, AWWA, WPCF, 1995). El carbono orgánico transportado con los sedimentos se determinó por diferen-cia de pesada tras calcinación a 550 ºC durante 2,5 horas (Head, 1984).

RESULTADOS Y DISCUSIONES

Erosiónyescorrentía

La figura 4 presenta los valores totales de erosión y escorrentía en función del tratamiento para el perio-do de estudio. Los valores de escorrentía totales para el periodo de estudio fueron para Th, La y Ve 15,2, 14,2 y 13,9 mm, respectivamente. La vegetación natural disminuyó de forma importante la escorrentía, favoreciendo la infiltración del agua de lluvia en el suelo, al retardar el flujo descendente de ésta.

134 Medidasagroambientalesparaelcontroldelaerosiónyconservacióndelasterrazasdecultivoenellitoral granadino (SE España)

Figura 4. Escorrentía y erosión producidas según el tratamiento para el periodo de estudio(Th, Thymus mastichina; La, Lavandula dentata; Ve, Vegetación espontánea).

Similar a la escorrentía, la erosión que se produjo en el periodo de estudio fue de 2,0, 1,9 y 1,3 Mg ha-1 para Th, La y Ve, respectivamente. El porcentaje de reducción de la erosión en este primer año de Ve con respecto a Th y La fue de 33 y 29%, respectivamente. Los resultados de nuestra experiencia demuestran el alto efecto protector de las cubiertas vegetales, tanto de las aromáticas, como de la vegetación espontánea, al compararlas con las tasas de erosión y escorrentía que se dieron en similares condiciones en taludes con suelo desnudo (9,1 Mg ha-1 y 100 mm, respectivamente).El control de la erosión por parte de las plantas que crecen de forma natural fue demostrado también por Rubio et al. (1990), Andreu et al. (1998), Carrol et al. (2000), Sánchez et al. (2002) y Casermeiro et al. (2002; 2004). Desde el punto de vista estrictamente medioambiental, se considera que Ve es el tratamiento más fa-vorable para la protección del suelo. Sin embargo, atendiendo a la componente económica, las plantas aromáticas, además de proporcionar la protección al suelo, pueden ser recolectadas para determinados fines comerciales.De estos resultados se deduce que en climas semiáridos, donde las lluvias se distribuyen a lo largo del año de forma tan irregular existiendo a veces eventos de carácter tormentoso, la morfología y densidad de las plantas tienen un papel decisivo en el control de la erosión producida. La mejora de la estructura del suelo por medio de una mayor incorporación de hojarasca es importante, aumentando asimismo la infiltración y por tanto reduciendo la capacidad transportadora de la escorrentía.

Pérdidas de nutrientes

La Tabla 1 muestra las pérdidas totales por área de nitrato, amonio, fosfato y potasio en la escorrentía y para cada tratamiento.

Nutriente(mg L-1)Tratamiento

Th La VeNH4 2,2 (0,8 ± 0,6) 1,5 (0,6 ± 0,4) 1,0 (0,5 ± 0,4)NO3 16,4 (6,6 ± 4,9) 11,5 (5,2 ± 2,8) 26,5 (9,9 ± 7,6)H2PO4 0,5 (0,2 ± 0,2) 0,3 (0,05 ± 0.1) 0,0 (0 ± 0)K 5,3 (2,9 ± 1,7) 6,4 (3,4 ± 1,4) 11,0 (5,5 ± 3,5)

Tabla 1. Pérdidas totales por área de nutrientes según el tratamiento (Th, Thymus; La, Lavanda; Ve, vegetación espontánea).

Las pérdidas totales de NH4 fueron mayores en Th, seguidas por La y Ve. Esta pauta se repite en cuanto a concentraciones máximas detectadas en un determinado evento se refiere (Tabla 2).

13�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Nutriente(mg L-1)Tratamiento

Th La VeNH4 10,1 8,0 3,6NO3 119,0 68,0 120,4H2PO4 1,2 0,9 0,0N* 34,6 21,4 29,8P 0,4 0,3 0,0K 57,0 54,9 46,0

El N* (Nitrógeno inorgánico) representa la suma del N-NO3 + N- NH4 Tabla 2. Concentraciones máximas durante el periodo de estudio.

Entre paréntesis se presentan las concentraciones medias registradas ± desviación estándar.

Los concentraciones mayores de NH4 que se registraron en el periodo de estudio superaron el límite máximo recomendado de 0,5 mg L-1 para aguas de suministro público (U. S. EPA, 1976) en todos los tratamientos, sobre todo en Th, donde además se sobrepasó el valor de 2 mg L-1, nivel considerado como tóxico para peces. En otros estudios realizados anteriormente en la zona se midieron las pérdidas totales de NH4 en suelo desnudo, registrándose valores entre 172,7 mg m-2 y 238,6 mg m-2. Por lo tanto, el establecimiento de Th, La y Ve redujo en un 95, 96, y 98%, respectivamente la pérdidas de NH4

con respecto al suelo desnudo.Las pérdidas por área de NO3 siguieron este orden: Ve≈Th>La. Las concentraciones máximas de NO3 volvieron a superar los límites aconsejables para aguas potables (10 mg L-1). Estos valores altos de NO3 y de NH4 que se produjeron en algunos eventos confirman la alta movilidad de estas formas, lo que pue-de contribuir a una contaminación potencial por nitrógeno en las zonas de acumulación.Las pérdidas totales de K siguieron la misma tendencia que el NO3, es decir Ve>Th>La. Este hecho es atribuible a la alta solubilidad de estos dos nutrientes. Por otra parte, los valores máximos de K en un evento nunca superaron los 12 mg L-1 (valor límite recomendado para aguas potables). Los valores de H2PO4 alcanzaron en Th y La los valores límite relacionados con la eutrofización de aguas superficiales, tanto de 0,05 mg L-1 (U. S. EPA, 1976), como de 0,01 mg L-1 (Vollenweider, 1968; Vol-lenweider y Kerekes, 1980). A pesar de que el fosfato no es tóxico, las concentraciones excesivamente altas tienen un cierto riesgo para los ecosistemas acuáticos, ya que el fósforo es normalmente el factor limitante de estos medios y una excesiva aportación de este, puede favorecer un aumento de las algas por la eutrofización, que a su vez priva de oxígeno al agua, al descomponer las bacterias el exceso de materia orgánica. Para la protección de estos ecosistemas, MacDonald et al. (1991) propuso los límites de 0,025 hasta 0,1 mg L-1, rango excedido en las concentraciones de P en este ensayo, excepto para la parcela de vegetación espontánea. Este estado de hipoxia (déficit de oxígeno) provoca las llamadas «aguas muer-tas». Si no se toman serias medidas para controlar el vertido de nutrientes a ecosistemas acuáticos, es inevitable que se incremente el número y extensión de aguas muertas. Desafortunadamente, el consumo de fertilizantes en el mundo se ha multiplicado a nivel mundial por 8 desde 1960 (Postel, 2006).Tanto las cubiertas de aromáticas, como de vegetación espontánea, redujeron las pérdidas de nutrientes, actuando como agente de reciclaje al emplear estos para la formación y desarrollo de sus tejidos. En condiciones de suelo desnudo, estos serían potencialmente transportados por la escorrentía. En parti-cular, las pérdidas de P y K por área, fueron menores con la vegetación espontánea, en contraste con el N, que fue menor en la lavándula (Tabla 1). La procedencia fundamental de estos nutrientes, con toda probabilidad es de los fertilizantes aportados, los cuales en la época de verano, cuando las temperaturas son altas, emergen a la superficie por capilaridad, con el agua evaporada desde el suelo. Con frecuencia suelen aparecer afloramientos de sales en la superficie de los suelos, tanto en la plataforma, como en el talud de las terrazas. Estas, en la época de otoño e invierno, pueden ser disueltas por el agua de lluvia y transportadas por la escorrentía.

13� Medidasagroambientalesparaelcontroldelaerosiónyconservacióndelasterrazasdecultivoenellitoral granadino (SE España)

Pérdida de carbono orgánico (CO)

En la figura 5 se presentan las pérdidas de carbono orgánico (CO) para los tres tratamientos. Las pérdidas de carbono orgánico para Th, La y Ve fueron de 10,9, 9,6 y 2,7 g m-2, respectivamente. Es decir, la reduc-ción de las pérdidas de CO por Ve, con respecto a La y Th fueron de 3,5 y 4 veces, respectivamente. En otros estudios realizados en la misma zona, se registraron valores de 24,2 g CO perdidos m-2 en parcelas de suelo desnudo. En este sentido, la vegetación espontánea redujo un 88% las pérdidas de carbono or-gánico, Th un 51% y La un 57%, con respecto al suelo desnudo. Estadísticamente las pérdidas de CO en suelo desnudo fueron significativamente mayores que en el resto de tratamientos (MDS p<0,05).

Figura 5. Pérdidas de carbono orgánico (CO) para el periodo de estudio(Th, Thymus; La, Lavanda; Ve, vegetación espontánea; SD, suelo desnudo).

Por lo tanto, el papel protector de las cubiertas vegetales está también relacionado con el poder acumu-lador de carbono orgánico en el suelo. En este sentido la aplicación de medidas que protegen el suelo va acorde con las propuestas del protocolo de Kyoto, que propuso reducir las emisiones de C a 0,3 Pg por debajo de los niveles de 1990. En concreto, las pérdidas de carbono del suelo desnudo, pueden ser controladas por la implantación de cubiertas vegetales, que fijan carbono para formar sus tejidos, reinte-grándolo al ciclo natural. Según Lal (2003), las mayores pérdidas de carbono a nivel global se producen como consecuencia de la respiración, la lixiviación y la erosión hídrica. Consecuentemente, el uso de cubiertas vegetales de plantas aromáticas y sobre todo la vegetación que crece de forma natural reducen sustancialmente las pérdidas de este carbono almacenado en suelo. El surgimiento de un mercado de derechos de emisión de carbono como herramienta para promover el secuestro de carbono y paliar el aumento de la concentración de dióxido de carbono atmosférico, podría ofrecer alternativas nuevas para el uso de cubiertas vegetales como protectoras del suelo y como agentes que retienen el carbono en el suelo. Los territorios áridos y semiáridos cubren un total de 45% de la superficie terrestre y pueden ser considerados como un importante sumidero de carbono, a pesar de sus bajas concentraciones de carbono orgánico.

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

Andreu, V.; Rubio, J. L.; Cerni, R. (1998) Effects of Mediterranean shrub cover on water erosion (Va-lencia-Spain). J. Soil Water Conserv. 53, pp. 112-120.

APHA, AWWA, WPCF. (1995) Standard methods for the examination of water and wastewater 17th ed. Washington DC, USA, American Public Health Association.

Bochet, E.; Poesen, J.; Rubio, J. L. (2006) Runoff and soil loss Ander individual plants of a semiarid mediterranean shrubland: influence of plant morphology and rainfall intensity. Earth Surf. Procc. Lan-dforms 31, pp. 536-549.

Calatrava, R. J. (1998) El mercado español de la chirimoya. En Junta de Andalucía (ed.) V Jornadas de Cultivos Subtropicales. Situación actual y perspectivas, Congresos y Jornadas 47/98, pp. 79-106.

13�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Carroll, C.; Merton, L.; Burger, P. (2000) Impact of Vegetative Cover and Slope on Runoff, Erosion, and Water Quality for Filed Plots on a Range of Soil and Spoil Materials on Central Queensland Coal Mines. Aust. J. Soil Res. 38, pp. 313-327.

Casermeiro, M. A.; de la Cruz, M. T. C.; Hernando, C. J.; Hernando, M. I. M.; Molina, J. A.; Sánchez, P. (2002) El papel de los tomillares (Thymus vulgaris L.) en la protección de la erosión del suelo. Anales de Biología 24, pp. 81-87.

Casermeiro, M. A.; Molina, J. A.; de la Cruz Caravaca, M. T.; Costa, J. H.; Massanet, M. I. H.; Moreno, P. S. (2004) Influence of scrubs on runoff and sediment loss in soils of Mediterranean climate. Catena 57, pp. 91-104.

Eswaran, H.; Reich, P.; Kapur, S. (1999) Land quality and vulnerability to desertification in the Mediter-ranean region. En J. Bech (ed.) Sixth International Meeting on Soils with Mediterranean type of Climate. Extended Abstracts of the University of Barcelona. Barcelona, España, pp. 1009-1011.

Francis, C. F.; Thornes, J. B. (1990) Runoff Hydrographs from Three Mediterranean Vegetations Cover Types. En J. B. Thornes (ed.) Vegetation and Erosion. Processes and Environments, John Wiley & Sons, Chichester, U.K., pp. 363-384.

Head, K. H. (1984) Manual of soil laboratory testing: 1. Soil classification and compaction tests. ELE International Ltd. Fentech Press, London.

Imeson, A. C. (1995) The physical, chemical and biological degradation of the soil. En Fatechi, R.; Peter, D.; Balabanis, P.; Rubio, J. L. (eds.) Desertification in the European context: Physical and socio-economic aspects, European Commission, Brussels, Belgium, pp. 153-168.

Lal, R. (2003) Offsetting global CO2 emissions by restoration of degraded soils and intensification of world agriculture and forestry. Land Degradation and Development 14, pp. 309-322.

MacDonald, L. H.; Smart, A. W.; Wissmar, R. C. (1991) Monitoring guidelines to evaluate effects of forestry activities on streams in the Pacific Northwest and Alaska, US Environmental Protection Agency Report; LPA 910/9-91-001.

Postel, S. (2006) Conservando los ecosistemas de agua dulce. En Linda Starke (ed.) La situación del mundo 2006. Informe anual del Worldwatch Institute sobre progreso hacia una sociedad sostenible, Barcelona. España, pp. 101-133.

Rojo, L. (1990) Plan Nacional de Restauración Hidrológico-forestal y Control de la erosión. Memoria, Tomo I: Mapas Tomo II, ICONA, Madrid, España.

Rubio, J. L. ; Andreu, V. ; Cerni, R. (1990) Degradación del Suelo por la Erosión Hídrica: Diseño Ex-perimental y Resultados Preliminares. En Alvadalejo, J.; Stocking, M. A.; Díaz, E. (eds.) Degradación y Regeneración del Suelo en Condiciones Ambientales Mediterráneas, CSIC, Murcia, España, pp. 215-235.

Sánchez, L. A.; Ataroff, M.; López, R. (2002) Soil Erosion under Different Vegetation Covers in the Venezuelan Andes. The Environmentalist 22, pp.161-172.

Soil Survey Staff. (1999) Soil Taxonomy. A Basic System of Soil Classification for Making and Inter-preting Soil Surveys, Agric. Handbook N 436, USDA-US.

U.S. EPA. (1976) Quality criteria for water. US Environmental Protection Agency, United States Gov-ernment Printing Office, Washington, D.C. EPA, 440/9-76-023.

13� Medidasagroambientalesparaelcontroldelaerosiónyconservacióndelasterrazasdecultivoenellitoral granadino (SE España)

UNEP. (1991) World atlas of desertification. United Nations Environmental Programme. Edward Ar-nold, London, UK.

Vollenweider, R. A. (1968) Scientific fundamentals of the eutrophication of lakes and flowing waters with particular reference to nitrogen and phosphorus. OECD Report DAS/CSI6827, Paris, France.

Vollenweider, R. A.; Kerekes, J. (1980) The loading concept as a basis for controlling eutrophication philosophy and preliminary results of the OECD programme on eutrophication. Prog Water Technol. 12, pp. 5-38.

13�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

MARJADES, ESTRUCTURES DE DRENATGE I ESCOLAMENT

TERRAZAS, ESTRUCTURAS DE DRENAJE Y ESCORRENTÍA

COMUNICACIONSCOMUNICACIONES

140

141Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

RÉFLExIONSuRLERôLEHYDROLOGIquEDES AMéNAGEMENTS ANCIENS

DESVERSANTSETDESTHALwEGS:L’ExEMPLE DES CéVENNES

C. Martin; J. F. Didon-Lescot; J. Jolivet

UMR 6012 “ESPACE”, Maison de la Géographie17 Rue Abbé de l’Epée. 30090 - Montpellier France.

[email protected]

RéSUMé

Les anciennes terrasses de culture, aujourd’hui colonisées par la forêt, n’ont plus de rôle hydrologi-que notable. Les nombreux ouvrages qui barrent les thalwegs (tancats), construits pour lutter contre l’érosion, sont susceptible de réguler les débits en étiage. Mais leur impact apparaît essentiellement négatif sans coupe de la ripisylve.Mots-clés: bassins versants, mesures hydrologiques, étiages, terrasses de culture, tancats.

RESUMEN

Las antiguas terrazas de cultivo, hoy en día colonizadas por el bosque, no tienen ningún papel específi-camente hidrológico. Los numerosos diques que atraviesan los tálvegs (tancats), construidos para luchar contra la erosión, pueden regular los caudales de estiaje. Pero su impacto se muestra esencialmente negativo sin un corte previo del bosque ribereño.Palabras clave: cuencas de drenaje, medidas hidrológicas, estiajes, terrazas de cultivo, tancats.

1. INTRODUCTION

Les Cévennes, dans la partie sud-orientale du Massif Central français, conservent de nombreux aména-gements anciens en pierre sèche: terrasses de culture ou simples murets sous châtaigneraie (traversiers) sur les versants, barrages pour l’arrosage (paissières) ou pour lutter contre l’érosion (rascasses ou tan-cats) sur les thalwegs.Toutefois la déprise rurale qui a frappé cette région à partir de la fin du XIXème siècle s’est accompagnée du recul des activités agro-sylvo-pastorales et de l’abandon des aménagements. La forêt a envahi prati-quement tout l’espace, soit par colonisation spontanée (hêtres, chênes verts, essences du maquis), soit sous l’action de l’homme (résineux).Des initiatives pour la remise en état de terrasses sont actuellement soutenues par le Parc national des Cé-vennes, à travers le développement d’activités agricoles à forte valeur ajoutée (Lécuyer, 2006). L’intérêt patrimonial des systèmes d’aménagement anciens justifie en outre des opérations spécifiques de réha-bilitation, comme celle menée sur les tancats de la Vallée Obscure, à l’initiative de la municipalité de Peyrolles (Gard), sous l’égide du Syndicat mixte pour l’aménagement et la gestion équilibrée (SMAGE) des Gardons, et grâce à l’implication de plusieurs partenaires, parmi lesquels l’Office national des forêts tient une place essentielle (Schuller et al., 2006).Cette région, au climat méditerranéen affecté par des effets orographiques très forts, connaît des précipi-tations violentes en automne, lors d’épisodes qualifiés de «cévenols», au cours desquels les abats journa-liers dépassent parfois 400 mm. Le risque d’inondation constitue ici un risque majeur pour de nombreu-ses villes (Alès, Anduze, Sommières…), ce qui conduit les gestionnaires du milieu à s’interroger sur les effets hydrologiques des aménagements anciens lors de ces épisodes.

142 Réflexionsurlerôlehydrologiquedesaménagementsanciensdesversantsetdesthalwegs:l’exempledes Cévennes

À l’inverse, la sécheresse estivale est responsable d’étiages sévères, ce qui a été tout particulièrement le cas au cours des dernières années. La déficience des écoulements en été représente un risque hydrologi-que non négligeable dans une région où l’économie repose pour une bonne part sur le tourisme. Dans ce domaine, le rôle des tancats est intuitivement perçu comme bénéfique.En association avec les travaux lancés par l’Observatoire hydro-météorologique méditerranéen Céven-nes-Vivarais du CNRS concernant les relations entre les précipitations et les écoulements sur le bassin versant du Gardon d’Anduze (OHM-CV, site internet), l’UMR «ESPACE» conduit des observations susceptibles d’aider à mettre en évidence les liens éventuels entre les aménagements anciens et les fonc-tionnements hydrologiques.

2.MATÉRIELSETMÉTHODES

a.-Leterraind’étude

Les recherches sont concentrées sur deux petits bassins versants appartenant au bassin du Gardon de Saint-Jean (Fig. 1) : la Vallée Obscure (3,93 km2) et le vallon du Rouquet (0,58 km2).

Figure 1. Localisation du terrain d’étude.

Les deux bassins versants sont constitués de roches cristallines : granite pour le bassin du Rouquet, granite et gneiss pour celui du Valescure (Vallée Obscure). Culminant respectivement à 815 et 938 m d’altitude, ces deux bassins sont fortement disséqués (dénivelée de 385 m dans la Vallée Obscure) et présentent des versants très inclinés (pente moyenne de 56,4% dans la Vallée Obscure).Le bassin versant du Rouquet est dépourvu d’aménagements anciens sur les thalwegs. Les terrasses de culture et les traversiers y sont en outre peu nombreux. Les aménagements anciens sont beaucoup plus présents dans la Vallée Obscure : 0,43 km2 en terrasses de culture, 0,81 km2 en traversiers, près de 1.000 tancats répertoriés à ce jour (Castex et al., 2006). Les terrasses et, plus encore, les traversiers sont fortement dégradés. Les tancats, construits à l’aide d’énormes blocs, sont souvent assez bien conservés, ce qui a permis leur réhabilitation le long de certains valats. Très nombreux dans le vallon des Abrits et dans celui de la Bastide, les tancats sont rares sur les bassins du Cartaou et du Valescure amont, ainsi que sur le cours aval du ruisseau de Valescure (Fig. 2). Derrière ces ouvrages imposants, hauts souvent de plus de trois mètres, se sont accumulés des sédiments sur lesquels les thalwegs présentent une pente faible.

143Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

b.-Lesobservations

Le dispositif pour l’étude des phénomènes hydrologiques (Tab. 1) comporte six stations hydrométriques (Fig. 2) : cinq dans la Vallée Obscure et une dans le vallon du Rouquet. Trois stations ont une section naturelle : Valescure aval, Valescure amont, et Rouquet. La station de la Bastide a immédiatement béné-ficié d’une section artificielle. Celle des Abrits a été réaménagée en juillet 2004, et celle du Cartaou en août 2005. Chaque station dispose au moins d’une échelle limnimétrique et d’une centrale d’acquisition des données associée à une sonde de pression. L’établissement des courbes de tarage est très avancé, mais les données offrent encore un caractère provisoire, en particulier pour les très hautes eaux.

Station Valescure aval Abrits Cartaou Bastide Valescure amont Rouquet

Mise en service août février février mars mars mars

S (km2) 3,93 0,62 0,52 0,27 0,93 0,58

Tableau 1. Stations hydrométriques de la Vallée Obscure et du bassin du Rouquet : date de mise en service et superficie contôlée (S).

Les précipitations sont mesurées en trois points : Château de la Vallée Obscure et Valescure aval pour la Vallée Obscure, Perjurade pour le vallon du Rouquet. Les pluviographes, à double auget, d’une surface réceptrice de 400 cm2, sont reliés à une centrale d’acquisition.En complément des suivis hydrométriques et pluviométriques, il a été effectué, d’une part, plusieurs campagnes de jaugeages en étiage sur les cours d’eau de la Vallée Obscure et, d’autre part, des traçages au chlorure de sodium sur les tancats.

3. RéSULTATS

a.-Lesprécipitations

De 2003 à 2005, les précipitations annuelles sur la Vallée Obscure (Tab. 2) ont été proches de celles à Saint-Jean-du-Gard. Elles ont été excédentaire de 13% en 2003 et déficitaires respectivement de 9 et 21% en 2004 et 2005.Les précipitations annuelles moyennes à Saint-Jean-du-Gard s’établissent à 1.293 mm sur 54 ans (de 1952 à 2005). Des précipitations neigeuses se produisent parfois, comme ce fut le cas en janvier 2006.Les précipitations journalières dépassant fréquem-ment 100 mm (Fig. 3), les cumuls des cinq pluies en 24 heures les plus fortes de l’année représentent de 38 à 41% des totaux pluviométriques enregistrés sur la Vallée Obscure.Les 8 et 9 septembre 2002, un pluviographe récem-ment mis en place dans la Vallée Obscure par les services du Conseil Général du Gard a enregistré 287 mm de précipitations en 48 heures. Toutefois les intensités les plus fortes se sont produites le 21 juin 2005, pour une pluie de 53 mm, qui a présen-té des intensités de 97 mm/h sur 30 minutes et de 136 mm/h sur 15 minutes, au poste du Château. Figure 2. Dispositif de mesure de la Vallée Obscure.Figure 2. Dispositif de mesure de la Vallée Obscure.

144 Réflexionsurlerôlehydrologiquedesaménagementsanciensdesversantsetdesthalwegs:l’exempledes Cévennes

2003 2004 2005 2006

Année 1710 * 1476 1093 -

01/05 au 31/08 161 251 178 188

Pj max 152 180 173 191

Cumul 5 Pj max 621 (38%) 585 (40%) 447 (41%) -

Pj max : précipitations en 24 heures maximales (de 0 à 24 h – heures d’hiver). Cumul 5 Pj max : somme des 5 plus fortes précipitations journalières. * : valeur en partie reconstituée.

Tableau 2. Précipitations (mm) sur le bassin versant du Valescure.

Du 1er mai au 31 août, les bassins versants reçoivent des précipitations relativement faibles. Elles l’ont été tout particulièrement en 2006. Mais la sécheresse peut se prolonger après le mois d’août. Ainsi, en 2004, 35 mm de pluie seulement sont tombés sur la Vallée Obscure du 1er septembre au 11 octobre.

b.-Lescrues

Sur la période d’observation, les crues les plus violentes se sont concentrées d’octobre à décembre 2003 (Fig. 3). Plusieurs épisodes assez importants ont encore été observés au printemps 2004. Le reste de la chronique présente peu de fortes crues : le 28 octobre 2004, le 31 octobre 2005 et le 29 janvier 2006.

Figure 3. Débits journaliers spécifiques (Qjs) du ruisseau de Valescure aval et précipitations journalières (Pj) sur le bassin versant.

Lors de l’épisode le plus marquant de cette chronique, le 3 décembre 2003, le débit instantané de pointe de crue du Valescure aval a atteint 7,0 m3/s (1,78 m3/s/km2), pour une hauteur d’eau à l’échelle limni-métrique de 1,15 m. À titre de comparaison, le 9 septembre 2002, la hauteur d’eau s’est élevée jusqu’à 1,76 m.Sans entrer dans l’exposé de l’ensemble des résultats actuellement disponibles, soulignons la grande réactivité de tous les ruisseaux aux précipitations. Pour des précipitations données, les différences de comportement entre les bassins versants dépendent de nombreux facteurs : la présence ou non de roches ou de sols à nu, l’humidité initiale des sols et des formations superficielles, les caractères morphométri-ques des bassins.Même si certains sols sur terrasses ont été «construits», il n’a pu s’agir que de remaniements locaux sur un versant ou de transferts de matériaux dans un même bassin versant. Les systèmes de terrasses n’ont donc pas apporté un plus en matière d’épaisseur des sols. Tout au plus peut-on leur reconnaître d’avoir limité les phénomènes d’érosion dans un milieu défriché et exploité.Dans le contexte actuel, sous couvert forestier, les aménagements de versant ne sauraient avoir d’effet notable sur les crues :

14�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

- Les terrasses de culture ne sont pas localisées dans des secteurs favorables à la genèse des crues (sec-teurs rocheux ou aux sols peu épais, connectés au réseau hydrographique, dans le cas de pluies violen-tes ; zones rapidement saturées de bas de versant, dans le cas de précipitations très abondantes).

- Les sols de la Vallée Obscure étant extrêmement perméables (Martin, 2006), le ruissellement par dépassement de l’infiltrabilité est généralement impossible, même pour des précipitations d’une in-tensité supérieure à 200 ou 300 mm/h (Ayral, 2005). L’exploitation de parcelles expérimentales (voir Fig. 2) a montré que sur des sols soumis à l’impact des gouttes de pluie, la formation d’une croûte de battance favorise l’apparition du ruissellement (Martin, 2006). Envahies par la forêt, les anciennes terrasses de culture ne sont plus des zones contributives lors des averses de forte intensité.

- Les terrasses sont conçues pour réduire le ruissellement sur des sols nus (surfaces planes, infiltration facilitée immédiatement en arrière des murs, chenaux pour évacuer les eaux le plus vite possible vers le réseau hydrographique). Sous forêt, même après disparition d’une bonne partie des aménagements hydrauliques, les terrasses de culture ne sauraient modérer les crues liées à des précipitations très abondantes. Les suivis de l’humidité des sols par sondes TDR, réalisés sur d’anciennes terrasses, met-tent du reste en évidence un ressuyage très rapide des sols (Fig. 4).

- Enfin, les traversiers sont des aménagements trop sommaires pour avoir pu, un jour, tenir un autre rôle que celui de protéger les sols contre l’érosion.

Figure 4. Variations de l’humidité volumique des sols (Hum) sur un profil du Château de la Vallée Obscure pour l’épisode du 31 octobre 2005.

Les tancats, en revanche, exercent une influence. En remodelant le profil en long des cours d’eau en une succession de surfaces faiblement inclinées, séparées par des chutes associées à des fosses de dis-sipation, ils diminuent la vitesse des eaux. Mais leur finalité essentielle était certainement de limiter l’action érosive des cours d’eau : d’une part, les écoulements développant beaucoup moins d’énergie, les sapements de berge sont moins efficaces et, d’autre part, en comblant les fonds de vallon, où la pente des versants est très forte, les dépôts accumulés derrière les barrages servent d’élément stabilisateur aux terrasses construites immédiatement au-dessus des ruisseaux. La réduction des vitesses a également comme effet bénéfique de retarder les pointes de crue. Cependant l’impact sur les montées de crue reste faible au niveau des rivières principales, là où existe un risque d’inondation. En effet, les aménagements sont localisés dans de petits vallons, sur des sous-affluents, et concernent généralement moins d’un ki-lomètre de linéaire sur chacun d’eux.

c.-Lerôlehydrologiquedestancatsenétiage

L’une des raisons ayant motivé la réhabilitation d’une partie des tancats de la Vallée Obscure est l’hy-pothèse d’un soutien des débits d’étiage par les eaux stockées derrière ces ouvrages (site internet «Res-source en eau en Cévennes métamorphiques»). Les recherches hydrologiques qui nous ont été confiées, confirment cette hypothèse, tout en en marquant les limites.En partant d’une première estimation réalisée par le BCEOM (2000), on peut évaluer grossièrement à 20.000 m3 le volume des matériaux bloqués derrière les tancats de la Vallée Obscure. À saturation,

14� Réflexionsurlerôlehydrologiquedesaménagementsanciensdesversantsetdesthalwegs:l’exempledes Cévennes

en tenant compte des densités apparente et réelle des matériaux, la quantité d’eau contenue dans ces sédiments pourrait donc avoisiner 11.000 m3. Rapportée à l’ensemble du bassin versant, cette valeur représente une lame d’eau inférieure à 3 mm.

Figure 5. Concentrations du chlorure de sodium injecté mesurées dans les eaux du Valescure amont lors des traçages d’avril et de mai 2006.

Des traçages au chlorure de sodium ont été réalisés sur plusieurs grands tancats alors que les écoulements se perdaient dans les sédiments : injection d’une saumure en amont de la perte et suivi conductimétrique du passage du sel en aval de l’ouvrage. La figure 5 et le tableau 3 présentent les résultats obtenus en 2006 sur un très gros ouvrage situé sur le cours amont du Valescure (hauteur du tancat : 6,5 m ; longueur de la zone de dépôt : 125 m ; volume des sédiments piégés : de l’ordre de 3.000 m3). À l’évidence, les volumes d’eau entre les points d’injection et de suivi sont nettement supérieurs à ce qu’ils seraient sans l’influence de l’ouvrage. Ainsi, pour le traçage du 31 mai, sans le tancat, le volume d’eau aurait certai-nement été bien inférieur à 20 m3, alors que l’expérimentation indique une valeur entre 144 et 492 m3.Les stations hydrométriques ont permis de mettre en évidence un effet des tancats sur les écoulements en étiage (Martin, 2006). Cet effet est lié aux pluies, généralement peu abondantes, mais assez fréquen-tes, qui se produisent en été. Il se traduit, en particulier à l’aval des plus grands tancats, par un retard de la réponse de l’écoulement de 24 à 48 heures par rapport aux précipitations, puis par un soutien au débit, qui devient très vite modeste, mais qui peut néanmoins se prolonger pendant une dizaine de jours. La figure 6 donne l’exemple des données recueillies en juillet 2006 à la station aval du Valescure, située immédiatement en amont d’un tancat haut de cinq mètres.

Date et heure d’injection 19avrilà12h01* 31maià09h58*Qté NaCl 5.000 g 5.000 gDistance de parcours 135 m 135 mT1 4h30 13h00T2 10h30 28h00T3 37h30 109h00C max 19,2 mg/l 34,6 mg/lQté NaCl / C 260 m3 144 m3

Débit 7,8 l/s 1,4 l/sVol. 924 m3 492 m3

*: heures d’hiver. Q NaCl : quantité de sel injectée. T1 : temps écoulé depuis l’injection, correspondant à l’apparition de sel injecté à la base du tancat. T2 : temps écoulé depuis l’injection, correspondant à la concentration maximale du sel injecté dans les eaux. T3 : temps écoulé depuis l’injection, correspondant à la fin du passage du sel. Qté NaCl / C : estimation par défaut du volume d’eau stocké derrière le tancat. Débit : débit moyen du Valescure amont pendant le traçage (le traçage servant de jaugeage par dilution). Vol. : volume d’eau écoulé au pied

du tancat pendant le passage du sel (estimation par excès du volume d’eau stocké derrière le tancat).

Tableau 3. Données des traçages réalisés sur le Valescure amont en avril et mai 2006.

14�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Figure 6. Débits journaliers à la station du Valescure aval, et précipitations journalières sur le bassin versant, en juillet 2006.

Le rôle régulateur des tancats doit cependant être relativisé. En effet, la station hydrométrique du Va-lescure aval, qui est pourtant dominée par un très gros ouvrage, montre des fluctuations journalières des débits, liées à des pertes par évapotranspiration, identiques à celles observées sur les autres cours d’eau. Il est vrai que les dépôts en arrière des tancats sont envahis par une ripisylve souvent très dense dont l’action sur le débit est d’autant plus sensible que les eaux circulent lentement à l’intérieur des sédiments.En fait, il semble que dans un milieu abandonné par l’homme, les tancats n’aient pas un impact réelle-ment favorable en étiage. En dehors des périodes suivant des pluies qui ont reconstitué les stocks d’eau, les débits diminuent le plus souvent entre l’amont des dépôts et l’aval des ouvrages. Le 23 août 2005, par exemple, en milieu de matinée, à un moment de la journée où les écoulements étaient peu affectés par l’évaporation et les prélèvements par la ripisylve, le débit du Valescure passait de 0,68 l/s en amont des dépôts derrière le tancat surplombant la station hydrométrique aval, à 0,46 l/s au pied de l’ouvrage. De même, le 12 août 2006, en milieu d’après-midi, le débit chutait de 0,56 à 0,31 l/s.Le 26 août 2005, alors que l’étiage venait de devenir beaucoup plus sévère, la situation était inverse. En début de matinée, le débit à l’aval du tancat (0,34 l/s) dépassait déjà le débit en amont des dépôts (0,30 l/s). Avec les effets de l’évaporation et des prélèvements par la végétation, l’écart s’est accru en cours de journée : en milieu d’après-midi, les débits atteignaient respectivement 0,30 et 0,19 l/s. Dans ce cas, l’écoulement à la base du tancat n’a pas été affecté par l’évapotranspiration.

4. CONCLUSION

Dans un milieu qui n’est plus exploité et dans lequel le couvert végétal s’est fermé, les anciennes ter-rasses de culture, pas plus que les traversiers, ne jouent actuellement de rôle hydrologique particulier. Beaucoup plus intéressant est l’impact des barrages construits en chapelet sur les thalwegs pour lutter contre l’érosion (tancats). Leur localisation quasi exclusive dans de petits vallons ne permet pas d’obte-nir un allongement des montées de crue des cours d’eau principaux. En revanche, ils semblent à même de soutenir les débits d’étiage en retardant l’évacuation des eaux apportées par les orages estivaux. Mais, sans la destruction de la végétation qui a envahi les dépôts derrière les ouvrages, leur impact pourrait être essentiellement négatif, car les eaux qui circulent lentement dans les sédiments, subissent de fortes pertes. Les opérations de forestage réalisées en 2003 et 2004 pour la restauration des ouvrages du vallon des Abrits, ont eu, du reste, pour conséquence le maintien d’un mince filet d’eau lors des étiages très sévères qui ont suivi, alors que ce ruisseau avait la réputation de s’assécher totalement presque chaque année. Les recherches sur ce point devront cependant être affinées.

14� Réflexionsurlerôlehydrologiquedesaménagementsanciensdesversantsetdesthalwegs:l’exempledes Cévennes

REMERCIEMENTS

Ce travail a été mené dans le cadre du projet INTERREG III-B SUDOE «TERRISC» piloté par le Departament de Medi Ambient i Natura du Consell de Mallorca. Il a également bénéficié d’un fort soutien financier de la part du SMAGE des Gardons. Nous sommes reconnaissants à la Municipalité de Peyrolles, à l’Office national des forêts, à l’équipe de réhabilitation des tancats de la Vallée Obscure, au Service hydraulique du Conseil général du Gard et au Parc national des Cévennes de l’aide qu’ils nous ont apportée. Nous remercions également Pierre Usselmann (UMR 6012 «ESPACE») de l’aide qu’il nous a apportée.

RÉFÉRENCESBIBLIOGRAPHIquES

Ayral, P. A. (2005) Contribution à la spatialisation du modèle opérationnel de prévision des crues éclair ALTHAÏR – Approches spatiale et expérimentale – Application au bassin versant du Gardon d’Anduze. Thèse de Doctorat, Université de Provence, Aix-Marseille I, 310 p.

BCEOM (2000) Patrimoine hydraulique du bassin de la Vallée Obscure. Maîtrise traditionnelle des eaux dans les Cévennes. Rapport BCEOM, 71 p + annexes.

Castex, J. M.; Martin, C.; Allignol, F. (2006) Les aménagements anciens dans la Vallée Obscure et le vallon du Rouquet. En Les systèmes de terrasses cévenols. Exemples de la Vallée Obscure et du vallon du Rouquet, Supplément au n° XXXIII des Études de Géographie Physique (projet INTERREG III-B SUDOE «TERRISC»), pp. 119-133.

Lécuyer, D. (2006) Le rôle du Parc national des Cévennes dans la revalorisation des savoir-faire relatifs à la pierre sèche. En Les systèmes de terrasses cévenols. Exemples de la Vallée Obscure et du vallon du Rouquet, Supplément au n° XXXIII des Études de Géographie Physique (projet INTERREG III-B SUDOE «TERRISC»), pp. 37-44.

Martin, C. (sous la direction de) (2006) Espaces en terrasses et prévention de risques naturels en Cé-vennes. Projet INTERREG III-B SUDOE «TERRISC», édit. UMR 6012 «ESPACE», Montpellier, 32 p.

OHM-CV (site internet) www.lthe.hmg.inpg.fr/OHM-CV/index.php.

Ressource en eau en Cévennes métamorphiques (site internet) www.eau.cevennes.org.

Schuller, F.; Gomez, N.; Georges, L.; Roques, G.; Barré, R. (2006) Le projet «Ressource en eau» : les efforts pour la réhabilitation des tancats. En Les systèmes de terrasses cévenols. Exemples de la Vallée Obscure et du vallon du Rouquet, Supplément au n° XXXIII des Études de Géographie Physique (projet INTERREG III-B SUDOE «TERRISC»), pp. 143-153.

14�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

ANáLISE COMPARATIVA DO ESCOAMENTO EM TERRAÇOS DE áREAS GRANITÓIDES

E METASSEDIMENTARESS. Pereira; C. Bateira; C. Hermenegildo; A. Seixas

Departamento de Geografia de Faculdade de Letras da Universidade do PortoVia Panorâmica s/n. 4150-564 - Porto Portugal

[email protected]

RESUMEN

Apresentam-se os resultados da análise comparativa do escoamento superficial desenvolvido em terra-ços agrícolas de litologia distinta. A partir de um campo experimental numa área granítica (Baião) e ou-tro numa área metassedimentar (Régua), situados em pequenas bacias hidrográficas, avaliou-se o efeito da litologia sobre o funcionamento hidrológico de vertentes com terraços agrícolas.Os campos experimentais são compostos por parcelas de monitorização, localizadas em diferentes pon-tos das vertentes, com limnígrafos de balança e data logger, que registam o escoamento superficial em períodos de 10 minutos. A precipitação registou-se numa estação meteorológica e o escoamento da bacia hidrográfica com um medidor de níveis de escoamento na sua secção terminal, o que permitiu uma análise pormenorizada das relações entre os tipos de episódios de precipitação e o escoamento superficial nas vertentes. Constata-ram-se diferenças importantes no tempo de resposta e quantidade mínima de precipitação necessárias ao início do escoamento nas vertentes. O escoamento superficial desenvolvido depende principalmente da localização das parcelas de monitorização nas vertentes, do total e duração da precipitação. Concluiu-se que os processos de escoamento nas vertentes devem ser analisados de uma forma integrada e enquadrados na sequência de precipitações anteriores e que fornecem indicações importantes sobre o comportamento hidrológico das vertentes. Palavras chave: hidrologia de vertentes, bacia hidrográfica, escoamento superficial, fluxo interno lento, fluxo interno rápido.

RESUMEN

En esta comunicación presentamos los resultados del análisis comparativo del drenaje superficial de-sarrollado en terrazas agrícolas de litología diferente. A partir de un campo experimental en un área granítica (Baião) y otro en un área de esquistos (Régua), inseridos en pequeñas cuencas hidrográficas, evaluamos el efecto de la litología sobre el funcionamiento hidrológico de vertientes con terrazas.Los campos experimentales están compuestos por parcelas de erosión localizadas en puntos diferentes de las vertientes, con limnígrafos de balanza y datalogger que registran el drenaje superficial.Se ha registrado la precipitación y el drenaje de la cuenca hidrográfica en su sección final. Los registros se obtuvieron con intervalos de 10 minutos, admitiendo un análisis detallado de las relaciones entre las diferentes clases de episodios de precipitación y la respuesta del drenaje superficial en las vertientes.Se constataron diferencias importantes en el tiempo de respuesta y la cantidad mínima de precipitaci-ón necesaria para el comienzo del drenaje en las laderas. Las respuestas de la escorrentía superficial dependen de la ubicación morfológica de las porciones de las vertientes, y del total y la duración de la precipitación, principalmente.

1�0 Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares

Llegamos a la conclusión de que los procesos de drenaje en las vertientes debían ser analizados en una manera integrada y enmarcados en la secuencia de lluvias previas.

Palabras clave: hidrología de vertientes, cuenca hidrográfica, escorrentía superficial, flujo interno len-to, flujo interno rápido.

INTRODUÇãO

O comportamento de muitos movimentos de vertente está condicionado pelos processos hidrológicos (variação da quantidade de água armazenada nas zonas saturada e não saturada do solo, pela influência de macroporos, rede de fracturação e situações de obstrução da drenagem interna dos materiais) (Malet et al., 2005; Van Asch, Buma & Van Beek, 1999).Nestes casos, o desencadeamento dos movimentos de vertente é controlado por padrões de precipitação de diferentes características. A análise da precipitação e das ocorrências de movimentos de vertente permite estudar os limiares críticos de precipitação necessários ao seu desencadeamento. Estas investi-gações devem também ter em conta as características geomecânicas e hidrológicas dos movimentos de vertente (Van Asch, Buma & Van Beek, 1999).Este trabalho pretende aprofundar o conhecimento sobre o funcionamento hidrológico das vertentes em áreas de terraços agrícolas no Vale do Douro, localizadas em contextos litológicos diferentes. Compa-raram-se dados da precipitação e do escoamento superficial desenvolvido em terraços agrícolas de um campo experimental instalado numa área granítica (Campo Experimental de Baião) e noutra metassedi-mentar (Campo Experimental do Peso da Régua), para avaliar o efeito da litologia no comportamento hidrológico das vertentes e a sua importância para a análise da instabilidade (Fig. 1).

Figura 1. Localização dos campos experimentais de Baião e da Régua.

Nesse sentido, monitorizaram-se os processos hidrológicos das vertentes com terraços agrícolas que possuem os mesmos factores condicionantes verificados em situações de instabilidade já estudadas no N de Portugal (Bateira et al., 2004; Bateira & Soares, 1997).Para compreender a hidrologia à escala da vertente, partiu-se do princípio que a paisagem no seu con-junto pode ser dividida em pequenas unidades onde ocorrem processos hidrológicos, pedológicos e geomorfológicos semelhantes, que lhe confere uma identidade própria (Park & Van de Giesen, 2004; Park, McSweeny & Lowery, 2001; Martz, 1992; Mitchel, 1991).O esquema experimental parte do pressuposto que os processos hidrológicos apresentam comporta-mentos distintos conforme a escala do sistema (Mendiondo & Tucci, 1997) por isso, os dados foram

1�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

recolhidos em diferentes locais das vertentes com terraços agrícolas, com as mesmas características morfológicas, de drenagem e de ocupação do solo, divergindo apenas no factor litológico.Analisaram-se nos episódios de precipitação de diferentes tipologias, as características das precipitações antecedentes e do escoamento superficial desenvolvido nos terraços agrícolas. Desta forma, compre-ende-se a combinação dos processos de escoamento, infiltração e perdas de água e a sua influência na instabilidade de vertentes. Por fim, compararam-se os resultados do escoamento superficial desenvolvido em parcelas de monitori-zação com características semelhantes a nível da localização na vertente, drenagem, ocupação do solo, exposição, declive e a tipologia de episódios de precipitação, apenas com litologia distinta.

MATERIAIS E MéTODOS

Cada campo experimental é composto por parcelas de monitorização do escoamento superficial abertas e fechadas com 20 m2, localizadas em diferentes contextos geomorfológicos das vertentes (topo, meia vertente e base) e de drenagem (convergência e divergência), dotadas de limnígrafos de balança e data logger para registo do escoamento superficial, e possui uma estação meteorológica para o registo da precipitação. Em todos os equipamentos os dados foram registados com intervalos de 10 minutos, per-mitindo uma análise pormenorizada das relações entre os diferentes tipos de episódios de precipitação, a resposta do escoamento superficial nas vertentes (terraços agrícolas), tendo em conta as características dos episódios de precipitação.Em todas as parcelas de monitorização caracterizou-se a capacidade de infiltração, circulação e armaze-namento de água nos solos, como a textura dos materiais, a capacidade de infiltração de água no solo, a condutividade hidráulica e a resistência do solo.A nível geral, as amostras dos materiais constituintes dos terraços agrícolas do campo experimental da Ré-gua situam-se na área dos limos e argilas (lodo arenoso com raros seixos e lodo arenoso) e as do campo expe-rimental de Baião na área das areias (areia lodosa e areia lodosa com raros seixos), segundo Folk (1954)1.A resistência do solo, registada com o penetrómetro de mão até um metro de profundidade (limite má-ximo de perfuração do equipamento), indicou que nos metassedimentos (Régua) foi mais difícil obter registos a profundidades superiores a 40 cm, uma vez que o solo é pedregoso e possui materiais muito compactados. Em Baião, obtiveram-se registos até 1 metro de profundidade em locais com maior espes-sura do manto de alteração granítico.Os perfis de resistência do solo, indicam que nas parcelas de Baião há uma grande variação lateral da resistência das formações superficiais, típica de áreas de manto de alteração granítico. O perfil de resis-tência apresenta condições mais favoráveis à infiltração e circulação da água no perfil do solo em Baião do que na Régua. Neste último caso, o solo tem uma espessura pelicular que facilita o escoamento su-perficial. A resistência máxima do solo atinge valores mais elevados a menores profundidades e o solo é mais compacto do que em Baião.As parcelas de monitorização em Baião possuem os valores mais elevados de infiltração de água no solo e uma maior duração do tempo de infiltração registado nas medições efectuadas com um infiltrómetro de duplo anel.A condutividade hidráulica medida nas camadas superficiais do solo (45 cm) com um permeâmetro de Guelph permitiu a determinação da matriz do fluxo potencial, do parâmetro alfa e da saturação da con-dutividade hidráulica.Por vezes, ocorrem resultados negativos na matriz do fluxo potencial relacionados com o facto do solo apresentar descontinuidades hidrológicas na sua estrutura que alteram a circulação da água no solo. As parcelas de Baião apresentam uma saturação da condutividade hidráulica média mais elevada do que na Régua, o que corresponde a uma maior capacidade do solo conduzir água no seu interior. O mesmo comportamento repete-se nos valores médios da matriz de fluxo potencial, o que significa que em Baião há uma maior capacidade de absorção de água no solo, por efeito de capilaridade.1 Consultar Bateira, C. (coord.), 2006, p.21.

1�2 Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares

O parâmetro alfa apresenta valores médios mais variáveis em Baião, com valores mais extremos, o que significa que a velocidade de circulação de água no solo é mais variável em função da localização das parcelas de monitorização nas vertentes.A recolha dos dados de precipitação e escoamento superficial realizou-se de Outubro de 2005 a Abril de 2006. O ano hídrico de 2005 foi extremamente seco, pelo que o início da leitura dos dados ocorreu após uma estação seca prolongada com uma duração de 4 meses (Junho a Setembro de 2005) sem qualquer registo de precipitação.Durante o período em estudo identificaram-se as características da precipitação e do escoamento super-ficial desenvolvido nos terraços agrícolas, delimitando-se cada episódio chuvoso como um período de precipitção significante2 consecutiva, separada por um período seco mínimo de 2 horas.A partir da adaptação da metodologia de Istok & Boersma (1986) para os objectivos deste trabalho, cal-cularam-se para cada episódio de precipitação as seguintes variáveis: precipitação total (mm), período seco anterior (horas), duração da precipitação (h), intensidade da precipitação (mm/h), pico de intensi-dade máxima da precipitação (mm/10 min), total de escoamento por campo experimental (ml), duração do escoamento (h), intensidade do escoamento por campo experimental (ml/h). Para cada episódio de precipitação foi ainda determinado o tempo de concentração do início do escoamento (h) e a precipita-ção mínima para haver desenvolvimento de escoamento (mm)3. Na análise mais pormenorizada do desenvolvimento de escoamento de cada parcela de monitorização registamos o escoamento total por parcela (ml), a intensidade do escoamento por parcela (ml/h), o quo-ciente de escoamento (ml/h/m2) e a infiltração e perdas de água por evaporação (l/m2).Todas estas variáveis foram analisadas de acordo com a tipologia dos episódios de precipitação, definida a partir da duração e intensidade dos episódios de precipitação.

RESULTADOS

No campo experimental da Régua registou-se menos precipitação e escoamento superficial nos terraços agrícolas do que no Campo experimental de Baião. Em Baião, sempre que há precipitação, desenvol-ve-se escoamento superficial nos terraços agrícolas, enquanto que na Régua, com os mesmos totais de precipitação, a resposta é muito mais baixa. Ao contrário, na base dos muros registaram-se valores superiores (Fig. 2).

Figura 2. Totais mensais de precipitação e escoamento superficial total registado nas parcelasde monitorização nos Campos Experimentais da Régua e de Baião.

2 Entende-se por precipitação significante as precipitações iniciais de um episódio com totais superiores a 0,5 mm/10 min.3 O tempo de concentração para o início do desenvolvimento do escoamento e a precipitação mínima necessária para o seu desenvolvimento foram contabilizados a partir do início do episódio de precipitação.

1�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

O escoamento superficial nos terraços agrícolas teve uma maior duração média em Baião, onde, em média, a partir dos 2,6 mm de precipitação ocorre escoamento superficial. Na Régua, é necessária em média mais precipitação inicial4 (7,6 mm) para o início do desenvolvimento de escoamento superficial, que nem sempre se regista quando há precipitação.Em Baião, o tempo necessário à ocorrência de escoamento superficial nas vertentes tem uma forte cor-relação com a duração da precipitação (0,87) e quanto maior for a duração da precipitação, maior é a duração do escoamento superficial.A precipitação mínima para a ocorrência do escoamento superficial nas vertentes apresenta uma boa correlação com a intensidade da precipitação (0,81) no campo experimental de Baião. No entanto, na Régua não existe correlação entre estes indicadores.Estes resultados devem-se ao facto do número de episódios de precipitação registados na Régua não se-rem suficientes para proceder a uma análise estatística5. Esta situação explica-se pela menor ocorrência de precipitações na área da Régua. Por esse motivo, é importante a continuação da recolha da informa-ção neste campo experimental.A generalidade dos episódios de precipitação registados possuem fracas intensidades (< 6 mm/h) em ambos os campos experimentais. Classificaram-se os episódios de precipitação em função da sua dura-ção e intensidade (Fig. 3).

1. Curta duração e muito fraca intensidade2. Longa duração e muito fraca intensidade3. Curta duração e fraca intensidade

Figura 3. Tipologia de episódios de precipitação nos campos experimentais de Baião e da Régua.

No campo experimental de Baião 60% dos episódios de precipitação são de longa duração e muito fraca intensidade (tipo 2), 30% de curta duração e muito fraca intensidade (tipo 1) e apenas 10% de curta dura-ção e fraca intensidade (tipo 3). No campo experimental da Régua, existem menos episódios em análise e verifica-se que predominam os episódios do tipo 2 (50%), seguidos pelos episódios do tipo 1 (40%).

Nos episódios de precipitação de longa duração e muito fraca intensidade (tipo 1), ambos os campos ex-perimentais desenvolvem escoamento superficial de fraca intensidade (<2.000 ml/h), exceptuando-se as situações de episódios de precipitação ocorridos no início da estação húmida que desenvolveram esco-amento superficial de maior intensidade (>8.000 ml/h) (Fig. 4). As primeiras precipitações encontraram um solo seco e compactado com menor capacidade de infiltração, promovendo o escoamento superfi-cial. À medida que aumenta a capacidade de infiltração de água no solo, as intensidades de escoamento reduziram-se.

Figura 4. Intensidade de escoamento por tipologia de episódio.

4 O valor da precipitação inicial necessária para o desenvolvimento de escoamento foi medido desde o início da precipitação até ao início do registo do escoamento nas parcelas.5 No campo experimental de Baião estudaram-se 40 episódios de precipitação e na Régua apenas 11.

1�4 Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares

Nos episódios de longa duração e muito fraca intensidade (tipo 2), a intensidade do escoamento é muito fraca nos dois campos experimentais (<2.000 ml/h), reflectindo um lento processo de infiltração ao lon-go de várias horas. Quando os episódios de precipitação são de curta duração e fraca intensidade (tipo 3), a média da intensidade do escoamento em Baião é 8 vezes maior do que na Régua (Fig. 5).

Figura 5. P. T. Acumuladas nos 10 dias anteriores a episódios de precipitação do Tipo 1 (Baião e Régua).

Avaliou-se a importância das características das precipitações antecedentes no desenvolvimento de es-coamento superficial (De Alencar, Da Silva & Oliveira, 2006; Glade, Crozier & Smith, 2000; Istok & Boersma, 1986) com as características do episódio de precipitação em estudo.Tal como Glade et al (2000) considerou-se que é importante analisar o período de 10 dias de precipitações an-tecedentes para o estudo dos limiares críticos de precipitação nos movimentos de vertente e dos processos.

TIPO DE EPISÓDIO Tipo 1 Tipo 2 Tipo 3

EPISÓDIO Baião (35)

Régua (18)

Baião - B (28)

Régua – B (11)

Baião - A (27)

Régua - A (6)

Baião (32)

Régua (15)

Precipitação Total (mm) 14,42 10,39 49,73 40,82 21,79 26,88 20,5 15,21Duração da Precipitação (h) 8,67 3,83 18,8 17,5 14,8 16,17 3,8 4,2Intensidade da Precipitação (mm/h) 1,66 2,71 2,64 2,33 1,47 1,66 5,4 3,7Total de escoamento (ml) 4.570 4.830 24.340 17.050 12.910 5.665 12.200 1.500Duração do escoamento (h) 6 6 18,1 17,5 13,8 11,16 5 2,3Intensidade do escoamento (ml/h) 762 805 1.340 974 933 508 2.440 644

Quadro 1 – Comparação das características dos episódios de precipitação e do escoamento superficial desenvolvido, por tipo de episódio de precipitação nos Campos Experimentais de Baião e da Régua.

Nos episódios de longa duração e muito fraca intensidade (tipo 2) compararam-se os episódios com fracas precipitações, 11 da Régua e 28 de Baião, com precipitações até ao 5º dia anterior ao episódio em estudo, antecedido por um período seco de 4 dias e os episódios com fortes precipitações, 6 da Régua e 27 de Baião, com valores de precipitação acumulada reduzidos até ao 3º dia anterior ao episódio em estudo (Fig. 6).

B

A

Figura 6. P. T. Acumuladas nos 10 dias anteriores a episó-dios de precipitação do Tipo 2 (Baião e Régua).

B

A

Figura 6. P. T. Acumuladas nos 10 dias anteriores a episó-dios de precipitação do Tipo 2 (Baião e Régua).

Figura 7. P. T Acumuladas nos 10 dias anteriores a episódios de precipitação do Tipo 3 (Baião e Régua).

Figura 7. P. T Acumuladas nos 10 dias anteriores a episódios de precipitação do Tipo 3 (Baião e Régua).

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Apesar dos episódios de tipo 2 apresentarem totais de precipitações muito próximos, valores de duração e intensidade da precipitação semelhantes constata-se uma intensidade do escoamento maior em Baião do que na Régua (Quadro 2).Nos episódios do tipo 3 (Fig. 7) compararam-se 2 episódios com uma sequência de precipitações com 7 dias de período seco anterior e precipitação no início da série inferior a 10 mm. Nos episódios regista-ram-se precipitações importantes nos 2 últimos dias.Constata-se que não há tanta infiltração e a intensidade da precipitação é mais importante para desenvol-ver o escoamento superficial, principalmente em Baião. Aqui, choveram mais 5 mm do que na Régua e com uma maior intensidade da precipitação. No entanto, teve uma intensidade de escoamento quase 4 vezes maior do que na Régua. Compararam-se os resultados do escoamento superficial das parcelas de monitorização fechadas CD (Baião) e RB (Régua), em situação de ligeira divergência de drenagem, com declives próximos dos 15º e ocupadas com vinha. Enquanto que a nível de textura a parcela CD é composta por areia lodosa e areia lodosa com raros seixos, a parcela RB tem uma composição mais fina (lodo arenoso e lodo arenoso com raros seixos).Também se recorreu a 2 parcelas com convergência de drenagem: a parcela TB (Baião) com a RE (Ré-gua), ambas fechadas, com declives de 18º, expostas a SW, localizadas próximo da base da vertente e com vinha. A parcela TB tem uma textura de areia lodosa e a RE de lodo arenoso e lodo arenoso com raros seixos.A parcela RB apresenta em média a maior resposta do coeficiente de escoamento para todos os tipos de episódios, explicada pelo facto de ser uma parcela fechada, em situação de divergência de drenagem, com fraca capacidade de infiltração e localizada a meia vertente. Nas parcelas do campo experimental de Baião, a que possui maiores valores de coeficiente de escoamento é a CD, excepto nos episódios de precipitação de curta duração e fraca intensidade. Apesar de se localizar numa área com uma ligeira di-vergência de drenagem, tem um caminho a montante que desvia as águas da escorrência superficial para o terraço agrícola, onde está instalada (Fig. 9).Nas parcelas de monitorização em situação de convergência de drenagem (Fig. 8), obtiveram-se bai-xos valores de coeficiente de escoamento, resultante da sua localização nas vertentes. A parcela TB localizada próximo da base da vertente teve uma resposta fraca do escoamento superficial, excepto nos episódios de precipitação do tipo 3, o qual resulta da integração do escoamento superficial com o fluxo translativo nos granitóides.

Figura 8. Coeficiente de escoamento (ml/h/m2) nas parce-las de monitorização com convergência de drenagem em

Baião (TB) e na Régua (RE).

Figura 9. Coeficiente de escoamento (ml/h/m2) nas par-celas de monitorização com divergência de drenagem em

Baião (CD) e na Régua (RB).

A parcela RE tem baixos valores de escoamento superficial, apesar de estar numa área de convergência de drenagem, porque nas áreas de xisto o escoamento desenvolve-se em grande parte através do fluxo interno rápido, por isso há baixos valores de coeficiente de escoamento superficial e elevados valores de escoamento na base do muro localizado a jusante desta parcela de monitorização.Para cada parcela calculou-se a quantidade de água que foi infiltrada ou perdida por episódio de preci-pitação, subtraindo à precipitação total (em l/m2) o valor do escoamento superficial registado dentro da área da parcela (l/m2) (Figs. 10 e 11). Em média, as parcelas da Régua têm maiores valores de infiltração e perdas de água, independentemente da sua posição morfológica.

1�� Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares

Figura 10. Infiltração e perdas de água (l/m2) nas parcelas de monitorização com convergência de drenagem em

Baião (TB) e na Régua (RE).

Figura 11. Infiltração e perdas de água (l/m2) nas parcelas de monitorização com divergência de drenagem em Baião

(CD) e na Régua (RB).

Em Baião, a parcela com valores mais elevados de infiltração e perdas de água é a TB, que se situa numa área de convergência de drenagem. Excepcionalmente no tipo de episódio 2B (longa duração e fraca intensidade com precipitações acumuladas nos 5 dias anteriores, superiores a 70 mm) esta parcela tem um valor de infiltração e perdas de água de 100 l/m2, muito superior ao da parcela RE também numa situação de convergência de drenagem.

DISCUSSãO

Os dados deste trabalho dizem respeito apenas a episódios de precipitação de fraca ou muito fraca inten-sidade. As precipitações que antecedem os episódios de muito fraca intensidade têm uma maior influên-cia no processo de infiltração, enquanto que as de fraca intensidade e curta duração desenvolvem mais escoamento superficial. Na análise das precipitações acumuladas constata-se que é mais importante o acréscimo na curva das precipitações nos 2 dias anteriores e as próprias características do episódio de precipitação para explicar o escoamento superficial desenvolvido. Quanto maior for a intensidade e a quantidade de precipitação do episódio, maior é a intensidade do escoamento. Nos episódios do tipo 3, mesmo com precipitações totais próximo os 20 mm regista-se uma intensidade de escoamento maior do que nos outros tipos de episódios (sobretudo em Baião) e com precipitações acumuladas para os 10 dias antecedentes inferiores a 10 mm.Perante episódios de fraca intensidade, com as mesmas características e sequências de precipitações anteriores, a área de granito desenvolveu mais escoamento superficial do que nos metassedimentos. Esta situação é contraditória, porque as formações superficiais de Baião têm uma maior capacidade de infiltração e circulação da água do que na Régua, conforme as medições efectuadas com o infiltrómetro e permeâmetro.As formações superficiais dos metassedimentos têm uma textura com forte componente limo argilosa, apresentando uma reduzida capacidade de infiltração, que aumenta em função da regularidade da lavra. Por esse motivo, compreendem-se os bons valores de infiltração nas parcelas de monitorização na área de metassedimentos.Contudo, deve-se continuar com a recolha de dados no sentido de analisar o escoamento superficial de-senvolvido em episódios de precipitação com maiores intensidades. A partir do momento em que estas formações superficiais formam uma camada impermeável, o escoamento superficial poderá ter uma maior importância, comparativamente com os granitóides.Apesar do reduzido número de episódios de precipitação em estudo nos metassedimentos, constatou-se que o escoamento superficial tem maior importância junto à base dos muros a partir da meia vertente. Nesta situação deduz-se que se está perante um caso de condução do escoamento superficial para ca-minhos preferenciais de drenagem no interior das formações superficiais, que conduzem a água rapida-mente para locais a jusante da vertente. Se assim for, esta situação justifica a menor duração média do escoamento superficial nos metassedimentos, em episódios de tipologia e características muito próximas

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

das registadas nos granitóides. Assim, os metassedimentos não têm uma grande capacidade de retenção de água ao longo do tempo e os processos hidrológicos não dependem tanto das precipitações acumu-ladas.Nos granitóides, quanto maiores forem as precipitações acumuladas antes do episódio de precipitação, maior será a resposta do escoamento superficial, comparativamente com os metassedimentos, devido à interacção de vários processos hidrológicos em simultâneo (fluxo interno saturado, fluxo translativo, escoamento superficial).Mas como se podem explicar os bons valores de infiltração e escoamento superficial que ocorrem nos granitóides? Os mantos de alteração graníticos têm boas condições de infiltração e de circulação da água no solo, que vai aumentar a pressão sobre o fluxo interno nas áreas a montante de rupturas de declive, determinando o afluxo da água à superfície (fluxo interno translativo). Este afluxo de “águas velhas” à superfície é observável nas parcelas de monitorização próximas da base da vertente, onde há a libertação progressiva da água infiltrada para a superfície.Nas parcelas fechadas o efeito da transferência do escoamento superficial de fora da parcela à partida é anulado, excepto se o fluxo interno translativo emergir junto à base da vertente, onde a parcela está instalada. Nos metassedimentos não se encontram evidências de transferências e o escoamento super-ficial desenvolvido na área da parcela é maior nas áreas com maior resistência do solo e divergência de drenagem. As parcelas localizadas em situação de convergência de drenagem possuem valores mais elevados de infiltração e perdas de água, enquanto que as que estão em situação de divergência de drenagem têm mais escoamento superficial. Estes resultados explicam-se pela localização das parcelas nas vertentes e pela distinta litologia.Por outro lado, pelo facto dos dados se referirem a terraços agrícolas, os bons valores de infiltração em granitos e metassedimentos podem também justificar-se por se tratarem de parcelas sujeitas a lavra, com cobertura herbácea e arbustiva (vinha). Para comprovar esta afirmação seria necessário comparar os resultados obtidos em parcelas de monitorização do escoamento superficial em áreas sem terraços agrícolas.

CONCLUSõES

O escoamento superficial não pode ser explicado apenas pela variável da precipitação, mas pela inte-racção com outras variáveis como a intensidade e as precipitações antecedentes (De Alencar, Da Silva & Oliveira, 2006).O quociente de escoamento aumenta perante intensidades de precipitação superiores a 5 mm. Quando existem sequências de episódios de fraca ou muito fraca intensidade são mais importantes as caracterís-ticas de resistência e infiltração do solo em cada parcela para explicar diferenças entre as respostas nos granitos e nos xistos. O funcionamento hidrológico dos terraços agrícolas em granitóides com espessos mantos de alteração sugere o desenvolvimento de vários processos de escoamento (superficial, interno lento e interno rápi-do), resultante da boa capacidade de infiltração e de circulação de água no interior dos materiais. A nível de estabilidade de vertentes devem-se ter em atenção situações de obstruções da drenagem in-terna dos materiais (caixas de falha argilizadas, filões, muros e canalizações deficientes, caminhos que desviam a drenagem e terraços construídos), porque possuem condições para concentrar a drenagem e aumentar a pressão interna dos materiais. Por isso, os limiares críticos de precipitações acumuladas para o desenvolvimento de movimentos de vertente serão maiores do que nos metassedimentos.Desta forma, os granitóides com espessos mantos de alteração possuem melhores condições para o desenvolvimento de movimentos de vertente profundos (movimentos complexos e deslizamentos) ou fluxos de detritos em situações de obstrução de drenagem, principalmente nas áreas de convergência de drenagem, onde há mais infiltração e logo maior pressão de água no solo.

1�� Análise comparativa do escoamento em terraços de áreas granitóides e metassedimentares

Os terraços agrícolas em áreas de metassedimentos, com uma espessura pelicular e textura mais argilo-sa, não têm tanta capacidade de armazenamento de água no solo, pelo que tendem a desenvolver com mais frequência escoamento superficial e escoamento interno rápido ao longo de caminhos preferen-ciais. Desta forma, se o escoamento interno rápido for obstruído, originam-se com maior frequência movimentos de vertentes superficiais (fluxos de lama e fluxos de detritos).Por todas estas razões, percebe-se porque na área de metassedimentos (Bacia Hidrográfica da Meia Légua) se registaram cerca de 400 situações de instabilidade em terraços agrícolas com muro de su-porte (principalmente desabamentos)6. Enquanto que na área de granitóides o número de ocorrências é muito menor, encontrando-se pequenos desabamentos, deslizamentos, cicatrizes e depósitos de antigos fluxos.

REFERêNCES BIBLIOGRáFICAS

Bateira, C.; Soares, L. (1997) Movimentos em massa no Norte de Portugal: factores da sua ocorrência. Territorium, n.º 4, Coimbra, pp. 63-77.

Bateira, C.; Seixas, A.; Pereira, S. (2004) Notícias de catástrofes do Douro: uma leitura geográfica na dinâmica do meio físico. Douro, Estudos e Documentos, nº. 17, Actas do 2.º Encontro Internacional da História da Vinha e do Vinho no Vale do Douro, vol. 1, GEHVID, Porto.

Bateira, C. (coord.) (2006) Recuperação de Paisagens de Terraços e Prevenção de Riscos Naturais no Vale do Douro. Projecto TERRISC, Departamento de Geografia, Faculdade de Letras da Universidade do Porto.

De Alencar, D. B. S.; Da Silva, C. L.; Oliveira, C. A. S. (2006) Influência da precipitação no escoamento superficial em uma microbacia do distrito federal. Eng. Agri. Jaboticabal, 26 (1), pp. 103-112.

Glade, T.; Crozier, M. J.; Smith. P. (2000) Applying Probability Determination to Refine Landslide-triggering rainfall theresholds using as empirical “antecedent daily rainfall model”. Pure and Applied Geophysics, Birkhäuser Basel, 57 (6-8), pp. 1059-1079.

Istok, J. D.; Boersma, L. (1986) Effect of antecedent rainfall on runnof during low intensity rainfall. Journal of Hydrology, Elsevier Science, Amsterdam, 88 (3-4), pp. 329-342.

Malet, J. P.; Van Asch, T.; Van Beek, R.; Maquaire, O. (2005) Forecasting the behaviour of complex land-slides with a spatially distributed hydrological model. Natural Hazards and Earth System Sciences, 5, pp. 71-85.

Martz, L. W. (1992) The variation of soil erodibility with slope position in a cultivated Canadian prairie landscape. Earth Surface Processes and Landforms, Chischester, Wiley, 17 (6), pp. 543-556.

Mendiondo, E. M.; Tucci, C. E. M. (1997) Escalas Hidrológicas II. Diversidade de Processos na Bacia Vertente. Revista Brasileira de Recursos Hídricos, ABRH, 2 (1), pp. 59-112.

Mitchel, C. (1991) Terrain Evaluation. Longman Scientific & Technical, New York.

Park, S. J.; McSweeney, K.; Lowery, B. (2001) Identification of the spatial distribution of soils using a process-based terrain characterization. Geoderma, 103, pp. 209-272.

Park, S. J.; Van de Giesen, N. (2004) Soil landscape delineation to define spatial sampling domains for hillslope hydrology. Journal of Hydrology, 295, pp. 28-46.

Van Asch, T.; Buma, J.; Van Beek, L. P. H. (1999) A view on some hydrological triggering systems in landslides. Geomorphology, 30, pp. 25-32.

6 Levantamento de campo de Maio de 2005 efectuado por Seixas, A.; Pereira, S.; Hermenegildo, C. e Cancela, M.

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

RISCOSDECHEIASEDEINuNDAÇÕESAPÓS INCêNDIOS FLORESTAIS.

OExEMPLODASBACIASHIDROGRÁFICASDAS RIBEIRAS DO PIÓDãO E DE POMARES

L. Lourenço; N. Pereira

Núcleo de Investigação Científica de Incêndios FlorestaisAeródromo da Lousã – Chã do Freixo. 3200-395 - Lousã[email protected]; [email protected]; [email protected]

RESUMO

Nos dias 16 de Junho e 14 de Julho de 2006, dois intensos episódios pluviométricos atingiram grande parte da área do Projecto TERRISC estudada pelo grupo de Coimbra, provocando cheias e inundações, principalmente nas áreas próximas das localidades de Soito da Ruiva (bacia hidrográfica da ribeira de Pomares) e do Cide (bacia hidrográfica da ribeira do Piódão), bem como nas linhas de água situadas imediatamente a jusante, até à sua confluência com o rio Alva.A analogia com idêntico episódio anterior, registado nas imediações destas localidades, em 1988, por coin-cidência também no mês de Junho do ano seguinte ao da ocorrência de um grande incêndio florestal, le-vou-nos a pretender identificar os factores que potenciaram o risco de cheias e o perigo de inundações após incêndios florestais nestas duas situações. Para atingir esse objectivo usámos uma metodologia que retoma o caso estudado no Centro de Portugal, e que dá especial ênfase à análise da situação registada em 2006.Deste modo, após a caracterização física das bacias hidrográficas mais afectadas, faz-se uma breve re-ferência à história dos dois grandes incêndios florestais e passa-se ao desenvolvimento do tema central, a caracterização das situações de cheia após incêndios, centrando esta análise nos episódios pluviosos de 16 de Junho e 14 de Julho de 2006, e na consequente resposta das ribeiras, comparativamente com o ocorrido nas proximidades, durante o temporal de 23 de Junho de 1988 e com outras situações de plu-viosidade intensa registadas noutras áreas do centro de Portugal, após incêndios florestais. O artigo termina com a análise da responsabilidade humana na avaliação do risco de cheia e na percep-ção do perigo de inundação que decorrem da existência de incêndios florestais, bem como da falta de uma cultura de prevenção que, por continuar a fazer sentir-se, leva, por vezes, à manifestação de crises de inundação após incêndio florestal, resultantes de cheias cuja gestão é, nestas condições, muito difícil se não mesmo praticamente impossível.

Palavras chave: risco de cheia, perigo de inundação, consciência do risco, percepção do perigo, prevenção.

RESUMEN

El pasado día 16 de Junio del 2006, un intenso episodio pluviométrico ha alcanzado grande parte de la área del Proyecto TERRISC estudiada por el grupo de Coimbra, provocando crecidas y algunas inun-daciones, principalmente en áreas próximas de las localidades de Soito da Ruiva (cuenca hidrográfica del arroyo de Pomares) y de Cide (cuenca hidrográfica del arroyo de Piódão), así como en las vaguadas situadas inmediatamente aguas abajo, hasta su confluencia con el río Alva.Su analogía con idéntico episodio anterior, registrado en las inmediaciones de estos lugares en el año de 1988, por coincidencia también en el mes de Junio, y ambos en el año siguiente al de la ocurrencia de un grande incendio forestal, nos llevó a pretender identificar los factores que potencian el riesgo de avenidas y el peligro de inundaciones después de los incendios forestales en estas dos situaciones. Para ello, se utilizó una metodología que retoma casos conocidos y estudiados en el centro de Portugal, y da especial énfasis al análisis de la situación registrada en 2006.

1�0 Riscosdecheiasedeinundaçõesapósincêndiosflorestais

Así, después de la caracterización física de las áreas más afectadas, se hace una breve referencia a la historia de los dos grandes incendios forestales y se pasa al desarrollo del tema central, la caracterización de las situaciones de avenida después de incendios forestales, centrándose en el episodio lluvioso del 16 de junio del 2006 y en la respuesta de los arroyos, comparativamente con lo ocurrido en las cercanías durante la tempestad del 23 de Junio del 1988, y con otros episodios de precipitación intensa registrados en áreas del centro de Portugal después de incendios forestales. La comunicación termina con el análisis de la responsabilidad humana en la evaluación del riesgo de avenidas y en la percepción del peligro de inundación que surgen de la existencia de incendios foresta-les así como de la falta de una cultura de prevención que lleva, a veces, a la manifestación de crisis de inundaciones después de un incendio forestal, que resultan de avenidas cuya gestión se vuelve en estas condiciones muy difícil o prácticamente imposible.Palabras clave: riesgo de avenidas, peligro de inundación, evaluación del riesgo, percepción del peli-gro, prevención.

INTRODUÇãO

Os dois episódios pluviométricos que, nos dias 16 de Junho e 14 de Julho de 2006 atingiram particu-larmente as bacias hidrográficas das ribeiras de Pomares e do Piódão, provocaram cheias e inundações, com consequências severas e com graves prejuízos materiais, financeiros e inclusive humanos, quer nas cabeceiras de algumas linhas de água, quer nos vales localizados a jusante.O conhecimento profundo da área, adquirido quer pelo vasto trabalho de campo anteriormente desen-volvido (Lourenço, 1996), reforçado, tanto pela análise do episódio análogo que se verificou em 23 de Junho de 1988 (Lourenço, 1988), como pela participação no Projecto TeRRIsC, permitiu-nos com-preender com facilidade a sequência de acontecimentos que tiveram lugar e identificar as zonas mais afectadas.Vejamos, então, o que sucedeu.

METODOLOGIA

A observação in loco foi o método privilegiado para avaliar as consequências dos episódios pluviosos intensos. Além desse, recorremos à consulta dos documentos de base e dos registos estatísticos disponí-veis que ajudadaram a perceber as razões que estiveram na sua origem.Por sua vez, a experiência e os ensinamentos retirados do episódio ocorrido em 1988, revelaram-se im-portantes para antever qual havia sido o comportamento das ribeiras e quais as zonas que supostamente teriam sido mais atingidas, o que veio a confirmar-se com as saídas de campo.A primeira saída de campo teve lugar no dia 22 de Junho (seis dias depois do primeiro episódio) e no dia 18 de Julho (dois dias após o segundo episódio).Em ambas as saídas fomos ouvindo as populações locais que nos relataram os factos sucedidos, nos acompanharam e mostraram os inúmeros prejuízos causados.Usámos a informação registada na estação meteorológica automática do NICIF que está instalada junto ao Piódão, tal como a proveniente da parcela de erosão existente no mesmo local, do Projecto TeR-RIsC, que nos forneceu valores referentes à erosão hídrica associada à pluviosidade.Além disso, foram consultadas várias fontes documentais, cartográficas e bibliográficas, relacionadas com a temática das cheias e inundações, bem como variados sítios na Internet.Fomos apanhados desprevenidos, pois o dia 16 foi numa sexta-feira e só depois do fim-de-semana, na segunda-feira seguinte, tivemos noção da dimensão dos factos, pelo que só então pudemos programar o reconhecimento de campo.

1�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

1. LOCALIZAÇãO E BREVE CARACTERIZAÇãO DA áREA EM ANáLISE

As bacias hidrográficas das ribeiras do Piódão e de Pomares integram-se no mais importante conjunto montanhoso português, a Cordilheira Central, designadamente na Serra do Açor.A bacia da ribeira de Pomares, com uma área de 45 km2 (Quadro I) localiza-se nos concelhos de Arganil, a montante, e de Oliveira do Hospital, a jusante, desenvolvendo-se entre as cotas 1.280 e 220 metros.A bacia hidrográfica da ribeira do Piódão situa-se a Este da bacia da ribeira de Pomares e estende-se pelos concelhos de Arganil (a sul) e Seia (a Norte), ocupando uma área total de 34 km2 que, altimetrica-mente, varia entre as cotas 1.342 e 290 metros.

Ribeira do Piódão Ribeira de PomaresÁrea da Bacia (km2) 34,45 44,31Altitude da confluência (m) 295 211Nº total de canais elementares 246 415Comprimento total dos canais (km) 142,2 195,8

Densidade de drenagem 4,13 4,42Coeficiente de manutenção 242,26 226,3Densidade hidrográfica 7,14 9,37Coeficiente de torrencialidade 29,48 41,39

Quadro I. Características numéricas das ribeiras do Piódão e de Pomares.Fonte: Adaptado de Lourenço, 1996.

2. GRANDES INCêNDIOS FLORESTAIS DE 1987 E 2005 NA SERRA DO AÇOR

O historial dendrocaustológico do concelho de Arganil e, em particular, das freguesias do Piódão e de Pomares, é caracterizado por números que se destacam pela negativa, quer de área ardida quer de ocor-rências e que, localmente, se traduzem numa elevada reincidência (Lourenço e nave, 2006).As áreas ardidas nos anos de 1987 e 2005 integram-se nos maiores incêndios florestais que afectaram a região.

Figura 1. Área ardida (AA) no incêndio de 1987. Figura 2. Área ardida (AA) no incêndio de 2005.

1�2 Riscosdecheiasedeinundaçõesapósincêndiosflorestais

O primeiro grande incêndio da Serra do Açor ocorreu entre os dias 13 e 20 de Setembro de 1987. O fogo propagou-se nos concelhos de Arganil, Oliveira do Hospital e Pampilhosa da Serra, acabando por destruir 10.900 hectares de mato e floresta (Fig. 1).Por sua vez, entre os dias 19 e 24 de Julho de 2005, uma parte da área queimada em 1987 voltou a ser incinerada por um novo grande incêndio florestal, que lavrou em seis concelhos: Seia, Oliveira do Hospital, Arganil, Pampilhosa da Serra, Covilhã e Fundão. As freguesias de Pomares e Piódão foram severamente afectadas (Fig. 2).Este incêndio acabou por destruir 15.837 hectares tornando-se no segundo incêndio de maior extensão do ano de 2005.É, pois, natural, que em tão vastas áreas incineradas, os processos erosivos encontrem palco de fácil actuação, pelo menos enquanto a vegetação, após iniciar o seu processo de auto-regeneração, não atingir algum desenvolvimento.Referem-se estes dois grandes incêndios florestais porque “depois do fogo, veio a àgua” que provocou cheias e inundações, as quais serão analisadas na sequência destes dois incêndios, uma vez que se não tivessem ocorrido, também não teria havido inundações desastrosas.

3.FACTORESPOTENCIADORESDECHEIASEINuNDAÇÕESAPÓSINCÊNDIOSFLORESTAIS

Os incêndios florestais, por destruírem a cobertura vegetal, estão na génese de uma série de aconteci-mentos que acabam por potenciar os riscos de cheias e de inundação.Após a destruição dos estratos arbóreo (importante como primeira protecção contra as gotas de chuva), arbustivo e herbáceo (importantes como agentes fixadores do terreno e que favorecem a infiltração), a resistência ao escoamento que, anteriormente ao fogo, a vegetação proporcionava deixa de existir, de forma que os processos de retenção e consequente infiltração da água são reduzidos ou mesmo anulados, deixando disponíveis maiores quantitativos de água para o escoamento à superfície. Ora em locais de acentuado declive, esta água que se encontra disponível à superfície desloca-se para jusante e, por força do volume crescente do escoamento e da influência do declive, acaba por incorporar materiais minerais e matéria orgânica vegetal, na sua maior parte composta por cinzas, troncos, ramos e raízes que as cha-mas não consumiram na totalidade.A movimentação dos materiais ao longo das vertentes, em direcção às linhas de água, aumenta exponen-cialmente, tanto em volume, como em velocidade, o que acaba por contribuir para uma intensificação do fenómeno de destacamento e arraste, à medida que a massa de água e detritos se concentram ao longo das vertentes, canalizando-os para os vales situados na base das mesmas, podendo, depois, transportá-los muito para jusante, mesmo para zonas que não foram afectadas por incêndios.A concentração do escoamento pro-veniente das pequenas das bacias hi-drográficas sujeitas às condicionantes descritas, acaba por, inevitavelmente, originar cheias e inundações. Nestas situações é frequente verificar que a água afluente à linha principal é escu-ra (Fig. 3) devido à enorme quantida-de de cinzas e sedimentos transporta-dos em suspensão. De igual modo a quantidade de matéria orgânica vege-tal é de tal ordem que, muitas vezes, acaba por obstruir as passagens infe-riores das pontes os sistemas de con-trolo e gestão de recursos hídricos. Figura 3. Acumulação de materiais na ponte da Ribeira de Pomares

(fotografia de Pedro Castanheira).Figura 3. Acumulação de materiais na ponte da Ribeira de Pomares

(fotografia de Pedro Castanheira).

1�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

4.ACHEIADE1988,APÓSOINCÊNDIODE1987

A tempestade do dia 23 de Junho de 1988 teve origem numa “depressão em altitude que, em grande parte, terá sido responsável pelo estado do tempo que se fez sentir à superfície e que, de acordo com a previsão do Instituto de Meteorologia e Geofísica, apresentou períodos de céu muito nublado, vento geralmente fraco, aguaceiros e trovoadas em especial nas regiões do Norte e Centro, a partir da tarde” (Lourenço, 1988).A análise efectuada às informações climatológicas disponíveis revelou que nesse período e em termos médios, se verificaram valores de precipitação e de números de dias com precipitação muito superiores aos valores médios para o mês de Junho, bem como o número de trovoadas acompanhadas por grandes episódios pluviométricos ocorridos em intervalos de tempo muito curtos.As enormes massas de água precipitadas nesse dia sobre a área da bacia, estimadas em dez mil metros cúbicos por minuto (Lourenço, 1988), associadas à destruição da vegetação pelo incêndio de Setembro de 1987, tiveram um impacte directo no volume dos caudais das ribeiras da área atingida, que afluíram em grande parte à ribeira de Pomares (Fig. 4 e 5), onde o aumento da altura das águas provocou enormes prejuízos.

Figura 4. Confluência da ribeira de Pomares com o rio Alva, em Avô (fotografia de António Gonçalves).

Contudo e apesar da significativa importância à escala local, como se tratou de um fenómeno localizado, o rio principal, o Alva, “amorteceu sem problemas a cheia do seu afluente, da ribeira de Pomares, sem que tivesse registado um aumento muito significativo do seu caudal médio diário. O máximo de Junho de 1988 foi de 34,43 m3/s, no dia 24, tendo ficado muito abaixo dos valores máximos médios observados em ponta de cheia, ou até mesmo dos normais no período de Inverno desse ano (máximo instantâneo – 512,95 m3/s e máximo médio diário – 252,93 m3/s, ambos em 29 de Janeiro), tendo-se ficado apenas em cerca de metade do valor registado poucos dias depois, em 5 de Julho – 67,17 m3/s (Fig. 6) e, portan-to, insuficientes para ocasionar uma verdadeira cheia.” (Lourenço, 1990).

Figura 6. Evolução dos caudais médios diários (m3/s) do rio Alva, na Ponte de Coja, durante o período de Janeiro a Agosto de 1988. Fonte: Lourenço, 1990.

Figura 5. Aspecto da cheia junto da Ponte de Pomares(fotografia de António Gonçalves).

Figura 5. Aspecto da cheia junto da Ponte de Pomares(fotografia de António Gonçalves).

1�4 Riscosdecheiasedeinundaçõesapósincêndiosflorestais

5.ASCHEIASDE2006,APÓSOINCÊNDIODE2005

Por coincidência, parte da bacia hidrográfica da ribeira de Pomares, voltaria a ser afectada, em 2006, por situação análoga.Ora, como a ocorrência de cheias e inundações após incêndios florestais, associadas a episódios plu-viométricos intensos, se reveste de particular importância para quem estuda e analisa estes fenómenos, principalmente quando as áreas afectadas são recorrentes, várias razões contribuíram para que realizás-semos esta pequena investigação. Desde logo, pelo facto de termos estudado detalhadamente os acon-tecimentos já referidos, ocorridos em Junho de 1988 (Lourenço, 1988), mas, sobretudo, pelo interesse científicos que este tipo de fenómenos nos desperta e, ainda pelo facto da zona afectada estar inserida na área de estudo do Projecto TeRRIsC. Seria, pois, natural que procedêssemos à análise dos acontecimen-tos ocorridos em 16 de Junho de 2006 nas bacias hidrográficas das ribeiras do Piódão e de Pomares.Praticamente, uma semana depois desta ocorrência, visitámos as áreas afectadas e efectuámos um exaus-tivo levantamento fotográfico das consequências nos locais mais atingidos, nomeadamente na praia flu-vial de Avô, ao longo da ribeira de Pomares, em particular no Sobral Magro, Barroca do Machão e Soito da Ruiva, na Vide e arredores (Barroca da Fonte Ladeira, Fontes de Cide e Rodeado), passando pela Foz D’Égua e concluindo no Piódão.No entanto, menos de um mês depois deste episódio, quando estávamos prestes a concluir esta inves-tigação, fomos surpreendidos pelas notícias veiculadas pela comunicação social sobre a repetição do fenómeno, a uma escala ainda maior, apesar de mais localizado no espaço. A proximidade de ocorrência dos eventos no tempo e no espaço, bem como o facto de terem acontecido com particular intensidade no Piódão, que também tinha sido fustigado no episódio anterior, levou-nos a nova visita ao campo e à análise conjunta das duas situações.

5.1. O episódio de 16 de Junho de 2006

A precipitação registada no dia 16 de Junho de 2006 no interior norte e centro do país, enquadra-se numa situação de instabilidade atmosférica com ocorrência de aguaceiros acompanhados de trovoada, que teve o seu início no dia 13 e que foi evoluindo, atingindo o seu ponto máximo no dia 16, tendo termina-do no dia 17, já com valores residuais de precipitação (Fig. 7), apesar de estar ainda sob influência da depressão que, entretanto se deslocou para o interior da Península Ibérica (Quadro II).

Figura 7. Distribuição dos valores diários de precipitação e da temperatura média, durante o mês de Junho, no Piódão.Fonte: NICIF

Figura 7. Distribuição dos valores diários de precipitação e da temperatura média, durante o mês de Junho, no Piódão.Fonte: NICIF

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

No dia 13 caíram 7,1 mm de precipitação, valor que no dia seguinte aumentou para 16,75 mm. O dia 15 ficou-se por 5,33 mm e no dia 16 registou-se o valor mais elevado, 25,65 mm, que antecedidos por três dias de precipitação e praticamente concentrados, no tempo e no espaço, uma vez que 22 mm se pre-cipitaram em menos de uma hora, foram suficientes para desencadear uma ponta de cheia que, por sua vez, provocou inundações e desencadeou uma série de efeitos erosivos com consequências bem nefastas (Lourenço e Fialho, 2006).

Quadro II. Estado do tempo e previsões dos dias 15, 16 e 17 de Junho.Fonte: Adaptado dos boletins diários de Informação Meteorológica de Apoio à Prevenção e Combate

aos Fogos Florestais do Instituto de Meteorologia disponíveis em http://www.meteo.pt

De acordo com o observado, a área mais afectada pelos efeitos do primeiro episódio pluviométrico estendeu-se por uma área sensivelmente triangular cujos vértices se localizam entre Avô (a Este), Fontes de Cide (a Oeste) e Soito da Rui-va (a Sul), tendo sido ao longo das ribei-ras de Pomares e do Piódão que os seus efeitos se fizeram sentir de forma mais acentuada (Fig. 8).Com efeito, ao longo da ribeira de Po-mares e de jusante para montante, pode-mos confirmar os efeitos da cheia. Na margem da praia fluvial de Avô foi possível ver uma carrinha de caixa aberta carregada com troncos, ramos e raízes que tinham sido recolhidos nesse dia (Fig. 9), uma semana depois, o que permitiu confirmar que o episódio tinha sido bastante violento, permitindo o transporte em ponta de cheia, de grande quantidade de material. À chegada en-contrámos bombeiros que, com jactos de água, tentavam remover a camada se-dimentar que se tinha acumulado e subs-tituído a areia da praia fluvial. Figura 8. Áreas afectadas no episódio de 16 de Junho.Figura 8. Áreas afectadas no episódio de 16 de Junho.

1�� Riscosdecheiasedeinundaçõesapósincêndiosflorestais

A profundidade do leito do rio tinha diminuído em consequência acumulação de sedimentos es-curos, constituídos por siltes, argilas e muitas cin-zas que formaram uma camada de cerca de 10 cm de espessura.Mas o que foi dado observar na praia fluvial de Avô foi já após grandes operações de limpeza en-tretanto efectuadas. Todavia, na piscina de Poma-res, onde se procediam a trabalhos de limpeza do leito e restauro das comportas do dique, os traba-lhadores deram-nos conta dos acontecimentos do dia 14, cujos vestígios ainda eram bem notórios.

O tamanho dos calhaus ainda acumulados a ju-sante das comportas da estrutura de contenção de água davam conta da força da corrente que por ali tinha passado. As águas galgaram cerca de 2,50 m de altura do dique, que, mesmo com as comportas abertas não conseguiu dar vazão ao caudal que se foi juntando, inundando até à altura de um metro, o passeio ribeirinho a montante.Sob o vão da ponte de pedra existente poucos metros a montante do dique, foi-se acumulando uma enor-me quantidade de detritos florestais oriundos dos vários afluentes, que, se por um lado, iam entulhando a passagem (Fig. 3), por outro, contribuíam para multiplicar a velocidade a que a água corria por baixo da ponte em direcção à estrutura de suporte das comportas, situada a jusante (Fig. 10). A força da corrente que chegou a esta ponte foi de tal ordem que nos foi possível observar um pedaço de ronco de árvore do tamanho de um pequeno tractor, que tinha sido recolhido junto à referida ponte (Fig. 11).

Os vestígios da inundação nos campos de cultivo da margem direita eram também evidentes. Calhaus de tamanho muito superior ao esperado num campo agrícola e a vegetação “deitada” e orientada no sentido da corrente numa extensão até cerca de 20 metros da margem, mostravam que o caudal tinha transbor-dado e passado também por ali.

Mais a montante, na piscina do Sobral Magro pudemos observar os efeitos da ponta de cheia que se deslocou naquele dia. A parte final da escadaria de acesso, construída em cimento, foi arrancada e tanto o tamanho como a quantidade dos calhaus e blocos depositados quer no leito, quer no caminho de acesso à estrutura de suporte das comportas, eram de grande dimensão. A referida estrutura, com cerca de 2,50 metros de altura, ficou completamente obstruída a montante, com toneladas de inertes vegetais trazidos pela corrente. O tabuleiro ficou coberto com cerca de 50 cm de material, onde o corrimão serviu como rede para segurar os inertes trazidos pela ponta de cheia que o galgou (Fig. 12).

Figura 9. Matéria orgânica vegetal recolhida na Praia Fluvial de Avô (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 9. Matéria orgânica vegetal recolhida na Praia Fluvial de Avô (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 10. Estrutura de suporte das comportas da Ribeira de Pomares durante o episódio do dia 16 de Junho

(fotografia de Pedro Castanheira).

Figura 10. Estrutura de suporte das comportas da Ribeira de Pomares durante o episódio do dia 16 de Junho

(fotografia de Pedro Castanheira).

Figura 11. Tronco de árvore recolhido na ponte da Ribeira de Pomares

(fotografia de Nuno Pereira).

Figura 11. Tronco de árvore recolhido na ponte da Ribeira de Pomares

(fotografia de Nuno Pereira).

Figura 12. Leito e dique de Sobral Magro após o episódio de 16 de Junho (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 12. Leito e dique de Sobral Magro após o episódio de 16 de Junho (fotografia de Nuno Pereira).

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

A profundidade do leito do rio tinha diminuído em consequência acumulação de sedimentos es-curos, constituídos por siltes, argilas e muitas cin-zas que formaram uma camada de cerca de 10 cm de espessura.Mas o que foi dado observar na praia fluvial de Avô foi já após grandes operações de limpeza en-tretanto efectuadas. Todavia, na piscina de Poma-res, onde se procediam a trabalhos de limpeza do leito e restauro das comportas do dique, os traba-lhadores deram-nos conta dos acontecimentos do dia 14, cujos vestígios ainda eram bem notórios.

O tamanho dos calhaus ainda acumulados a ju-sante das comportas da estrutura de contenção de água davam conta da força da corrente que por ali tinha passado. As águas galgaram cerca de 2,50 m de altura do dique, que, mesmo com as comportas abertas não conseguiu dar vazão ao caudal que se foi juntando, inundando até à altura de um metro, o passeio ribeirinho a montante.Sob o vão da ponte de pedra existente poucos metros a montante do dique, foi-se acumulando uma enor-me quantidade de detritos florestais oriundos dos vários afluentes, que, se por um lado, iam entulhando a passagem (Fig. 3), por outro, contribuíam para multiplicar a velocidade a que a água corria por baixo da ponte em direcção à estrutura de suporte das comportas, situada a jusante (Fig. 10). A força da corrente que chegou a esta ponte foi de tal ordem que nos foi possível observar um pedaço de ronco de árvore do tamanho de um pequeno tractor, que tinha sido recolhido junto à referida ponte (Fig. 11).

Os vestígios da inundação nos campos de cultivo da margem direita eram também evidentes. Calhaus de tamanho muito superior ao esperado num campo agrícola e a vegetação “deitada” e orientada no sentido da corrente numa extensão até cerca de 20 metros da margem, mostravam que o caudal tinha transbor-dado e passado também por ali.

Mais a montante, na piscina do Sobral Magro pudemos observar os efeitos da ponta de cheia que se deslocou naquele dia. A parte final da escadaria de acesso, construída em cimento, foi arrancada e tanto o tamanho como a quantidade dos calhaus e blocos depositados quer no leito, quer no caminho de acesso à estrutura de suporte das comportas, eram de grande dimensão. A referida estrutura, com cerca de 2,50 metros de altura, ficou completamente obstruída a montante, com toneladas de inertes vegetais trazidos pela corrente. O tabuleiro ficou coberto com cerca de 50 cm de material, onde o corrimão serviu como rede para segurar os inertes trazidos pela ponta de cheia que o galgou (Fig. 12).

Figura 9. Matéria orgânica vegetal recolhida na Praia Fluvial de Avô (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 9. Matéria orgânica vegetal recolhida na Praia Fluvial de Avô (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 10. Estrutura de suporte das comportas da Ribeira de Pomares durante o episódio do dia 16 de Junho

(fotografia de Pedro Castanheira).

Figura 10. Estrutura de suporte das comportas da Ribeira de Pomares durante o episódio do dia 16 de Junho

(fotografia de Pedro Castanheira).

Figura 11. Tronco de árvore recolhido na ponte da Ribeira de Pomares

(fotografia de Nuno Pereira).

Figura 11. Tronco de árvore recolhido na ponte da Ribeira de Pomares

(fotografia de Nuno Pereira).

Figura 12. Leito e dique de Sobral Magro após o episódio de 16 de Junho (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 12. Leito e dique de Sobral Magro após o episódio de 16 de Junho (fotografia de Nuno Pereira).

Outro dos locais muito afectado foi a piscina flu-vial de Soito da Ruiva, que apenas possui uma comporta para escoamento dos caudais (líquido e sólido) com cerca de 40 cm de largura por 100 cm de altura, ficou completamente entulhada de sedimentos pequenos, médios e muitos de gran-des dimensões, tendo a sua profundidade em al-guns sítios ficado reduzida a 30 ou 40 cm, o que se revelou manifestamente insuficiente. Como consequência, as medições e observações efec-tuadas no local indicam que o caudal a jusante da piscina terá atingido uma altura de mais de dois metros relativamente ao espelho de água original (Fig 13). O varão de delimitação da pis-cina ficou, em alguns locais, vergado pela força

do embate da carga sólida transportada, que ainda era visível nas margens e composta por troncos, ramos de árvores e calhaus.De igual modo, também ao longo da Ribei-ra de Piódão foi possível observar as marcas deixadas pela ponta de cheia que varreu esta ribeira, desde o Piódão até Vide. Assim na piscina da praia fluvial do Piódão os efeitos da corrente impressionavam pelas suas con-sequências. Blocos de dimensão conside-rável e uma espessa camada de sedimentos cobriam por completo o fundo da piscina, tendo-lhe retirado alguns centímetros da pro-fundidade original.

A jusante do Piódão, particularmente na Foz D’Égua, no Rodeado e na Vide, a acumulação de quantida-des enormes de inertes florestais, nas pontes e outras estruturas foi consequência da “lavagem” das áreas ardidas. Mas, foi na Vide, já no leito do rio Alvôco, após a confluência da ribeira do Piódão, e uma semana após o episódio que observámos toneladas de madeira acumuladas no principal dique a serem movimentadas por um bulldozer que, a montante, empurrava os destroços, para jusante, onde os homens à força de braços e da enxada os dirigiam rio abaixo por forma a limpar, o mais depressa possível, a infraestrutura de tanta madeira (Fig. 14 e 15). A Junta de Freguesia chegou mesmo a anunciar “A Junta de Freguesia

Figura 13. Simulação da ponta de cheia na piscina fluvial de Soito da Ruiva (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 13. Simulação da ponta de cheia na piscina fluvial de Soito da Ruiva (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 14. Simulação da altura atingida pela água na Vide (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 14. Simulação da altura atingida pela água na Vide (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 15. Operações de limpeza da estrutura de supor-te de comportas da Vide uma semana após o episódio

de 16 de Junho (fotografia de Nuno Pereira).

Figura 15. Operações de limpeza da estrutura de supor-te de comportas da Vide uma semana após o episódio

de 16 de Junho (fotografia de Nuno Pereira).

1�� Riscosdecheiasedeinundaçõesapósincêndiosflorestais

informa a população que estiver interessada que poderá recolher lenha na barragem para seu próprio uso”. É óbvio que o processo de remoção para jusante, embora permitisse resolver o problema local, iria criar outros a jusante, sobretudo quando o caudal do rio voltasse a aumentar substancialmente, previsivelmente no Inverno seguinte, mas que veio a suceder bastante mais cedo, tornando inúteis todos os esforços de limpeza efectuados nas praias fluviais situadas a jusante que, deste modo, não passaram de gastos de recursos financeiros sem qualquer utilidade.Operações de protecção civil deste tipo devem envolver um carácter intermunicipal, que passa por so-luções conjuntas, devidamente articuladas, que, embora aparentemente possam consumir mais recursos, evitam males futuros que, por não terem sido prevenidos em tempo oportuno, podem acarretar custos ainda maiores, como a natureza se encarrega de provar.Estes exemplos levantam-nos várias questões, como, por exemplo: terão as freguesias existentes a ju-sante da Vide sido avisadas de tal acção? Será que quem ordenou tal acção não considera os efeitos que isso terá a jusante? Que impactes é que isso teve? Haveria outras possibilidades para limpar o dique?Por outro lado, a falta de acções concertadas para mitigar o risco de cheias e inundações após incêndios florestais, deve começar logo após a ocorrência dos incêndios, de forma a que seja feito um levanta-mento das áreas potencialmente problemáticas, de acordo com os factores inerentes a este tipo de risco: avaliação do estado da cobertura vegetal, condições do solo após o incêndio, estado de limpeza das áreas ardidas, classes dos declives da zona afectada, estado de conservação das estruturas de condução hídrica existentes, e desentulhamento de valas, canais, condutas e manilhas. Paralelamente, a informação e for-mação das populações residentes em zonas susceptíveis a este tipo de fenómeno pode facilitar futuras acções de auxílio e socorro, bem como alertar para a necessidade de cumprir determinadas práticas que poderão ser benéficas na mitigação do risco de cheias e inundações após incêndios florestais.

5.2. O episódio de 14 de Julho de 2006

O episódio pluvioso do dia 14 de Julho ocorreu quase um mês depois e foi mais concentrado e intenso do que o episódio anterior, pois só afectou as cabeceiras da ribeira do Piódão.No dia 12, entre as 15h30 e as 16 horas caíram pouco mais de 10 mm. No dia seguinte, os totais precipi-tados foram quase três vezes superiores, tendo-se registado 29,46 mm de chuva entre as 18 e as 20 horas. A tendência manteve-se e no dia 14; entre às 15 e 30 e as 19 horas caíram 38,85 mm de chuva (Fig. 16) dos quais 38,35 mm foram precipitados em menos de uma hora, de acordo com o pormenor fornecido pela estação meteorológica, mas que segundo populares terão ocorridos durante cerca de dez minutos, o que pode ser provável, face aos efeitos observados e uma vez que a estação meteorológica só registou valores de 30 em 30 minutos, esses 10 minutos de precipitação mais intensa podem ter correspondido ao final de um período de registo e ao início do seguinte, pelo que ficaram diluídos em dois intervalos consecutivos de meia hora.

A surpresa provocada pela anterior visita à piscina da praia fluvial do Piódão, foi largamente ultrapassada pelo que observamos desta vez (Figs. 17 e 18). O leito da ribeira tinha sido profundamente alterado e o transporte sedimentar foi de tal ordem que deixou a piscina completamente soterrada. Para tal também muito terá contribuído o facto de as comportas da piscina estarem colocadas na altura dos acontecimen-tos, por já nos encontrarmos na época balnear e, provavelmente, porque a rapidez com que tudo aconte-ceu não permitiu tomar as acções necessárias para minimizar os efeitos do fenómeno inesperado e impre-visível. Tal facto comprometeu a resposta da ribeira à precipitação, obrigando as águas a passarem por cima das comportas, enquanto os materiais se iam acumulando a montante, no interior da piscina.

O balneário de apoio à piscina, que no episódio anterior ficara com a água a cerca de metro e meio abai-xo, fora agora inundado até altura de um metro (Figs. 19 e 20).

Figura 19. Simulação da ponta de cheia vista de montante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 16 de Junho

(fotografia de Nuno Pereira).

No entanto, infelizmente, a maior diferença entre este episódio e o do mês anterior foi, apesar de tudo, a perda de uma vida humana. Um turista apanhado desprevenido pela tempestade e pela corrente que se gerou na ribeira abrigou-se no lado de fora do referido balneário, acabando por ser arrastado pela cheia.

CONCLUSãO

A responsabilidade humana na avaliação do risco, na percepção do perigo e na mitigação das crises é muitas vezes menosprezada. Com efeito, a equação do risco, o factor antrópico desempenha um papel central mas, muitas vezes, é olvidado. O conceito de ‘risco’ apenas têm significância quando, de forma directa ou indirecta, as suas consequências se reflectem nas sociedades humanas, seja por incapacidade de prever e avaliar o potencial risco, seja por ausência de estratégias concertadas para lidar com as crises e mitigar os seus efeitos.

Figura 16. Distribuição dos valores diários de precipitação e da temperatura média, durante o mês de Julho, no Piódão.Fonte: NICIF

Figura 16. Distribuição dos valores diários de precipitação e da temperatura média, durante o mês de Julho, no Piódão.Fonte: NICIF

Figura 17. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 16 de Junho

.(fotografia de Nuno Pereira).

Figura 17. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 16 de Junho

.(fotografia de Nuno Pereira).

Figura 18. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho

(fotografia de Cristina Melo).

Figura 18. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho

(fotografia de Cristina Melo).

Figura 20. Simulação da ponta de cheia vista de montante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho

(fotografia de Cristina Melo).

Figura 20. Simulação da ponta de cheia vista de montante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho

(fotografia de Cristina Melo).

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

A surpresa provocada pela anterior visita à piscina da praia fluvial do Piódão, foi largamente ultrapassada pelo que observamos desta vez (Figs. 17 e 18). O leito da ribeira tinha sido profundamente alterado e o transporte sedimentar foi de tal ordem que deixou a piscina completamente soterrada. Para tal também muito terá contribuído o facto de as comportas da piscina estarem colocadas na altura dos acontecimen-tos, por já nos encontrarmos na época balnear e, provavelmente, porque a rapidez com que tudo aconte-ceu não permitiu tomar as acções necessárias para minimizar os efeitos do fenómeno inesperado e impre-visível. Tal facto comprometeu a resposta da ribeira à precipitação, obrigando as águas a passarem por cima das comportas, enquanto os materiais se iam acumulando a montante, no interior da piscina.

O balneário de apoio à piscina, que no episódio anterior ficara com a água a cerca de metro e meio abai-xo, fora agora inundado até altura de um metro (Figs. 19 e 20).

Figura 19. Simulação da ponta de cheia vista de montante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 16 de Junho

(fotografia de Nuno Pereira).

No entanto, infelizmente, a maior diferença entre este episódio e o do mês anterior foi, apesar de tudo, a perda de uma vida humana. Um turista apanhado desprevenido pela tempestade e pela corrente que se gerou na ribeira abrigou-se no lado de fora do referido balneário, acabando por ser arrastado pela cheia.

CONCLUSãO

A responsabilidade humana na avaliação do risco, na percepção do perigo e na mitigação das crises é muitas vezes menosprezada. Com efeito, a equação do risco, o factor antrópico desempenha um papel central mas, muitas vezes, é olvidado. O conceito de ‘risco’ apenas têm significância quando, de forma directa ou indirecta, as suas consequências se reflectem nas sociedades humanas, seja por incapacidade de prever e avaliar o potencial risco, seja por ausência de estratégias concertadas para lidar com as crises e mitigar os seus efeitos.

Figura 16. Distribuição dos valores diários de precipitação e da temperatura média, durante o mês de Julho, no Piódão.Fonte: NICIF

Figura 16. Distribuição dos valores diários de precipitação e da temperatura média, durante o mês de Julho, no Piódão.Fonte: NICIF

Figura 17. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 16 de Junho

.(fotografia de Nuno Pereira).

Figura 17. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 16 de Junho

.(fotografia de Nuno Pereira).

Figura 18. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho

(fotografia de Cristina Melo).

Figura 18. Simulação da ponta de cheia vista de jusante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho

(fotografia de Cristina Melo).

Figura 20. Simulação da ponta de cheia vista de montante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho

(fotografia de Cristina Melo).

Figura 20. Simulação da ponta de cheia vista de montante na piscina fluvial do Piódão durante o episódio de 14 de Julho

(fotografia de Cristina Melo).

1�0 Riscosdecheiasedeinundaçõesapósincêndiosflorestais

Desta forma, a relação do Homem com o Meio-Natural implica a necessidade constante de antecipar a probabilidade de manifestação de situações de risco, desde o nível mais baixo (acidente) aos mais ele-vados (acidente grave e catástrofe).Esta constante antecipação da manifestação do risco, baseada em processos de análise, comparação e previsão, é da responsabilidade de todos, mas, sem dúvida nenhuma, que as grandes decisões e acções são do domínio dos poderes central e local, que deveriam estar na linha na frente da gestão dos riscos, e das crises, o que implica a protecção de pessoas e bens.No caso específico do risco de cheias e de inundações após incêndios florestais em particular, verifica-se a existência de diversos tipos de responsabilidades, designadamente:

a) A falta de uma política efectiva de gestão e ordenamento do espaço florestal, potencia tanto o risco de eclosão como o de propagação, uma vez que para além de propiciar a ignição e a pro-gressão de incêndios, dificulta o seu combate e, posteriormente, não incentiva à reabilitação das áreas ardidas. Deste modo, o incêndio florestal é visto apenas como um risco em si próprio e não como um elemento potenciador de outros riscos, estando estabelecida a ideia de que com a extinção do fogo, se anula a manifestação do risco. O exposto neste artigo mostra claramente como, em alguns locais, a questão não pode ser vista tão linearmente, sendo necessária uma po-lítica concertada e integrada de prevenção e reabilitação que actue antes e depois da ocorrência de incêndios florestais, prevenindo riscos futuros.

b) Durante e após as situações de crise, a rapidez da resposta dos vários agentes do estado (admi-nistração local e central) caracteriza-se geralmente pelo mesmo problema: ausência de acções concertadas o que compromete a eficácia das medidas tomadas. Este problema afecta não só as estruturas dos diferentes ministérios (Ambiente, Administração Interna e Agricultura, Desen-volvimento Rural e Pescas, por exemplo) mas também as das autarquias locais (Municípios e Freguesias afectadas ou contíguas), como as forças de intervenção (Bombeiros e G.N.R….).

O planeamento local não integrado de resposta a situações de crise ou pós-crise gera situações como a que tivemos oportunidade de observar ao longo das linhas de água afectadas (rios Alva e Alvoco, ribeiras de Pomares e do Piódão). Com efeito a lavagem da praia fluvial de Avô teve sérias consequências para as praias situadas a jusante (Vila Cova do Alva, Coja, …) onde começámos por observar a tonalidade escura das águas do Alva, tal era a carga sólida transportada em suspensão, muita da qual acabou por se depositar, deixando muitas praias impróprias para um turismo com a qualidade ambiental desejável.Alguém se preocupou em avaliar as consequências que este tipo de limpeza desencadeava para jusante? Não haveria outros processos, certamente mais dispendiosos mas que evitariam estes prejuízos que não foram quantificados? O mesmo sucedeu com a limpeza das piscinas de Pomares, do Piódão ou e Vide. Ninguém se preocupou com as consequências que ia desencadear a jusante.

AGRADECIMENTOS

Os autores desejam manifestar o seu agradecimento ao Sr. Pedro Castanheira e à Srª. Sandra Gonçal-ves pelas fotografias e vídeos gentilmente cedidos relativos ao episódio de 16 de Junho, na Ribeira de Pomares, bem como à Srª. Eng.ª Cristina Melo, da Junta de Freguesia do Piódão, pelas fotografias do episódio de 14 de Julho no Piódão, e ao Sr. Francisco Fontinha da Comissão de Compartes do Piódão pelas descrições detalhadas dos acontecimentos e pela visita guiada à ribeira a montante do Piódão.

REFERêNCIAS BIBLIOGRáFICAS

Direcção Geral dos Recursos Florestais (2005) 10º Relatório Provisório.

Lourenço, L. (1989) O Rio Alva. Hidrologia, Geomorfologia, Climatologia e Hidrologia. Instituto de Estudos Geográficos, Coimbra.

1�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Lourenço, L. (1990) Alterações recentes no ambiente da Serra do Açor. En Livro-Guia da Viagem de Estudo. III Semana de Geografia Física de Coimbra. En FLUC (ed.) Manifestações do Risco Dendro-caustológico. Colectâneas Cindínicas IV; Coimbra; Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra (2004) pp. 55-77, Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais.

Lourenço, L. (1992) Efeitos erosivos observados em campos agrícolas das áreas montanhosas do Centro de Portugal na sequência de incêndios florestais. Actas do VI Colóquio Ibérico de Geografia, Porto.

Lourenço, L. (1996) Serras de Xisto do Centro de Portugal – Contribuição para o seu conhecimento geomorfológico e geo-ecológico. Dissertação de Doutoramento. Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra (inédito).

Lourenço, L. (1998) Efeitos do Temporal de 23 de Junho de 1988 na intensificação da erosão de verten-tes afectadas pelo incêndio florestal de Arganil/Oliveira do Hospital. Comunicações e Conclusões do Seminário Técnico sobre Parques e Conservação da Natureza nos Países do Sul da Europa, Faro, p. 43-47. En Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Colectâneas Cindínicas V, Coimbra, Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra (2004) Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais.

Lourenço, L. (2004) Ocorrências, Incidentes, Acidentes e Desastres. Riscos Naturais e Protecção do Ambiente. Colectâneas Cindínicas I, Coimbra, Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra, Nú-cleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais.

Lourenço, L.; Fialho, J. (2006) Importância dos socalcos na mitigação do risco de erosão após incêndios florestais. Actas das VI Jornadas Nacionais do Prosepe, Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais, (no prelo).

Lourenço, L.; nave, A. (2006) O papel dos socalcos na prevenção de incêndios florestais. Exemplos das bacias hidrográficas dos rios Alva e Alvôco (Serras do Açor e da Estrela). Actas das VI Jornadas Nacionais do Prosepe, Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais, (no prelo).

Lourenço, L; nave, A.; Pereira N.; silva, M.; Carvalho, A.; Fialho, J. (2006) TeRRIsC, Recuperação de Paisagens de Socalcos e Prevenção de Riscos Naturais. Núcleo de Investigação Científica de Incêndios Florestais, Lousã.

nunes, A. (2002) Região Centro de Portugal: duas décadas de incêndios florestais. Territorium 9, Coimbra.

Rebelo, F. (2003) Riscos Naturais e Acção Antrópica. Estudos e Reflexões. Coimbra, Imprensa da Uni-versidade de Coimbra, 2ª Edição Revista e Aumentada.

1�2

1�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

FRAGILITAT DE LES MARJADES EN CAS DE PLUGES INTENSES

J. Rosselló

Grup de Climatologia, Riscos Naturals i Territori.Departament de Ciències de la Terra de la Universitat de les Illes Balears.

Edifici Guillem Colom. 07122 - Palma de [email protected]

RESUM

El treball desenvolupat cerca relacionar el comportament de les marjades davant precipitacions de gran intensitat, habituals a l’illa de Mallorca. S’han analitzat mitjançant treball de camp i anàlisi de fotografia aèrea les conseqüències de pluges superiors a 100 mm/24 hores a les zones marjades de la vall de Sóller en els darrers anys. Es comprova les limitacions de les marjades com a elements que inhibeixen de les inundacions en cas de precipitacions amb registres totals molt elevats. Es para especial esment en el temporal registrat el 30 de gener de 2006.Paraules clau: precipitacions intenses, escorrentia, erosió i evolució de terrasses.

RESUMEN

El trabajo intenta relacionar el comportamiento de los bancales con relación a lluvias de gran intensidad, muy habituales en Mallorca. Se analizan mediante trabajo de campo y estudio de fotografía aérea las consecuencias de lluvias superiores a 100 mm/24 horas en las zonas de bancales del valle de Sóller en los últimos años. Se comprueban las limitaciones de los bancales como elementos inhibidores de las inundaciones en caso de precipitaciones con registros totales muy elevados. Se pone especial énfasis en el caso del temporal registrado el 30 de enero de 2006.Palabras clave: precipitación intensa, escorrentia, erosión y evolución de terrazas.

INTRODUCCIÓ

L’illa de Mallorca, malgrat la seva fama de lloc de clima benigne, molt adequat pel turisme, presenta un tret característic de la vessant occidental de la Mediterrània, les pluges intenses associades a fenòmens atmosfèrics de mesoescala (Rosselló, 1999). Aquestes precipitacions tenen un moment àlgit quan acaba l’estiu i s’inicia la tardor.Les pluges tenen importants efectes a nivell de sòl, destacant com a fenòmens característics les inun-dacions i les esllavissades. Aquests fenomens tenen una major importància a llocs muntanyosos com la serra de Tramuntana, on trobam una xarxa de torrents molt desenvolupada amb cursos de poc recorregut però d’elevades pendents i, per tant, de gran torrencialitat. Aquests cursos superficials tenen unes conques de reduïdes dimensions, entorn dels 50 km2, caracterit-zades per l’elevada ocupació antròpica sobretot a les zones planes. Ara bé, les vessants també mostren elements antròpics destinats a afavorir el conreu de zones poc aptes però necessàries donada la manca de terrenys plans a la zona. L’element antròpic característic és el marge, una construcció de pedra en sec, formada per un mur de pedres rera el qual s’acumula terra i pedreny petit a la base per afavorir el drenatge, que permet el conreu de terrenys de pendent elevada, fins i tot del 50%.Els camps de marges han sofert de manera evident el canvi econòmic que afectà Mallorca des dels anys 60 del segle passat. L’abandonament de l’activitat agrícola a favor d’activitats terciàries ha suposat una pèrdua constant de terrenys conrats, fenomen habitual a tot el litoral mediterrani espanyol (Cerdà, 2002; Marco & Morales, 1995; Romero, 2003). Aquest procés té també efectes a nivell dels marges, que so-

1�4 Fragilitat de les marjades en cas de pluges intenses.

freixen un deteriorament progressiu degut a la manca de manteniment, deteriorament que té com aspecte més visible el seu esbucament.L’esbucament és conseqüència d’un procés que té diferents factors, sobretot naturals encara que també cal considerar els antròpics (Belmonte, 1999) però on destaca el factor atmosfèric, sobretot la precipi-tació (Grimalt & Blázquez, 1989). L’abandonament dels marges fa que perdin el seu element inhibidor de l’escorrentia de manera que les pluges afecten a la seva estabilitat fins que les pedres que el formen comencen a caure fins l’esbaldrec definitiu. Les pedres i el reblert són arrossegats per aiguats posteriors contribuint a un augment de l’erosió a cotes més baixes ja que l’aigua superficial arrossega més material en suspensió.El treball que es presenta estudia com l’abandonament de camps marjats, combinat amb pluges inten-ses, suposa un augment de l’inestabilitat dels marges i una major velocitat en el seu esbucament. Així mateix, s’observa com el procés pot generar un augment del risc per l’home, tant per la circulació super-ficial d’aigua com per fenòmens d’esllavissament.

ZONA D’ESTUDI

La zona d’estudi és la vall de Sóller, situada al bell mig de la serra de Tramuntana de Mallorca (Fig. 1). A nivell municipal, la zona es troba ocupada per dos municipis, Sóller i Fornalutx. Aquest seu al vessant muntanyós que tanca la vall pel nord-est mentre que el primer ocupa la major part de la zona plana i la resta de costers.

Figura 1. Sóller i Fornalutx.

Els límits de l’àrea estan constituïts per un conjunt de serres i carenes que s’enlairen més enllà dels 1.000 metres, destacant els relleus del Teix, serra d’Alfàbia, l’Ofre, massís de Son Torrella i Bàlitx. La figura 2 permet apreciar l’estructura de la vall i les pendents que s’originen, donat que gairebé es passa dels 1.000 metres d’altura fins el nivell de la mar en poc més de 10 km.Geològicament, la zona alta presenta formacions de materials triàssics del Keuper i del Muschelkalk, amb litologies de margues i margocalcàries als peus de les vessants. Les carenes de les serres estan formades per materials liàssics, amb calisses massives i conglomerats. El fons de la vall està format per materials quaternaris d’origen al·luvial.

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

El clima està inclòs dins la varietat mediterrània que caracteritza les Illes Balears, amb un intens eixut estiuenc i un màxim de precipitació a la tardor. Ara bé, una anàlisi detallada permet establir notòries di-ferències microclimàtiques, degudes a factors com l’altura i la distància a la mar. Així, les temperatures tenen una gran oscil·lació durant l’any, passant dels 4ºC de mitjana en el mes fred als 30ºC de màxima l’agost però a la costa la mínima mitjana és de 8ºC i a les zones més elevades les mínimes poden baixar fàcilment dels 4ºC i les màximes no sobrepassen els 25ºC.A nivell de precipitacions, la mitjana és superior a la de Mallorca però presenta també diferències in-ternes, de manera que es passa dels 600 mm anuals a la costa als 1.000 mm anuals a les cotes elevades. Com és habitual a la Mediterrània, la irregularitat pluviomètrica és notòria alternant-se llargs períodes de sequera amb esdeveniments de gran intensitat encara que de curta durada.Hidrològicament, la vall és el punt de convergència d’una conca d’uns 50 km2 d’extensió. Està configu-rada per tres cursos principals, el torrent des Coll, el torrent de Biniaraix i el torrent de Fornalutx, que s’uneixen dins el nucli urbà de Sóller creant l’anomenat torrent Major, un canal artificial que desguassa al camp de sa Mar, al port. Un altre curs important és el torrent de sa Figuera, que circula per una petita vall i surt a la Mediterrània pel mig d’una de les parts més antropitzades del port.La vegetació és una representació del territori biogeogràfic de la serra. Dominen boscos d’alzinar amb pinar de substitució i màquies d’ullastrar al litoral, boixos, etc. Apareix també un ric estrat arbustiu men-tre que els cims apareixen poblats per comunitats riques en endemismes.

Figura 2. Topografia de la zona d’estudi.

La presència històrica de població a la vall, ben documentada des de l’etapa musulmana, ha suposat una forta pressió sobre els recursos pel que es varen ocupar totes les terres disponibles, aprofitant fins i tot els costers fins a alçades de 700 metres, desenvolupant-se un sistema de camps marjats del més importants de Mallorca, amb un 57% de sòl amb marges, com indiquen Grimalt & Blázquez (1989). L’àrea de marges estudiada es localitza al vessant nordoriental de la vall, que drena el torrent de Fornalutx i el torrent Major al seu pas per l’Horta. Es tracta d’una zona ja estudiada el 1994 (Rosselló, 1997), amb 5 camps marjats on es va desenvolupar treball de camp, treball que ara s’ha reprès per observar quins efectes té un possible abandonament de les activitats agràries sobre les parets de pedra en sec. La feina in situ s’ha complimentat amb entrevistes orals a propietaris de la zona i amb l’anàlisi de cartografia i fotografia aèria.

1�� Fragilitat de les marjades en cas de pluges intenses.

Caracterització dels llocs d’estudi.

Lloc 1: Son Blanco.Alçada mitjana: 90 metres.Pendent: 25%Ús del sòl: reguiu amb arbrat de secà.Litologia: lutites, arenisques, guixos i roques volcàniques.

Lloc 2: Ses Argiles.Alçada mitjana: 80 metres.Pendent: 15%Ús del sòl: reguiu amb arbrat de secà.Litologia lutites, arenisques, guixos i roques volcàniques.

Lloc 3: Carretera de Fornalutx.Alçada mitjana: 200 metres.Pendent: 20%Ús del sòl: arbrat de secà.Litologia: lutites, arenisques i guixos.

Lloc 4: Ca’n Costurer.Alçada mitjana: 240 metres.Pendent: 28%Ús del sòl: arbrat de secà.Litologia: calcàries i margues.

Lloc 5: Pla del Bisbe.Alçada mitjana: 250 metres.Pendent: 20%Ús del sòl: arbrat de secà.Litologia: graves, arenes i blocs.

PLUGES INTENSES

La Mediterrània és una zona coneguda per les seves precipitacions, que s’originen degut a les caracterís-tiques pròpies de la zona, envoltada per relleus elevats i amb una mar tancada que s’encalenteix molt a l’estiu, afavorint un augment de la inestabilitat atmosfèrica a la tardor, inestabilitat que a nivell de pluges queda marcada per l’assoliment de màxims entorn del mes d’octubre.La zona de Sóller no és aliena a aquests fenòmens de elevades precipitacions, recollides en poques hores. Existeix una ampla bibliografia que es refereix a fenòmens de pluges intenses, acompanyades de fenòmens d’inundacions, que es remunta al segle XIX (Rosselló, 1999). L’estudi de les precipitacions i la seva importància històrica ha suposat que la vall tengui una densa xarxa d’estacions pluviomètriques que permeten fer un seguiment d’aquest fenomen atmosfèric en un extens període de temps. Les dades disponibles permeten apreciar com pluges superiors a 100 mm en 24 hores són relativament freqüents, encara que no es disposi de tota la informació necessària pel seu anàlisi, com pot ser el temps en que es produeix la precipitació en intervals més curts.

Les pluges de gener de 2006

Els darrers dies del passat mes de gener una depressió afectà la costa oriental mediterrània, deixant grans quantitats de pluja, especialment a la zona nordoest de Mallorca. La vall va patir precipitacions 5 dies seguits, essent especialment importants les del dia 30, quan s’assoliren fins a 225 mm a l’estació des Marroig (B054). Les pluges foren més acusades a les zones elevades de la vall, mentre que a l’àrea urbana i al port no s’arribà als 200 mm en els 5 dies de durada de l’episodi, tal i com mostra la taula 1.

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

ESTACIÓ NOM DIA 27 DIA 28 DIA 29 DIA 30 DIA 31 TOTAL

B050 PORT 0 64,0 4,5 102,0 22,8 193,3

B054 MARROIG 5,1 70,2 6,2 225,0 20,8 327,3

B061 SÓLLER 31,6 36,1 11,2 86,4 10,2 175,5

B062 VINYASSA 41,5 31,7 6,3 160,0 14,7 254,2

Taula 1. Precipitacions de Gener de 2006.Font: INM (2006).

Els efectes d’aquesta precipitació sobre el territori foren els habituals malgrat no hi hagué una sortida del jaç dels torrents. Així i tot, a la zona de l’Horta patiren inundacions, amb camps de tarongers vessant cap a la carretera, i talls puntuals de la circulació degut a que molts carrers es convertiren en nous torrents degut a la incapacitat dels sistemes urbans per poder arreplegar l’aigua caiguda.A nivell dels marges, es realitzà feina de camp els dies següents a la precipitació, observant-se que s’ha-vien produït danys a les zones en procés d’abandonament, sobretot a Ca’n Costurer i a la carretera de Fornalutx. Entrevistes amb propietaris de terres a Son Blanco i Ses Argiles indiquen que durant els dies de precipitacions baixes els marges retenien la pluja però durant l’episodi del dia 30 l’aigua superficial circulava de manera intensa i saltava per sobre les parets provocant danys sobre el sòl situat per sota. En el cas de Ses Argiles, aquests efectes es podien observar en un marge que llinda amb un carrer, on l’asfalt havia patit les conseqüències de l’aigua que saltava des d’una altura d’uns 2 metres. El fet de que hagués plogut els dies anteriors a la gran pluja del dia 30, saturant el sòl, també pot explicar la manca de capacitat d’infiltració de les terres retingudes pels marges però val a dir que les quantitats precipita-des en 24 hores foren tant importants que el sòl també s’hauria saturat provocant una intensa circulació superficial.Així doncs, com assenyalen autors com Grimalt & Blázquez (1989) o Ramón (1997), la capacitat dels marges com element inhibidor de l’escorrentia superficial depen molt de la quantitat de pluja precipitada i del temps en que cau. Aixi, davant casos excepcionals com els citats abans, la capacitat dels marges de reduïr l’escorrentia mitjançant la infiltració, com indiquen Marco & Morales (2003), desapareix. Si afegim a n’aquest factor natural, el factor antròpic, l’abandonament de les marjades o la seva manca de manteniment, trobem que augmenta el risc d’esbaldragament o de caiguda de blocs davant precipitaci-ons d’intensitat mitjana o forta, pluges que no haurien ocasionat problemes a la vessant en cas de tenir els marges en bones condicions.

RESULTATS

L’anàlisi de les dades arreplegades durant la feina de camp i el visionat de la fotografia aèria permet assolir una sèrie de conclusions que es refereixen només a la zona estudiada, encara que caldria ampliar l’àmbit d’estudi per a poder assolir uns resultats més generals, que poguessin ser aplicables a tot el con-junt marjat de l’illa de Mallorca.El tipus d’esbucament més habitual a la zona és l’anomenat “golpe de cuchara” (Vera & Marco, 1998), que apareix a tots els llocs estudiats, tant a marges de petites dimesions com als de major extensió. Tam-bé trobam l’efecte domino que, com diu Ramón (1997), apareix quan cau un marge i la concentració del flux superficial d’aigua en el punt de ruptura del mur fa augmentar la pressió sobre els murs situats per sota de l’afectat inicialment, i es produeix una ruptura continua.La majoria de marges abandonats o sense un manteniment correcte apareixen a les zones més allunyades de les carreteres o camins principals de la zona estudiada. Els conreus predominants són els de secà, sobretot arbrat com oliveres i ametllers. A la majoria dels casos, s’està iniciant el procés de colonització dels marges per part de vegetació arbustiva i per pins (Pinus halepensis).Hom no ha apreciat cap relació entre l’amplada i la longitud dels marges i el seu abandonament. S’han trobat marges abandonats o sense mantenir de petites dimensions però també marges de 7 o 8 metres de fons i 2 o 3 d’alçada de paret, en els que la moderna maquinària podria accedir-hi, motiu que Marco

1�� Fragilitat de les marjades en cas de pluges intenses.

& Morales (1995) exposen com un factor explicatiu de l’abandonament d’ explotacions agràries i de la manca de conservació de les parets de pedra en sec, fet que no es produeix a la nostra zona.Tampoc podem parlar d’una relació entre l’altura on es trobem els marges i el seu estat de conservació. Si bé és cert que des dels 200 metres d’altura el procés d’abandonament es fa més intens, també s’han trobat marges abandonats a alçades inferiors a 100 metres. Un altre fenomen observat és que el man-teniment de les parets de pedra en sec no només es troba relacionat amb activitats agràries si no també amb la propietat de les finques. S’ha apreciat que propietaris estrangers mantenen amb molta cura aquest patrimoni cultural malgrat que les finques hagin perdut el seu ús agrícola. De fet, en relació a l’activitat econòmica predominant a les terres marjades, existeix un increment dels usos turístics, els anomenats hotels rurals (Rosselló, 1995) que presenten un excel·lent grau de manteniment de les parets i dels con-reus existents de cara als seus clients.En canvi, a finques on es manté una activitat agrícola de cap de setmana, els coneguts com week-end farmers, hom es troba amb el fenomen contrari, la manca de temps i també de coneixements, provoca que, quan cau un marge, pugui passar molt temps fins que s’arregla i si es troba situat a un lloc de difícil accés, el temps d’abandonament augmenta, originant un risc major per marges situats per sota.Per últim, l’anàlisi de precipitacions intenses, tant en quantitat com en temps de caiguda, permet apreci-ar que els marges, estiguin o no abandonats, no tenen capacitat de fer front a importants volums d’aigua, com va succeir el 30 de gener d’enguany o també fa pocs dies, dilluns passat, quan una pluja de 6 litres en 20 minuts provocà la caiguda de marges a diferents llocs de la vall, essent especialment important el cas del marge situat a la carretera C-711 a l’entrada de Sóller, pel risc que originà sobre una via de comunicació.És aquest factor del risc un dels més importants de cara a futurs treballs sobre el tema de la vulnerabilitat de les marjades davant pluges intenses. La bibliografia referida a aspectes d’erosió i escorrentia és ampla però el risc que es crea cap a la població ha estat poc estudiat.Els riscos més habituals venen donats per l’ocupació antròpica de zones de perill, històricament poc poblades, però que ara s’han convertit en zones urbanes o periurbanes, i amb una població amb un des-coneixement del risc en que es troba, el que suposa que aquest augmenti exponencialment. No només el poblament provoca riscos, activitats d’esbarjo a la muntanya, tan de moda actualment, es desenvolupen a zones marjades sense manteniment, de manera que esllavissades o la caiguda de parets sobre els ca-mins de muntanya, poden ser un perill per una població poc coneixedora de la natura dels moviments de vessants a la serra de Tramuntana.

AGRAïMENTS

Gràcies a en Xavier Rosselló, en Toni de Son Blanco, en Tià Mulet i en Joan Puigserver per l’ajuda pres-tada a l’hora de realitzar el treball de camp i pel seu temps contant efectes de la pluja sobre els marges.Aquest treball ha estat finançat pel projecte IPIBEX, CGL2005-07664-CO2/CLI.

REFERèNCIESBIBLIOGRÀFIquES

Belmonte, F.; Romero, A.; López, F. (1999) Efectos sobre la cubierta vegetal, la escorrentía y la erosión del suelo, de la alternancia cultivo-abandono en parcelas experimentales. Investigaciones Geográficas 22, pp. 95-107.

Cerdà, A. (2002) Tierras marginales, abandono del campo y erosión. Mètode 36. Universitat de València.

Durán, V. H.; Martínez-Raya, A.; Aguilar, J. (2002) Control de la erosión en los taludes de bancales, en terrenos con fuertes pendientes. Edafologia, vol. 9 (1), pp. 1-10.

Grimalt, M.; Blázquez, M. (1989) Abancalamiento de vertientes en la serra de Tramuntana de Mallorca. Actas XI Congreso Nacional de Geografía, pp. 100-108.

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Grimalt, M.; Rodríguez, R.; Alomar, G.; Ferrer, I.; Reynès, A. (2002) Paisatge i pedra en sec a Mallorca. La serra de Tramontana de Mallorca, les muntanyes construïdes. Mètode 36, Universitat de València.

Marco, J. A.; Morales, A. (1995) Terrazas de cultivo abandonadas en el sureste peninsular: aspectos evolutivos. Investigaciones Geográficas 13, pp. 81-90.

Ramón, J. (1997) Els processos d’erosió hidrica interna damunt marjales. En FODESMA. Consell Insu-lar de Mallorca (ed.) La pedra en sec. Obra, paisatge i patrimoni, pp. 319-326.

Rodríguez-Aizpeolea, J.; Pérez-Badia, R.; Cerdà-Bolinches, A. (1991) Colonización vegetal y produc-ción de escorrentía en bancales abandonados: vall de Gallinera, Alacant. Cuaternario y Geomofologia 5, pp. 119-129.

Romero, A. (2003) Influencia de la litología en las consecuencias del abandono de tierras de cultivo en medios mediterráneos semiáridos. Papeles de Geografía 38, pp. 151-165.

Romero, L. E.; Ruíz, P.; Pérez-Chacón, E. (1997) Procesos erosivos asociados a bancales con muro en la cuenca del Guiniguada (Gran Canaria. Islas Canarias). En Consell Insular de Mallorca-FODESMA (ed.) La pedra en sec. Obra, paisatge i patrimoni. pp. 335-350.

Romero, L. E.; Ruíz, P.; Hernández, L. (2003) El espacio de bancales en el tramo inferior de la cuenca del Guiniguada: características antrópicas y estado actual. Vegueta 7, pp. 211-227.

Rosselló, J. (1995) Les noves modalitats turístiques a Mallorca: la vall de Sóller. La formació, la reha-bilitació i les noves modalitats turístiques. Turisme i Investigació 3, UIB-CODEFOC, pp. 273-279.

Rosselló, J. (1997) Assaig de quantificació del desenvolupament lineal del marjament en funció de la superficie graonada. En Consell Insular de Mallorca-FODESMA (ed.) La pedra en sec. Obra, paisatge i patrimoni, pp. 373-380.

Rosselló, J. (1999) Cabals a la vall de Sóller: episodis d’escorrentia intensa, 1976-1980. Memòria d’investigació inèdita.

Vera, J. F.; Marco, J. A. (1998) Impacto de los usos del suelo y erosión en cuencas vertientes del sur del País valenciano. Investigaciones Geográficas 6. pp. 7-31.

1�0

1�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

EL SISTEMA DE PARATS DEL TORRENTE DE CAPOCORB NOU (MALLORCA).

ANáLISIS Y FUNCIONALIDADG. Alomar Garau1; B. Clar 2; M. Siquier

1 Grupo de Climatologia, Riscs Naturals i Territori. Universitat de les Illes [email protected]

2 Colaborador del grupo de Climatologia, Riscs Naturals i Territori. Universitat de les Illes [email protected]

RESUMEN

En la isla de Mallorca, por la falta de corrientes superficiales estables de agua y la permeabilidad del terreno, se han desarrollado desde antiguo técnicas de captación, canalización, regularización y distri-bución del agua de lluvia recogida del subsuelo o de los efímeros torrentes, y cuya atribución última es fundamentalmente agrícola. Uno de los procedimientos consiste en la habilitación de muros de piedra seca dispuestos perpendicularmente al curso natural –es decir, sobre el mismo tálveg–, con lo cual se consigue frenar i regular el caudal de agua y, en el caso aquí observado, prevenir la erosión del suelo en los campos de cultivo. Así se constituye un sistema que se conoce con el nombre local de parats.Los parats del torrente de Capocorb Nou, en el sureste de Mallorca, son un buen modelo de este tipo de control con una función reguladora y antierosiva, al servicio de los campos agrícolas. Así, en esta comunicación se estudia las características constructivas de los muros, su estado de conservación, su función y el comportamiento del sistema durante las avenidas de los años 1996 y 1998. Asimismo, se hace un examen geomorfológico previo del área de la cuenca afectada, como también una reflexión so-bre la acción humana en los cambios en el uso del suelo y, en definitiva, en la configuración del paisaje. La confección del trabajo ha contado con trabajo de campo, informaciones orales y fotointerpretación de imágenes aéreas y ortofotografías, todo lo cual ha permitido cartografiar convenientemente el sistema. Finalmente, las conclusiones se ponen en relación con un presumible cambio en el régimen de precipi-taciones en Mallorca.Palabras clave: Mallorca, geomorfología antrópica, regulación hídrica, piedra en seco, paisaje agrario, erosión, inundaciones.

1. INTRODUCCIÓN

Una de las más importantes características de la geografía insular de Mallorca (3.604 km2, 211 hab./km2) es la intensidad y extensión espacial de la modificación del paisaje debida a una causa antrópica. El afán transformador y la adaptación deliberada del medio a la causa humana llega en la isla hasta límites ines-perados, y cualquier montículo insignificante de piedra con una apariencia natural o espontánea puede a menudo –y debe– ser interpretado en clave antrópica. La presencia humana en la isla se ha considerado que empieza hace entre 4 y 5 milenios, de forma que ha habido tiempo más que suficiente para que en la fisionomía insular se reconozcan cambios profundos en los que hay que ver sobretodo una marcada intencionalidad transformadora, que ha acentuado y agranda todavía los procesos erosivos que por causa climática se dan en la isla (Rubio, 1989): torrencialidad, estacionalidad, variabilidad de la precipitación, evapotranspiración. La característica climática del dominio mediterráneo, seguramente la más repre-sentativa, es la sequía estival, que supone de tres a cinco meses de aridez. En el ámbito climático del Mediterráneo Occidental, las lluvias moderadas e intensas tienen una marcada distribución otoñal –el otoño meteorológico empieza en el mes de septiembre–, de manera que se producen precisamente cuan-do más desprotegido está el suelo, por la reducción o decurtación de un manto vegetal sobreexpuesto a la sequedad del verano.

1�2 ElsistemadeparatsdeltorrentedeCapocorbNou(Mallorca).Análisisyfuncionalidad

Si los cultivos y los pastos cooperan con el clima para desencadenar procesos de erosión del suelo, el hombre mismo ha intentado, al tiempo, dar una solución técnica –el uso y manejo profuso de la piedra obrada en seco– al problema erosivo que los mismos espacios habilitados para la agricultura provocan. Así, tres son, en Mallorca, los sistemas principales de acondicionamiento para el cultivo con una función antierosiva (Grimalt, 1992, 1998): 1) la anulación de la escorrentía en las vaguadas o talweg, mediante muros perpendiculares al curso del agua, construidos de manera transversal al lecho del torrente, y cuya finalidad es reducir la efectividad de la red de drenaje, por el obstáculo que comporta la presencia de los muros y por la disminución de la pendiente cuando se habilitan en espacios aterrazados; 2) los muros de separación de parcelas de propiedad como elementos inhibidores de la escorrentía, los cuales, además de su función delimitadora, en lugares poco inclinados previenen la formación de corrientes superficiales de agua; y 3) el escalonamiento o aterrazamiento de las vertientes montañosas.Para el objetivo de esta comunicación, interesa aquí centrarse en el primero de estos sistemas: la habili-tación de muros de piedra seca dispuestos perpendicularmente al curso natural –es decir, sobre el mismo talweg–, con la intención de frenar y regular el caudal de agua de arroyada y, en el caso aquí observado, prevenir la erosión del suelo en los campos de cultivo del área del torrente de Capocorb Nou, en el mu-nicipio mallorquín de Llucmajor, al sur de la isla (Mapa 1). Este sistema, conocido en Mallorca con el nombre local de parats (en castellano, albarradas) tiene exponentes en otras áreas de la cuenca mediter-ránea, o bajo la influencia de ésta, y ha centrado no pocos estudios, entre otros países, en Francia (Martin et al., 2006; Schuller et al., 2006; Martin y Didon- LesCot, 2003; Castex, 1996). En Mallorca, Grimalt y Rodríguez (1997) han comprobado y analizado el uso generalizado que tiene este tipo de construcciones en las partes llanas de Mallorca –en su caso, el Levante de la isla–. Así, los parats estudiados encuentran una clara correspondencia con los restanque de la Provenza francesa. No así los llamados tancats del área de Cévennes, que designan muros transversales al curso de torrentes mucho más encajados y con un talweg acusado.

Mapa 1. Situación de la cuenca y torrente de Capocorb Nou, en Llucmajor, sur de Mallorca.

Los parats del torrente de Capocorb Nou son un buen modelo de este tipo de control con una función hídrica reguladora y antierosiva, cuyo fin último es la prevención de la erosión en los campos de cultivo. Se estudia, aquí, las características constructivas de los muros, su estado de conservación, su función y el presumible comportamiento del sistema durante las avenidas de los años 1996 y 1998. Asimismo, se hace un examen geomorfológico previo del área de la cuenca afectada, como también una reflexión sobre la acción humana en los cambios en el uso del suelo y, en definitiva, en la configuración del pai-saje.

1�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

2.ÁREADEESTuDIO:HIDROGRAFíAYGEOMORFOLOGíA

El sur de Mallorca es, en buena parte, morfológica y principalmente un llano calizo postorogénico de edad miocena (los relieves son tabulares, a los que se une una llanura aluvial en el municipio de Cam-pos), recubierto por formaciones cuaternarias o del mismo Mioceno: calcoarenitas, eolianitas, sedimen-tos de playa, conglomerados, limos, brechas y suelos de alteración. El área del torrente de Capocorb Nou, y en conjunto la del torrente principal de cala Pi, en el municipio costero de Llucmajor, está cons-tituida fundamentalmente por calcarenitas y arcillas rojas (terra rossa), mientras que la franja litoral la forman calizas arrecifales. Desde un punto de vista hidrogeográfico, la vertiente marítima de Llucmajor está en parte condicionada por una clara disimetría entre los cursos de agua que desembocan en la bahía de Palma (torrente dels Jueus y torrente de Son Verí), y aquellos que lo hacen directamente hacia el litoral comprendido entre el cabo Enderrocat y s’Estanyol, de los cuales los principales son el torrente de Garonda y el torrente de cala Pi, que drenan amplias zonas de un altiplano conocido como marina de Llucmajor. De hecho, en el torrente de cala Pi confluyen torrentes que provienen, entre otros, de los predios de s’Àguila, Capocorb, Betlem, Cas Busso, Gomera, Son Masset, cala Pi y sa Bassa Plana. Así, el torrente de Capocorb Nou es, en realidad, un tributario o colector del de cala Pi, confluyendo en él allí donde comienza su tramo más encajado, y siendo su recorrido mucho más corto, su cuenca relativa-mente reducida (485,1 hectáreas –4,85 km2– aproximadamente) y su red de drenaje poco desarrollada. De hecho, el torrente de Capocorb Nou excava también un corto aunque incisivo barranco poco antes de confluir con el curso principal (cala Pi), el cual, a su vez, forma un sensacional barranco encajado, de paredes verticales y una acusadísima pendiente.Es dentro de este panorama litológico e hidrogeográfico en el que la acción humana se ha dejado notar en forma de sucesivas adecuaciones del terreno con el objetivo de dedicarlo a la agricultura, lo cual ha llevado desde antiguo a inciar un largo proceso de roturación, de amplias y conocidas repercusiones paisajísticas en Mallorca. Las huellas de este proceso no son sólo las mismas parcelas roturadas o rotes, sino también las barracas –llamadas, en el catalán de Mallorca, barraques de roter– construidas en pie-dra seca para dar cobijo a los campesinos y labradores; o los llamados clapers, esto es amontonamientos puntuales y artificiales de piedras sustraídas del suelo de los alrededores. Por otro lado, estas mismas parcelas acondicionadas para el cultivo requirieron la incorporación de ciertas infraestructuras de pre-vención contra los excesos hídricos, como son las mismas albarradas o parats, o bien otros elementos de control, drenaje o almacenamiento del agua de lluvia, tales como simas (avencs), clavijeras (clavegue-res) o balsas de almacenamiento de agua (basses) cubiertas a veces por un techo de piedra para evitar su evaporación.

3. EL SISTEMA DE PARATS DEL TORRENTE DE CAPOCORB NOU

Una parte considerable del lecho o fondo –en realidad, una muy ligera vaguada– del torrente de Capo-corb Nou está ocupada por cultivos de secano, y donde no lo hace se intercala el acebuchal arborescente (Oleo-Ceratonion), formación que, por otra parte, domina y es característica de esta parte –sa Mari-na– de la isla. En la parte alta del torrente, muy cercana al predio de Cap Blanc, estos cultivos consti-tuyen pequeñas dehesas (zona 1, señalada en el mapa 2), perfectamente delimitadas por muros de piedra seca, en las cuales se combina el labrantío de secano con la arboricultura de almendros e higueras. La arboricultura en estos campos es relativamente reciente (en la fotografía aérea del año 1956, en que se realiza el primer vuelo fotogramétrico de Mallorca, no se observa plantación arbórea ninguna en estos espacios). Las parcelas de cultivo integradas en el torrente objeto de estudio son, en su mayoría, todavía productivas, y tanto los muros de delimitación como los mismos parats son infraestructuras a las que se sigue recurriendo con el objeto de proteger los cultivos de los procesos erosivos cuando estos se desen-cadenan. De hecho, hay señales de reconstrucción de muros parcialmente desmoronados por causa de riada. Estas infraestructuras se integran en el sistema agrícola y llega a veces, la técnica constructiva, a un cierto grado de sofisticación. En las partes media y baja del torrente, en cambio (zonas 2 y 3, señala-das en el mapa 2), las parcelas cultivadas son ya solamente cerealísticas, es decir que no incorporan un substrato arbóreo de almendrar o higueral, y, siendo en general todavía productivas, el estado de conser-vación de los muros es mucho más pobre. En esta parte del área de estudio el pedrisco de los parats lo

1�4 ElsistemadeparatsdeltorrentedeCapocorbNou(Mallorca).Análisisyfuncionalidad

forman caliche –crosta calcària– de grandes dimensiones, y el ancho del muro es mayor, lo cual sugiere un mayor propósito de resistencia a la presión que ejerce la escorrentía en casos de avenida.

Mapa 2. Sistema de parats del torrente de Capocorb Nou (representados con un símbolo de línea trazada perpendicularmente al curso de agua) sobre los campos de cultivo habilitados en la vaguada. Zonificados de 1 a 3, los primeros son campos de

cereal y almendrar, y los últimos son solamente cerealísticos o pastos.

En definitiva, los terrenos de cultivo sobre los que se ha observado la habilitación de parats –es decir, aquellos situados sobre la vaguada, apenas perceptible, que configura el torrente– suman un total de 47,0 hectáreas, de las cuales 28,4 ha constituyen dehesas (un piso cerealístico o de pastos y otro arbóreo de almendrar y figueral) y 18,6 ha son solamente cerealísticas o de pastos. Sólo una pequeña parte de estos campos (1,2 ha) está en una situación de abandono, y en ella crece de nuevo la garriga. En lo que se refie-re a los acondicionamientos a modo de barreras transversales de piedra en seco dentro de estos campos cultivados, se ha contabilizado un total de 45 muros con una función hídrica de control de la escorrentía, de los cuales 42 son parats propiamente dichos –o sea, muros transversales al trazado del curso–, y 3 son paredes a modo de muros de contención que confrontan con las partes bajas de los campos de cultivo, y en las cuales se ha habilitado algún tipo de sistema de drenaje. La totalidad de muros consignados en los campos de cultivo del torrente de Capocorb Nou suma 3.138 m lineales, y sus características formales pueden resumirse como sigue:

Longitud media transversal de los parats: 60,0 m.

Altura máxima de los parats: 0,80 m.Altura mínima de los parats: 0,20 m.Altura media de los parats: 0,43 m.

Anchura máxima de los parats: 3,10 m.Anchura mínima de los parats: 1,10 m.Anchura media de los parats: 1,47 m.

Distancia media entre parats en el conjunto del sistema: 73,4 m.Distancias medias entre parats en una misma parcela: ZONA 1: 86,6 m; ZONA 2: 132,1 m; ZONA 3: 60,0 m.

Longitud media transversal de las paredes (sólo 3 casos): 180,7 m.Altura máxima de las paredes (sólo 3 casos): 1,65 m.

Estado de conservación de los muros (paredes y parats):Muy buen estado de conservación: 27,6%.Buen estado de conservación: 5,7%. Muros con signos de derrumbe: 55%.Sin datos del estado de conservación: 12%.

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Sobre el conjunto agrícola así descrito, los muros construidos transversalmente al curso teórico del torrente tienen, la mayor parte de las veces, un pequeño desnivel, formando así un pequeño bancal y, a una escala menor, un espacio sensiblemente aterrazado (Fig. 1). Estos muros constituyen un sistema de parats cuya función última no es otra que la de prevenir la pérdida de suelo en los campos cultivados cuando sobre estos concurre una avenida importante de agua torrencial. Colocados perpendicularmente sobre el mismo cauce, los muros interfieren sobre la fuerza que alcanza la avenida de agua (el ancho su-pera con creces el alto de los muros) en los casos en que se produce, ralentizando, si no inhibiendo, la ve-locidad de la corriente y la formación de escorrentía concentrada, y evitando, en fin, un grave transporte de tierra hacia las partes más bajas del torrente. Esto es válido sobretodo para episodios de precipitación moderada, pues si ésta es intensa, la eficiencia de los parats puede verse sobrepasada por la avenida de agua, que los supera cuando en la parte anterior a los muros se ha alcanzado el límite de la capacidad de infiltración de suelo. En este sentido, los muros transversales suponen un evidente acondicionamiento del curso del torrente de Capocorb Nou, comportándose también como presas de retención de sedimen-tos. Con todo, el torrente de Capocorb Nou, en la parte estudiada, no aparece hídricamente regulado por un sistema de muros transversales a lo largo de todo su recorrido, sino por tramos en los que en unos existe acondicionamiento y en otros no, de ahí la zonificación propuesta del sistema (Mapa 2).

Figura 1. Parat en un campo de cultivo de Capocorb Nou en régimen de dehesa. El muro es transversal al ligero talweg que forma el cauce del torrente.

Esta disposición de los muros, así como su distribución a lo largo del teórico cauce, debe ser contem-plada como un sistema por el cual la invalidación de una de sus partes puede acabar desencadenando un desmoronamiento del conjunto. Ya se ha dicho, por otra parte, que existe un cierto desnivel no sólo, con toda lógica, entre las parcelas de cultivo situadas en la parte más alta del torrente y las que se sitúan tor-rente abajo, sino también entre los mismos muros dentro de una misma parcela (la distancia media entre parats es de 73,4 m). Esto ha originado un aterrazamiento que, sin embargo, es apenas perceptible. Así, el desnivel a lo largo del sistema –desde la primera parcela cultivada hasta la cota en la que el torrente se encaja abruptamente poco antes de cala Pi– es de 30 metros para una distancia de 2.800 m, lo que da una pendiente media del torrente principal de Capocorb Nou a lo largo del sistema del 1,07%.Mención aparte merecen los muros con los que, en su parte más baja, se cierran los recintos de la zona 1, señalada en el Mapa 2. Éstos no constituyen parats propiamente dichos, sino paredes en las que se han habilitado aberturas (clavijeras o clavegueres) por las que desagua el agua de arroyada cuando ésta alcanza una cierta altura. Estas paredes (Fig. 2) presentan en su construcción, por este y otros motivos, un elevado grado de sofisticación e ingenio, y la sola presencia de sus elementos de singularización –las

1�� ElsistemadeparatsdeltorrentedeCapocorbNou(Mallorca).Análisisyfuncionalidad

mismas clavijeras, como también ciertas huellas de una reconstrucción más o menos reciente– prueba la existencia de una intervención a gran escala de carácter antrópico destinada a prevenir la erosión en los campos de cultivo. Se da la circunstancia según la cual los campos de cultivo de la zona 1 y 2 se asien-tan en buena parte sobre una franja alargada de litología de arcillas rojas –terra rossa– (impermeables), coincidentes, de facto, con la suave vaguada excavada por el torrente. Los problemas de embalsamiento que presumiblemente esto causa se resuelven, en apariencia, precisamente con la abertura en la pared de las mencionadas clavijeras de desagüe, situadas a una altura de entre 10 y 35 cm del suelo, y con unas dimensiones de unos 20 × 25 cm (Fig. 2). Los parats en la última parte del torrente, por el contrario, se sitúan todos sobre un piso calcáreo, como es el caso mayoritario de lo que ocurre en el Levante de Mallorca (Grimalt y Rodríguez, 1997), en donde el substrato de asentamiento es casi siempre calcarení-tico o calcáreo-dolomítico.

Figura 2. Pared de delimitación de parcela de cultivo, en la parte final de la misma, y orientada perpendicularmente al sentido de la vaguada, habilitada con clavijeras –clavegueres– de desagüe de agua en caso de inundación.

4. COMPORTAMIENTO DEL SISTEMA DE PARATS DURANTE LOS EPISODIOS DE PRECIPITACIÓN INTENSA DE LOS AñOS 1996 Y 1998

Viene finalmente a colación un examen del comportamiento del sistema durante las avenidas provocadas en el torrente de cala Pi y sus colectores debidas a dos episodios de precipitación intensa (1996 y 1998) que afectaron el sur de la isla. La reconstrucción, mediante fotointerpretación y observación directa de señales de nivel durante el trabajo de campo, de la dirección del flujo de agua superficial, así como de las áreas de inundación dentro del sistema, permite asegurar la existencia de casos de avenida de agua en el torrente de Capocorb Nou durante dichos episodios. Que el torrente sea operativo justifica por si solo la presencia de parats en el talweg –y más aún, en algunos casos, su cuidado o reconstrucción–, con una finalidad antierosiva y de control hídrico. Además, se cuenta con medidas de caudal (Grimalt et al., 2001) tomadas al efecto. Así, el torrente de cala Pi y sus tributarios (entre ellos el de Capocorb Nou) ha estado afectado por al menos los siguientes episodios históricos de avenida, consignados por el mismo Grimalt et al. (2001):

Año 1985: Avenida poco importante.Año 1989: Avenida de gran intensidad.Año 1996: Avenida de gran intensidad.Año 1998: Avenida de gran intensidad.

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

En los años 1996 y 1998, la precipitación dejó los siguientes valores en estaciones cercanas a la zona de estudio:

- Estación de Cas Busso: 155,5 mm en 24 horas (15 de septiembre de 1996) y 140 mm (17 de noviembre de 1988). Máximo histórico anterior: 132,5 mm (6 de septiembre de 1989). Grimalt (1992) ha calculado para la estación de Cas Busso un periodo de retorno, para 100 mm en 24 horas, de 12 años, y de 25 años para una máxima en 24 horas de 145 mm.

- Estación des Mas Déu: 22,2 mm (15 de septiembre de 1996) y 90,0 mm (17 de noviembre de 1988). Máximo histórico anterior: 100,5 mm (5 de septiembre de 1989).

- Estación des Cap Blanc: Máximo histórico: 129,4 mm (17 de octubre de 1974).- Estación de Llucmajor: 5,2 mm (15 de septiembre de 1996) y 57,7 mm (17 de noviembre de

1988). Máximo histórico anterior: 90,0 mm (11 de octubre de 1962).

Durante las inundaciones en el este y sur de Mallorca, en el mes de septiembre de 1989 (días 5 y 6), el torrente de cala Pi tuvo una avenida de notable intensidad. Sin embargo, nada parece indicar que el caudal aportado por el torrente de Capocorb Nou fuese considerable, cosa que no ocurre con las inundaciones de los años 1996 y 1998. Las intensas precipitaciones del 15 de septiembre de 1996 fueron provocadas por la presencia de un único núcleo convectivo, muy focalizado, en la vertical sobre el sur de Mallorca. Ese dia, en el torrente de cala Pi (en un último punto de medida situado poco después de la confluencia del torrente de Capocorb Nou) se alcanza un caudal màximo de 133,3 m3/s. Dos años después, la lluvia torrencial caída los dias 17 y 18 de noviembre de 1998 se relaciona con un núcleo convectivo de al-cance mesoescalar debido a una pequeña perturbación norteafricana con una situación de inestabilidad atmosférica en las capas medias. Estos días, el torrente de Capocorb Nou aporta un caudal significativo al torrente mayor de cala Pi, que tuvo una avenida de gran intensidad. Mediciones de caudal en 3 puntos del torrente mismo de Capocorb Nou (puntos de medida a, b y c del Mapa 3), realizadas por Grimalt et al. (2001), muestran cómo sus valores fueron más reducidos (21,52 m3/s, 29,46 m3/s y 30,8 m3/s de valor crítico extremo), aunque no menos importantes, que los que se registraron en los puntos de medida del torrente de cala Pi (superiores a 44,0 m3/s y con un máximo valor de 131,8 m3/s).

Mapa 3. Puntos de medida de caudal (a, b y c) en el tramo final del torrente de Capocorb Nou, tomados de Grimalt et al. (2001).

Las características morfométricas del torrente examinado (altura máxima de la cuenca: 92,1 metros; pendiente media del torrente: 1,07%; el orden máximo no se ha anotado ya que no se estudia la totalidad de la red de drenaje) dan lugar, en la zona de estudio, a un flujo de carácter laminar, que sólo en la parte final del curso, cuando éste se encaja abruptamente, unido ya al torrente de cala Pi, pasa a ser concentra-do. La morfometría del área de estudio se resume del modo siguiente:

1�� ElsistemadeparatsdeltorrentedeCapocorbNou(Mallorca).Análisisyfuncionalidad

Área teórica de la cuenca del torrente de Capocorb Nou: 485,1 ha.Altura media de la cuenca del torrente de Capocorb Nou: 64,9 m.Altura màxima de la cuenca: 92,1 m.Altura mínima de la cuenca (mar): 5 m.Pendiente media de la cuenca: 0,98.Longitud del torrente principal de Capocorb Nou a lo largo del sistema de parats (sin sus otros colectores secundarios): 2.800 m.Pendiente media del torrente principal de Capocorb Nou a lo largo del sistema de parats: 1,07%.

El carácter laminar del flujo de agua cuando actúa sobre el sistema de parats estudiado, lo prueba no sólo la existencia de claras señales de nivel en alguno de los muros (Fig. 3), sino también la mencionada adecuación de estos mismos muros mediante agujeros practicados a cierta altura (35 cm de máximo) y distribuidos longitudinalmente a lo largo del muro, a cierta distancia unos de los otros (Fig. 2), para que evacúen el agua sobrante cuando ésta ha alcanzado ya un cierto nivel en los campos de cultivo que interesa proteger. De hecho, el área se caracteriza por una escasísima fisuración torrencial de un cauce sobre el que, además, los parats tienen la función añadida de laminar las puntas de caudal.

Figura 3. Señal de nivel de sedimento, incrustado en un muro levantado en un campo de cultivo de Capocorb Nou, afectado por una avenida de agua con el consiguiente transporte de carga sólida.

5. CONCLUSIONES

La cuenca de un torrente menor del sur de Mallorca, en la zona conocida como Capocorb Nou, frente a cala Pi, presenta interesantes ejemplos de regulación hídrica en campos de cultivo mediante una inter-vención antrópica destinada a evitar su erosión. Esta intervención consiste en la habilitación de muros transversales a la línea de flujo –parats–, los cuales, a lo largo de unos 2.800 m de longitud del torrente a su paso por las parcelas agrícolas, y salvando un muy débil desnivel (30 metros) entre el primero y el último de estos campos, constituyen un sistema cuya finalidad es inhibir la formación de caudal en casos de avenida, permitir el cultivo en el fondo de la vaguada y, en fin, evitar la pérdida de sedimento en estas áreas agrícolas.Se ha comprobado que el torrente de Capocorb Nou es plenamente operativo durante ciertos episodios de precipitación intensa (1996 y 1998, pero también otros), hecho que ha sido aprovechado para la causa humana mediante la adecuación de campos de cultivo sobre las mismas áreas de sedimentación –hay un

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

dominio de los flujos laminares en el área de estudio–. Al mismo tiempo, la misma presencia de parats en el área que recorre el torrente demuestra la existencia de un riesgo potencial de erosión, que se activa cuando en la zona concurren ciertos casos de lluvias intensas con un resultado de inundaciones, ane-gamiento y de fuerte escorrentía superficial. En la mayoría de los casos examinados (55%), los muros presentan algún tipo de signo de derrumbamiento por causa de escorrentía, si bien conservan todavía su función inhibidora de la misma, mientras los campos de cultivo permanecen en uso. Que gran parte de ellos sea todavía productiva refuerza, además, la voluntad de prevención contra la erosión. Es por esto por lo que ciertos muros presentan señales de reconstrucción y sofisticadas intervenciones a modo de ingeniería hidráulica, lo cual no sólo confirma la ocurrencia de riadas de carácter catastrófico para la agricultura en el área, sino que pone de manifiesto, sin duda, una prevención contra el riesgo. Del análisis de la influencia de los acondicionamientos de carácter antrópico, en forma de muros de piedra en seco dispuestos y distribuidos convenientemente con una finalidad antierosiva, y de la ac-tuaciones humanas de control hidrológico, se resuelve que la invalidación del sistema descrito puede tener graves efectos de erosión, con la consecuente pérdida de capacidad agrológica del suelo. Así, la permanencia de la práctica agrícola, y con ella la conservación de los sistemas de carácter antrópico de regulación hídrica, es necesaria no ya solamente por un motivo de prevención contra el riesgo, sino porque, además, las infraestructuras de piedra en seco –muros de delimitación de parcelas, parats, mu-ros de bancal, caminos y otros elementos de ingeniería popular– constituyen en Mallorca elementos de singularización paisajística de primer orden. En la isla, la degradación o la desaparición misma de estos elementos, bien puntualmente, o como componentes de un sistema más o menos complejo, supone la pérdida de una de sus más relevantes señas de identidad.

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

Castex J-M. (1996) Erosion des terrasses de culture et documents cadastraux. Revue d’Analyse Spatiale (Mélanges en hommage à Maurice JULIAN: Géomorphologie, risques naturels et aménagement), n° 38-39.

Grimalt, M. (dir.) (2001) Anàlisi de les inundacions de novembre del 2001 als torrents de Portopetra i de Cala Llonga. Conselleria de Medi Ambient. Direcció General de Recursos Hídrics. Universitat de les Illes Balears. Departament de Ciències de la Terra.

Grimalt, M. (dir.) (2001) Ànalisi de les inundacions de 1996 i 1998 al torrent de cala Pi i a altres cursos del vessant marítim de Llucmajor. Conselleria de Medi Ambient. Direcció General de Recursos Hídrics. Universitat de les Illes Balears. Departament de Ciències de la Terra.

Grimalt, M. (1998) L’home com a factor geomorfològic a Mallorca. L’enginyeria popular amb finalitat antierosiva. En Fornós, J. J. (ed.) Aspectes geològics de les Balears, edición en conmemoración del X Symposium sobre l’Ensenyament de les Ciències de la Terra (AEPECT), Universitat de les Illes Balears, Palma, pp. 423-434.

Grimalt, M.; Rodríguez, R. (1997) Caracterizació dels murs de pedra transversals als cursos d’aigua del terme de Manacor (Mallorca). En Consell Insular de Mallorca - FODESMA (ed.) La pedra en sec. Obra, paisatge i patrimoni, pp. 285-293.

Grimalt, M. (1992) Geografia del Risc a Mallorca. Les Inundacions. Institut d’Estudis Baleàrics. Con-selleria de Cultura, Educació i Esports (Govern Balear), Palma.

Martin, C. (dir.) (2006) Espaces en terrasses et prévention de risques naturels en Cévennes. Publication de l’UMR 6012 “ESPACE”, Groupe de recherche “Cévennes” – Projet TERRISC. Maison de la Géogra-phie, 17 Rue Abbé de l’Épée, 34090. MONTPELLIER. Dépôt légal: 3ème trimestre 2006, Impression réalisée par La Nef – Chastrusse 87 Quai de Brazza, BP 28, 33015 BORDEAUX.

1�0 ElsistemadeparatsdeltorrentedeCapocorbNou(Mallorca).Análisisyfuncionalidad

Martin, C.; Didon-Lescot, J. F. (2003) Caractérisation des fonctionnements hydrologiques et hydrosédi-mentaires de la Vallée Obscure (commune de Peyroles). Rapport intermédiaire au SMAGE des Gardons, 29 p.

López Bermúdez et al. (1979) Inundaciones catastróficas, precipitaciones torrenciales y erosión en la provincia de Murcia. Papeles del Departamento de Geografía, 8, pp. 49-91.

Rubio, J. L. (1989) Erosión del suelo y gestión ambiental en condiciones mediterráneas. En Actas II Jornadas de Ecología: Bases Ecológicas para la Gestión Ambiental, Zaragoza, junio de 1988. Options Mediterranéennes (Sèrie A: Seminaires) 3, pp. 323-326.

Schuller, F. et al. (2006) Le projet “Ressource en eau”: les efforts pour la rehabilitation des tancats. 141 Ét. Géogr. Phys., Supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC.

1�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

CARACTERITZACIÓ DEL MARJAMENT I CONSEqÜèNCIESDEL’ABANDONAMENTDE

LES ESTRUCTURES A LA CONCA DE SA FIGUERA (MALLORCA)

A. Reynés1; P. Alvaro1; G. Alomar1; J. Vadell2. Cartografia G. Alomar Garau1

1 Departament de Medi Ambient del Consell de Mallorca. Carrer del General Riera, 111. 07010 - [email protected]

2 Departament de Biología. Universitat de les Illes Balears. 07122 - Palma

RESUM

Els marges de pedra en sec ocupen una part important de la serra de Tramuntana i tenen fortes implica-cions paisatgístiques, agronòmiques, ambientals i culturals. Més de la meitat d’aquesta àrea marjada es troba en avançat estat de degradació, amb marges i estructures de drenatge artificials que han perdut la funció de regulació hídrica i nombroses marjades abandonades colonitzades per la vegetació espontània.En el present estudi es caracteritza el marjament a la conca del torrent de sa Figuera (Sóller) i s’avalua el funcionament de la xarxa de drenatge natural i antròpica durant episodis de precipitacions intenses, a partir del treball de camp i la cartografia detallada dels elements. Alhora, es descriu i s’analitza el procés de deteriorament que afecta aquests espais i les conseqüències ambientals que se’n deriven. Paraules clau: marjades, patrimoni, degradació, erosió hídrica, incendis forestals.

RESUMEN

Los muros de piedra en seco ocupan una parte importante de la serra de Tramuntana y tienen grandes implicaciones paisajísticas, agronómicas, ambientales y culturales. Más de la mitad de esta área aban-calada se encuentra en avanzado estado de degradación, con muros y estructuras de drenaje artificiales que han perdido su función de regulación hídrica y numerosos bancales abandonados colonizados por la vegetación espontánea.En este estudio se caracteriza el abancalamiento de la cuenca del torrente de sa Figuera (Sóller) y se evalúa el funcionamiento de la red de drenaje natural y antrópica durante episodios de precipitaciones intensa, a partir del trabajo de campo y la cartografía detallada de los elementos. Al mismo tiempo se describe y ana-liza el proceso de deterioro que afecta a estos espacios y las consecuencias ambientales que se derivan.Palabras clave: bancales, patrimonio, degradación, erosión hídrica, incendios forestales.

INTRODUCCIÓ

Els marges constitueixen l’element antròpic més característic del paisatge de la serra de Tramuntana, el sistema muntanyós més important de l’illa de Mallorca. Els espais marjats ocupen un 20% de l’àrea (més de 200 km2), i alguns municipis com Sóller o Alaró tenen més de la meitat de la superfície marjada (Consell de Mallorca, 1994-2005). L’existència d’aquestes estructures ja està documentada en el segle XIII a la vall de Sóller. La transfor-mació dels vessants en espais escalonats experimentà una expansió contínua i lligada a diversos factors, entre els quals destaca la importància de l’oli com a producte d’exportació. Al final del segle XVIII, tot i que continuava la rota de terres per crear nous olivars i transformar els que ja hi havia, s’inicià la disminució dels rendiments a causa de l’ocupació de terrenys marginals, les dificultats del conreu i l’es-tancament dels mètodes de cultiu (Pérez, 1995).

1�2 Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa Figuera (Mallorca)

Altres conreus són, per exemple, el de la vinya, afavorit en algunes èpoques per la política fiscal, o els tarongers, que a la vall de Sóller suposaren una transformació profunda d’espais antigament ocupats per l’olivera.A partir de la segona meitat del segle XX, amb la manca de rendibilitat de les explotacions i el creixe-ment i la consolidació del sector turístic, els cultius a marjades s’han abandonat progressivament.Els camps marjats constitueixen un patrimoni cultural, paisatgístic i natural de primer ordre i tenen un paper ambiental important, tant pel que fa a l’estabilització dels vessants per la presència d’estructures associades amb la finalitat de controlar i minimitzar els efectes de l’escolament i reduir la pèrdua de sòl (Alomar et al., 2000a), com per afavorir la biodiversitat, ja que constitueixen l’hàbitat de nombroses espècies animals i vegetals (Alomar et al., 2000b).L’abandonament dels cultius i la manca de manteniment del marges en provoca la degradació, amb la proliferació d’esbaldrecs, l’alteració dels sistemes de drenatge tradicional i la colonització dels antics conreus. La investigació que ha duit a terme el Departament de Medi Ambient i Natura del Consell de Mallorca en el marc del projecte TERRISC (Recuperació d’Espais Marjats i Prevenció de Riscs Naturals) ha centrat part del treball en l’estudi del marjament a la conca del torrent de sa Figuera, amb especial refe-rència a la xarxa de drenatge antròpica, i s’han analitzat les conseqüències de l’abandonament del camps marjats en el perill d’incendi i sobre els processos de regulació hídrica i erosió.

ÀREA D’ESTUDI: LA CONCA DEL TORRENT DE SA FIGUERA

El torrent de sa Figuera se situa a la part septentrional del municipi de Sóller, en el sector central de la serra de Tramuntana. La conca ocupa una àrea de 4,88 km2 i el curs d’aigua principal té un recorregut d’uns 3 km de longitud. El desnivell és considerable (818 m), amb pendents que superen els 20º a un 45% de l’àrea i amb un pendent mitjà del torrent de 15º. A la zona, especialment a la part central i a les cotes més altes, hi predominen les bretxes, calcàries mas-sives i dolomies del Lias, en general molt permeables i consistents. Hi afloren també litologies menys consistents, també permeables, com roques volcàniques i terres roges a la zona de Son Llampaies o Cas Bernats, i argiles de l’Infralias i del Keuper molt impermeables i plàstiques.Les precipitacions mitjanes anuals són de 630 mm en el Port de Sóller, mentre que a la part alta se su-peren els 800 mm.El marjament a sa Figuera està lligat a la importància que adquirí el conreu de l’olivera primer i del ta-ronger després (Fotografies 1 i 2). A la vall de Sóller, el cultiu de l’olivera fou dominant fins al final del segle XVIII. L’oli, que s’exportava cap a la península des del port de Sóller, es combinava amb la pro-ducció de cítrics, que assolí el màxim esplendor entre 1840 i 1860. Les plagues que afectaren els taron-gers al final de segle XIX iniciaren la decadència dels cultius. A partir de la dècada dels anys seixanta, s’abandonaren progressivament les activitats agràries i el manteniment de les construccions associades (marjades, ralles, camins...), i s’inicià l’explotació turística del port. Segons les informacions orals recollides, malgrat el declivi agrícola, es treballà fins a la dècada dels anys cinquanta en la construcció de nous marges als costers de ses Basses i na Maniaga, amb recursos econòmics provinents de l’emigració.

Fotografia 1. Marjades d’olivar.Fotografia 1. Marjades d’olivar. Fotografia 2. Marjades de tarongers situades al llindar del torrent.

Fotografia 2. Marjades de tarongers situades al llindar del torrent.

1�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Altres conreus són, per exemple, el de la vinya, afavorit en algunes èpoques per la política fiscal, o els tarongers, que a la vall de Sóller suposaren una transformació profunda d’espais antigament ocupats per l’olivera.A partir de la segona meitat del segle XX, amb la manca de rendibilitat de les explotacions i el creixe-ment i la consolidació del sector turístic, els cultius a marjades s’han abandonat progressivament.Els camps marjats constitueixen un patrimoni cultural, paisatgístic i natural de primer ordre i tenen un paper ambiental important, tant pel que fa a l’estabilització dels vessants per la presència d’estructures associades amb la finalitat de controlar i minimitzar els efectes de l’escolament i reduir la pèrdua de sòl (Alomar et al., 2000a), com per afavorir la biodiversitat, ja que constitueixen l’hàbitat de nombroses espècies animals i vegetals (Alomar et al., 2000b).L’abandonament dels cultius i la manca de manteniment del marges en provoca la degradació, amb la proliferació d’esbaldrecs, l’alteració dels sistemes de drenatge tradicional i la colonització dels antics conreus. La investigació que ha duit a terme el Departament de Medi Ambient i Natura del Consell de Mallorca en el marc del projecte TERRISC (Recuperació d’Espais Marjats i Prevenció de Riscs Naturals) ha centrat part del treball en l’estudi del marjament a la conca del torrent de sa Figuera, amb especial refe-rència a la xarxa de drenatge antròpica, i s’han analitzat les conseqüències de l’abandonament del camps marjats en el perill d’incendi i sobre els processos de regulació hídrica i erosió.

ÀREA D’ESTUDI: LA CONCA DEL TORRENT DE SA FIGUERA

El torrent de sa Figuera se situa a la part septentrional del municipi de Sóller, en el sector central de la serra de Tramuntana. La conca ocupa una àrea de 4,88 km2 i el curs d’aigua principal té un recorregut d’uns 3 km de longitud. El desnivell és considerable (818 m), amb pendents que superen els 20º a un 45% de l’àrea i amb un pendent mitjà del torrent de 15º. A la zona, especialment a la part central i a les cotes més altes, hi predominen les bretxes, calcàries mas-sives i dolomies del Lias, en general molt permeables i consistents. Hi afloren també litologies menys consistents, també permeables, com roques volcàniques i terres roges a la zona de Son Llampaies o Cas Bernats, i argiles de l’Infralias i del Keuper molt impermeables i plàstiques.Les precipitacions mitjanes anuals són de 630 mm en el Port de Sóller, mentre que a la part alta se su-peren els 800 mm.El marjament a sa Figuera està lligat a la importància que adquirí el conreu de l’olivera primer i del ta-ronger després (Fotografies 1 i 2). A la vall de Sóller, el cultiu de l’olivera fou dominant fins al final del segle XVIII. L’oli, que s’exportava cap a la península des del port de Sóller, es combinava amb la pro-ducció de cítrics, que assolí el màxim esplendor entre 1840 i 1860. Les plagues que afectaren els taron-gers al final de segle XIX iniciaren la decadència dels cultius. A partir de la dècada dels anys seixanta, s’abandonaren progressivament les activitats agràries i el manteniment de les construccions associades (marjades, ralles, camins...), i s’inicià l’explotació turística del port. Segons les informacions orals recollides, malgrat el declivi agrícola, es treballà fins a la dècada dels anys cinquanta en la construcció de nous marges als costers de ses Basses i na Maniaga, amb recursos econòmics provinents de l’emigració.

Fotografia 1. Marjades d’olivar.Fotografia 1. Marjades d’olivar. Fotografia 2. Marjades de tarongers situades al llindar del torrent.

Fotografia 2. Marjades de tarongers situades al llindar del torrent.

METODOLOGIA

La caracterització del marjament de la conca s’ha realitzat a partir del treball de camp amb la utilització de cartografia base 1:5000 i d’ortofotografia aèria de l’any 2002. A l’hora d’avaluar l’estat de conser-vació de les marjades, s’ha adaptat la metodologia per a la catalogació i l’anàlisi dels camps marjats aportada en el projecte PATTER. El treball de camp ha permès també identificar el processos que con-tribueixen a la degradació. La informació s’ha integrat i processat mitjançant el SIG ArcGis 9.0, per elaborar la cartografia temàtica, obtenir dades i analitzar la interrelació entre diferents variables d’estudi. D’altra banda, la consulta de fonts orals ha facilitat la feina a l’hora de datar la construcció d’alguns camps marjats i l’any d’abandonament dels conreus, i ha servit també per localitzar elements de pedra en sec associats i determinar-ne la funcionalitat.El perill d’incendi a l’àrea pilot s’ha avaluat amb l’anàlisi del comportament del foc en funció de les propietats de la vegetació que trobam a sa Figuera a partir del model de combustibilitat de Rothermel, amb l’adaptació que en va fer l’ICONA (in Vélez 2000), i la incorporació de l’efecte de la topografia. Com a variables d’estudi s’han considerat la inflamabilitat, la càrrega de combustible de la vegetació i el pendent del vessant i l’orientació.La informació sobre marjament, desbordaments del torrent i incendis forestals s’ha complementat amb la consulta de diferents fonts arxivístiques.

RESULTATS

Les marjades a sa Figuera

Les marjades ocupen actualment el 71% (3,5 km2) de la superfície de la conca. Atès que la zona urbana del Port de Sóller (10% de l’àrea), es construí parcialment sobre camps marjats, només restaven sense marjar les parts menys accessibles de la muntanya de Bàlitx i el bosc del puig de sa Bassa. Els olivars ocupen gairebé el 95% de l’àrea marjada i se solen combinar amb garrovers i, puntualment, amb amet-lers. Els tarongers, malgrat la importància econòmica que varen adquirir al segle XIX, avui només ocu-pen el 3,2% i se situen a cotes baixes, on els sòls són més profunds i fèrtils. L’activitat agropecuària ha minvat molt i ocupa el 47% de les marjades. Això no obstant, es tracta d’una agricultura residual de rendibilitat escassa, amb una producció destinada més a l’autoconsum que a la comercialització. A la majoria de les marjades de fruiters de secà, hi pasturen ovelles, pràctica habitual a l’illa que contribueix a conservar-les lliures de vegetació. La resta de marjades estan abandonades, i s’hi observen diferents etapes de colonització vegetal, ullastrars (Cneoro tricocci-Ceratonietum siliquae) i garrigues d’albada i xiprell (Anthyllido cytisoidis-Teucrietum majorici), sovint amb la presència de càr-ritx (Ampelodesmos mauritanica) i coberta de pins (Pinus halepensis).

1�4 Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa Figuera (Mallorca)

D’altra banda, darrerament es produeix una transformació de l’espai agrícola en lloc d’esbarjo i residen-cial, amb la reforma de cases i porxos, la construcció de nous habitatges i l’obertura de noves pistes.

Sistemes de drenatge associats als camps marjats

L’esglaonament del vessant en marjades suposa, en primer lloc, una rectificació i una segmentació del pendent. D’altra banda, la disposició d’abundant reble rere el paredat dels marges, característica de la tècnica de pedra en sec, afavoreix la infiltració de l’aigua (Reynés et al., 2006). A més, un conjunt d’es-tructures annexes de drenatge asseguren l’estabilitat del conjunt, amb una cartografia que evidencia una extraordinària intervenció sobre la xarxa hidrogràfica (Fig. 1). L’elevat pendent, les pluges intenses i l’ús intensiu de l’espai agrícola de sa Figuera exigiren l’arranjament dels cursos naturals i la creació d’una xarxa de drenatge complexa i extensa, amb una gran diversitat d’estructures planejades per controlar els efectes negatius de les aigües i facilitar el conreu de les marjades.

Figura 1. Mapa de la xarxa hidrogràfica antròpica.

Els principals sistemes hidràulics que hi trobam són:Torrents canalitzats. Gairebé la totalitat dels cursos (7,7 km) es canalitzaren amb murs de pedra en sec per reforçar els marges del torrents. Alguns, com el de Ca s’Hereu i el del Bosc, estan empedrats. Parats. Es tracta de marges situats perpendicularment al torrent que l’anul·len per aconseguir sòls més profunds i fèrtils i que normalment es complementen amb altres estructures (ralles, albellons) per assegurar-ne l’estabilitat. Els comellars del massís de Bàlitx, vessant calcari molt carstificat i molt permeable, i les capçaleres de la majoria dels torrents foren modificats. Es comptabilitzen uns 8 km lineals de cursos naturals anul·lats (Fotografía 3).Ralles. Una gran part dels camps marjats disposen de canalitzacions de pedra en sec que inter-cepten l’escolament superficial i l’evacuen fora del camp marjat. Les ralles desvien de vegades l’aigua del tàlveg cap a un costat (Bàlitx d’Amunt o Cas Bernats) o bé cap a una altra conca, com és el cas de la ralla del torrent del Salt o a la ralla de Ca s’Hereu (Fotografía 4).

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Albellons. Una altra intervenció habitual consisteix a facilitar l’evacuació de l’aigua acumulada a la marjada mitjançant galeries subterrànies i evitar, d’aquesta manera, que es debiliti l’estruc-tura dels marges. La mateixa tècnica s’empra per soterrar alguns torrents, amb la qual cosa es guanya superfície i es facilita el conreu. L’albelló de l’hort de Can Bardí, amb 75 m de llargària, n’és un bon exemple. A sa Figuera, hi trobam més de 700 m de torrents albellonats.

Fotografia 3. Grans parats a la coma de Bàlitx d’Amunt. Fotografia 4. Ralla de drenatge d’un camp marjat.

L’estat de les marjades

Les marjades en bon estat suposen el 56% del total i se situen principalment a la part central de la conca de sa Figuera (Fig. 2), en les zones amb menys pendent, en marjades d’hort d’acurada construcció i als voltants del llogaret de sa Figuera.

Figura 2. Mapa de l’estat de conservació de les marjades.

1�� Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa Figuera (Mallorca)

Les marjades en mal estat, caracteritzades per la presència d’esbaldrecs i bombaments, suposen el 42%. Una gran diversitat de factors influeixen en l’estat de conservació, com la litologia, el pendent del ves-sant, el tipus de cultiu o la cura que en té la propietat. Així, trobam un major grau de degradació en parts altes, on la dificultat per accedir a les marjades i els pendents més importants en dificulten el manteni-ment. També són freqüents les marjades esbaldregades en terrenys més inestables situats en el vessant de Cas Bernats i Son Llampaies (Fotografies 5 i 6), encara que en aquests llocs són habituals els marges bastits amb pedreny portat d’altres indrets que en milloren la resistència. La degradació afecta també les marjades pròximes al Port de Sóller que pateixen una forta pressió antròpica.

Fotografia 5 - Degradació dels sistema a Cas Bernats. Fotografia 6 - Xaragall causat per aigua procedent de la marjada superior (Cas Bernats).

Les marjades destruïdes (2%) es localitzen sobretot en zones exposades a despreniments de blocs i properes a les rossegueres de la part alta del massís de Bàlitx, camps on s’han desfet els marges per reutilitzar-ne les pedres o indrets afectats per les obertures de nous camins i pistes forestals. Un dels factors que més influeix en el mal estat dels marges és la manca d’inversió en manteniment per l’escassa rendibilitat dels cultius. En aquest sentit és significativa la superfície marjada en mal estat (35%), que correspon a camps on encara es manté l’activitat agrícola. El procés de degradació dels mar-ges, inevitable amb el pas del temps, s’accelera i s’intensifica quan es deixen d’aixecar els esbaldrecs i de mantenir funcional el sistema de drenatge. En cas d’esbaldrec, quan plou, l’escolament laminar con-vergeix en el punt de ruptura i crea un xaragall que erosiona les marjades situades aigües avall. L’obs-trucció de ralles de drenatge per rebliment o per esfondrament de l’estructura també origina xaragalls i embassaments a les marjades que accentuen els processos erosius (Fotografies 7 i 8).

Fotografies 7 i 8. Desbordament d’una ratlla de drenatge per rebliment i erosió afavorida per l’esbaldrec.

Així mateix, en alguns camps marjats, com el coll d’en Borrassar o Cas Bernats, els esbaldrecs són fre-qüents per manca de canalitzacions d’evacuació d’aigua als tàlvegs anul·lats (Fotografies 9 i 10).

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Fotografies 9 i 10. Escolament lliure de l’aigua per manca d’estructura de drenatge i esbaldrecs aigües avall.

D’altra banda, són nombrosos els marges destruïts a causa d’algunes obres realitzades sense preveure mesures de control de la circulació superficial de l’aigua, especialment relacionades amb l’obertura de nous camins (Fotografies 11 i 12).

Fotografies 11 i 12. Problemes d’erosió associats a l’obertura de pistes.

La utilització de ciment, cada vegada més habitual en el bastiment de marges i altres estructures de pedra, tant per abaratir el cost de rehabilitació com per desconeixement de la tècnica, redueix la perme-abilitat del mur, de tal manera que torna més vulnerable davant de les precipitacions intenses.Un altre factor que incideix en l’erosió hídrica són les pràctiques agrícoles inadequades, caracteritzades per l’aplicació d’una llaurada profunda i en èpoques de pluges intenses. La remoció de la terra deixa el sòl nu i exposat a l’impacte de les gotes de pluja, i l’excessiva profunditat d’aquesta feina agreuja la pèrdua d’estructuració del sòl i augmenta la vulnerabilitat davant fenòmens erosius. Aquest fet queda palès a sa Figuera a la base dels marges i dels arbres, que queden descoberts per un descens del nivell del sòl.

Incendis

El conreu de l’olivera tradicionalment s’ha combinat amb la presència de bestiar oví, que controla el creixement de la vegetació espontània. Aquest maneig del camp, amb l’activitat ramadera, de carboners i de segadors de càrritx a les zones no agrícoles, feia que el perill d’incendi fos molt reduït fins a mitjan segle xx. Amb l’abandonament dels conreus i de la gestió del bosc i la garriga s’inicià la dinàmica de recolonització vegetal, de tal manera que avui el risc d’incendi és un dels principals problemes a sa Figuera.

1�� Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa Figuera (Mallorca)

Els primers incendis forestals documentats a la zona daten de 1975, moment en què ja era constatable la decadència de les activitats agràries. Des d’aleshores se n’han comptabilitzat 15, que han cremat una superfície relativament petita (64 ha) i que han afectat, majoritàriament, marjades abandonades (Foto-grafia 13). Els més significatius s’han produït en el vessant del massís de Bàlitx, on es cremaren 20 ha l’any 1984 a la zona de ses Basses i 20 ha a sa Coma l’any 1999 (taula 1).

DATA LLOC EXTENSIÓ (ha)

18.05.1975 Bàlitx de Dalt 12’525.01.1982 Sa Talaia 0’825.09.1982 Sa Talaia 0’821.07.1984 Port 231.07.1984 Sa Talaia 0’202.09.1984 Ses Basses 2005.08.1985 Torrent de sa Figuera 0’107.11.1985 Sa Figuera 0’603.07.1986 Sa Figuera 0’403.08.1988 Ca s’Àngel 429.10.1989 Cas Bernats 0’125.08.1990 Bàlitx de Dalt 225.04.1992 Bàlitx de Dalt 0’314.06.1992 Bàlitx de Dalt 105.03.1999 Sa Coma 20

TOTAL 15 64’5

Taula 1. Incendis forestals enregistrats els darrers 30 anys a la conca del torrent de sa Figuera. Font: Conselleria de Medi Ambient. Govern Balear.

El perill d’incendi a l’àrea pilot s’ha avaluat amb l’anàlisi del comportament del foc en funció de la inflamabilitat de la vegeta-ció, o facilitat que té per entrar en combustió; la càrrega de com-bustible, en la qual es valora la quantitat de massa combustible per hectàrea; el pendent del ves-sant, que influeix en la propaga-ció del foc i l’accelera en sentit ascendent, i l’orientació, que afecta el contingut d’humitat dels combustibles. Les zones amb menys perill cor-responen a les marjades d’olivars en ús, pasturades per ovelles, i les zones d’hort, totes dues caracteritzades per la marcada discontinuïtat horitzontal de la vegetació i per l’absència de substrat herbaci i arbustiu. Els alzinars, tot i que tenen una elevada càrrega de combustible, tenen un estrat herbaci i arbustiu poc desenvolupat, i conserven, a l’estiu, un cert grau d’humitat, carac-terístiques que fan que en cas d’incendi el foc es propagui més lentament.Per contra, el càrritx (Ampelodesmos mauritanica), gramínia invasora habitual dels camps marjats aban-donats, és el màxim responsable de la propagació del foc i torna especialment perillós quan es combina amb les garrigues d’ullastre i les masses de pinar.

Fotografia 13. Estat a marjades de ses Basses 22 anys després de l’incendi que cremà 20 hectàrees.

Fotografia 13. Estat a marjades de ses Basses 22 anys després de l’incendi que cremà 20 hectàrees.

1��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

La integració de les diverses variables mostra dues franges de perill d’incendi diferenciades (Fig. 3). Així, d’acord amb l’alt grau d’abandonament agrícola, més de la meitat de la superfície de la conca (53%) presenta un perill d’incendi alt o molt alt, que esdevé especialment greu per la proximitat al nucli del Port de Sóller i la presència d’habitatges disseminats per la conca. Per contra, el 36% del territori es troba dins una àrea amb perill baix o molt baix d’incendi, que correspon principalment a les marjades d’olivar en ús a la part central de la conca (al voltant del llogaret de sa Figuera) i a les marjades de la part alta (Bàlitx d’Amunt).

Figura 3. Mapa de perill d’incendi.

CONCLUSIONS

Els camps marjats constitueixen sistemes complexos, disposats en funció de les característiques del coster i en què els murs i les obres hidràuliques (torrents canalitzats, parats, ralles o albellons) estan interrelacionats per garantir l’estabilitat del conjunt.A sa Figuera, més del 40% de les marjades es troben en mal estat de conservació, s’hi observen nombro-sos esbaldrecs i s’ha produït una pèrdua de funcionalitat de la xarxa tradicional de drenatge de pedra en sec per trencament o rebliment. La presència de litologies poc consistents i el pendents elevats són els factors físics que més afecten l’estabilitat dels marges, però és la manca de manteniment de murs i siste-mes de drenatge el factor que més influeix en el deteriorament, juntament amb actuacions inadequades com l’obertura de camins sense preveure mesures de control de l’escolament.L’alteració de les estructures antròpiques intensifica els problemes d’erosió hídrica en el camps. Al mateix temps, l’abandonament de marjades i la progressiva colonització vegetal suposa, d’una banda, l’homogeneïtzació del paisatge, i de l’altra, un augment de la massa combustible i la consolidació de l’estrat herbaci i arbustiu, amb la qual cosa s’ha incrementat el perill d’incendi a la zona. El grau de degradació de les marjades a sa Figuera és elevat, i si es té en compte que la decadència dels conreus es va iniciar a la dècada de 1950, es constata que la dinàmica d’alteració és considerablement ràpida i en posa en perill la conservació a mitjan termini.

200 Caracterització del marjament i conseqüències de l’abandonament de les estructures a la conca de sa Figuera (Mallorca)

El manteniment de l’activitat agropecuària constitueix un requisit clau per salvaguardar aquests espais, encara que la gestió n’ha de considerar la complexitat, especialment pel que fa als sistemes de drenatge, i s’han de prioritzar les actuacions a partir dels valors paisatgístics, culturals i ambientals, amb una aten-ció especial a la prevenció del risc d’incendi i dels problemes erosius.

REFERèNCIESBIBLIOGRÀFIquES

Alomar, G.; Ferrer, I.; Grimalt, M.; Mus, M.; Reynés, A.; Rodríguez, R. (2000) Fonctionnement hy-draulique des champs en terrasses de la serra de Tramuntana – Majorque, Baléares. En ACOVITSIOTI-HAMEAU Pierre Sèche : Regards Croisés. Actes du VI Congrés International sur la Pierre Sèche. Brignoles-Var, A.S.E.R. du Centre-Var, pp. 83-86.

Alomar, G.; Reynés, A.; Ferrer, I.; Grimalt, M.; Mus, M; Rodríguez, R. (2000) Les marjades i el medi ambient a la Vall de Sóller i Fornalutx. Aubaïna, butlletí del Museu Balear de Ciències Naturals, Any 2 (núm. 1). Sóller, Mallorca.

DGRH-YACU (2002) Estudio de caracterización del régimen extremo de precipitaciones en la isla de Mallorca. Informe final elaborat per la Direcció General de Recursos Hídrics del Govern de les Illes Balears i YACU, Palma.

Consell de Mallorca (1994-2005) Projecte d’anàlisi i catalogació dels camps marjats de Mallorca. Alaró (2000), Andratx (1999), Banyalbufar (1996), Calvià (2004), Campanet (1997), Deià (1996), Escorca (1997), Estellencs (1998), Esporles (1997), Fornalutx (1997), Lloseta (1996), Pollença (1995), Puigpunyent (2001), Santa Maria del Camí (1999), Selva (1995), Sóller (1998) i Valldemossa (2002) (inèdit).

Gran Enciclopèdia de Mallorca (1991-1998) Promomallorca. Inca, vol. XVI-XVII.

Gual, M; Albertí, J. (2000) Les fonts de Sóller i Fornalutx. Un esforç humà per fer de l’aigua un mitjà de subsistència. Sóller: El Gall.

Pérez, P. (1995) La cooperativa agrícola Sant Bartomeu de Sóller i l’oli verge de la serra de Tramunta-na. Palma: Cooperativa Agrícola Sant Bartomeu.

Patrimoni de marjades a la Mediterrània occidental: una proposta de catalogació (2002) Palma: FO-DESMA. Departament de Promoció i Ocupació. Consell de Mallorca.

Reynés, A.; Alomar, G.; Ferrer, I.; Grimalt, M.; Mus, M; Rodríguez, R. (2002) The PATTER project, an innovative European initiative for cataloguing and preservation of the terrace cultivation in the Medi-terranean area. En Rubio, J. (et al.) (ed.) Man and Soil at the Third Millenium: Museu de las Ciencias Príncipe Felipe Ciudad de las Artes y las Ciencias Valencia (Spain), 28 March – 1 April, 2000. Logroño, Geoforma. Centro de Investigaciones sobre Desertificación.

Reynés, A.; Alvaro, P.; Alomar, G.; Vadell, J. (2007) Marjades i prevenció de riscs naturals a la serra de Tramuntana. Palma: Departament de Medi Ambient i Natura. Consell de Mallorca.

Vélez, R. (coord.). (2000) La defensa contra incendios forestales. Fundamentos y experiencias. Madrid, McGraw-Hill./Interamericana de España S. A. U. Ed. García Brage. A.

201Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

INCENDIS FORESTALSINCENDIOS FORESTALES

COMUNICACIONSCOMUNICACIONES

202

203Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

O PAPEL DOS SOCALCOS NA PREVENÇãO DE INCêNDIOS FLORESTAIS.

ExEMPLOSDASBACIASHIDROGRÁFICASDOSRIOSALVA E ALVOCO (SERRAS DO AÇOR E DA ESTRELA)

L. Lourenço 1; A. Nave 2

Núcleo de Investigação Científica de Incêndios FlorestaisFaculdade de Letras da Universidade de Coimbra

1 [email protected]; 2 [email protected];www.nicif.pt; www.fl.uc.pt

RESUMO

Os incêndios florestais constituem um dos principais riscos naturais associados às áreas montanhosas de Portugal e, tornaram-se no principal agente modificador da paisagem serrana.As suas consequências directas revelam-se imediatamente quer através do envolvimento de numerosos meios de combate quer dos milhares de hectares de floresta queimada. Com menor visibilidade mas com consequências bem mais nefastas surge, por vezes, a destruição de áreas sociais ou a evacuação dos seus residentes mais vulneráveis (crianças e idosos) e a vivência de muitas situações aflitivas na salvaguarda tanto das habitações, que constituem as aldeias serranas, como dos parcos haveres. Foi, sobretudo, a partir de meados da década de 70, do século passado, que o problema dos incêndios florestais se começou a agravar e a assumir uma frequência significativa, com alguns deles a registarem elevada magnitude, quando, até então, esse risco era praticamente inexistente. Será dado especial enfoque a dois momentos particularmente dramáticos para a área de estudo do Pro-jecto TERRISC, correspondentes aos anos de 1987 e, mais recentemente, de 2005, destacando-se o papel que os socalcos desempenharam ou poderiam ter desempenhado na progressão do fogo, pela com-partimentação que imprimem à floresta, como na defesa das aldeias afectadas por estes dois incêndios.

PALAVRASCHAVE: RISCO AMBIENTAL, TERRISC, CAMPOS EM SOCALCOS.

RESUMEN

Los incendios forestales constituyen uno de los principales riesgos medioambientales asociados a las áreas montañosas de Portugal y, se han convertido el principal agente modificador del paisaje serrano.Las consecuencias directas se revelan de inmediato, ya sea a través de la implicación de numerosos medios de combate, ya sea a través de los millares de hectáreas de flora quemada. Con menor visibilidad pero con consecuencias bien más nefastas surge, por veces, la destrucción de áreas sociales o la evacu-ación de los residentes más vulnerables (niños y gente mayor) y la vivencia de muchas situaciones de angustia en la defensa de las casas que constituyen los aldeas de montaña. Fue sobretodo después de mediados de la década de 70, del siglo pasado, cuando el problema de los incendios forestales se agravó y empezó a tener una frecuencia significativa, con algunos de ellos de una elevada magnitud, cuando hasta entonces, ese riesgo era prácticamente inexistente. Se da especial enfoque a dos momentos particularmente dramáticos ocurridos en la área de estudio del Proyecto TERRISC, correspondientes a los años de 1987 y, más recientemente, de 2005, destacándose el papel que las ter-razas han desempeñado o podrían haber desempeñado tanto en la compartimentación de la vegetación y, por tan-to, en la progresión del fuego, como en la defensa de los pequeños pueblos afectados por estos dos incendios.

Palabras clave: riesgo ambiental, TERRISC, campos de terrazas.

204 Opapeldossocalcosnaprevençãodeincêndiosflorestais.ExemplosdasbaciashidrográficasdosriosAlva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)

INTRODUÇãOO Projecto TERRISC, realizado entre Janeiro de 2004 e Setembro de 2006, pretende avaliar a importân-cia das áreas de socalcos na regulação hídrica e na prevenção de riscos naturais, nomeadamente em situ-ações relacionadas com movimentações em massa, incêndios florestais e erosão acelerada dos solos. A área de estudo do grupo de Coimbra abrange as bacias hidrográficas do rio Alvoco e da ribeira de Po-mares que se distribuem pelas Serras do Açor e da Estrela e pertence aos concelhos de Arganil, Oliveira do Hospital e Seia. Para maior facilidade de estudo a área foi subdividida em 6 bacias hidrográficas, num total de 143,4 km2 (Fig. 1).Estas, integram-se no mais importante conjunto montanhoso português, a Cordilheira Central, desig-nadamente nas duas formas de relevo que atingem maiores altitudes, as Serras do Açor (1.342 m) e da Estrela (1.993 m). Em termos litológicos estas serras comportam duas unidades distintas, pois se a primeira é essencialmente xistosa, a segunda apresenta-se granítica, o que constitui um quadro morfo-estrutural diversificado numa área que, do ponto de vista morfológico, é relativamente movimentada por apresentar declives muito acentuados.O risco dendrocaustológico, ou seja, de incêndio florestal, resulta de um complexo conjunto de factores repartidos por causas de natureza física e humana. De entre os aspectos de natureza física, as condições meteorológicas são fundamentais para justificar a ocorrência de incêndios florestais, pois estes só se desenvolvem quando as situações meteorológicas se revelam favoráveis (temperatura do ar elevada, humidade relativa baixa e vento moderado a forte).

Figura 1. Localização geográfica da área de estudo.

De igual modo, certas condições geomorfológicas podem favorecer o desenvolvimento de incêndios florestais. Estas referem-se essencialmente aos declives e à exposição das vertentes. Quanto mais acen-tuados forem os declives, tanto mais difícil será a extinção do fogo, quer devido a dificuldades de aces-sibilidade aos meios de combate, quer ao facto de mais facilmente se formarem ventos locais, sobretudo em zonas com orografia acidentada que, em regra, aumentam a velocidade de progressão das chamas. (Lourenço, 1996)Também a composição e a estrutura do coberto vegetal podem influenciar o maior ou menor risco de incêndio numa determinada área florestal. Com efeito, o grau de combustibilidade irá variar, consoante o tipo e estado das espécies aí existentes. Por outro lado, a existência ou não, de diversos estratos (ar-bóreo, arbustivo e herbáceo), bem comos de manta morta, determinará uma maior ou menor carga de combustível acumulado.

20�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Floristicamente, esta região de montanha caracteriza-se pela existência de extensas áreas de monocul-turas de pinheiro bravo (Pinus pinaster) e de eucalipto (Eucalyptus globulus). As formações arbustivas são, na sua maioria, constituídas por matos, compostos por espécies mediterrâneas de elevada inflama-bilidade, nomeadamente, diversas variedades de urzes (Erica sp.), giestas (Cytisus sp.) e tojos (Ulex sp.) e além destas, também o medronheiro (Arbutus unedo), a carqueja (Chamaespartium tridentatum) e a esteva (Cistus ladanifer).

METODOLOGIA

A metodologia usada para avaliar a importância que os socalcos podem vir a ter na prevenção de incên-dios florestais parte da análise das situações passadas. Assim, o ponto de partida do presente trabalho assentou na análise das estatísticas referentes ao número de ocorrências e ao total da área ardida verifi-cada entre 1980 e 2005. Paralelamente, houve necessidade de recorrer aos levantamentos cartográficos das áreas ardidas nos últimos 30 anos, desde 1975 até 2005.

RESULTADOS

Analisando a evolução do número de incêndios e a consequente área ardida entre os anos de 1980 e 2005, em ambos casos, a linha de tendência aponta para um claro aumento, em consequência da situação vivida no ano de 2005. No entanto, sobretudo após o ano de 1992, no qual arderam mais de 16.000 ha de floresta, houve anos em que os quantitativos de área ardida registados foram diminutos. No que respeita ás ocorrências essa diminuição não foi tão notória (Fig. 2).

Figura 2. Evolução do número de incêndios e área ardida nos concelhos de Arganil, Oliveira do Hospital e Seia, entre 1980 e 2005.

Quanto ao número de ocorrências, a distribuição é mais irregular e aparentemente, não se pode estabe-lecer, com igual certeza, um padrão evolutivo, dado que os valores máximos atingidos apresentam uma distribuição mais ou menos aleatória, correspondente aos anos de 1992, 1995, 1998 e 2005.Os anos com maior número de ocorrências nem sempre correspondem aos de maiores áreas ardidas, pelo que, do ponto de vista dendrocaustológico, houve anos caracterizados pela ocorrência de incêndios florestais de grandes dimensões. No entanto, quanto maior for a frequência dos incêndios sobre uma determinada área, menor será a possibilidade de espécies arbóreas se regenerarem e desenvolverem. Em consequência, as espécies her-báceas e arbustivas de crescimento rápido acabam por dominar a paisagem.Por sua vez, a localização das áreas ardidas ao longo dos últimos 30 anos, permitiu quantificar as dife-renças existentes entre os campos em socalcos próximos dos aglomerados populacionais e os espaços agro-florestais circundantes, mais afastados. (Fig. 3).

20� Opapeldossocalcosnaprevençãodeincêndiosflorestais.ExemplosdasbaciashidrográficasdosriosAlva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)

Relativamente à área de estudo propriamente dita, pode verificar-se que a área nunca atingida por in-cêndios florestais é de 22% (quadro I). Em contrapartida, as classes 1 e 2 registam os maiores efectivos, correspondendo a 59% da totalidade de área ardida. Finalmente, de referir a percentagem de 0,35% registada nas classes 5 e 6, num total de 52,3 ha relativos a uma área de cabeceiras de linhas de água, localizada no Monte do Colcurinho e no Outeiro dos Penedos, o que significa que estas áreas arderam, em média, de 5 em 5 ou de 6 em 6 anos.

Quadro I – Distribuição da área ardida (ha), por grau de reincidência entre 1975 e 2005.

Mais especificamente, a reincidência das áreas ardidas nos 1.846,3 ha de campos em socalcos inventa-riados, concentra-se maioritariamente nos graus de reincidência 1 e 2, num total de 7,6% do total da área de estudo (Fig. 4). Apesar de abranger uma pequena área, o grau de reincidência mais elevado encontra-do em socalcos, atingiu a classe 4 e localiza-se na freguesia de Moura da Serra.

Figura 4. Distribuição da área de estudo, por grau de reincidência de área ardida entre 1975 e 2005.

Figura 5. Evolução do índice de envelhecimento e do sector primário, nas freguesias da área estudada.

Figura 3. Reincidência das áreas ardidas resultantes dos grandes incêndios florestais ocorridos entre os anos de 1975 e 2005.Figura 3. Reincidência das áreas ardidas resultantes dos grandes incêndios florestais ocorridos entre os anos de 1975 e 2005.

20�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Ora, o ser humano, enquanto agente modelador da paisagem, suavizou declives, criou patamares e re-conduziu linhas de água, de forma a criar condições para o cultivo. A manutenção regular desses espaços permite que se mantenham por muitos anos, o que nem sempre se verifica.Com efeito, a diminuição da população que afecta grande parte das freguesias do interior destes conce-lhos teve como consequência o abandono progressivo da agricultura bem como do espaço que tinha sido modelado para esse fim. Assim, a degradação de alguns desses espaços é inevitável e a natureza, a pouco e pouco, vai reconquistando esses patamares, reorientando o “perfil de equilíbrio dinâmico das vertentes, se o homem, entretanto, deixar de as conservar” (Lourenço, 1995). Consequentemente, as terras férteis acabam por se ocupadas com estratos arbustivos e arbóreos de surgi-mento espontâneo ou são alvo da reconversão dos campos agrícolas em áreas florestais. Nas freguesias mais isoladas, o envelhecimento da população e o fim da actividade agrícola (Fig. 5), leva à falta de manutenção dos socalcos, originando o aumento da carga combustível nos campos abandonados e, con-sequentemente, do risco de ignição e propagação de incêndios nestas zonas serranas (Fig. 6).

Figura 6. Chão Sobral. Áreas não ardidas, em redor da povoação, correspondentes a campos em socalcos.

As descontinuidades da cobertura vegetal arbórea criadas pelos socalcos não abandonados actuam como “aceiros verdes produtivos” que, quando não são suficientes para impedir totalmente a propagação do fogo, pelo menos facilitam o seu combate. Com o intuito de perceber melhor o papel dos campos em socalcos, enquanto estruturas redutoras da manifestação do risco dendrocaustológico, analisou-se a área neles ardida durante os grandes incêndios ocorridos nos últimos 30 anos. Em primeiro lugar deve referir-se que, na maior parte das vezes, as áreas de socalcos ardidas, são aque-las que se encontram mais afastadas das povoações, por terem sido votadas ao abandono prematuramen-te e que, por isso, apresentam uma fisionomia vegetal propícia à progressão do fogo.Por outro lado, verifica-se que apenas nos grandes incêndios de 1981, 1987 e 2005 ardeu uma área significativa em campos de socalcos, com especial destaque para os grandes incêndios de 1987 e 2005 (Fig. 7).

Figura 7. Evolução da área ardida nas bacias hidrográficas em estudo, entre os anos de 1975 e 2005.

20� Opapeldossocalcosnaprevençãodeincêndiosflorestais.ExemplosdasbaciashidrográficasdosriosAlva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)

No primeiro caso, o grande incêndio destruiu cerca de 10.900 ha de floresta (Viegas et al., 1988), dos quais, 6.144,8 ha pertenciam á área de estudo do projecto TERRISC. Nesse ano, a área de campos em socalcos afectada foi ligeiramente superior a 720 ha, na sua maioria situados em áreas de declives muito elevados e mais afastados dos aglomerados populacionais e, por isso, há muito abandonados (Fig. 8).

Figura 8. Área ardida nas bacias hidrográficas em estudo, no ano de 1987.

Por sua vez, no recente ano de 2005, viveu-se uma situação semelhante. Em termos quantitativos, o incêndio afectou uma área de 16.300 ha de floresta. A área de estudo afectada foi ligeiramente superior, ultrapassando 6.444 ha. No entanto, a área ardida em campos em socalcos foi ligeiramente inferior, 584,7 ha (Fig. 9).

A grande diferença, relativamente a 1987, foi o facto deste incêndio ter ameaçado mais de perto alguns aglomerados populacionais, pois o estado de abandono dos campos em socalcos, sobranceiros ás povo-ações, estava muito mais avançado.

Figura 9. Área ardida nas bacias hidrográficas em estudo, no ano de 2005.Figura 9. Área ardida nas bacias hidrográficas em estudo, no ano de 2005.

20�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

DISCUSSãO

A principal conclusão que se poderá tirar, prende-se com o facto dos campos em socalcos, apesar do estado de abandono de grande parte deles, possuírem um maior nível de resistência aos incêndios do que as restantes áreas das vertentes em que estão inseridos e, por isso, oferecerem maior protecção aos aglomerados populacionais. Com efeito, a organização em terraços permite interromper a continuidade do estrato arbustivo. Quando se trata de campos com espécies arbóreas, a continuidade destas, tanto horizontal como vertical, pode e deve ser reduzida, devendo preferencialmente ser formadas por folhosas de crescimento lento (casta-nheiros e carvalhos), de modo a constituírem verdadeiras faixas de protecção aos aglomerados. Como vimos, uma das primeiras consequências do abandono dos socalcos é o repovoamento das áreas outrora agrícolas por espécies arbustivas (e arbóreas, numa segunda fase) de crescimento espontâneo. Deste modo, lentamente, a floresta vai-se aproximando das povoações, trazendo consigo, o aumento do risco de incêndio florestal (Fig. 10).

Figura 10. Socalcos anteriormente produtivos, pontualmente ocupados com formações arbustivas e arbóreas. Soito da Ruiva.

Esta biomassa combustível, não só potencia a ignição de incêndios mas também favorece a sua propa-gação e, acima de tudo, dificulta a progressão no terreno de homens, veículos e máquinas de combate a incêndios (Fig. 11).

Figura 11. Aspecto do combate ao incêndio de Julho de 2005, na bacia hidrográfica da ribeira de Pomares.

Figura 11. Aspecto do combate ao incêndio de Julho de 2005, na bacia hidrográfica da ribeira de Pomares.

210 Opapeldossocalcosnaprevençãodeincêndiosflorestais.ExemplosdasbaciashidrográficasdosriosAlva e Alvoco (Serras do Açor e da Estrela)

Deste modo, a abordagem aos incêndios florestais, deve insistir na tónica da prevenção. As populações serranas devem ser protegidas dos fogos florestais. Contudo, essa protecção não pode ficar apenas por medidas activas, na maior parte das vezes, levadas a cabo, quando a crise já está instalada. Com efeito, por mais medidas defensivas que se adoptem, o fogo encontra sempre “elos fracos” por onde consegue progredir, dificultando a sua extinção e provocando danos irreparáveis e, por vezes, até perda de vidas humanas.Todavia, os campos em socalcos, enquanto matriz paisagística comum a todos os povoados serranos, po-derão ser entendidos como estruturas anti-fogo, isto é, áreas de defesa e contenção em redor dos espaços urbanizados, nos quais, o coberto vegetal seja alvo de uma redução e uma gestão capaz de diminuir a velo-cidade de progressão e a intensidade das chamas, quando estas se dirigem para as povoações (Fig. 12).

De igual modo, o risco de ignição de um fogo junto ás casas, onde as actividades humanas são mais fre-quentes e variadas, também dimi-nuirá. E, no caso de eclosão, tam-bém diminui o risco de propagação em direcção ás áreas florestais cir-cundantes, uma vez que nestas cir-cunstâncias os socalcos funcionam como efectivas faixas de protecção. Com estas medidas simples, muitos grandes incêndios poderiam ter sido ou vir a ser evitados.

CONSIDERAÇõES FINAIS

Apesar da reabilitação e preservação dos campos em socalcos na sua totalidade se revelar uma tarefa utópica, pelos custos que implicaria, os agentes locais deverão concentrar esforços na reabilitação paisa-gística e estrutural dos campos em socalcos das áreas circundantes aos aglomerados populacionais, uma vez que o desbaste regular das espécies arbustivas invasoras e espontâneas, a poda anual das copas do estrato arbóreo (essencialmente árvores de fruta) e o consumo do pasto pelo gado, se constituem como factores de regulação e minimização do risco de incêndio nos campos em socalcos. Estas acções proporcionarão uma dualidade de benefícios complementares, capazes de aumentar a sus-tentabilidade destas regiões cada vez mais deprimidas. Em suma, aliar a defesa das populações ao tu-rismo de natureza e aventura, diminuirá a sua vulnerabilidade e minimizará o isolamento que as afecta. Para isso, os campos em socalcos deverão ser olhados enquanto mosaicos de parcelas de gestão de combustíveis, constituindo faixas de protecção aos aglomerados populacionais.

AGRADECIMENTOS

Os autores manifestam o seu agradecimento ao Eng.º Miguel Cruz, da Direcção Geral dos Recursos Flo-restais, pela pronta disponibilização de elementos estatísticos e cartográficos. À Eng.ª Cristina Almeida, da Junta de Freguesia do Piódão, ao Arquitecto Miguel Pinheiro, da Câmara Municipal de Arganil e ao Eng.º José Carlos, do Gabinete Técnico Florestal da Câmara Municipal de Oliveira do Hospital, estão gratos pela cedência de fotografias relativas ao incêndio de Julho de 2005.

Figura 12. Avanço da frente de fogo em direcção a Sobral Gordo. Bacia hidrográfica da ribeira de Pomares.

Fonte: Câmara Municipal de Arganil.

Figura 12. Avanço da frente de fogo em direcção a Sobral Gordo. Bacia hidrográfica da ribeira de Pomares.

Fonte: Câmara Municipal de Arganil.

211Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

REFERêNCES BIBLIOGRáFICAS

Lourenço, L. (1988) Evolução de vertentes e erosão dos solos, nas serras de xisto do centro de Portugal, em consequência de incêndios florestais. Análise dos casos observados em 1987. Relatório Técnico, Centro de Mecânica dos Fluidos, Coimbra, 22 p.

Lourenço, L. (1995) Efeitos erosivos observados em campos agrícolas das áreas montanhosas do Centro de Portugal na sequência de incêndios florestais. Actas do VI Colóquio Ibérico de Geografia, Publica-ções da Universidade do Porto, Porto, Vol. II., pp. 999-1009.

Lourenço, L. (1996) Serras de Xisto do Centro de Portugal – Contribuição para o seu conhecimento geomorfológico e geo-ecológico. Dissertação de Doutoramento. Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra, 757 p. (inédito).

Lourenço, L.; Nave, N.; Pereira, N.; Silva, M.; Carvalho, A.; Fialho, J. (2006) Projecto TERRISC – Re-cuperação de paisagens de socalcos e prevenção de riscos naturais nas serras da Estrela e do Açor, Interreg III B/Sudoe, Núcleo de Investigação Cientifica de Incêndios Florestais, Lousã, 35 p.

Lourenço, L.; Fialho, J. (2006) Importância dos socalcos na mitigação do risco de erosão hídrica acele-rada após incêndios florestais. Actas das VI Jornadas Nacionais do Prosepe, Fátima 2006 (no prelo).

Lourenço, L.; Pereira, N. (2006) Riscos de cheias e de inundações após incêndios florestais. Exemplos das bacias hidrográficas das ribeiras do Piódão e de Pomares. Actas das VI Jornadas Nacionais do Pro-sepe, Fátima 2006 (no prelo).

Nunes, A. (2002) Região Centro de Portugal: duas décadas de incêndios florestais. Territorium 9, Coimbra.

Pereira, J. M.; Santos, M. T. (2003) Áreas queimadas e risco de incêndio em Portugal. DGRF, Lisboa, 64 p.

Rebelo, F. (2003) Riscos Naturais e Acção Antrópica. Estudos e Reflexões. Coimbra, Imprensa da Uni-versidade de Coimbra, 2ª Edição revista e aumentada.

Viegas, D. X.; Lourenço, L; Neto, L.; Pais, T.; Paiva, J.; Ferreira, A.; Goulão, M. (1988) Análise do incêndio florestal ocorrido em Arganil/Oliveira do Hospital, de 13 a 20 de Setembro de 1987. Relatório Técnico 8801, Centro de Mecânica dos Fluidos, Coimbra, 102 p.

212

213Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

IMPORTâNCIA DOS SOCALCOS NA MITIGAÇãO DO RISCO DE EROSãO APÓS INCêNDIOS FLORESTAIS.ExEMPLOSDASBACIASHIDROGRÁFICASDOSRIOSALVA E ALVOCO (SERRAS DO AÇOR E DA ESTRELA)

L. Lourenço1; J. Fialho2

Núcleo de Investigação Científica de Incêndios FlorestaisFaculdade de Letras da Universidade de Coimbra

[email protected]; [email protected] www.nicif.pt; www.fl.uc.pt

RESUMO

As serras da Cordilheira Central de Portugal têm sido, desde há milhões de anos, palco de episódios espectaculares, uns mais do que outros, mas todos eles protagonizados por intempéries mais ou menos violentas que, umas vezes pela sua impressionante força e, outras vezes, pela sua repetição, “movem montanhas”, como o comprovam alguns depósitos existentes no sopé. Nos últimos tempos, os incêndios florestais, ao destruírem a vegetação e, por conseguinte, ao deixarem o solo exposto directamente ao embate das gotas de água da chuva, vieram contribuir para acelerar os efeitos erosivos provocados por estas intempéries.Com efeito, como a água das chuvas passa a precipitar-se sobre vertentes desnudadas, a sua acção ero-siva intensifica-se, mesmo com valores normais de pluviosidade, e aumenta significativamente quando, por vezes, a chuva se manifesta de forma mais violenta e concentrada, situações que originam uma erosão mais vigorosa. Como estruturas capazes de contrariar estes processos erosivos, mormente após os incêndios florestais, surgem os socalcos, pois enquanto se mantêm conservados funcionam como verdadeiras estruturas anti-erosão. Com efeito, a comparação de dados referentes à erosão dos solos, recolhidos após incêndios florestais em socalcos e em vertentes naturais, não deixa qualquer dúvida sobre a acção anti-erosiva dos socalcos, mesmo em situações de temporal.Apresentam-se, pois, resultados concretos de casos de estudo, que ilustram a evolução de vertentes em condições hidrometeorológicas adversas.

Palavras chave: situações meteorológicas adversas, riscos hidrológicos, torrencialidade, campos em socalcos, TERRISC.

RESUMEN

Las sierras de la Cordillera Central de Portugual han sido, desde hace millones de años, palco de epi-sodios espectaculares, unos más que otros, pero todos ellos protagonizados por tormentas más o menos violentas que, unas veces por su impresionante fuerza y, otras, por su repetición, “mueven montañas”, como lo comprueban los depósitos existentes en su base.En los últimos tiempos, los incendios forestales, al quemar la vegetación y, en consecuencia, dejar el suelo expuesto directamente al embate de las gotas de agua de lluvia, contribuyen a acelerar los efectos erosivos provocados por estas tormentas.En efecto, como el agua de lluvia corre sobre vertientes desnudadas, su acción erosiva se intensifica, in-cluso con valores normales de pluviosidad, y aumenta significativamente cuando, algunas veces, la lluvia se manifiesta de forma más violenta y concentrada, situaciones que originan una erosión más vigorosa.

214 Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das baciashidrográficasdosriosAlvaeAlvoco(SerrasdoAçoredaEstrela)

Las terrazas surgen como estructuras capaces de contrariar estos procesos erosivos, mayormente des-pués de los incendios forestales, ya que mientras se mantienen conservadas funcionan como verdaderas estructuras antierosivas. La comparación de datos referentes a la erosión de suelos, recogidos después de incendios forestales en terrazas y en vertientes naturales, no nos dejan dudas sobre la acción antierosiva de las terrazas, incluso en situaciones de tormenta.Se presenta pues resultados concretos por medio de casos de estudio que ilustran la evolución de ver-tientes en condiciones hidrometeorológicas adversas.

Palabras clave: condiciones meteorológicas adversas, riesgos hidrológicos; torrencialidad, bancales, TERRISC.

INTRODUÇãO

Em Portugal, os processos de erosão hídrica acelerada verificados após a ocorrência de incêndios flores-tais, acarretam um aumento do risco de grandes movimentos em massa, normalmente, com consequên-cias muito graves para as populações que, após sofrerem enormes prejuízos causados pelo fogo, são de novo afectadas, agora pela água, a qual vem provocar novos e avultados danos às suas infra-estruturas e campos agrícolas.Nas áreas serranas, a vincada morfologia, com declives muito elevados, obrigou o Ser humano a adaptar as técnicas de agricultura, de forma a conseguir um pouco de terra para cultivar. Deste modo, as verten-tes encheram-se de socalcos, que, para além de proporcionarem solos férteis para as culturas agrícolas, funcionam como óptimas estruturas anti-erosão, dado que geram rupturas de declive, reduzem a veloci-dade da água de escorrência e consequentemente, aumentam as taxas de infiltração.Em condições normais de precipitação, os socalcos servem para travar a erosão. Contudo, nas áreas queimadas e em condições meteorológicas severas, por vezes estas estruturas são danificadas e os riscos podem manifestar-se plenamente.Para avaliar a importância dos processos erosivos neste contexto, comparámos situações atmosféricas normais e extremas, em áreas afectadas por grandes incêndios florestais, dando particular destaque aos episódios ocorridos em 1987 e 2006, na serra do Açor, permitindo, desta forma, retirar conclusões sobre a importância da preservação dos campos de socalcos e da vegetação.Esta investigação foi desenvolvida no âmbito do projecto TERRISC, que tem como principais objecti-vos a inventariação das estruturas de socalcos existentes e caracterização do seu estado de conservação, a ocupação e o uso do solo, com vista a uma definição de estratégias de preservação e valorização dessas paisagens. Estuda paisagens de socalcos em diferentes condições geológicas e em contextos geomorfo-lógicos e edafoclimáticos diferenciados, bem como a regularização hídrica das vertentes e a prevenção de riscos naturais, nomeadamente da ocorrência de incêndios florestais e da erosão hídrica acelerada.

METODOLOGIA

Para atingir os objectivos deste trabalho, recorreu-se a dados de escorrência e erosão obtidos entre 1988 e 1989, em parcelas de erosão e pluviómetros totalizadores instalados na serra da Lousã (Lourenço,1989) e a dados recolhidos nos 6 campos experimentais do projecto TERRISC, dos quais, 3 são constituídos por uma parcela de erosão e uma estação meteorológica (Cabeça, Porto Silvado e Cimo da Ribeira) e os restantes, apenas com parcela de erosão (Loriga, Piódão e Colcurinho), todos eles instalados em campos de socalcos (Fig.1).Foram ainda efectuados reconhecimentos de campo, com o intuito de verificar, in loco, o resultado dos episó-dios de precipitação intensa ocorridos nos dias dezasseis de Junho de 2006 e catorze de Julho de 2006, dentro da área de estudo do já referido projecto. Alem dos registos obtidos nos campos experimentais, a metodologia baseou-se na interpretação das imagens e informações obtidas, bem como na observação directa e nas medi-ções efectuadas no campo, permitindo focar os aspectos essenciais do funcionamento de pequenas ribeiras e ravinas, perante chuvas anormalmente violentas, revelando os resultados reais da erosão hídrica acelerada.

21�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Figura 1. Enquadramento geográfico da área de estudo.

RESULTADOS

1. Caracterização física da área estudaA área estudada pelo TeRRIsC é demasiado vasta para ser aqui caracterizada com pormenor, tanto mais que os episódios que iremos apresentar, forma muito limitados tanto no tempo como no espaço, separados por apenas alguns quilómetros, dentro da área de estudo do TeRRIsC. Estes factos levam-nos a apenas apresen-tar uma caracterização geral da área de estudo do TeRRIsC, onde se inserem as bacias hidrográficas do rio Alvoco e da ribeira de Pomares, que protagonizam os episódios que se caracterizam com mais detalhe.Estas duas bacias hidrográficas pertencem ao mais importante maciço montanhoso do centro de Portugal, a Cordilheira Central, com a serra da Estrela a desenvolver-se em materiais predominantemente graníticos e a serra do Açor em xisto. A altitude ultrapassa os 1.000 m em ambas as serras, atingindo 1.993 m na Torre, ponto mais alto da serra da Estrela e 1.342 m, em São Pedro do Açor, ponto culminante da serra do Açor.A litologia desta área deixa prever um aumento da vulnerabilidade, dada a baixa permeabilidade das rochas magmáticas presentes, que, juntamente com os xistos e os grauvaques, contribuem para baixas taxas de infil-tração e coeficientes de escoamento superficial elevados. Assim, podem observar-se, com alguma frequência ravinamentos e movimentos em massa, tais como desabamentos, desmoronamentos e deslizamentos, proces-sos erosivos muito acentuados pela perda de coberto vegetal, em consequência dos incêndios florestais.Morfologicamente, observa-se uma rede de drenagem bem organizada, com um encaixe vigoroso, apro-veitando, na maioria dos casos, linhas de fragilidade, como falhas e fracturas. Deste modo, existe uma rigidez muito grande em algumas linhas de água, que escoam quase em linha recta. Consequentemente, verificam-se elevados declives, na maior parte da área de estudo (Fig. 2), em 147,46 km2 dos 162 km2, correspondentes ao total da área de estudo.

Figura 2. Declives da área de estudo.

Figura 2. Declives da área de estudo.

21� Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das baciashidrográficasdosriosAlvaeAlvoco(SerrasdoAçoredaEstrela)

Do ponto de vista climático, a imponência e orientação geográfica desta massa terrestre interfere na des-locação das massas de ar húmidas vidas de Oeste, funcionando como barreira de condensação, fazendo com que as vertentes expostas a poente registem maiores quantitativos pluviométricos, em detrimento das vertentes expostas a nascente, onde a massa de ar já chega com muito menos humidade, dado que a perdeu ao atravessar a montanha. Assim, nas 3 estações meteorológicas do TeRRIsC foram registados quantitativos totais de 778 mm, no período de Janeiro a Julho de 2006, provando que é uma área com uma grande disponibilidade de água para erosão. Por sua vez, as temperaturas médias rodaram os 13 ºC e a humidade relativa média de 65%, (Quadro. I).

Temperatura média mensal (ºC) Humidade(%)

Vento Pressão atmos-férica

média (mb)

Precipitação total mensal

(mm)Média Max. Min. Velocidade km\h Rajada máximaColcuri-

nho 13,76 38,50 -3,50 64,53 3,85 85,30 946,22 578,74

Piódão 13,17 38,00 -3,40 65,42 1,21 69,20 927,35 778,10

Loriga 12,61 36,50 -4,70 71,26 2,22 67,60 950,40 687,24

Quadro I. Condições meteorológicas locais, no período de Janeiro a Julho de 2006.

2. Factores que contribuem para a erosão na área de estudoA erosão, definida como o conjunto de processos – desgaste, transporte e acumulação – que modelam a superfície da terra (Batouxas e Viegas, 1998), resulta da conjugação dos agentes naturais presentes, das condições geomorfológicas e do tipo de coberto vegetal. Como tal, cada área será mais ou menos pro-pensa a determinados processos erosivos, mediante as condições meteorológicas que se fizerem sentir, o tipo de litologia presente e a existência ou não de vegetação.De entre os processos que mais contribuem para a erosão na área de estudo contam-se a precipitação e o gelo. Indirectamente são os incêndios florestais e em consequência, a inexistência de coberto vegetal, que mais facilitam a actuação daqueles.A precipitação é um dos principais, senão mesmo o mais importante, agente erosivo que actua neste palco, onde tanto a quantidade como duração serão preponderantes. Quanto mais intensa for uma chu-vada, ou seja, quanto mais quantidade de água cair em menos espaço de tempo, maior será a escorrência superficial por ela originada, a qual transmite uma enorme energia à água que se concentra nas ravinas e ribeiras e que, assim, ganha uma competência e capacidade de transporte muito grandes.Se, nestas condições, houver material destacado, preparado para ser transportado, ele será certamente arrastado. Também os processos ligados à queda da gota de água, que interferem na erosão hídrica, no-meadamente o “Splash” ou salpico, que corresponde ao impacte gerado pela gota de chuva ao embater o solo, podendo levar a que os efeitos deste sejam muito acentuados. No entanto, que são responsá-veis pela criação das superfícies de “batance” ou OPS – organizações peliculares superficiais, Cordeiro (2004), só são considerados se ainda não houver água de escorrência.Por sua vez, o gelo assume uma importância significativa no tocante à preparação do material para pos-terior arrastamento, através do destacamento das partículas minerais, efectuado pelas agulhas de gelo. Estas formam-se em altitude, em noites muito frias, normalmente correspondentes a situações anticicló-nicas e em locais onde o solo se apresenta desprovido de vegetação. Os pequenos clastos destacados fi-cam, assim, disponíveis para serem transportados pelas primeiras chuva, podendo apresentar dimensões que, nos casos observados, variaram entre mícrones e 3 cm.Também o declive é um factor essencial para que se verifique erosão, sendo considerado como limiar para desencadear a erosão o valor de 30% (Rebelo e Campar, 1986).Pelo contrário, a vegetação é essencial como protecção das vertentes contra a erosão hídrica, dado que, para além de aumentar a capacidade de infiltração do solo, em detrimento da escorrência superficial, fixa não só as partículas minerais do solo, mas também calhaus de maior porte.Deste modo, os incêndios florestais, ao eliminarem o referido factor de protecção que, antes, era ofere-cido pela vegetação, aceleram a erosão hídrica, sendo indirectamente os principais responsáveis para os episódios verificados, tanto em 1988 como em 2006, na serra do Açor.

21�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

3.OsSocalcosenquantoestruturasanti-erosãoOs socalcos foram construídos para possibilitar a prática de agricultura em vertentes declivosas, de modo a evitar a erosão dos solos e, também a contri-buir para a regularização hídrica das vertentes. Na actualidade funcionam ainda como interface entre a floresta e os pequenos aglomerados populacionais, sendo, portanto, essenciais na protecção das aldeias contra os fogos florestais, por apresentarem uma descontinuidade horizontal no coberto florestal. (Fig. 3).A realidade mostra-nos que estas antigas estruturas se têm revelado muito eficientes na protecção contra a perda de material mineral dos campos agrícolas, favo-recendo a infiltração da água das chuvas, contribuído assim para fazer aumentar a humidade do solo, essen-cial para a instalação da vegetação.No entanto, a ausência da sua utilização agrícola e, consequentemente, da sua conservação a médio e longo prazo, vai acarretar uma destruição parcial ou total dos muros de suporte dos socalcos, levando ao aumento do risco de movimentos em massa, que pode levar à perda de todo o solo agrícola presente no patamar. Neste caso, a sua reconstrução será muito difícil, por razões de ordem sócio-económica, fazendo prever uma cres-cente degradação destas paisagens, e um constante aumento do risco de movimentos em massa.Para além disso, devido ao abandono a que muitas desta infra-estruturas estão votadas, a instalação de um coberto vegetal arbustivo e/ou arbóreo, faz aumentar o risco de incêndio, tanto de ignição como de propaga-ção, perdendo, deste modo, paulatinamente, a capacidade de protecção que antes oferecia aos povoados.Mas os campos de socalcos também necessitam de pro-tecção da água proveniente da vertente a montante, que, sendo em quantidades elevadas, pode levar à danificação dos patamares e dos muros de suporte a jusante. Desta forma, fo-ram construídas estruturas complementares para desviar esse excesso de água dos campos agrícolas, nomeadamente diques e valados. Quando se assiste à sua degradação e ao entulha-mento ou ruptura de uma destas estruturas, e perante chuva mais ou menos abundante, verifica-se que todos os patamares a jusante vão começar a sofrer danos, podendo levar mesmo à queda de muros e, consequente, à erosão dos solos (Fig. 4).

4.Erosãoapósincêndiosflorestaisemcondiçõesmeteorológicasnormais

Tanto os efeitos da erosão acelerada em vertentes, como a evolução de vertentes e a erosão dos solos nas ser-ras de xisto do centro de Portugal, em consequência de incêndios florestais e, em particular, a análise de casos observados em 1987, na sequencia do grande incêndio florestal que, entre 13 e 20 de Setembro, incinerou 10 900 ha de mato e floresta (Viegas, 1988), numa vasta área da serra do Açor, foram oportunamente objecto de análise (Lourenço, 1988a e 1988b), pelo que não nos vamos agora deter nesses aspectos. Contudo, alguns deles serão referidos porque permitem estabelecer análise quantitativa e comparativa entre os valores que, em 1989, registámos em parcelas experimentais instaladas na serra da Lousã (Lourenço, 1989a, 1989b, e 1991) com os que agora, em 2006, recolhemos na serra do Açor. Com a informação disponível, foi assim possível efectuar comparações de valores relativos a precipitação, escorrência e material erosionado, em vertente e patamar, de forma a vincar, ainda mais, o papel dos socalcos na regularização hídrica das vertentes.Deste modo, em coberto vegetal de castanheiros, verificou-se que, para valores idênticos de precipitação, se registaram quantitativos de escorrência muito semelhantes, tanto em patamar como em vertente. No

Figura 3. Socalcos em bom estado, a jusante do lugar da Cabeça.

Figura 3. Socalcos em bom estado, a jusante do lugar da Cabeça.

Figura 4. Pormenor de um dique rebentado, com a destruição parcial dos patamares.

Figura 4. Pormenor de um dique rebentado, com a destruição parcial dos patamares.

21� Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das baciashidrográficasdosriosAlvaeAlvoco(SerrasdoAçoredaEstrela)

primeiro período, na parcela do Piódão, verificou-se que a escorrência foi mais elevada, comparativamente ao resto da amostra. Este facto resultou das primeiras chuvadas terem sido obrigadas a escoarem-se à su-perfície, em virtude da camada hidrofóbica criada após o grande incêndio. No que respeita á quantidade de material erosionado, é quase inexistente em ambas as parcelas, nunca ultrapassando 10 g/m2. Deste modo, verifica-se que, com vegetação, o comportamento da erosão é muito idêntico nos dois casos, (Figs. 5 e 6).

Figura 5. Análise comparativa dos valores da precipitação e da escorrência, registados nas parcelas GAHC, na serra da Lousã em 1989 (à esquerda,) e do Piódão, em 2006 (à direita), ambas situadas sob coberto de castanheiros.

Em contrapartida, na área ardida, os valores de escorrência foram, em ambos os casos, mais elevados do que na situação anterior. Na vertente, mesmo com precipitações inferiores às do patamar, regis-tam-se quantitativos de água de escorrência muito superiores, o que facilmente se compreende, dado o maior declive, que facilita a escorrência e dificulta a infiltração, levando a que a quantidade de material erosionado fosse, de igual forma, muito superior, tendo-se registado, num dos períodos, cargas sólidas transportadas de 300 g/m2, na parcela GAMO, valor que se pode considerar como muito relevante, em termos de erosão (Figs. 7 e 8).

Figura 6. Análise comparativa dos valores da escorrência e do material erosionado, registados e na parcela GAHC, na serra da Lousã, em 1989 (à esquerda,) e na parcela do Piódão, em 2006 (à direita), ambas sob coberto de castanheiros.

Figura 6. Análise comparativa dos valores da escorrência e do material erosionado, registados e na parcela GAHC, na serra da Lousã, em 1989 (à esquerda,) e na parcela do Piódão, em 2006 (à direita), ambas sob coberto de castanheiros.

Figura 6. Análise comparativa dos valores da precipitação e da escorrência, registados nas parcelas do GAMO (à esquerda), na serra da Lousã em 1989 e do Piódão, em 2006 (à direita), ambas situadas em área ardida.

21�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Figura 8. Análise comparativa dos valores da escorrência e do material erosionado, registados nas parcelas do GAMO (à esquerda), na serra da Lousã em 1989 e do Piódão, em 2006 (à direita),

ambas situadas em área ardida.

5.Erosãoapósincêndiosflorestaisemsituaçõesmeteorológicasparticularmenteadversas

5.1. Consequências dos temporais anteriores a 2006

Os efeitos dos temporais na intensificação da erosão em vertentes afectadas por incêndios florestais são também já bem conhecidos (Louren-ço, 1988c; Lourenço, 2004; Lourenço e Lopes, 2004). Do mesmo modo, também estão identificados os locais onde o risco de erosão normalmente se manifesta com mais intensidade e que correspondem a intervenções antrópicas nas vertentes, que, no presente, a maior parte das ve-zes estão relacionadas com a abertura de estradas e caminhos florestais, enquanto que no passado foram feitas para trans-formar as vertentes declivosas em terras agrícolas, através da construção de so-calcos, que ficaram protegidos das en-xurradas por diques que marginavam os valados que recebiam a água proveniente das chuvas.As consequências dos maiores incêndios ocorridos em Portugal, foram muito gra-ves para as populações residentes, que, após lidarem com os problemas imedia-tos que um grande fogo florestal acarre-ta, sofreram depois as consequências da eliminação da vegetação que cobria as vertentes.Deste modo, são os efeitos posteriores, causados pela água das chuvas, que cau-sam os maiores estragos, tanto ao nível da perda de solo agrícolas, como em to-das as infra-estruturas construídas pelo Homem.

Figura 9. Localização das áreas mais afectadas na bacia hidrográfica da ribeira d Pomares, mostrando o limite do grande incêndio de 2005.

1 – Limite da área queimada.2 – Área mais afectada pelo temporal de Junho de 1988.3 – Área onde os efeitos erosivos mais se fizeram sentir.

Figura 9. Localização das áreas mais afectadas na bacia hidrográfica da ribeira d Pomares, mostrando o limite do grande incêndio de 2005.

1 – Limite da área queimada.2 – Área mais afectada pelo temporal de Junho de 1988.3 – Área onde os efeitos erosivos mais se fizeram sentir.

220 Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das baciashidrográficasdosriosAlvaeAlvoco(SerrasdoAçoredaEstrela)

Refere-se, assim, a título de exemplo, a tragédia ocorrida na Sorgaçosa. Cerca de um ano após o referido incêndio, uma intensa trovoada, que precipitou quantitativos de água anormalmente elevados e concen-trados no tempo e no espaço. Duas pequenas ribeiras, subitamente transformaram-se em poderosas tor-rentes de lama, pedras e água, tendo uma delas danificado o primeiro andar de uma casa (Figs. 10 e 11), que desabou por não ter conseguido suportar o peso do material que entro pelas janelas. O largo da al-deia ficou repleto de detritos tendo obstruído a movimentação das viaturas que se encontravam nesse local, nomeadamente um camião de transporte de mercadorias.

Na vertente oposta à da Sorgaçosa a mesma intempérie, também provocou erosão intensa, na ribeira do Carvalhal, que passa nas proximidades do Espinho. Derivado ao rebentamento de vá-rios diques o curso de água retomou o leito original, destruindo algumas quelhadas, a designação local dada aos socalcos.Os estragos destas chuvadas alastraram-se a toda a bacia hidrográfica da ribeira de Pomares. Os danos centraram-se nas pequenas represas e pontões, das aldeias, que foram entulhados ou levados pela corrente. Por sua vez a inundação de campos agrícolas, leva a que pastos e hortas se transformem em amontoados caóticos de calhau.Contudo, este tipo de fenómenos não está condicionado apenas a estas áreas. Tanto podem acontecer em xistos, como sucedeu na Quinta de Belide, concelho de Góis, em granitos, como ocorreu na ribeira de Albargueira, concelho de manteigas, ou em calcários, como se observoun na freguesia das Cortes e em Vale Fernando, no concelho de Leiria (Lourenço e Lopes, 2004). No primeiro caso as chuvadas após um in-cêndio, desencadearam uma erosão muito acentuada, principalmente numa estrada de terra batida que serviu, no fundo, como tor-rente. O entupimento das manilhas que de-veriam permitir a circulação da água levou a que a via ficasse completamente destruí-da, tendo sido aberto um sulco com mais de um metro de profundidade (Fig. 12).A situação em Leiria foi em tudo semelhan-te às anteriormente referidas, sendo que a grande diferença está no material geológi-co, já que são calcários. No entanto as ima-gens são representativas de que o processo erosivo funciona basicamente da mesma forma. (Fig. 13).

Figura 10. Casa da Sorgaçosa construída numa antiga linha de água, após a tempestade. Cliché: Comarca de Arganil

Figura 10. Casa da Sorgaçosa construída numa antiga linha de água, após a tempestade. Cliché: Comarca de Arganil

Figura 11. Casa da Sorgaçosa construída numa antiga linha de água, depois da reconstrução.

Figura 11. Casa da Sorgaçosa construída numa antiga linha de água, depois da reconstrução.

Figura 12. Estrada danificada, na Quinta de Belide, Góis

Figura 12. Estrada danificada, na Quinta de Belide, Góis

Figura 13. Estrada danificada, em Cortes, Leiria.

Figura 13. Estrada danificada, em Cortes, Leiria.

221Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

5.2. Consequências dos temporais ocorridos em Junho e Julho de 2006

A área afectada é sensivelmente a mesma de 1988 (Fig. 14) e a conju-gação dos factores foi análoga. Após 18 anos, a situação repetiu-se!Em Julho de 2005, ocorreu um dos maiores incêndios de que há registo, em território nacional, tendo ardido 17.444 ha de floresta e mato. Em 16 de Junho de 2006, uma instabilida-de atmosférica levou à formação de trovoadas muito fortes, por todo o país. A cidade de Coimbra, assim como outras cidades portuguesas, foram atingidas por vários desses fenómenos atmosféricos, provocan-do danos nas infra-estruturas, prin-cipalmente, viárias.Sobre a bacia hidrográfica da ribeira de Pomares e da ribeira do Piódão (Fig. 14), precipitaram-se, em me-nos de uma hora, cerca de 22 mm de chuva1, sendo este valor muito ele-vado, se atendermos à curta duração da trovoada, (Fig. 15).

As consequências do temporal, em termos erosivos, fizeram-se notar em toda a bacia, principalmente nas pisci-nas fluviais de vários locais, como Soito da Ruiva, Sobral Magro, Pomares, Avô, Piódão, Foz de Égua e Vide. Verificaram-se, também ravinamentos, nas proximidades das Fontes do Cide e na pequena sub–bacia hidrográfica do Gondufo.As piscinas fluviais encontravam-se total ou parcialmente cobertas por material mineral de todas as dimensões. As estruturas encontravam-se completamente inutilizáveis e, no caso especifico de Soito da Ruiva, a sua reabilitação será muito difícil, já que o acesso só se efectua a pé e a população envelhecida não tem grande força anímica para reverter a situação (Fig. 16).Nas restantes piscinas fluviais os problemas foram idênticos aos descritos anteriormente, com o blo-queio da represa com troncos e posterior deposição de material.1 Registos da estação meteorológica do NICIF, nas proximidades da aldeia do Piódão. Contudo, nas cabeceiras da bacia hidrográfica esse valor terá sido mais elevado, em função da maior altitude, de acordo com o testemunho de vários observadores locais.

Figura 14. Localização das áreas mais afectadas nas bacias hidrográficas das ribeiras de Pomares e Piódão, mostrando o limite do grande incêndio de 2005.

1 – Limite da área queimada.2 – Área mais afectada pelo temporal de Julho de 2006.

Figura 14. Localização das áreas mais afectadas nas bacias hidrográficas das ribeiras de Pomares e Piódão, mostrando o limite do grande incêndio de 2005.

1 – Limite da área queimada.2 – Área mais afectada pelo temporal de Julho de 2006.

Figura.15. Diagrama termopluviométrico semi-horário do Piódão, do dia 16 de Junho de 2006.Figura.15. Diagrama termopluviométrico semi-horário do Piódão, do dia 16 de Junho de 2006.

222 Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das baciashidrográficasdosriosAlvaeAlvoco(SerrasdoAçoredaEstrela)

Nas proximidades das Fontes do Cide, ocorreu uma situação típica de entulhamento da manilha da es-trada, que levou a que a água corresse por cima, levando consigo material sólido, não tendo, no entanto, danificado a via. A particularidade desta situação, prende-se com o facto de ter sido apenas uma ribeira a funcionar, dado que, outra, afastada por escassos metros, não tinha funcionado com a mesma violência. Isto permite-nos aferir a localização do limite da trovoada.No Gondufo, um ravinamento provocou a mobilização de muito material mineral, que causou estragos na rede viária, (Fig. 17) e no rés do chão de algumas casas.

Por sua vez, no dia 14 de Julho de 2006, uma depressão de origem térmica, centrada na Península Ibérica, gerou fortes chuvas de origem termo-convectiva, ligadas a nuvens do tipo cumulonimbo, com um enorme desenvolvimento vertical. Verificou-se, inclusivamente, a queda de grandes pedras granizo, provando que o arrefecimento das massas que ascendiam, era feito de forma muito brusca e em altitudes muito elevadas. A estação meteorológica do Piódão registou uma queda pluviométrica, no espaço de uma hora, de cerca de 40 mm (Fig. 18). No entanto, testemunhas locais afirmaram que a chuvada foi concentrada em menos de meia hora, o que agrava ainda mais a situação2.

Se anteriormente considerámos 22 mm um valor elevado, estamos, assim, perante um valor extremo, que só poderia causar muitos danos. Desta vez, e à semelhança dos temporais do mês anterior, existiram estragos nas bacias hidrográficas das ribeiras de Pomares e do Piódão. Neste ponto, daremos destaque ao que se su-cedeu na pequena aldeia histórica do Piódão, dado que foi a situação onde o risco se manifestou da pior forma possível, já que para além dos avultados danos materiais, houve a registar a morte de um homem.

2 Pelas razões indicadas na nota anterior, nas cabeceiras das ribeiras, coincidentes com o nível culminante da serra do Açor, os valores da pluviosidade terão sido bem mais elevados.

Figura 16. Piscina fluvial de Soito da Ruiva, entulhada pelos calhaus trazidos na enxurrada.Figura 16. Piscina fluvial de Soito da Ruiva,

entulhada pelos calhaus trazidos na enxurrada.Figura 17. Ravinamento próximo do Gondufo,

com danificação da estrada.Figura 17. Ravinamento próximo do Gondufo,

com danificação da estrada.

Figura 18. Diagrama termopluviométrico semi-horário do Piódão, do dia 14 de Julho de 2006.Figura 18. Diagrama termopluviométrico semi-horário do Piódão, do dia 14 de Julho de 2006.

Figura 19. Perfil longitudinal da barroca dos Prados e perfis transversais da secção entre o viveiro das trutas e do aqueduto.Figura 19. Perfil longitudinal da barroca dos Prados e perfis transversais da secção entre o viveiro das trutas e do aqueduto.

223Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Nas proximidades das Fontes do Cide, ocorreu uma situação típica de entulhamento da manilha da es-trada, que levou a que a água corresse por cima, levando consigo material sólido, não tendo, no entanto, danificado a via. A particularidade desta situação, prende-se com o facto de ter sido apenas uma ribeira a funcionar, dado que, outra, afastada por escassos metros, não tinha funcionado com a mesma violência. Isto permite-nos aferir a localização do limite da trovoada.No Gondufo, um ravinamento provocou a mobilização de muito material mineral, que causou estragos na rede viária, (Fig. 17) e no rés do chão de algumas casas.

Por sua vez, no dia 14 de Julho de 2006, uma depressão de origem térmica, centrada na Península Ibérica, gerou fortes chuvas de origem termo-convectiva, ligadas a nuvens do tipo cumulonimbo, com um enorme desenvolvimento vertical. Verificou-se, inclusivamente, a queda de grandes pedras granizo, provando que o arrefecimento das massas que ascendiam, era feito de forma muito brusca e em altitudes muito elevadas. A estação meteorológica do Piódão registou uma queda pluviométrica, no espaço de uma hora, de cerca de 40 mm (Fig. 18). No entanto, testemunhas locais afirmaram que a chuvada foi concentrada em menos de meia hora, o que agrava ainda mais a situação2.

Se anteriormente considerámos 22 mm um valor elevado, estamos, assim, perante um valor extremo, que só poderia causar muitos danos. Desta vez, e à semelhança dos temporais do mês anterior, existiram estragos nas bacias hidrográficas das ribeiras de Pomares e do Piódão. Neste ponto, daremos destaque ao que se su-cedeu na pequena aldeia histórica do Piódão, dado que foi a situação onde o risco se manifestou da pior forma possível, já que para além dos avultados danos materiais, houve a registar a morte de um homem.

2 Pelas razões indicadas na nota anterior, nas cabeceiras das ribeiras, coincidentes com o nível culminante da serra do Açor, os valores da pluviosidade terão sido bem mais elevados.

Figura 16. Piscina fluvial de Soito da Ruiva, entulhada pelos calhaus trazidos na enxurrada.Figura 16. Piscina fluvial de Soito da Ruiva,

entulhada pelos calhaus trazidos na enxurrada.Figura 17. Ravinamento próximo do Gondufo,

com danificação da estrada.Figura 17. Ravinamento próximo do Gondufo,

com danificação da estrada.

Figura 18. Diagrama termopluviométrico semi-horário do Piódão, do dia 14 de Julho de 2006.Figura 18. Diagrama termopluviométrico semi-horário do Piódão, do dia 14 de Julho de 2006.

Figura 19. Perfil longitudinal da barroca dos Prados e perfis transversais da secção entre o viveiro das trutas e do aqueduto.Figura 19. Perfil longitudinal da barroca dos Prados e perfis transversais da secção entre o viveiro das trutas e do aqueduto.

A intensa queda pluviomé-trica concentrou-se em três linhas de água, tributárias à ribeira do Piódão, a montante da aldeia, provocando uma intensa erosão, principalmente no leito das ribeiras, sendo escava-dos, em alguns locais, cerca de quatro metros de profundidade, (Fig. 19). Em termos erosivos, estamos a referir-nos a uma quantidade colossal de materiais sólidos, que foram mobilizados pela enorme quanti-dade de água que correu nas linhas de águas.

A montante da aldeia, um viveiro de trutas, instalado no leito da ribeira para aproveitar a água corrente, pertencente ao senhor Francisco Fontinha, foi totalmente destruído pelas pedras transportadas pela en-xurrada (Fig. 20).

Na aldeia do Piódão, os estragos processaram-se ao longo da linha de água, mas os mais avultados foram no parque de estacionamento e na piscina fluvial. O parque está instalado sobre a ribeira, que foi cana-lizada para uma manilha de betão de 1,5 m de diâmetro e que foi completamente obstruída pela quanti-dade de material da enxurrada, levando a que a água passasse a correr através do parque, provocando a sua total destruição, (Fig. 22).

Figura 20. Pormenor do leito da ribeira escavado a montante do viveiro das trutas.

Figura 20. Pormenor do leito da ribeira escavado a montante do viveiro das trutas.

Figura 21. Viveiro das trutas atulhado como os materiais trazidos pela enxurrada.

Figura 21. Viveiro das trutas atulhado como os materiais trazidos pela enxurrada.

224 Importância dos Socalcos na Mitigação do Risco de Erosão após Incêndios Florestais. Exemplos das baciashidrográficasdosriosAlvaeAlvoco(SerrasdoAçoredaEstrela)

Figura 22. Aspecto da destruição do parque de estacionamento, visto da ponte antiga, onde se pode ver a manilha que canalizava a

ribeira. Eng.ª Cristina Almeida.

Figura 23. Aspecto geral das pontes pedonais após as enxurradas (a de jusante foi destruída).

No local encontravam-se um contentor e alguns veículos, que foram arrastados, entre os quais uma carrinha de grandes dimensões, que foi parar a um quilómetro e meio da sua localização inicial, tendo o motor ficado separado do chassis. Este facto demonstra bem a força viva desta torrente. Imediatamente a jusante do parque, existe uma ponte antiga de xisto, que suportou a passagem de todo o material, sem ser destruída, (Fig. 23), ao contrário da ponte pedonal da piscina fluvial, que foi completamente destruída.Na piscina fluvial da aldeia, os estragos foram de grande monta, já que a estrutura ficou totalmente coberta por material, até à altura do pontão das comportas. O facto de uma das duas comportas, se encontrar fechada, pode ter agravado a situação, já que não permitiu a livre passagem da água e, conse-quentemente, da lama, pedras, troncos e ramos, apesar de que, perante tal violência, esse facto teria sido quase irrelevante.Mas, este caso, seria apenas uma grande enxurrada, que destruiu tudo na sua passagem, se não tivesse havido vítimas humanas. António Leite, de Oliveira dos Azeméis, foi arrastado quando tentava passar a ponte da piscina para ir ter com a sua família. Nesse momento, a onda de cheia3 passou, “levando a vida do indivíduo”, que só foi encontrado 10 dias depois, a um quilómetro e meio da piscina, pelo presidente da Junta de Freguesia do Piódão.

CONSIDERAÇõES FINAIS

A presença de uma morfologia movimentada como a que ocorre nas montanhas do centro de Portugal proporciona aos processos erosivos um papel de enorme importância na modelação da paisagem. Por vezes, os incêndios florestais, que tem vindo progressivamente a eliminar e alterar a vegetação que cobre estas serras, têm igualmente, potenciado episódios impressionantes de erosão hídrica acelerada, após o fogo, conforme ficou patente ao longo do artigo.Ao compararmos o comportamento da erosão em socalcos e em vertentes, em condições físicas idênti-cas comprovamos que os socalcos agrícolas são, efectivamente eficazes no combate à erosão hídrica. Os muros de pedra solta que os suportam são uma peça chave para a preservação das áreas montanhosas, funcionando por um lado como estruturas anti-erosão e, por outro, como estruturas que reduzem o risco de ignição e propagação do fogo, razão pela qual devem ser mantidos e preservados, o que implicará um esforço das entidades locais competentes, para levar a cabo esta tarefa, que tem tanto de difícil como de audaciosa. A necessidade da sua preservação fica, desta forma, comprovada.

3 É a massa de água e todo o material transportado, que se desloca a grande velocidade e com uma altura considerável, através do vale da ribeira, em situações extremas de precipitação concentrada.

22�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

AGRADECIMENTOS

Os autores agradecem à Eng.ª Cristina Almeida Melo a cedência de fotografias e ao Sr. Francisco Lopes Fontinha a visita guiada à barroca dos prados. Estão reconhecidos a ambos e ao presidente da Junta de Freguesia do Piódão a pronta disponibilidade que sempre demostraram para connosco colaborarem nas explicações dos factos ocorridos.

REFERêNCES BIBLIOGRáFICAS

Batouxas, M.; Viegas J. (1998) Dicionário de Geografia. Edições Silabo, Lisboa, 55 p.

Cordeiro, A. (2004) Dinâmica de vertentes em montanhas ocidentais do Portugal Central. Tese de dou-toramento apresentada à universidade de Coimbra, Coimbra.

Lourenço, L. (1988a) Efeitos da erosão acelerada em vertentes na sequência de incêndios Florestais. Comunicações, Jornadas científicas sobre incêndios floreteais, Coimbra, vol.II, pp. 5.1 – 1 a 20.

Lourenço, L. (1988c) Efeitos do temporal de 23 de Junho de 1988 na intensificação da erosão das ver-tentes afectadas pelo incêndio florestal de Arganil / Oliveira do Hospital. Comunicações e Conclusões, Seminário Técnico sobre Parques e Conservação da Natureza nos Países do Sul da Europa, Faro, pp. 43-77.

Lourenço, L. (1989a) Instalação de Parcelas experimentais para avaliação da erosão na sequencia de incêndios florestais. Relatório Técnico 8902, G.M.F., Coimbra.

Lourenço, L. (1989b) Quantificação da erosão produzida na serra da Lousã na sequência de incêndios florestais – Resultados Preliminares. Relatório Técnico 9816, G.M.F., Coimbra.

Lourenço, L.; Gonçalves, A. B.; Monteiro, R. (1991) Avaliação da erosão dos solos produzida na sequên-cia de incêndios florestais. Comunicações, II Congresso Florestal Nacional, Porto, vol. II, pp. 834-844.

Lourenço, L. (1992) Efeitos erosivos observados em campos agrícolas das áreas montanhosas do centro de Portugal na sequência de incêndios florestais. Actas do VI Colóquio ibérico de geografia, Porto.

Lourenço, L. (1998b) Evolução de vertentes e dos solos, nas serras de xisto do centro de Portugal, em consequência de incêndios florestais. Relatórios Técnico 8805, G.M.F., Coimbra.

Lourenço, L. (2004) Riscos após incêndios florestais. V colectâneas cindínicas, nº52, Coimbra.

Rebelo, F.; Campar, A. (1986) Quadriculagem ou área homogéneas, na elaboração de mapas de declives – duas metodologias em confronto. Actas do Colóquio Ibérico de Geografia, Coimbra.

Rebelo, F. (2001) Riscos naturais e acção antrópica. Imprensa da universidade de Coimbra, Coimbra.

Viegas, D. X.; Lourenço, L.; Neto, L.; Monteiro, J. P.; Pais, M. T.; Ferreira, A.; Machado. M. (1988) Análise do incêndio florestal ocorrido em Arganil / Oliveira do Hospital, de 13 a 20 de Setembro de 1987. Relatório Técnico 8801, G.M.F., Coimbra.

Lourenço, L.; Lopes, N. C. (2004) Incêndios floreteais, consequência da razão de ser de novas Mudan-ças Globais. GeoInova, nº 9, Lisboa, pp. 45-64.

22�

22�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

LES PAYSAGES DE TERRASSES À L’éPREUVE DE L’INCENDIE: COMPORTEMENT, DURABILITé ET ENJEUx. LE CAS DE LA RéGION DE COLLIOURE /

BANYuLS-SuR-MER/PORT-VENDRES(PYRÉNÉES-ORIENTALES)

J.-F. Galtié; J.-M. Antoine; A. Peltier

GEODE UMR5602 CNRS-Université de Toulouse 25, allée Antonio Machado. 31058 - Toulouse Cedex 9

Tel 05.61.50.35.77 - Fax [email protected]

RéSUMé

Situés sur la retombée orientale de la chaîne pyrénéenne, les paysages de terrasses de la région de Collioure / Banyuls-sur-Mer / Port-Vendres (Pyrénées-Orientales) se trouvent aujourd’hui confrontés au développement d’incendies de grande ampleur. Inscrits dans un espace où cohabitent terrasses à l’abandon et terrasses en exploitation (viticulture), ces incendies se développent au sein d’un territoire de propagation spécifique, hétérogène mais continu (corridors combustibles), à vulnérabilité différen-tielle. Le maintien en état des terrasses en cours d’exploitation couplé au développement ex nihilo ou à la réhabilitation de terrasses viticoles pare-feu (actions soutenues à la fin des années 90 par un projet agri-environnemental) ont constitué le principal support de la politique de prévention et de morcellement de la couche combustible. Au travers du retour d’expérience lié aux incendies de 2000 (Port-Vendres, 500 ha) et 2006 (Collioure, 350 ha), l’objectif de cette communication est (1) de présenter le cadre et les objectifs de la politique de gestion du risque incendie; (2) de discuter la réponse différentielle des espaces de terrasses au passage du feu (dynamique de l’incendie, conséquences sur les aménagements de versants…) et (3) de préciser les enjeux locaux associés à la maîtrise des incendies et à la réhabilita-tion/préservation des paysages de terrasses.

RESUMEN

Los paisajes de terrazas de cultivo de la región de Collioure/Banyuls-sur-Mer/Port Vendres (Pirineos Orientales), situados en la vertiente oriental de la cadena pirenaica, se encuentran hoy en día confron-tados al desarrollo de grandes incendios. Inscritos en un espacio donde cohabitan terrazas de cultivo abandonadas y terrazas de cultivo en explotación (viticultura), estos incendios se desarrollan en un terri-torio de propagación especifíca, heterogéneo pero continuo (corredores combustibles) de vulnerabilidad diferencial. La conservación de las terrazas de cultivo en explotación relacionada con el desarrollo junto con la rehabilitación de las terrazas de cultivo vitícolas cortafuego (acciones apoyadas a finales de los años 90 por un proyecto de agro-medioambiental) han constituido el principal sostén de la política de prevención y de división de la masa combustible. Al considerar las experiencias relacionadas con los grandes incendios, el objetivo de esta comunicación es: (1) presentar el marco y los objetivos de la polí-tica de gestión del riesgo incendio; (2) discutir la respuesta diferencial de espacios de terrazas de cultivo al paso del fuego (dinámica de incendio, consecuencias sobre las ordenaciones de vertientes entre otras); y (3) precisar los desafios locales vinculados con el dominio de los incendios y a la rehabilitación/pre-servación de los paisajes de terrazas de cultivo.

22� Lespaysagesdeterrassesàl’épreuvedel’incendie:comportement,durabilitéetenjeux.LecasdelarégiondeCollioure/Banyuls-sur-Mer/Port-Vendres(Pyrénées-Orientales)

INTRODUCTION

Assurer la pérennité des aménagements DFCI et en particulier des coupures de combustible représente un enjeu important des politiques de prévention des incendies de forêt dans les régions méditerranéen-nes. Dans les Pyrénées-Orientales, cet objectif est devenu prioritaire au cours des années 1990, après que plusieurs incendies de grande ampleur aient mis en évidence à la fois l’accroissement du risque et les lacunes des mesures en vigueur. Un projet original a vu le jour durant cette période dans les commu-nes de Banyuls, Port-Vendres et Collioure : il s’agissait d’installer des cultures pare-feu sur terrasses, l’entretien de la coupure de combustible ainsi créée étant assuré par l’exploitant.Une dizaine d’années après la mise en place de ce projet, on s’interroge ici sur les impacts et, le cas échéant, la reproductibilité de l’expérience. Cette contribution en forme de retour d’expérience aborde donc en premier lieu les caractéristiques de la dynamique incendie, puis les conditions de mise en place du projet pilote, avant d’évaluer l’impact de l’expérience sur la propagation des feux et les écoulements et de mettre en perspective ces résultats avec les conditions socioéconomiques nécessaires à la poursuite ou à l’extension du projet.

1.CARACTERISTIquESGÉOGRAPHIquESDuTERRITOIRED’ETuDEETDY-NAMIquEINCENDIEASSOCIEE

1.1 Présentation de la zone d’étude

Le territoire d’étude est situé à l’extrémité orientale des Albères françaises souvent identifiée par l’appellation de « côte rocheuse » (Fig. 1a). Restreint à trois des cinq communes constituant cette entité (Collioure, Banyuls-sur-Mer et Port-Vendres), il s’étend sur près de 7.000 ha et bénéficie d’un climat typiquement méditerranéen (abats d’eau printaniers et automnaux, déficit hydrique et sécheresse esti-vale…) à régime de vents soutenu (vents dominants de secteur NNW et SSE). Le relief, particulière-ment accidenté et caractérisé par de fortes pentes pleinement exposées aux vents dominants, décrit une élévation rapide et continue depuis la frange côtière vers l’intérieur des terres et la crête frontalière qui culmine aux environs de 700 mètres. Très tôt débutée, la mise en valeur de ce territoire – essentielle-ment tournée vers la viticulture – a été subordonnée à la mise en place d’aménagements de versants très caractéristiques (Olivier, 1992 ; Alcaraz, 1999) et omniprésents jusqu’à 250-300 mètres d’altitude (60 pourcent du territoire). L’évolution socio-économique récente a conduit à modifier le statut d’une grande partie de ces espaces aménagés (entre 30 et 50%), soit par abandon à la reconquête végétale spontanée, soit par reconversion d’usage (activités subéricoles notamment). Dominée par les séries du chêne vert et du chêne liège, la végétation résultante est particulièrement inflammable et représentée localement par des formations de boisements et plus largement par des formations de dégradation de type maquis ou garrigue. Couplé à la subsistance d’une viticulture pérenne et de renommée, cet accroissement progres-sif de la proportion d’espaces naturels – proportion aujourd’hui établie de façon plus ou moins stabilisée (?) aux environs de 40 (Collioure), 55 (Port-Vendres) et 70 pourcent (Banyuls-sur-Mer) – a contribué à renforcer la susceptibilité au feu du milieu par augmentation de la biomasse et création d’un continuum combustible.

a. Périmètre d’extension des zones de terrasses b. Dynamique des incendies de végétation et de la SAU en vignes (RGA 1970-79-88-2000 / Base Prométhée)

a. Périmètre d’extension des zones de terrasses b. Dynamique des incendies de végétation et de la SAU en vignes (RGA 1970-79-88-2000 / Base Prométhée)

22�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Terrasses de cultures traditionnelles Aménagement de vigne en « pare-feu »

Incendie en zone de terrasses de culture Exemple d’impact économique de l’incendie

Mise à nu de terrasses par un incendie Détérioration des murettes suite au passage d’un incendie

c. Illustration des aménagements en terrasses (typiques et « pare-feu ») et de l’impact des incendies.

Figure 1. Zone d’étude et dynamique environnementale.

1.2Caractérisationdeladynamiquecontemporainedurisqueincendie

Le total des surfaces incendiées depuis 1974 s’établit à plus de 7.926,5 ha pour un espace combustible si-nistrable moyen de 5.064 ha et un total de 329 évènements (Base Prométhée 1974-2006). Le profil de sen-sibilité à l’incendie est typiquement méditerranéen avec un maxima saisonnier en été et une distribution caractéristique de l’activité où 3 à 5 pourcent des incendies – respectivement ceux supérieurs à 50 et 100 ha – expliquent 85 à 90 pourcent du bilan des surfaces incendiées. Le risque annuel moyen (Cemagref, 1990 : rapport entre surface combustible et surface moyenne incendiée par année, en pourcent) rapporte un « risque très élevé » (4,9) intégrateur d’une variabilité spatiale importante : « risque moyen » (1.8) pour Collioure (107 incendies et 498 ha parcourus par le feu), « risque très élevé » (4) pour Banyuls-sur-Mer (143/3.744 ha) et « risque exceptionnellement élevé » (9.6) pour Port-Vendres (79/3.684 ha). Cette variabilité se retrouve au niveau de la distribution annuelle du nombre de feux et des surfaces incendiées où près de 68 pourcent des évènements et de 85 pourcent des surfaces incendiées se concentrent sur la période 1978-1986. De part et d’autre de cette période où surviennent les incendies majeurs et référents [Port-Vendres (1978/2.500 ha) et Banyuls-sur-Mer (1983/780 ha et 1986/1.500 ha)] s’observent des incendies significatifs mais de moindre importance [Port-Vendres (1970/~200 ha), Banyuls-sur-Mer (1967/~150 ha) et Collioure (1973/~150 ha ;

230 Lespaysagesdeterrassesàl’épreuvedel’incendie:comportement,durabilitéetenjeux.LecasdelarégiondeCollioure/Banyuls-sur-Mer/Port-Vendres(Pyrénées-Orientales)

2006/220 ha)]. L’extension des espaces naturels consécutive au déclin de la viticulture fin 1960-début 1970 a contribué à faire émerger une décennie plus tard un espace de propagation propice a ux incendies de grande ampleur (accroissement de la biomasse et du continuum combustible, disparition progressive des voies de cheminement…). L’inversion de tendance observée depuis la fin des années 80 doit être reliée à la politique volontariste de maîtrise des incendies telle que décrite ci-après.

1.3 Modélisation des interactions terrasses/risque d’i ncendies

Les interactions terrasses/risques sont complexes et peuvent être articulées autour des questions de comportement, de durabilité et d’enjeux. Elément structurant de l’espace, la terrasse constitue un su-pport de production (ici, quasi-exclusivement la vigne), de lutte anti-érosive et de régulation hydrique (écoulement de surface et stockage temporaire par infiltration). A ces titres, elle influence directement le phénomène incendie (propagation/sévérité/lutte). A l’état d’exploitation (vigne), elle accroît la porosité et fractionnement de la couche combustible rendant la propagation de l’incendie moins efficiente ; à l’inverse, à l’état d’abandon, elle influe sur l’état biologique du combustible (sécheresse) et favorise le développement de la charge combustible et l’appariation d’incendies plus sévères et de maîtrise plus complexe. L’aménagement en terrasses des versants accroît la rugosité du milieu et modifie la propaga-tion de surface du front de feu ; couplé à un réseau de desserte plus ou moins dense permettant l’accès aux parcelles, il interdit – ou dans le meilleurs des cas, limite – le déploiement hors pistes des moyens de secours rendant ainsi la lutte plus difficile. Le niveau de sévérité de l’incendie détermine les conséquen-ces sur les paysages de terrasses : conséquences environnementales liées à la destruction de la couver-ture végétale, au chauffage et à la mise à nu des sols (ruissellement, érosion des sols…) ; conséquences économiques avec l’endommagement partiel ou total des cultures de production (Fig. 1c4) et la détério-ration induite de certains aménagements ; patrimonial et paysager avec la dégradation progressive des murettes et des aménagements hydrauliques et l’atteinte identitaire (Fig. 1c6).

Figure 2. Schéma d’interaction terrasses / incendies.

2.FONDEMENTSETORIGINALITEDELAPOLITIquEDEPREVENTIONDESINCENDIES DE VéGéTATION

2.1 Bilan et orientations novatrices en matière de prévention

L’année 1986 marque un tournant majeur dans la prise en compte du risque, tant au niveau local que national. La prévention qui reposait essentiellement sur trois bases (création de voies de circulation pour les secours, dissémination de points d’eau et réalisation de « tranchées pare-feux » consistant le plus souvent en des bandes débroussaillées en crête ou de part et d’autres de pistes) est fortement mise en échec. Outre le faible volume de crédits mobilisés eu égard au coût accru des aménagements lié à la rai-deur des pentes et au défaut d’accessibilité, la structure des financements mis en œuvre est telle qu’elle

231Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

ne permet pas de garantir la pérennité des aménagements (dégradation des pistes, ré-embroussaillement rapide…) et, souvent, un niveau de risque inférieur à la situation avant travaux.L’objectif affiché au lendemain des incendies de 1978-1986 privilégie le cloisonnement et l’accessibilité du massif par la mise en exploitation de parcelles stratégiques (retour d’expérience) dont le bon état serait ga-rantie sur le long terme. Une expérimentation conduite dans la décennie précédente par la Direction Dépar-tementale de l’Agriculture et de la Forêt (DDAF) des Pyrénées-Orientales et le Service de Restauration des Terrains en Montagne (RTM) avaient conduit, dans une logique comparable et complémentaire (lutte contre l’érosion), à forester des terrasses abandonnées. Les incendies d’août 1983 (780 hectares de reboisement brûlent à Banyuls) et juin 1986 à Port-Vendres (200 hectares de reboisement brûlés) ont montré le défaut majeur de ces plantations : composées essentiellement de résineux, elles constituent un excellent combus-tible. Leur pérennité n’est donc pas assurée. Pis, destinées à réduire le risque d’érosion, elles accroissent le risque d’incendie. L’objectif devient alors d’assurer, autant que possible sur des terrasses, la présence d’un couvert végétal susceptible de favoriser l’infiltration de l’eau et de réduire le risque d’incendie.

2.2L’expérimentationpilote«vignespare-feu»

Lancée par les services de l’Etat, l’expérimentation pilote « vignes pare-feu » consiste à réaliser des coupures de combustible dont la pérennité soit assurée à moindre coût. Quasiment incombustible, la vigne permet devrait permettre de limiter la propagation de l’incendie, et sa rentabilité économique devrait garantir sa longévité.Le financement des opérations est assuré à 80% par l’Etat et l’Union européenne, les 20% restants étant fournis par la commune en autofinancement. Dans la pratique, les travaux de terrassement sont réalisés par la DDAF et en partie par les services techniques de la commune concernée ; les ceps de vigne étant payés par le Fonds européen d’orientation et de garantie agricole (FEOGA). Les vignes ainsi créées sont confiées aux viticulteurs qui en font la demande, avec pour seule contrainte un contrat moral par lequel l’exploitant s’engage à entretenir sa vigne pendant une dizaine d’années. Ne sont financés que les travaux pour lesquels l’efficacité en termes de coupure de combustible est prouvée. Toutes les créations de vignes ne sont donc pas éligibles à ce dispositif. Par ailleurs, l’expérience s’étend, au gré des oppor-tunités, à d’autres cultures : sont plantés des amandiers, des oliviers, et même des figuiers de Barbarie. Au total, sur la période 1987-1994, ce sont près de 150 ha de vigne, 13 ha d’amandiers et 9 ha d’oliviers qui ont ainsi été réalisés (Fig. 3a).La structure des aménagements est sensiblement identique dans toute la zone concernée. On crée d’abord une piste DFCI qui monte en lacets serrés sur le versant. La piste est réalisée en dévers pour canaliser l’écoulement des eaux de ruissellement, que la pente de la piste conduit vers le thalweg le plus proche. Entre les lacets de la piste sont réalisés des travaux sommaires d’aplanissement du sol. C’est au viti-culteur qu’il incombe ensuite de perfectionner ces travaux à sa convenance. Les cultures pare-feu im-plantées au cours des années 1980-1990 ne sont donc pas systématiquement des vignes en terrasses. La plupart du temps, elles n’offrent même avec le système traditionnel de murettes en pierre sèche qu’une lointaine analogie – ce qui ne manque pas de poser des questions en termes d’érosion mais aussi de paysage, dans cette zone au caractère patrimonial particulièrement marqué.

2.3 Un contexte favorable et une convergence d’intérêts

L’opération connaît un certain succès, lié à un contexte particulièrement favorable et à l’intérêt commun qu’y trouvent les différents acteurs. Le premier facteur favorable tient à une volonté forte de la part des services de l’Etat (DDAF en particulier), une volonté liée davantage à la motivation individuelle de certains cadres qu’à une politique nationale. S’y ajoutent, à l’époque des débuts, la disponibilité de financements conséquents ainsi qu’une certaine souplesse administrative qui permettra d’aplanir bien des difficultés. Le second facteur est à rattacher à l’intérêt manifesté par les élus locaux et les viticulteurs (rôle de relais avec les services de l’Etat et promoteurs de l’expérience) envers ces aménagements qui sont largement financés et permettent d’envisager de remédier aux grands incendies survenus au cours des années précédentes. La situation de la viticulture locale à la fin des années 1980 constitue le troisiè-me facteur de succès de l’expérience. Traditionnellement, sur la Côte vermeille, on produit le Banyuls,

232 Lespaysagesdeterrassesàl’épreuvedel’incendie:comportement,durabilitéetenjeux.LecasdelarégiondeCollioure/Banyuls-sur-Mer/Port-Vendres(Pyrénées-Orientales)

un vin doux naturel. En 1971 le cru Collioure est créé en réaction à la mévente du Banyuls. Les cépages utilisés pour la vinification du Collioure (carignan et syrah, notamment) préfèrent des sols plus frais que ceux sur lesquels sont plantées les vignes produisant le Banyuls (grenache). Pour les viticulteurs, la mise en place de cultures pare-feu constitue donc une mesure d’accompagnement non négligeable à la création de nouvelles parcelles, d’autant plus que les parcelles coupe-feu sont conçues pour être ai-sément mécanisables (elles sont faciles d’accès grâce aux pistes), ce qui ne constitue pas le moindre de leurs atouts dans cette région aux pentes fortes et aux parcelles éloignées. Témoin de cette convergence favorable, la réalisation d’une cuvée « pare-feu ».

3.RETOuRSD’ExPERIENCELIESAL’ExPERIMENTATION-PILOTE

Si l’expérience a, à ses débuts, suscité un certain enthousiasme, il n’en va pas moins qu’elle a soulevé et soulève encore aujourd’hui un certain nombre de questionnements allant de l’efficacité du dispositif dans le domaine de la prévention des incendies et de la maîtrise de l’érosion à l’avenir même des mesu-res envisagées.

3.1Impactdescoupurespare-feusurlapropagationdesincendies

L’impact des coupures pare-feu sur la propagation des incendies repose sur une évaluation comparative et qualitative a posteriori de quatre évènements de feu survenus dans la zone d’étude (Fig. 3c et d). Cette dernière justifie fortement l’intérêt de ces équipements tout en soulignant les limites d’un dispositif non achevé et limité.La Fig. 3c représente l’emprise de deux incendies survenus respectivement en 1978 et en 2000 sur les communes de Port-Vendres et Banyuls-sur-Mer, dans des conditions météorologiques (vent violent de NNW, forte déficience hydrique et forte chaleur), de mise à feu (point d’éclosion) et de charge combus-tible (couverture végétale reconstituée) plus ou moins comparables. Outre une réponse opérationnelle différente (volume de moyens de lutte engagé, temps de réponse des secours…), ce qui distincte le plus ces deux évènements en partie superposés dans l’espace, c’est la superficie parcourue par le feu : 2.500 ha dans le premier cas et 500 ha dans le second. Contrairement au scénario légitime de réplique de l’évènement de 1978, le réseau de vignes pare-feu mis en place entre les deux dates a pleinement contribué à limiter l’extension du sinistre de 2000. En tous secteurs avants de l’incendie (tête, flancs gauche et flanc droit), le front de feu se trouve stoppé au contact des vignes pare-feu : dans le cadre d’un contact frontal ou d’interstices de canalisation et de réduction de la largeur front de feu ; dans le cadre d’une mise en œuvre active (coupures servant de support à l’action au sol des pompiers) ou passive de la coupure (seule action de la coupure). L’incendie de 2000 a aussi démontré l’intérêt d’un espace combus-tible fortement découpé par la vigne dans la gestion des sautes de feu (mort dans l’œuf ou propagation initiale limitée selon les caractéristiques de la zone réceptrice).La Fig. 3d matérialise l’extension spatiale de deux incendies survenus en 1996 et 2006 dans le même couloir de feu reliant les communes de Collioure et de Port-Vendres. Ces deux incendies interviennent dans un contexte différent puisque survenant tous deux une fois les vignes pare-feu installées. Dans les deux cas, la maîtrise de l’incendie bénéficie de la complémentarité des vignes traditionnelles et les vignes pare-feu. Alors que les vignes traditionnelles assurent l’arrêt net du front de feu dans sa partie frontale et latérale droite (contact frontal), les vignes pare-feu assurent la fixation latérale du flanc gau-che et réduisent la partie gauche du front à deux doigts de feu de quelques dizaines de mètres de large. Alors que l’incendie de 1996 est stoppé au niveau de ces deux verrous, celui de 2006 profite du défaut de discontinuité de la zone incombustible et de l’existence de corridors embroussaillé pour reprendre de l’ampleur et se propager problématiquement à une soixantaine d’hectares complémentaires.

233Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

a. Fractionnement de la couche combustible b. Exemple de comportement au feu des vignes pare-feu (effet barrière)

c. Incendies de 1978 et 2000 dans le secteur Port-Vendres/Banyuls-sur-Mer

d. Incendies de 1996 et 2006 dans le secteur de Collioure/Port-Vendres

Figure 3. Discontinuité combustibles et dynamique incendie dans la zone détude.

234 Lespaysagesdeterrassesàl’épreuvedel’incendie:comportement,durabilitéetenjeux.LecasdelarégiondeCollioure/Banyuls-sur-Mer/Port-Vendres(Pyrénées-Orientales)

3.2Impactsdesaménagementscoupe-feusurlesécoulementsdesurface

L’impact présumé et dénoncé de la mise en culture et des terrasses sur les écoulements de surface – et par conséquent, sur les risques d’inondation et d’érosion linéaire (Ferrer, 1930 ; Furon, 1950) – est assez difficile à caractériser y compris en présence de bassins versants expérimentaux instrumentés (Ambroi-se et al., 1995). Notre démarche, balbutiante et comparative, s’appuie sur les mesures des écoulements fluviaux moyens et des écoulements de crue, ainsi que sur les bilans hydrologiques sommaires qui peu-vent en être déduits. Elle vise à confronter le fonctionnement hydrologique de deux bassins équipés de stations hydrométriques (bassin versant amont de la Baillaury et bassin versant de la Massane) proches par leurs caractéristiques physiques mais qui présentent des occupations du sol différenciées et pour lesquels nous disposons depuis 1969 des données hydrologiques (des débits moyens journaliers et des maxima instantanés de crue) et météorologiques (stations de Banyuls et d’Argelès-sur-Mer). De forme compacte, avec de fortes pentes sur les versants amont, le bassin versant de la Baillaury, ouvert vers l’est, se développe entre 27 m et près de 1.000 m d’altitude et couvre 18,2 km² pour la partie contrô-lée par la station (Fig. 4a). Les versants sont essentiellement occupés par des garrigues plus ou moins boisées et des vignes (environ un tiers de la surface). Orienté au nord et s’étendant entre 81 m et 1.100 m d’altitude, le bassin versant contigu de la Massane à Argelès-sur-Mer et Sorède est de dimensions proches (17,5 km²) mais la quasi totalité des versants y sont couverts par des forêts (hêtres, châtaigniers, chênes verts et chênes lièges) et des garrigues, ainsi que des landes sur les parties sommitales.D’une manière générale, la tendance des écoulements annuels moyens de la Baillaury est à une légère augmentation entre 1969 et 2004, avec cependant une très forte irrégularité interannuelle (Fig. 4b). Cela peut paraître en contradiction avec l’évolution du vignoble banyulenc dont la surface régresse de près de 30% sur la même période, passant de 1.409 ha en 1970 (33% de la surface totale de la commune) à 996 ha en 2000 (23%). Il faut sans doute y voir l’effet d’une augmentation globale des précipitations que ne tempère pas une toute aussi notable augmentation des températures moyennes. On distingue cependant une séquence, entre 1982 et 1996, qui pose question dans le sens où, malgré la succession d’années hydrologiquement plus « sèches », on y observe les coefficients d’écoulement les plus élevés de la période 1969-2004 (généralement supérieurs au coefficient moyen de 43%). Dans la mesure où les températures moyennes, et donc l’évapotranspiration, semblent peu jouer, l’explication est peut être dans la survenance au cours de cette période de cinq des six incendies ayant brûlé au moins 80 ha sur la commune de Banyuls depuis 1973, et notamment ceux d’août 1978 (950 ha), d’août 1983 (780 ha) et de juillet 1986 (1.500 ha). En mettant une partie des sols du bassin versant à nu, on peut penser qu’ils pourraient avoir ainsi favorisé le ruissellement et facilité l’écoulement direct des précipitations vers les talwegs, les soustrayant de la sorte à l’évapotranspiration et à la recharge des réserves.Si tant est que les deux bassins reçoivent le même volume de précipitations, l’évolution sur la période des écoulements de la Massane ne montre pas de divergence majeure (Fig. 4c). En revanche, ce bassin écoule beaucoup plus d’eau, tant en volume brut qu’en volume spécifique, que celui de la Baillaury pourtant plus étendu. On peut penser que l’ouverture des milieux y favorise l’évapotranspiration, sous-trayant ainsi une partie du stock à l’écoulement fluvial ; c’est quelque peu en contradiction avec ce que l’on sait par ailleurs du fonctionnement hydrologique des bassins versants non forestiers vs. bassins versants forestiers, ces derniers étant censés réduire l’écoulement (Cosandey, 1995). La comparaison montre en tout cas que l’ouverture des milieux et l’aménagement des versants en terrasses n’exacerbent pas les écoulements moyens. En revanche, le rôle des incendies de végétation semble plus évident. Ainsi, c’est après les grands incendies d’août 1978 et de juillet 1986 qu’on trouve deux des rares années où la Baillaury écoule plus que la Massane (1979 et 1987). Au-delà des écoulements moyens, les crues révèlent-elles d’éventuelles relations entre écoulement et terrasses ?Les crues retenues pour comparer les deux bassins sont celles dont les maxima instantanés ont été supé-rieurs à 15 m3/s, soit 811 l/s/km² pour la Baillaury et 872 l/s/km² pour la Massane. Première observation, avec 38 crues contre 30 pour la Massane, le bassin versant de la Baillaury a produit plus de crues de ce volume sur la période 1969-2004 (Fig. 4d). Dans la majorité des cas, les maxima instantanés de la Baillaury, tout comme les lames d’eau écoulées en 24 heures, sont également supérieurs à ceux de la Massane, au moins jusqu’aux années 1990 où ces tendances semblent s’inverser.

23�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

a. Situation dans les bassins versant de la Massane et de la Baillaury

b. Évolution hydrométéorologique récente dans le bassin versant de la Baillaury

c. Évolution des écoulements spécifiques moyens (en l/s/km2)

d. Crues de la Massane et la Baillaury supérieures à 15 m3/s (1969-2004)

Figure 4. Terrasses, occupation du sol et écoulements de surface.

23�

Au total, en générant plus de crues, le bassin versant de la Baillaury semble réagir plus promptement aux précipitations. On peut encore une fois avancer une couverture du sol bien moins protectrice, et no-tamment la présence non négligeable de parcelles de vignes. Le même facteur impliquant des temps de réaction réduits peut être invoqué pour expliquer les pointes de crue supérieures de la Baillaury. Ce plus faible pouvoir couvrant de la végétation, en limitant l’interception et l’infiltration, peut enfin expliquer que les volumes de crue soient également supérieurs dans le bassin versant de la Baillaury comparative-ment à celui de la Massane. Reste à expliquer l’inversion de tendance qui semble se manifester pour les deux facteurs (pointes et volumes des crues) depuis la fin des années 1990. Au final, le couvert végétal semble avoir un rôle plus efficient sur les écoulements extrêmes que sur les écoulements moyens, rôle que ne semblent pas contrebalancer les escaliers de terrasses, lesquelles devraient théoriquement de fa-çon mécanique soustraire une partie des précipitations à l’écoulement fluvial en limitant le ruissellement et en favorisant l’infiltration. Aller plus loin dans l’analyse et les conclusions nécessiterait d’examiner les événements de crue à des pas de temps horaires, tant du point de vue pluviométrique que débimé-trique, et d’ajuster pour les parties hautes des bassins versants les volumes précipités sur les stations météorologiques situées pour leur part en basse altitude.

3.3Pérennitéetreproductibilitédel’expérimentation-pilote

La question du devenir de cette expérience se pose à deux niveaux : d’une part, que vont devenir les aménagements existants, d’autre part, peut-on envisager d’étendre ces mesures ? L’avenir du dispositif doit être nuancé en fonction des types de cultures. En ce qui concerne les amandiers, les oliviers ou les figuiers de Barbarie, les résultats sont assez décevants compte tenu de la faible rentabilité de ces pro-ductions. S’ajoute l’efficacité relative de ces cultures contre le feu : les figuiers de Barbarie poussent sur des sols pauvres, ce qui permet de les planter là où la vigne ne pousserait pas, mais leur culture ne nécessite pas de désherbage, leur efficacité comme coupure de combustible est donc plus réduite que celle de la vigne. Les amandiers ne sont pas assez rentables ; les oliviers ne le sont pas vraiment non plus par rapport à la production oléicole d’autres régions méditerranéennes. Quant à la vigne, elle ne joue son rôle de pare-feu précisément que si elle est exploitée et donc régulièrement désherbée. Si elle est abandonnée, elle donne lieu rapidement à une reconquête végétale qui accroît au contraire le risque d’incendie. L’efficacité à long terme des vignes pare-feu sur terrasses tient donc avant tout à la pérennité de la viticulture dans la région. Sur la question, les avis sont assez divergents. Le Banyuls en particulier est un vin renommé qui connaît actuellement une situation relativement favorable. Il a cependant déjà connu des crises et des périodes de déprise ne sont pas à exclure, d’autant plus que les viticulteurs qui exploitent des vignes pare-feu ne sont pas contraints de les entretenir.Les feux récents ont montré les potentialités offertes par les vignes pare-feu pour réduire les surfaces brû-lées. Peut-on alors envisager d’augmenter les surfaces concernées par ces opérations ? Dans la pratique, on ne crée plus de vignes pare-feu depuis une décennie. La première cause de ce coup de frein tient à des considérations financières : la DDAF ne dispose plus guère de fonds pour financer ces opérations. Or les élus et les viticulteurs interrogés affirment que la condition première de réussite est le financement total de la création des vignes. Même l’autofinancement de 20% demandé aux communes leur semble trop lourd à supporter. La plupart du temps, la création de vignes ou plus largement de cultures DFCI sur ter-rasses apparaît aux intéressés comme un financement supplémentaire pour un projet agricole et non pas comme une fin en soi : en l’absence de subvention, il est probable que l’enthousiasme des viticulteurs se fasse moins net. S’ajoutent des inquiétudes quant à l’avenir de la viticulture. Par ailleurs, il existe dans le vignoble de Banyuls un nombre limité de droits de plantation et le quota est presque atteint : en thé-orie, toute nouvelle plantation de vigne doit aujourd’hui être précédée par l’arrachage d’une superficie équivalente. Ce dernier point semble cependant pouvoir donner lieu à des aménagements. Aux dires de plusieurs des acteurs rencontrés, les conditions de réalisation des opérations ont également changé dans la mesure où les pesanteurs administratives rendraient aujourd’hui difficiles certains des aménagements qui avaient été adoptés lors des premiers travaux. Se pose également la question de l’impact paysager de ces mesures. La région de Banyuls a reçu en 1993 le label « Paysage de reconquête », qui met en lumière des paysages remarquables associés à une activité économique (Oliver, 2002). Plus largement, le paysage de terrasses du cru Banyuls joue dans la région un rôle identitaire et patrimonial fort. Dans ce

23�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

contexte, l’aménagement de parcelles pare-feu marquées par la présence relativement faible des terras-ses peut créer un blocage, la moindre valeur de ces nouveaux paysages constituant l’un des arguments des opposants à ces aménagements. Enfin il manque parfois la volonté politique locale nécessaire pour impulser de nouvelles opérations. Dans certaines communes, on fustige la confusion des genres puisque les mesures réalisées dans les années 1980-1990 ont été financées par les pouvoirs publics au bénéfice des propriétaires privés. Ainsi la commune de Port-Vendres ne finance-t-elle plus aujourd’hui que la création de cultures pare-feu (des oliveraies) sur des terrains communaux.

CONCLUSION

Victimes de la déprise agricole et de l’hyperspécialisation agricole, les paysages de terrasses de la région de Collioure/Port-Vendres/Banyuls sont en prises avec une menace incendie très prégnante. L’expérimentation pilote d’implantation de vignes pare-feu aura sans conteste contribué à cloisonner le couvert végétal et à rendre plus aisée la lutte et la maîtrise contre les feux courants. A environnement bioclimatique comparable, les incendies enregistrés depuis la mise en place de ces aménagements dé-crivent une extension spatiale nettement moindre. Néanmoins, l’emprise limitée de ces aménagement tout autant que la persistance de mèches combustibles reliant les parties forestières entre elles, démon-trent la nécessité de parachever le dispositif dans le cadre d’un dispositif intégré et d’inscrire la gestion opérationnelle des incendies (lutte) dans une optique stratégique. Pour autant, la situation actuelle est toute autre. Et il ne se pratique plus guère de plantation de vignes ou plus généralement de cultures pare-feux dans lesdites communes. Il est difficile à l’heure actuelle de faire la part des différents facteurs à l’origine du désintérêt constaté pour ce type de mesure. Sans doute les arguments financiers sont-ils les plus prégnants.

RÉFÉRENCESBIBLIOGRAPHquES

Alcaraz, F. (1997) Feixes, agouilles et peus de gall : le dispositif anti-érosion du vignoble de Banyuls. Etude des pratiques d’entretien des terrasses de culture. Montagnes Méditerranéennes 5, pp. 21-26.

Alcaraz, F. (1999) Les terrasses méditerranéennes, entre terroirs et paysages (nord-ouest du bassin méditerranéen. Thèse de doctorat, Université de Toulouse 2, 655 p.

Ambroise, B.; Auzet, A. V.; Humbert, J.; Mercier, J. L.; Najjar, G.; Paul, P.; Viville, D. (1995) Le cycle de l’eau en moyenne montagne tempérée : apport des bassins versants de recherche vosgiens (Ringel-bach, Stengbach, Fecht). Annales de Géographie, 581-582, pp. 64-87.

BCEOM (2005) Complément hydraulique en vue de l’établissement du Plan de Prévention des Risques Naturels sur la commune de Banyuls-sur-Mer. Rapport GRI 40312L, Restauration des Terrains en Mon-tagne, 16 p. + annexes.

Cosandey, C. (1995) La forêt réduit-elle l’écoulement annuel ? Annales de Géographie, 581-582, pp. 7-25.

De Montgolfier, J. (1989) Guide du forestier méditerranéenne français – Chapitre 4 : Protection des forêts contre l’incendie. Edition du CEMAGREF, 72 p.

Ferrer, G. (1930) Le vignoble de Banyuls-sur-Mer. Revue Géographique des Pyrénées et du Sud-Ouest 1, pp. 185-192.

Furon, R. (1950) L’érosion du sol, conséquence de l’activité humaine. Application à la région du vigno-ble de Banyuls. Vie Milieu 1 (4), pp. 465-473.

Guillemat, V. (2001) Analyse du retour d’expérience sur le feu de Port-Vendres (2002). Mémoire DU « Gestion des espaces et des ressources naturels et agricoles méditerranéens », Université de Perpignan, 48p. + annexes.

23� Lespaysagesdeterrassesàl’épreuvedel’incendie:comportement,durabilitéetenjeux.LecasdelarégiondeCollioure/Banyuls-sur-Mer/Port-Vendres(Pyrénées-Orientales)

Martin, C. (1997) Relations entre l’érosion hydrique et l’agressivité des pluies après incendie de forêt dans le bassin versant du Rimbaud (Var, France). Montagnes Méditerranéennes 5, pp. 15-19.

Oliver, G. (2002) Le paysage de terrasses du cru « Banyuls » (Pyrénées-Orientales) et son évolution. http://www.pierreseche.com.

Vigneau, J. P. (1971) Précipitations d’automne et perturbations méditerranéennes dans les Pyrénées-Ori-entales. Revue Géographique des Pyrénées et du Sud-Ouest, 42(3), pp. 265-292.

23�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

VALORACIÓN DE TERRAZAS FRENTE A INCENDIOS FORESTALES EN LA CAIB.

J. Joy1; A. Medrano2

Servicio de Gestión Forestal, Dirección General de Biodiversidad.Conselleria de Medi Ambient. Avda. Gabriel Alomar i Villalonga, 27. 07006 - Palma de Mallorca.

[email protected]; [email protected]

RESUMEN

El comportamiento del fuego en un incendio forestal depende fundamentalmente de tres factores: mete-orología, topografía y combustible. De estos tres factores se analizará la influencia de un factor topográ-fico concreto, las estructuras aterrazadas, en el comportamiento de un incendio forestal y en las labores de prevención, extinción y planificación en la lucha contra incendios forestales.Mediante el programa de simulación del comportamiento del fuego, FARSITE, se puede establecer la diferen-cia de comportamiento de dos incendios de iguales características en dos laderas: con terrazas y sin terrazas.FARSITE modeliza el comportamiento del fuego forestal a partir de los siguientes factores: tipo de combustible, condiciones meteorológicas y topografía. A partir de las salidas del programa se puede concluir que la modificación en la distribución de pendientes y las discontinuidades generadas con las estructuras aterrazadas de ladera implican cambios en el comportamiento del fuego disminuyendo la ve-locidad de avance y la intensidad de fuego y dificultando la progresión del incendio. Es por ello que son estructuras del territorio que presentan una gran importancia en la prevención, extinción y planificación en incendios forestales.Palabras clave: comportamiento del fuego, modelización, terrazas, incendios forestales, FARSITE.

INTRODUCCIÓN

Los incendios forestales son un fenómeno habitual e intrínseco de los ecosistemas mediterráneos. Las características climáticas y el tipo de vegetación favorecen una recurrencia de incendios que forma parte del ciclo de vida de estos ecosistemas. Por otro lado las actividades rurales tradicionales han contado con el empleo de fuego como herramienta de limpieza, regeneración de pastos, etc., de modo que el fuego está muy arraigado en la cultura popular mediterránea. Con el progresivo abandono de los aprovechamientos tradicionales de los montes y la baja rentabilidad de estos se ha producido una acumulación de combustible vegetal disponible que hace que sean altamen-te vulnerables frente a incendios forestales.El régimen climático, la escasez de suelo y las pendientes, han obligado a los habitantes de las islas a desarrollar un sistema de aprovechamiento agrícola mediante terrazas que ha determinado el paisaje de muchas zonas agrícolas de montaña. Estas áreas aterrazadas se encuentran en muchos casos en el límite de los terrenos forestales, y en algunos casos el abandono del uso agrícola ha favorecido la transforma-ción de estas en terrenos forestales. Estas terrazas fragmentan el terreno y disminuyen la pendiente. Además presentan estructuras con me-nor carga de combustible y menor continuidad horizontal y vertical de este. Ambas características son condiciones favorables tanto para la prevención como para la extinción de incendios forestales, ya que condicionan el comportamiento del fuego y facilitan la realización de trabajos. Mediante el análisis comparado del comportamiento del fuego en laderas con y sin terrazas, y aplicando los resultados a la practica de la prevención y extinción de incendios en Baleares, se obtienen resultados de la importancia que presentan en la lucha contra incendios forestales y la necesidad de realizar un proceso de potenciación y mantenimiento de estas estructuras.

240 Valoración de Terrazas Frente a Incendios Forestales en la CAIB

Figura 1. Paisaje aterrazado balear.

MATERIAL Y MéTODOS

El siguiente análisis tiene dos ámbitos de estudio que corresponden con el ámbito territorial de las Islas Baleares para el análisis del número de incendios y la aplicación de técnicas preventivas y de extinción a nivel general; y, por otra parte, el territorio concreto de la Sierra Tramuntana, municipio de Sóller, donde se ha realizado el análisis de la influencia de las terrazas en el comportamiento del fuego.Los elementos de análisis empleados han sido fundamentalmente dos:1. Base de Datos Nacional de Incendios Forestales, donde se recoge información sobre todos los incen-

dios ocurridos en Baleares desde el año 1968.2. BehavePlus, aplicación de Windows para la predicción del comportamiento de incendios forestales.

Permite realizar una comparación estática del cambio de comportamiento del incendio al toparse con una terraza.

3. FARSITE 4.1, modelo de simulación de incendios forestales desarrollado por Finney perteneciente al Laboratorio de Ciencias del Fuego (Fire Sciences Laboratory) del Servicio Forestal del USDA de Missoula, Montana, USA, que predice la evolución libre del frente de llamas basándose en principios físicos de propagación de ondas. Este programa requiere de una información territorial (Modelo Digi-tal de Elevaciones del que se derivan los modelos de pendiente y orientaciones), combustible (Mapa de modelos de combustible) y meteorológica (temperatura, humedad y viento fundamentalmente) muy detallada y permite conocer variables de comportamiento del fuego como la velocidad de avance lineal, la longitud de llama o la intensidad por unidad de área, entre otras, variables que se emplean como apoyo para la toma de decisiones para la extinción del incendio forestal.

Este programa permite hacer un análisis dinámico del comportamiento de un incendio en una ladera con presencia de terrazas.

241Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

RESULTADOS

Se han realizado diferentes simulaciones con condiciones meteorológicas constantes. Los escenarios de simulación son los siguientes:

• Modelo de combustible. Se han tenido en cuenta dos supuestos, modelo de combustible 4 correspondiente a un pinar con abundante sotobosque y continuidad de combustible verti-cal, y modelo de combustible 2 correspondiente con superficies de terrazas con el corres-pondiente mantenimiento.

• Pendiente. Se han considerado tres pendientes diferentes (10, 30 y 50%), se aprecia la modificación del comportamiento del fuego a medida que la pendiente aumenta. Se supone una pendiente fuerte del 50% en condiciones normales, y una pendiente suave del 10% dentro de las estructuras aterrazadas.

Los resultados obtenidos se presentan en términos de velocidad de avance del fuego y longitud de llama del frente del incendio, por ser considerados dos indicadores clave del comportamiento del incendio Los resultados obtenidos a partir del BehavePlus son los siguientes:

Surface Rate of Spread (maximum) (m/min) Flame Length (m)

Figura 2. Resultados BehavePlus.

Se observa una notable variación del comportamiento del fuego, siendo más desfavorable en el caso del modelo de combustible 4 y pendientes fuertes.Mediante FARSITE se ha realizado la simulación dinámica de un incendio en los dos escenarios: ladera de pendiente media con vegetación arbustiva y pinar, y ladera con presencia de terrazas con la conse-cuente modificación del tipo de combustible y la pendiente. Se establecen condiciones meteorológicas constantes.

242 Valoración de Terrazas Frente a Incendios Forestales en la CAIB

Figura 3. Comportamiento del fuego. Figura 4. Comportamiento del fuego con terrazas.

CONCLUSIONES

El análisis del comportamiento del fuego en dos escenarios supuestos muestra la gran diferencia que presentan los valores obtenidos. El análisis de los resultados es el siguiente:

1. La pendiente ejerce una influencia sobre la velocidad de avance y la longitud de llama. Esta no es determinante en términos de capacidad de extinción del incendio ya que la diferencia de los resultados en los tres escenarios de pendiente no es muy elevado. En cuanto a com-bustible, la pendiente ejerce mayor influencia en el modelo de combustible 4 por ser un modelo más desfavorable.

2. El modelo de combustible condiciona enormemente el comportamiento del fuego. El mo-delo 4 presenta valores de velocidad de avance y longitud de llama mucho mayores que el modelo 2 y por tanto es más desfavorable para la extinción. En casos de terrazas abando-nadas cubiertas por vegetación forestal espontánea el comportamiento del fuego será más desfavorable.

Estos resultados llevan a la conclusión de que las estructuras correspondientes a terrazas de cultivo en uso ejercen una influencia en el comportamiento del fuego favorable tanto para la prevención como para la extinción de incendios forestales.Prevención:

- Las terrazas en las que se ha mantenido su uso son zonas de discontinuidad de combustible forestal que pueden constituir áreas de defensa contra incendios o zonas de anclaje para la construcción de fajas auxiliares de defensa.

- Las terrazas en las que no se ha realizado el mantenimiento presentarán mayor combusti-ble pero las menores pendientes pueden: facilitar acciones de limpieza, servir de apoyo en quemas prescritas, permitir transitabilidad de maquinaria en zonas de fuerte pendiente.

Extinción:- Terrazas mantenidas constituyen estructuras de apoyo a la extinción.- Son zonas transitables para personal y maquinaria.

243Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

- Pueden constituir zonas de escape o de seguridad en las labores de extinción.- Sirven de apoyo en contrafuegos.- Pueden servir para toma de helicópteros en lugares difíciles.

Restauración:- Disminuyen erosión y aumenta la captación de agua del suelo favoreciendo la instalación

de la vegetación.- Pueden constituir zonas con estructuras de vegetación resistente por darse condiciones de

comportamiento del fuego menos extremas. Estas servirán como fuente de semillas para la regeneración natural.

- Son zonas de mejor transitabilidad para personal y maquinaria lo que facilita la ejecución de los trabajos.

DISCUSIÓN

Lo anteriormente dicho expone la importancia que tienen las terrazas en la lucha contra incendios fores-tales. Pero la efectividad de estas pasa por su conservación y mantenimiento. Para trasladar y afianzar esta idea a la población y favorecer la creación de una conciencia colectiva de la importancia que estas tienen habría que:

1. Realizar un inventario de terrazas en superficie forestal y zonas colindantes.2. Clasificar terrazas en función de su importancia para la defensa contra incendios foresta-

les.3. Incorporar terrazas prioritarias en los Planes de Defensa contra Incendios Forestales como

áreas de defensa.4. Planificar el mantenimiento de terrazas prioritarias.5. Favorecer el mantenimiento de terrazas mediante programas de ayudas a propietarios.6. Realizar una campaña de concienciación y sensibilización sobre la importancia del mante-

nimiento de terrazas para la defensa y la autoprotección de incendios forestales.Mediante la realización de estas actuaciones se pretende favorecer el mantenimiento de terrazas con el objetivo de defensa de incendios forestales. De esta manera se consigue incorporar una estructura tra-dicional y perfectamente integrada en el paisaje balear en la defensa contra incendios, evitando que se pierda este componente clave y determinante de la historia y el paisaje de las Islas Baleares.

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

http://www.fire.org/

244

24�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

PREVENCIÓNYLuCHACONTRALOSINCENDIOS FORESTALES.

EL USO DE GANADO EN LOS CAMPOS ABANCALADOS DE LA SERRA DE TRAMUNTANA.

G. Alomar¹; G. Bardi2

1 Departament de Medi Ambient i Natura. Consell de Mallorca. C/ del General Riera, 111. 07010 - Ciutat de Mallorca.

2 Direcció General d’Emergències. Govern Balear.1 [email protected]; 2 [email protected]

RESUMEN

Este trabajo trata sobre la prevención de los incendios forestales a través de la recuperación de bancales o terrazas abandonadas en la zona de la serra de Tramuntana de Mallorca, mediante el uso de ganado equino, y aprovechando los conocimientos adquiridos a través de experiencias de control de la vegeta-ción realizadas en el Parque Natural de las serres de Llevant (Mallorca), donde se ha comprobado que la introducción de ganado mayor (asnal y caballar), como sistema de prevención del riesgo de los incen-dios forestales, puede constituir una alternativa interesante y de costes relativamente bajos siempre que se respeten unas condiciones determinadas.

1. EVOLUCIÓN DE LAS SUPERFICIES ABANCALADAS EN LA SERRA DE TRA-MUNTANA

Desde la Edad Media hasta mediados del siglo pasado se han ido abancalando las laderas de la serra de Tramuntana (Mallorca). Esta ocupación de zonas cada vez más inaccesibles iba ligada a los diferentes creci-mientos demográficos y a la demanda de nuevas tierras para el cultivo. Con el Projecte d’anàlisi i cataloga-ció dels camps marjats de Mallorca (1994-2005), se han catalogado la mayor parte de los municipios de esta comarca (Tabla 1) y se ha cartografiado una superficie de 209,2 km² que equivale al 22% de su extensión.

Municipios Superficiemunicipal(km2) Superficieabancalada(km2) %Alaró 45,3 23,64 52

Andratx 82,55 28,13 34Banyalbufar 18,1 5,55 31

Bunyola 84,14 En estudio -Calvià 145,52 15,89 10,9

Campanet 35,70 6,44 18,1Deià 15,11 7,27 48,17

Escorca 139,4 11,29 8Estellencs 13,4 5,41 40,72Esporles 35,73 12,15 35,68Fornalutx 19,99 7,9 39,80Lloseta 12 2,48 20,6Mancor 18,9 6,12 32,40Pollença 151,7 12,15 8,02

Puigpunyent 41,6 15,31 36,8Sta. Maria del Camí 37,93 7,37 19

Selva 48,68 5,85 12Sóller 42,56 24,13 56,67

Valldemossa 44,51 11,51 25,88Total 948,88 208,58 22

Tabla 1. Superficie abancalada de la serra de Tramuntana (Mallorca).

24�Prevenciónyluchacontralosincendiosforestales.Elusodeganadoenloscamposabancaladosdelaserra de Tramuntana.

Pero durante los últimos 50 años, ha habido un éxodo de la gente del campo hacia las grandes poblacio-nes y las zonas turísticas. Con el consecuente abandono y cambios de uso del suelo (Tabla 2). En primer lugar se abandonaron los bancales más improductivos, los peor comunicados o de difícil mecanización (Fig. 1).

Municipios Superficieabandonada(km2) Superficieenuso(km2)Alaró 14,23 9,417

Andratx 17,99 10,14Calvià 6,74 9,15

Campanet 2,9 3,54Deià 5,27 1,99

Estellencs 4,44 0,96Esporles 6,40 5,75Lloseta 0,63 1,85Pollença 4,91 7,24

Puigpunyent 9,13 6,18Sta Maria del Camí 4,25 3,12

Sóller 13,82 10,31Valldemossa 5,32 6,19

Total 96,03 75,83

Tabla 2. Aprovechamiento actual de los bancales en la serra de Tramuntana (Mallorca). *De los municipios de Banyalbufar, Bunyola, Escorca, Fornalutx, Mancor y Selva no se tienen datos sobre su aprovechamiento.

Estos 96 km2 de bancales abandonados cartografiados, constituyen una superficie problemática desde el punto de vista del riesgo de incendios forestales. Por lo tanto en ellas será interesante aplicar métodos de prevención del fuego, así como la recuperación de los antiguos cultivos de secano (Fig. 2).

2. PREVENCIÓN DE INCENDIOS FORESTALES MEDIANTE LA INTRODUCCIÓN DEGANADOEquINO

Durante los últimos 30 años la administración forestal ha realizado diferentes Planes de defensa (Gene-rales, Insulares y Comarcales) contra los incendios forestales en las Baleares. Estos planes establecen las medidas de prevención, vigilancia y extinción que se han de realizar para proteger los bosques contra el fuego.Hay una serie de trabajos silvícolas que están encaminados a la prevención. En las últimas décadas se ha potenciado la realización de fajas auxiliares alrededor de ciertas carreteras, caminos y pistas forestales.El coste de realización y mantenimiento de las fajas de defensa contra incendios forestales es muy ele-vado; con unos precios que oscilan entre los 4.000 € hasta los 9.000 € por ha de tratamiento, según se trate de aperturas o repasos y en función a la carga de combustible forestal, el tipo y la localización de terreno y la posibilidad de mecanización.

Figura 1. Terrazas abandonadas, cubiertas de maleza.Figura 1. Terrazas abandonadas, cubiertas de maleza. Figura 2. Bancales de olivares en uso en s’Estret (Alaró, Mallorca).

Figura 2. Bancales de olivares en uso en s’Estret (Alaró, Mallorca).

Figura 3. Ovejas pastando.Figura 3. Ovejas pastando.

24�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Pero durante los últimos 50 años, ha habido un éxodo de la gente del campo hacia las grandes poblacio-nes y las zonas turísticas. Con el consecuente abandono y cambios de uso del suelo (Tabla 2). En primer lugar se abandonaron los bancales más improductivos, los peor comunicados o de difícil mecanización (Fig. 1).

Municipios Superficieabandonada(km2) Superficieenuso(km2)Alaró 14,23 9,417

Andratx 17,99 10,14Calvià 6,74 9,15

Campanet 2,9 3,54Deià 5,27 1,99

Estellencs 4,44 0,96Esporles 6,40 5,75Lloseta 0,63 1,85Pollença 4,91 7,24

Puigpunyent 9,13 6,18Sta Maria del Camí 4,25 3,12

Sóller 13,82 10,31Valldemossa 5,32 6,19

Total 96,03 75,83

Tabla 2. Aprovechamiento actual de los bancales en la serra de Tramuntana (Mallorca). *De los municipios de Banyalbufar, Bunyola, Escorca, Fornalutx, Mancor y Selva no se tienen datos sobre su aprovechamiento.

Estos 96 km2 de bancales abandonados cartografiados, constituyen una superficie problemática desde el punto de vista del riesgo de incendios forestales. Por lo tanto en ellas será interesante aplicar métodos de prevención del fuego, así como la recuperación de los antiguos cultivos de secano (Fig. 2).

2. PREVENCIÓN DE INCENDIOS FORESTALES MEDIANTE LA INTRODUCCIÓN DEGANADOEquINO

Durante los últimos 30 años la administración forestal ha realizado diferentes Planes de defensa (Gene-rales, Insulares y Comarcales) contra los incendios forestales en las Baleares. Estos planes establecen las medidas de prevención, vigilancia y extinción que se han de realizar para proteger los bosques contra el fuego.Hay una serie de trabajos silvícolas que están encaminados a la prevención. En las últimas décadas se ha potenciado la realización de fajas auxiliares alrededor de ciertas carreteras, caminos y pistas forestales.El coste de realización y mantenimiento de las fajas de defensa contra incendios forestales es muy ele-vado; con unos precios que oscilan entre los 4.000 € hasta los 9.000 € por ha de tratamiento, según se trate de aperturas o repasos y en función a la carga de combustible forestal, el tipo y la localización de terreno y la posibilidad de mecanización.

Figura 1. Terrazas abandonadas, cubiertas de maleza.Figura 1. Terrazas abandonadas, cubiertas de maleza. Figura 2. Bancales de olivares en uso en s’Estret (Alaró, Mallorca).

Figura 2. Bancales de olivares en uso en s’Estret (Alaró, Mallorca).

Figura 3. Ovejas pastando.Figura 3. Ovejas pastando.

Tradicionalmente en la comarca de Tramuntana pas-torean las ovejas, con una cabaña de 80.130 cabezas (Lucas, 2002), en la mayoría de fincas abancaladas de frutales de secano (olivo, algarrobo y almendro), en régimen más o menos extensivo (según la pro-piedad). Estos pastos tradicionales, se han revelado como efectivos sistemas de control de la vegetación silvestre y consecuentemente de los incendios fores-tales (Fig. 3).En las fincas públicas de Cúber y Mortitx (Escorca) también se introdujeron grandes herbívoros (asnos y vacas) para controlar la vegetación silvestre. Pas-toreo que se realizó con poco control, que provocó graves problemas en las repoblaciones existentes: encina (Quercus ilex), pino blanco (Pinus halepensis), pino rodeno (Pinus pinaster) y olmo (Ulmus minor). Mientras que la finca Tossals Verds (Escorca), pro-piedad del CIM, tiene un rebaño asnal formado por 12 ejemplares adultos. En los trabajos de mejora de dicha finca pública, este año se ha ido acotando diferentes parcelas con pastores eléctricos.En la primavera del 2003, la Conselleria de Medi Ambient del Govern Balear inició un proyecto de prevención de los incendios forestales mediante el uso de ganado mayor, en las fincas públicas de la comuna de la Victòria (Alcúdia) y en el parque natural de serres de Llevant (Mallorca) con la finalidad de estudiar el uso de este tipo de ganado.En estas fincas públicas se va acotando una zona extensa de pasto con pastores eléctricos desmontables, debidamente señalizados y en rotación. Este sistema permite una gran flexibilidad a la hora de rotar y adaptarse al medio; en función al número de animales, la cantidad de alimento, el tipo de vegetación, la época del año, etc.Actualmente, en las fincas privadas el uso de ganado mayor, para el control de la vegetación silvestre y la reducción del combustible forestal es muy puntual.Como hemos observado, el abandono de ciertas zonas abancaladas de difícil acceso y poca productivi-dad es reciente y la mayoría de comunidades que han colonizado son muy pirófitas, con el consecuente peligro de incendios forestales (Tabla 3).

Comunidades Asociaciones ambientes

Herbáceas

lastonar (Brachypodietum phoenicoidis) húmedoscerillar (Andropogonetum hirto-pubescentis)

secos

fenazal (Hypochoerido-Brachypodietum retusi)carceral (Smilaco balearicae-Ampelodesmetum maurita-nicae)pastizal de cerrillejo (Reichardio picroidis-Stipetum)

Arbustivas

romeral de albaida mallorquín (Anthyllido cytisoidis-Teu-crietum majorici)retamar loco (Clematido-Osyretum)acebuchal (Cneoro tricocci-Ceratonietum siliquae)titimalal (Euphorbietum dendroidis)tomillar culminícola mallorquín (Teucrietum subspinosi)arrayanal (Clematido balearicae-Myrtetum communis) húmedoszarzal (Rubo-Crataegetum brevispinae)

Arbóreasolmeda (Vinco difformis-Populetum albae)encinar (Cyclamini balearici-Quercetum ilicis)

secospinar (Pinus halepensis)

Tabla 3. Principales comunidades forestales que colonizan los bancales en la Serra de Tramuntana.

24�Prevenciónyluchacontralosincendiosforestales.Elusodeganadoenloscamposabancaladosdelaserra de Tramuntana.

3.quEMADEPASTOS:

Tradicionalmente las comunidades de carceral (ass. Smilaco balearicae-Ampelodesmetum mauritanicae), acebuchal (ass. Cneoro tricocci-Ceratonietum siliquae) abierto y tomillar culminícola (al. Hypericion ba-learici) han sido pastoreadas e incluso quemadas, cíclicamente, para conseguir pastos más tiernos; con el consecuente impacto paisajístico, pérdidas de suelo y de biodiversidad. De hecho la causa de los 6 incendios forestales más extensos en los últimos 20 años en Baleares (Tabla 4) se relacionan directamente con la quema incontrolada e intencionada para la obtención de pastos. Estos grandes incendios también afectaron a antiguos campos abancalados (Fig.4).

año municipio Finca Superficiequemada1987 Artà Albarca 550 ha1990 Artà Son Puça 550 ha1992 Artà Albarca 1.960 ha1994 Andratx Ses Basses 1.050 ha1994 Artà Can Canals 660 ha1999 Artà Sa Duaia 910 ha

Tabla 4. Principales incendios forestales por quema de pastos desde 1987.

Mientras que, en superficies abancaladas el uso del fuego coma herramienta de control de la vegetación es puntual y normalmente se realiza en rodales de poca superficie, para evi-tar la quema de los árboles frutales de secano. Esta práctica la hemos observado en ciertos municipios como: Campanet, Es-corca, Pollença, Selva, Sóller, Valldemossa, etc. Ahora bien, en las zonas abancaladas, en donde no hay árboles frutales, o que fue destruida con anterioridad, la cubierta vegetal suele ser quemada cíclicamente (es Binis, Fartàritx, serra d’Alfàbia, Miner, es Teix, sa Calobra, es Bosc, etc.).

4. PASTOREO

Según los datos parciales que disponemos, en la comarca de la serra de Tramuntana hay unas 9.603 ha de bancales abandonadas. La mayor parte colonizada por diferentes comunidades forestales muy inflamables (Tabla 5).

Municipio Encinar Encinarypinar Pinar GarrigasymáquiasAlaró 99 ha 472,50 ha 874 ha

Andratx 81 ha 1.097 ha 621,8 haCampanet 46,64 ha 62,33 ha 182,67 haEsporles 107,1 ha 85,93 ha 166,89 haLloseta 11,2 ha 28,38 ha 23,9 ha

Sta. Maria del Camí 41 ha 127,1 ha 256,34 haPuigpunyent 162 ha 438,3 ha 313,2 ha

Pollença 288 ha 203,8 ha

Tabla 5. Superficie forestal sobre campos abancalados abandonados.

En los municipios de la comarca estudiada; algunos propietarios han introducido ganado bovino y equi-no, en antiguas zonas abancaladas abandonados, con la finalidad de reducir el combustible forestal y empezar a limpiar los antiguos olivares y poder dar entrada a las ovejas. Pero esta iniciativa privada, aparte de ser poco significativa en superficie, en general no se dispone sobre el terreno con criterios de prevención de incendios forestales, ni cumple con las previsiones establecidas en los planes de defensa (Fig. 5).

Figura 4. Incendio forestal de la Trapa en 1994 (Andratx, Mallorca).

Figura 4. Incendio forestal de la Trapa en 1994 (Andratx, Mallorca).

24�Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Un caso especial es el engorde de cerdos en se-milibertad, en unas pocas fincas abancaladas. Práctica que ocasiona graves problemas de ero-sión y la destrucción total de los muros y de los caminos de acceso.

5. PROPUESTAS

El proyecto comenzó con la introducción de media docena de animales entre burros y mulas, en el monte público de la Victòria, en el municipio de Alcúdia, resultando (esta primera experiencia) poco eficiente y permitiendo observar donde debían de realizarse las primeras correcciones (Tabla 6).

Fecha evalua-ción

Superficietratada (ha)

Tiempo de ejecución (días)

Nº de anima-les

Rendimiento (ha/mes)

Rendimiento (ha/mes/animal

04.11.2004 0,52 10 9 1,56 0,1728.01.2005 5,07 85 15 1,79 0,1207.04.2005 4,91 69 15 2,13 0,1424.07.2005 9,16 108 15 2,54 0,1709.09.2005 2,4 47 15 1,53 0,10

Total 22,06 319 2,07

Tabla 6. Rendimientos obtenidos en el parque natural de les serres de Llevant (Mallorca).

El bajo rendimiento obtenido se debió a dos factores: el tipo de vegetación, con marca-do predominio de especies leñosas típicas del acebuchal (al. Oleo-Ceratonietum) como son: acebuche (Olea eurorapea var. sylvestris), ala-dierno (Rhamnus alaternus), labiérnago blanco (Phillyrea angustifolia), lentisco (Pistacia len-tiscus), palmito (Chamaerops humilis), etc.; y el escaso número de animales.A partir de la primera prueba, se trasladó el ganado a una zona con predominio de carcera (Ampelodesmos mauritanica), a la vez que se aumentó la carga de animales y se incorporaron caballos. El rendimiento mejoró notablemente (Fig. 6).Posteriormente se ha podido determinar que los rendimientos (coste de tratamiento por unidad de super-ficie) se incrementan cuando un pastor (yegüero) es capaz de atender un número mayor de animales.A lo largo de estos años el ganado ha sido dispuesto en cinco fincas diferentes, y ha ido incrementándose paulatinamente el número de animales, situándose actualmente en una zona del parque natural de serres de Llevant (Mallorca), y con unos rendimientos que rondan 2 ha de superficie desbrozada por mes (15 animales).

Figura 5. Vacas de raza mallorquina pastando en Bàlitx d’Amunt (Sóller, Mallorca).

Figura 5. Vacas de raza mallorquina pastando en Bàlitx d’Amunt (Sóller, Mallorca).

Figura 6. Zona de pastoreo equino con pastores eléctricos.Figura 6. Zona de pastoreo equino con pastores eléctricos.

2�0Prevenciónyluchacontralosincendiosforestales.Elusodeganadoenloscamposabancaladosdelaserra de Tramuntana.

6. POSIBILIDADES DE APLICACIÓN DEL MéTODO DE CONTROL DE LA VEGE-TACIÓN MEDIANTE EL USO DE GANADO EN LA SERRA DE TRAMUNTANA.

El sistema de reducción del riesgo de incendios forestales mediante el control de la vegetación a través de la introducción de ganado equino en las zonas problemáticas, aparece como una posibilidad intere-sante para la serra de Tramuntana, representando a la vez una herramienta para la recuperación inicial de las superficies de bancales abandonadas.Para poder utilizar este sistema, y teniendo en cuenta la experiencia habida en el proyecto desarrollado por la Conselleria de Medi Am-bient del Govern de les Illes Balears en las zonas de Alcúdia y Artà, se deberán de tener en cuenta las siguientes premisas:

- La vegetación idónea para introducir este tipo de ganado tie-ne que presentar predominio de prados de carceral (ass. Smilaco balearicae-Ampelodesmetum mauritanicae) y ace-buchal abierto (ass. Cneoro tricocci-Ceratonietum siliquae) con predominio de carcera (Fig. 7).

- Para una mejor eficacia, en la prevención de incendios fo-restales, sería conveniente la recuperación y limpieza de ciertos campos abancalados abandonados, con la finalidad de romper la continuidad de las masas forestales y reducir su carga forestal; así como la recuperación de parte del pa-trimonio de piedra en seco (Fig. 8).

- Los muros de los bancales aptos para la introducción de ga-nado mayor deben presentar un buen estado de conservaci-ón en cuanto a su estructura y tipología (roca calcárea), ya que sino existe riesgo de deterioro del muro con la consi-guiente pérdida de suelos.

- Se deberá de poner protectores en los árboles frutales jóve-nes (olivo, almendro, algarrobo, higuera, etc.) y en ciertos árboles forestales jóvenes (encina, olmo, chopo, fresno, etc.) que habitan en la zona donde se vayan a introducir los animales, ya que al tratarse de un método no selectivo, éstos podrían ser dañados o eliminados.

- En el lugar donde se disponga el ganado deberá de ser po-sible el suministro de agua y alimentos complementarios, incluso preverse zonas de sombra para la época de verano (Fig. 9).

- Así mismo se deberá de evitar una permanencia excesivamente prolongada de los animales en un mismo lugar, para evitar problemas de sobrepastoreo, erosión, y deterioro de los bancales.

- En una segunda fase de recuperación de los bancales abandonados, se podrá introducir en las superficies abiertas por los equinos, ganado ovino que aproveche los rebrotes tiernos de la vegetación desbrozada por el ganado mayor.

- En cuanto a la introducción de ganado porcino, se considera perjudicial debido a que su actividad genera deterioro de los muros en los bancales y finalmente graves problemas de erosión del suelo.

- Las superficies a recuperar deberán de estar convenientemente cercadas con el tipo de cerra-miento más adecuado a cada circunstancia.

Figura 7. Ganado equino pastando en acebuchal abierto.

Figura 7. Ganado equino pastando en acebuchal abierto.

Figura 8. Faja auxiliar apoyada en antigua pared de deslinde.

Figura 8. Faja auxiliar apoyada en antigua pared de deslinde.

Figura 9. Zona de protección y avituallamiento para el ganado.

Figura 9. Zona de protección y avituallamiento para el ganado.

2�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

7. CONCLUSIONES

La introducción de ganado mayor, como sistema de recuperación de bancales abandonados y prevención del riesgo de los incendios forestales en las zonas de terrazas, puede constituir una alternativa intere-sante y de costes relativamente bajos siempre que se respeten unas condiciones determinadas, tal como se ha venido demostrando a través de las experien-cias realizadas en el parque natural serres de Llevant (Mallorca) (Fig. 10).Para la recuperación de estos campos abancalados abandonados e invadidos por diferentes comunida-des leñosas es necesario el desbroce y/o la introduc-ción de diferentes tipos de ganado; encaminadas a la reducción de carga de combustible y recuperación de los antiguos cultivos de secano (olivo, algarrobo, almendro e higuera).También se propone la recuperación, de parte de la extensa red de caminos a pie y de herradura, y la realización de una faja auxiliar a su alrededor como medidas adicionales de prevención de incendios. Estas fajas auxiliares también se podrían apoyar en paredes secas de deslinde entre propiedades y mu-nicipios.Ahora bien cabe hacer una serie de consideraciones encaminadas a la conservación de las diferentes es-tructuras relacionadas con la piedra en seco. El sobrepastoreo es contraproducente y provoca problemas de erosión e incluso daños, de diferente consideración, a los árboles frutales o a la cubierta forestal. Por lo tanto es necesario llevar un control sobre la carga ganadera (bovina, equina, ovina y caprina) de cada zona.Por otra parte, el uso de ganado bovino y equina afecta en mayor grado a la conservación de los muros de los bancales.

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

A. D. (1994-2005) Projecte d’anàlisi i catalogació dels camps marjats de Mallorca. Alaró (2000), An-dratx (1999), Banyalbufar (1996), Calvià (2004), Campanet (1997), Deià (1996), Escorca (1997), Estellencs (1998), Esporles (1997), Fornalutx (1997), Lloseta (1996), Pollença (1995), Puigpunyent (2001), Santa Maria del Camí (1999), Selva (1995), Sóller (1998) i Valldemossa (2002). Consell de Mallorca (inèdit).

Lucas, A. M. (2002) Les activitats Agràries, pesqueres i Forestals a les Illes Balears. Monografies de la Conselleria d’Agricultura i Pesca - I. Govern de les Illes Balears. El Gall edit.

Bardi, G.; Soriano, M. (2005) Incendios forestales. Control de la vegetación mediante el uso del ganado en las Islas Baleares. Jornadas forestales de Gran Canaria.

Conselleria de Medi Ambient: Planes de defensa contra incendios forestales de las Islas Baleares (Ge-nerales, insulares y comarcales -años 1970 a 2000-). Govern Balear.

Servicio de Conservación de la Naturaleza (1987) Conselleria de Agricultura y Pesca: Mapa de peligro-sidad de incendios forestales en Baleares.

Ministerio de Agricultura y Pesca (1989) Manual para la prevención de incendios forestales.

Vélez, R. et al. (2000) La defensa contra incendios forestales. Fundamentos y experiencias.

Figura 10. Ganado equino mixto en el Parc Natural de serres de Llevant (Mallorca).

Figura 10. Ganado equino mixto en el Parc Natural de serres de Llevant (Mallorca).

2�2

2�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

PATRIMONI DE MARJADES: ABANDONA-MENT,CONSERVACIÓ,REHABILITACIÓ

PATRIMONIO DE TERRAZAS: ABANDONO, CONSERVACIÓN,REHABILITACIÓN

COMUNICACIONSCOMUNICACIONES

2�4

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

AGRICULTURA EM TERRAÇOS: OS CASOS DE BAIãO, MESãO FRIO, PESO DA

RéGUA E STA. MARTA DE PENAGUIãOC. Hermenegildo; H. Pina; S. Pereira; A. Seixas

Departamento de Geografia. Faculdade de Letras da Universidade do PortoVia Panorâmica S/N. 4150-564 - Porto

[email protected]; www.letras.up.pt

RESUMO

A sustentabilidade da paisagem de terraços agrícolas depende do dinamismo da actividade agrícola. A evolução recente dos territórios vocacionados para estas práticas tem revelado tendências de abandono ou de alteração das técnicas tradicionais, resultando em situações de desequilíbrio socioeconómico e instabilidade do meio físico.Com base neste enquadramento propõe-se uma reflexão, com base num conjunto de indicadores estatís-ticos e da sua distribuição no território, sobre os factores preponderantes para a alteração das paisagens de terraços.A área em observação integra as Zonas Piloto do projecto TERRISC – concelhos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Santa Marta de Penaguião. De todos, apenas o de Baião, vocacionado para a produção de vinhos verdes, não integra a Região Demarcada do Douro (RDD).Os municípios da RDD apresentam um sector agrícola mais activo, com maior grau de mecanização e menor percentagem de abandono, ou seja, com melhores perspectivas de futuro. Porém, é também aí onde a paisagem de terraços em pedra seca está em regressão, dando lugar a outras formas de armação de terreno nem sempre consentâneas com a sustentabilidade da paisagem e dos territórios.

Palavras chave: desenvolvimento, sustentabilidade, paisagem de terraços, património, integração.

RESUMEN

La sostenibilidad del paisaje de terrazas agrícolas depende del dinamismo de la actividad agrícola. La evolución reciente de los territorios dedicados a estas prácticas ha revelado tendencias de abandono o de alteración de las técnicas tradicionales, comportando situaciones de desequilibrio socioeconómico e inestabilidad del medio físico.Basándose en esta estructura se propone una reflexión, a partir de un grupo de indicadores estadísticos y de su distribución en el territorio, sobre los factores preponderantes para la alteración de los paisajes de terrazas.El área de observación integra las Zonas Piloto de TERRISC - comarcas de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua y Santa Marta de Penaguião. De todos, sólo el territorio de Baião, orientado a la producción de vino verdes no integra la área de Demarcata de Duoro (RDD).Los distritos municipales de RDD tienen un sector agrícola más activo, con mayor grado de mecanizaci-ón y porcentajes más pequeños de abandono, en otras palabras, con mejores perspectivas futuras.Sin embargo, también es allí donde el paisaje de terrazas en piedra en seco se encuentra en regresión, dando lugar a las otras formas de marco de región no siempre respetuosas con la sostenibilidad del pai-saje y de los territorios.

Palabras clave: desarrollo, sostenibilidad, paisaje de terrazas, patrimonio, integración.

2�� Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião

1. INTRODUÇãO

O território do Norte de Portugal apresenta paisagens marcadas por factores naturais e pelo seu percurso de consolidação histórico-cultural, económico, social e ambiental. Distinguem-se áreas de forte concen-tração populacional a Oeste, em oposição a espaços cada vez mais rarefeitos de ocupações em direcção ao interior, pontuados por cidades, de pequena e média dimensão, mobilizadores da vida local. Nestes últimos, a prática agrícola permanece em destaque no contexto das actividades económicas, mas não sem revelar alterações resultantes do abandono ou, simplesmente, da mudança das técnicas utilizadas no arranjo dos espaços de cultivo. Esta é uma questão particularmente relevante quando daí advêm consequências quer no plano social e económico das regiões, quer no equilíbrio físico das paisagens em causa – problemática em estudo no projecto TERRISC, no âmbito do qual se elegeram quatro concelhos – Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Santa Marta de Penaguião (Fig. 1), onde se instalaram campos experimentais a fim de monitorizar os processos hidrológicos em vertentes organizadas em terraços agrícolas.

Figura 1.

Localizados na margem direita do rio Douro, estes municípios inserem-se num espaço com declives bas-tante acentuados, ultrapassando com frequência os 35º, em particular acima dos 450 m, modelado que apenas é interrompido entre os 150 e os 450 metros de altitude – secção com melhores condições para o desenvolvimento do povoamento. Baião apresenta características associadas aos espaços de maior den-sidade de ocupação do Noroeste, com clima de feição atlântica e o granito como substrato geológico e, os restantes, enquadram-se na unidade territorial do Alto Douro, de formação xisto-grauváquica e clima de matriz mediterrânea. As diferenças não se esgotam na base geológica ou nas características climáticas, apesar destes con-dicionalismos interferirem no tipo de ocupação do solo e na respectiva valorização social. Nesta pai-sagem ocorreram diversas mutações, sobretudo a partir da Idade Média quando se multiplicaram os arroteamentos, substituindo a densa cobertura arbórea por espaços agricultados onde se implantou uma policultura de baixa produtividade. Por outro lado, para ultrapassar os fortes declives, construíram-se terraços - técnica privilegiada para a sustentação dos solos agrícolas num espaço onde a sobrevivência dos agregados familiares decorria do rendimento do património fundiário de reduzidas dimensões que possuíam, associado às jornas efectuadas nas quintas.

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Trata-se de um património que se subdividiu geracionalmente, multiplicando as explorações agrícolas de área insignificante, sempre associadas a uma paisagem em terraços, com muros construídos em gra-nito aparelhado, cuja manutenção exigia o trabalho de toda a família. O aumento da produtividade para assegurar os aumentos demográficos verificados até meados do século XX, era conseguido, nas proxi-midades de linhas de água, através da construção de “poças” e canais de irrigação adstritos.A partir da segunda metade da década de setenta do século XX registou-se uma expansão e diversifica-ção económica regional associada à melhoria das acessibilidades rodoviárias. Pelo contrário, os fluxos migratórios deram origem a abandonos dos espaços agrícolas em Baião, sobretudo dos que possuíam pior enquadramento físico e dos que se encontravam mais afastados da sede da exploração agrícola. As-sim se reduziu a manutenção dos terraços tradicionais, enquanto a vegetação infestante proliferava, di-minuindo a coalescência dos muros, o que facilita o seu desmoronamento. Apesar de escassas, persistem contudo algumas explorações agrícolas bem dimensionadas e que ostentam uma elevada rentabilidade - caso da Fundação Eça de Queiroz, localizada em Santa Cruz do Douro, que investiu no vinho verde “Tormes” de elevada qualidade.Para Leste, nos concelhos de Mesão Frio, Santa Marta de Penaguião e Peso da Régua, a paisagem é substancialmente diferente. Embora persistam alguns traços de continuidade, como os fortes declives, o substrato geológico é constituído por xisto-grauvaques, o clima é de matriz mediterrânea, com precipita-ções anuais inferiores a 900 mm e em regressão acelerada para Oriente. Mas foi sobretudo o seu historial que diferenciou esta unidade territorial da anterior – espaço delimitado em 1756, a Região Demarcada do Douro (RDD), sobreviveu a diversas vicissitudes de âmbito social, cultural e económico. Aí se de-senvolveu o sector vitivinícola mercantilista, com forte incidência empresarial e vertente exportadora indelével, que motivou a transformação de um espaço com carências hídricas e condições de acessibi-lidade muito precárias. Assim, surgiu uma paisagem em terraços de xisto, onde a acção antrópica criou o solo, aproveitou os blocos provenientes da desagregação do xisto para a construção dos muros de suporte e de canais de escoamento das águas pluviais, exemplo de uma “engenharia hidráulica” notável para a época.Estas características técnicas evoluíram ao longo dos tempos, sobretudo na sequência de crises profun-das, como a filoxera, mas também em quadros expansionistas como sucedeu desde a década de 70 do sé-culo passado. O cenário era apelativo, dando lugar ao aumento da vinha – nos núcleos de maior historial esta ocupa mais de 70% da área total e, nas freguesias menos atractivas, ultrapassa os 30%. Note-se que, em Baião, a vinha apenas em casos excepcionais ocupa 15% da Superfície Agrícola Utilizada (SAU), sendo comuns as freguesias onde as videiras apenas envolvem as habitações e seus acessos.Este quadro reflecte ainda a orgânica vitícola regional: de acordo com as características técnicas dos pré-dios rústicos e a qualidade das castas, classificaram-se os vinhedos, aproximando-se do rio Douro os de melhor qualidade, matriz que se mantém até cerca dos 350 m. Acima desta altitude a qualidade regride, sobretudo acima de 500 m, onde a maior dificuldade em produzir Vinho de Porto dá lugar a pomares e floresta. Mesmo assim, nestas freguesias menos privilegiadas em termos vitícolas, dada a existência de solos a preço acessível, incrementa-se a vinha antevendo uma possível “transferência”1 lucrativa. Assim se amplia a SAU.Nas freguesias ribeirinhas, pelo contrário, inscrevem-se as grandes apostas empresariais, onde se regista expansão e renovação dos vinhedos, e adopção de novas técnicas na armação do terreno2 facilitadoras de uma maior taxa de mecanização, mas também de alguma descaracterização deste espaço. A eliminação dos canais de escoamento, o seu soterramento ou, ainda, a transformação do relevo, contam-se entre outras acções que, em muitos casos, alteraram o equilíbrio destas paisagens. Nas restantes explorações as renovações são contidas. De facto, apesar do cenário cultural e paisagístico apresentado ser favorá-vel, o sector vitivinícola duriense apoia-se numa estrutura fundiária preocupante e num quadro social

1 Quando os vinhedos de menor qualidade necessitam de uma reestruturação, os seus proprietários solicitam uma licença para tal. Posterior-mente vendem-na a quem se habilitar, embora na generalidade dos casos sejam as firmas produtoras capitalizadas as suas aquisitoras. Estas, munidas da autorização, substituem os espaços ainda ocupados pelo olival, floresta ou mato, pelos vantajosos vinhedos. O proprietário que vendeu a licença é obrigado, por sua vez, a destruir o vinhedo que foi “transferido” para espaços onde se produz vinho de melhor qualidade.2 Na década de setenta surgiram os terraços com taludes em terra, enquanto a partir dos anos oitenta se implantou a vinha ao alto (até 35º de declive), técnica alheia à Região. Pontuam também a vinha em patamares e, ocasionalmente, em espaços onde o declive se suaviza, vinha sem armação de terreno.

2�� Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião

débil, cenário agravado com os excedentes vínicos. Neste contexto, abreviam-se os trabalhos agrícolas e descuida-se a manutenção dos muros, dando lugar a abandonos. Todavia, nos concelhos vitícolas em análise raramente atingem os 3% de SAU3. Em síntese, a multiplicação dos terraços ter-se-á processado em paisagens distintas com dinâmicas dife-renciadas – em Baião as apostas empresariais são exíguas, generalizando-se o abandono das explorações agrícolas e a degradação da paisagem e, no Alto Douro vinhateiro, dada a rentabilidade vínica e a forte aposta empresarial, prossegue uma paisagem de terraços em mutação, mas com especificidades que proporcionaram a classificação de uma parte como Património da Humanidade.

2. A ESTRUTURA FUNDIáRIA

Hoje, as paisagens em observação debatem-se com múltiplos problemas para a sua manutenção, em grande parte devido a questões centrais como as decorrentes da estrutura fundiária, as interferências que resultam do perfil cultural do agricultor ou a degradação paisagística. Na tentativa de responder a parte destas questões analisar-se-ão alguns indicadores dos Recenseamentos Agrícolas de 1989 e 1999 (INE).No final do século XX o sector agrícola dominava a estrutura económica da área em análise. Em Baião, a paisagem de morfologia montanhosa associava-se a uma agropecuária tradicional de estrutura familiar, insolvente em termos económicos, com abandono dos espaços agrícolas e o despovoamento. Já na RDD evidenciava-se sobretudo um contexto económico associado ao Vinho do Porto e secundado por vinhos DOC4, VQPRD5 e outros regionais.

Figura 2.

A dimensão média das explorações agrícolas6 (S.A.U.), revela um espaço que, já em 1989, denotava alguns problemas, em particular nas cotas mais elevadas de Baião. Na verdade, embora a dimensão média das explorações neste concelho atingisse os 4,12 ha, as assimetrias multiplicavam-se surgindo os valores mais significativos nas freguesias onde persiste o impacto de antigos domínios monásticos

3 Já em Baião os abandonos podem atingir os 18% dos prédios, valor que tende a ampliar-se rapidamente.4 Denominação de Origem Controlada.5 Vinho de Qualidade Produzido em Região Determinada.6 Apesar deste item ser insuficiente para a caracterização da estrutura fundiária.

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

ou senhoriais, a que se associavam áreas com forte implantação de baldios. Estes valores, ainda assim, situavam-se entre 4 e 7,6 ha, mas eram as explorações com 1,47 a 3,5 ha que dominavam. Esta situação degradou-se em 1999, com excepção das freguesias onde se concretizaram investimentos recentes na vinha ou nos pomares, geralmente localizadas nas proximidades da RDD e com condições de acessibi-lidade que asseguravam o escoamento das produções.Na unidade territorial duriense, em 1989 as explorações agrícolas apresentavam uma dimensão média de cerca de 2,5 ha, mas em algumas freguesias de Mesão Frio e Santa Marta de Penaguião esse valor não ultrapassava os 1,8 ha. A estrutura fundiária era particularmente problemática nas freguesias localizadas a maiores altitudes, direccionadas a Norte – com enquadramento menos propício à vinha. Em oposição, nas freguesias vitícolas de maior implantação empresarial, a dimensão média das explorações agrícolas ultrapassava os 5 ha. Aí, persistiam algumas explorações com área superior a 20 ha, viáveis em termos económicos, envolvidas por um emaranhado de pequenos prédios rústicos de agricultores autónomos. A dicotomia sócio-cultural é um facto, sucedendo-se as freguesias onde 50 a 75% das explorações agríco-las possuíam área inferior a 1 ha, mas rodeando quintas como a do Côtto (Mesão Frio) com 116 ha, ou a das Murças (Peso da Régua) com 138 ha. Decorridos 10 anos (1999) registou-se uma redução do número de explorações: em Baião ultrapassou os 40% nas freguesias de maior declive e parcelamento das explorações agrícolas (Fig. 2), a que se anexava a sede concelhia, dada a expansão urbana. Para o mesmo período, os concelhos integrados na RDD também registaram reduções do número de explorações, mas mais contidas, visto que raramente se ultrapassam os 20%. Recorde-se ainda, que enquanto em Baião a redução corresponde, na generali-dade dos casos, a abandonos, no espaço vitícola a recessão equivale maioritariamente a “absorções” que as firmas concretizam adquirindo prédios contíguos às suas quintas. Neste contexto, a SAU recuou e, por vezes, de forma significativa. Foi o que se verificou em Baião onde ultrapassou os 50% em apenas uma década. Com efeito, se se excluírem as freguesias que registam maiores expansões dos núcleos urbanos, é na paisagem granítica que os declínios são mais nítidos, quer em número de explorações, quer em SAU (Figs. 2 e 3). O espaço vitícola é menos afectado dado o cenário que envolve a produção de Vinho do Porto, registando-se acréscimos significativos nas freguesias onde sobejavam espaços não ocupados pela vinha e com potencialidades para tal, ou naquelas onde se concretizaram investimentos empresariais. Apesar dos problemas referenciados, a RDD ostentava alguma viabilidade económica, o que a destacava relativamente ao restante espaço.

Figura 3.

2�0 Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião

No espaço vitícola dominavam as explorações com 2 a 4 blocos, valores que aumentavam nas freguesias menos valorizadas em termos vitícolas, designadamente nas de maior declive e de altitude menos favo-rável à obtenção dos vinhos mais encorpados. Aí multiplicavam-se os blocos com menos de 2.500 m2. Do mesmo modo, em Baião o parcelamento das explorações era inviabilizante em termos económicos, visto que, embora o número médio de blocos com SAU por exploração também se situasse entre 2 a 4, o seu número aumentou em 1999 nas freguesias com maiores declives. Assim se foi degradando o quadro fundiário, restringindo-se a dimensão média dos blocos, como é o caso de Frende (3.800 m2), embora dominassem valores entre 0,5 e 1 ha. Já na RDD, apesar da situação também não ser favorável, nas freguesias com fortes investimentos empresariais, caso de Canelas, não só aumentou a dimensão média dos blocos entre 1989 e 1999, como se ultrapassaram os 3 ha por bloco em 1999. Com efeito, se nas freguesias mais periféricas o número médio de blocos aumentava, compro-vando o progressivo parcelamento, nas proximidades do rio Douro, ou dos núcleos históricos vitícolas, a situação invertia-se. Este enquadramento favoreceu a progressiva subalternização do sector agrícola e os abandonados, dificultando a divulgação de inovações, para além de exigir um elevado número de assalariados, cada vez mais escassos, minimizando a manutenção dos terraços e muros de suporte, dados os investimentos em causa. A este quadro, juntaram-se as escassas apostas empresariais em Baião, tendo resultado na multiplicação de freguesias onde apenas subsistem produtores singulares autónomos. As excepções localizam-se a Sul, como sucede em Santa Cruz do Douro e Ribadouro, sendo que apenas em situações mais favoráveis, o valor se aproximava dos 15%, já que nos restantes, onde ainda pontuam algumas experiências empresariais, elas não chegavam a 8% das explorações. As unidades de matriz empresarial incidem sobretudo no espaço vitivinícola duriense. Na verdade, o ascendente e valorização económica que o vinho do Porto detém, justifica o valor significativo de pro-dutores empresários, excedendo mesmo os 40% nas freguesias ribeirinhas do Peso da Régua ou nas que se integram no núcleo vitícola histórico de Santa Marta de Penaguião. Apenas nas freguesias com menor implantação da vinha, localizadas a maiores altitudes e direccionadas predominantemente a Norte, as unidades empresariais podem ser inferiores a 10%.Perante esta dinâmica de alteração, não é de estranhar que a mecanização seja muito incipiente nas duas uni-dades em observação, dada a estrutura fundiária encontrada. Com efeito, raramente se encontram mais de 10% de explorações com tractores, e apenas têm algum significado as máquinas de pequena dimensão como os motocultivadores ou os pulverizadores/pulvilhadores. As excepções situam-se nas freguesias onde persistem famílias nobiliárquicas ou naquelas onde pontuam fortes apostas empresariais como sucede em Canelas. Aí, em 1999, existiam 30 explorações com tractores, ou seja, as que tinham apostado na renovação dos vinhedos.Em síntese, a estrutura fundiária permanecia muito precária na área em análise, aprofundando-se as cliva-gens pré-existentes e agravando-se a situação em Baião. Evidenciavam-se fortes contrastes territoriais, com os espaços menos favorecidos em termos vitícolas imersos numa estrutura de tipo familiar e em explorações inviáveis em termos económicos, particularmente se persistia uma policultura tradicional, como sucedia em Baião. Este quadro, para além de ter fortes raízes históricas, reflectia a interferência de factores de ordem física e de parâmetros de âmbito social, mantendo-se sobretudo o sector vitícola, mas à custa da minimização dos trabalhos agrícolas e da manutenção de todo o tipo de infraestruturas, nomeadamente dos terraços.

3.OquADROHuMANODEAPOIOÀSExPLORAÇÕESAGRíCOLAS

Se o quadro fundiário denunciava dificuldades de desenvolvimento, tal ter-se-á repercutido no perfil cultural do agricultor. Na verdade, sobretudo em Baião, registava-se forte envelhecimento populacional, e um decréscimo de 50% em apenas uma década. Na região vitícola, embora o grau de envelhecimento dos produtores seja um facto, o quadro económico atractivo conteve a redução do número de produtores, sendo ocasionais os decréscimos superiores a 20%. Os produtores que ultrapassaram os 65 anos reuniam cerca de 30 a 45% do total na área em estudo, sendo que nas freguesias que registam apostas empre-sariais o cenário melhora, mas não muito, visto que 55 a 85% dos agricultores se inserem no escalão etário até aos 55 anos, embora na RDD incidam valores inferiores a 55% (Fig. 4). O envelhecimento dos produtores agrícolas associado à precaridade da estrutura fundiária, dificulta não só a adopção de novos conhecimentos técnicos, mas também a proliferação de novos investimentos e a manutenção de

2�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

infraestruturas como os terraços tradicionais, particularmente nas freguesias implantadas a maiores alti-tudes, ou naquelas onde, dada a proximidade a um núcleo urbano polifuncional, apenas os mais idosos persistem com as actividades agrícolas.

Figura 4.

Do mesmo modo, analisados os indicadores de habilitações literárias, verifica-se que para o último registo (1999), em Baião, havia freguesias onde mais de 50% dos produtores agrícolas não possuíam qualquer instrução, sobretudo nas do extremo Norte do concelho, em plena serra da Aboboreira. Sobres-saem contudo valores próximos dos 40%. Em relação aos restantes, é a formação básica que domina, abrangendo 40 a 69% do total. Níveis mais elevados de escolaridade são ocasionais, sendo múltiplas as freguesias onde nenhum produtor ultrapassa o nível básico. Já no espaço vitícola duriense o panorama retrata algum rejuvenescimento, sendo portanto mais favorável. Na realidade, apesar dos analfabetos abrangerem 18 a 25% do total de produtores, também se registam valores superiores a 35% em algumas freguesias localizadas a Norte. Contudo, é de igual modo o nível básico que prevalece, abrangendo entre 60 e 75% dos produtores agrícolas, sobressaindo o Peso da Régua. Aqueles produtores que alcançaram os níveis médio ou superior podem ultrapassar os 10%, mas incidem sempre nas freguesias mais privile-giadas em termos vitícolas, designadamente em Peso da Régua e em Santa Marta de Penaguião. A geração mais nova tem mais formação, multiplicando-se os que ultrapassam o nível básico, embora também neste grupo seja este o nível dominante e, os que o excedem, obtêm formação em tudo alheia ao sector agropecuário. Aliás, salvaguardando as unidades empresariais e as quintas de maior dimensão, efectivamente rentáveis, com produtores com formação agrícola superior, nos restantes a formação é ge-racional. Assim se compreende que sejam exíguos os agricultores que conhecem a diversidade de fundos comunitários a que podem aceder, e ainda menos como apresentar um projecto. Aliás, o deficiente qua-dro fundiário inviabiliza o concurso a título individual e, por desconhecimento ou porque se encontram fortemente arreigados a comportamentos individualistas, só muito lentamente aderem.Dado o quadro fundiário apresentado, não é de estranhar que em 1989, em Baião, fossem ocasionais as explorações que recorriam a assalariados permanentes. Coincidiam com as apostas empresariais no vinho verde, no kiwi ou na castanha. Já na RDD eram raras as freguesias sem assalariados permanentes, e os casos negativos localizavam-se nas faldas do Marão. Nas restantes, sobretudo no Peso da Régua, re-gistavam-se mais de 130 assalariados, embora o número médio de assalariados por exploração fosse re-duzido (2 a 3) e, nas freguesias implantadas mais a Norte, somente 1 por exploração. A relação existente

2�2 Agricultura em terraços: os casos de Baião, Mesão Frio, Peso da Régua e Sta. Marta de Penaguião

entre o menor grau de parcelamento e a incidência das apostas empresariais, associada ainda à melhor valorização dos vinhos durienses, justifica este cenário. No entanto, já em 1999, há que salientar uma redução do número de assalariados, redução que em geral ultrapassava os 50% – reflexo da dificuldade na obtenção de mão-de-obra em idade activa conjugado com uma maior taxa de mecanização. Acresce que, sobretudo nas freguesias vitícolas que apresentavam pior enquadramento para a produção de vinhos de qualidade se recorria sobretudo a mão-de-obra eventual. Mas, até estes trabalhadores eram escassos, situação ainda mais relevante em Baião, onde é a família que executa todas as tarefas agrícolas.Neste contexto, começa a questionar-se a continuidade das explorações agrícolas, sobretudo em Baião, dado que, apenas aquelas que ostentam alguma viabilidade num quadro multifuncional anexadas às ocasionais apostas empresariais, conseguem manter alguma visibilidade. Já no espaço vitícola duriense, apesar de alguns abandonos, enquanto permanecer o actual mecanismo de rateio da produção de Vinho do Porto, continua a justificar-se a manutenção da exploração, apesar do deficiente quadro fundiário. Obviamente, é a dupla actividade que o possibilita, mas abreviando-se os trabalhos e sacrificando a ma-nutenção de infraestruturas, como os terraços. Relativamente às médias e grandes explorações, o cenário é distinto visto que é um quadro economicis-ta que domina. Para atingirem os seus desideratos não se inibem de transformar radicalmente a paisagem no sentido de introduzir a mecanização, substituindo a mão-de-obra cada vez mais rara. Renovam os vinhedos e melhoram-nos qualitativamente, introduzindo novas tipologias de terraços que facilitam a mecanização, ignorando as máquinas adaptadas aos terraços tradicionais e o equilíbrio das paisagens em questão. Do mesmo modo, a anulação dos canais de escoamento num solo cascalhento, e renovações da vinha que ignoram os muros de suporte num solo com fraca coalescência podem resultar em prejuízos locais e regionais.

4. CONCLUSõES

Como se observou, as unidades territoriais em observação – Baião e o espaço vitícola duriense – são distintas sob vários pontos de vista. Os factores responsáveis por estas diferenças, associam-se com a paisagem natural de origem e, de uma forma mais evidente, com a acção antrópica. A paisagem de terraços construída pelo Homem, tal como outras actividades económicas, não se compadeceu com as dinâmicas migratórias da população e com os avanços técnicos, resultando ora em abandono dos espa-ços agrícolas, ora na utilização de técnicas em estruturas concebidas e construídas numa lógica de uso de mão-de-obra mais ou menos intensiva.Poder-se-á dizer, porém, que a deficiente estrutura fundiária e o perfil cultural dos agricultores consti-tuem os eixos fundamentais de reflexão sobre o futuro destes espaços. Tal como noutras actividades, também aqui as populações se confrontam não só, com espaços de produção agrícola onde os avanços técnicos nem sempre são consentâneos com os tradicionais esquemas de trabalho, mas também, e em consequência, de eventuais quebras nos rendimentos familiares, com a necessidade de procurar oportu-nidades de trabalho mais aliciantes noutros sectores económicos.De facto, tendo uma das áreas sido classificada como Património da Humanidade, tal vale-lhe algumas imposições que não devem passar exclusivamente pela obrigatoriedade de manter as estruturas em ter-raços, mas sim pela conciliação entre modernidade e tradição. Há, portanto, que investir em primeiro lugar no agricultor motivando-o ao associativismo – um dos meios de ultrapassar a deficiente estrutura fundiária. Mas, para a sua concretização, ou mesmo para um eventual emparcelamento, exige-se uma ampla aposta na informação e na formação dos viticultores e assalariados agrícolas, efectivos preser-vadores de uma paisagem centenar e de um património com múltiplas funções. O concelho de Baião, deve assumir-se como um caso particular, no qual a proximidade a eixos de grande acessibilidade à Área Metropolitana do Porto, pode condicionar o progresso do sector primário.Os projectos de reestruturação e o aumento de qualidade, que aproveitem os subsídios comunitários inscritos no IV Quadro Comunitário de Apoio, nomeadamente os associados à renovação dos vinhedos e à manutenção dos terraços tradicionais, ou à formação técnica dos produtores e assalariados, ou ainda o sector do turismo, são alguns dos caminhos possíveis para travar a descaracterização da paisagem.

2�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

REFERêNCES BIBLIOGRáFICAS

Aguiar, F. (2000) Candidatura do Alto Douro vinhateiro a património mundial. En Associação Portu-guesa para o Desenvolvimento Regional (ed.) Desenvolvimento e Ruralidades no Espaço Europeu, Coimbra, pp. 83-90.

Bateira, C.; Seixas, A.; Pereira, S. (2004) Notícias de catástrofes do Douro: uma leitura geográfica na dinâmica do meio físico. En GEHVID (ed.) Douro - Estudos e Documentos, 2º Encontro Internacional da História da Vinha e do Vinho no Vale do Douro, Vol. I, 17, Porto, pp. 319-344.

Caldas, J.; Rebelo, J. (2000) Technical efficiency and productivity growth in the farming system of the Douro Region, Portugal: a stochastic frontier approach (SFA). En Associação Portuguesa para o Desenvolvimento Regional (ed.) Desenvolvimento e Ruralidades no Espaço Europeu, vol 1, Coimbra, pp. 91-108.

COMISSÃO DE COORDENAçÃO DA REGIÃO NORTE (1998) Plano estratégico para o desen-volvimento económico e social 2000-2006, CCRN, Porto.

COMISSÃO DE COORDENAçÃO DA REGIÃO NORTE (1999) Trás-os-Montes e Alto Douro. Di-agnóstico prospectivo e orientações estratégicas – Plano Nacional de Desenvolvimento Económico e Social (2000-2006), CCRN, Porto.

Costa, A. (2000) Financiamento da iniciativa microempresarial e território. En APDR/IERU (ed.) Desenvolvimento e Ruralidades no Espaço Europeu, Actas do VII Encontro Nacional da Associação Portuguesa para o Desenvolvimento Regional, vol II, Coimbra, pp. 571-588.

Cristovão, A. (1999) Para a valorização dos recursos naturais do vale do Douro. En GEHVID (ed.) Douro – Estudos e Documentos, vol. IV (8), Porto, pp. 19-31.

FUNDAçÃO REI AFONSO HENRIQUE (2000) Dossier de Candidatura do Douro a Património Mun-dial, F. R. A. H., Porto.

INSTITUTO NACIONAL DE ESTATÍSTICA. Recenseamento Geral da Agricultura de 1989, Lisboa.

INSTITUTO NACIONAL DE ESTATÍSTICA. Recenseamento Geral da Agricultura de 1999, Lisboa.

Marques, H. (2000) Modernidade e inovação na ruralidade do noroeste de Portugal: expectativas, in-tervenções e resultantes. Tese de doutoramento apresentada à FLUP, Flup, Porto.

Park, S. J.; Van De Giesen, N. (2004) Soil-landscape delineation to define spatial sampling domains for hillslope hydrology. Journal of Hydrology 295, pp. 28-46.

Pina, M. H. (2004) Alguns aspectos da estrutura fundiária das explorações vitivinícolas durienses. En GEHVID (ed.) Douro - Estudos e Documentos, 2º Encontro Internacional da História da Vinha e do Vinho no Vale do Douro, Vol. III, 19, Porto, pp. 203-236.

Pina, M. H. (2003) O Alto Douro: um espaço contrastante em mutação. Tese de doutoramento apresen-tada à FLUP, Flup, Porto (582 p. e anexo).

Pina, M. H. (2004) A expansão e a reconversão vitícola na Região Demarcada do Douro- algumas problemáticas. Actas do V Congresso da Geografia Portuguesa, Associação Portuguesa de Geógrafos, Lisboa (no prelo).

Rebelo, V. (1995) Estrutura Fundiária, mão-de-obra e tecnologia na viticultura duriense. Um estudo das dinâmicas locais recentes. UTAD, Vila Real.

Santos, F. (2000) Mecanização das vinhas tradicionais da Região Demarcada do Douro. PAMAF (Relatório Final). UTAD, Vila Real.

2�4

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

L’INTéRêT DES CARTES DE L’ETAT ACTUELDE CONSERVATION DES TERRASSES

DE CULTURE EN CéVENNESJ-M. Castexl; F. Allignol2; D. Lécuyer3

2Laboratoire EDYTEM-UMR 5204CNRS. CISM- Université de Savoie. 73 376 - Le Bourget du Lac. Cedex. Tel : 04 79 758871

3 Parc National des Cévennes. [email protected]; [email protected]

RéSUMé

L’inventaire des terrasses de culture classées selon leur état (en bon, mauvais état et détruites) permet d’obtenir des données originales, à la fois spatiales et statistiques, constituant les thèmes d’un SIG. Dans plusieurs sites des Cévennes cristallines, leur confrontation avec divers facteurs met en lumiè-re l’influence de la proximité des centres d’exploitation, du cadre géomorphologique, des pentes, de l’évolution du système de culture. Il en résulte, de plus, un outil pour la gestion de ces territoires : si les secteurs où les terrasses sont détruites n’ont plus qu’un intérêt scientifique, ceux où elles sont en bon état sont à préserver. Dans les secteurs où elles sont en mauvais état, leur croisement avec la valeur patrimo-niale, pédologique, hydraulique, agricole du lieu permet d’identifier des secteurs d’intérêt particulier. Enfin, la comparaison des secteurs avec et sans terrasses permet d’apprécier le rôle et l’intérêt actuels de ces aménagements des pentes en « bon » ou « mauvais état ».Mots-clés: aménagement des pentes, cartographie, SIG.

RESUMEN

El inventario de bancales clasificados según su estado de conservación (bueno, malo o destruido) per-mite obtener datos originales, a la vez espaciales y estadísticos, que conforman los temas de un SIG. En varios lugares de las Cévennes cristalinas, su confrontación con diversos factores muestra la influencia de las proximidades de los centros de explotación, del marco geomorfológico, de las pendientes o de la evolución de los sistemas de cultivo. Resulta además una herramienta útil para la gestión de estos territorios: si los sectores donde las terrazas están destruidas ya no tienen interés científico, ahí donde se encuentran en buen estado deben preservarse. En sectores en mal estado, el cruce con el valor pa-trimonial, pedológico, hidráulico, agrícola del lugar permite identificar sectores con especial interés. Finalmente, la comparación de sectores con y sin bancales permite apreciar el papel y el interés actual de estos sistemas de adecuación de las pendientes en “buen” o “mal estado”.Palabras clave: adecuación de pendientes, cartografía, SIG.

INTRODUCTION

Les objectifs et la méthode de cette cartographie définis dans le cadre du projet européen PATTER (Pro-gramme Raphaël, DGX-CE, 1999-2001) ont été également utilisés pour le projet TERRISC (Interreg IIIB DUDOE, 2004-2006) : l’inventaire des terrasses de culture tient compte de trois états de conserva-tion du mur, qui peut-être bon, mauvais ou détruit (PATTER, 2002).Les données spatiales et statistiques sont confrontées à divers facteurs explicatifs dans un Système d’Information Géographique qui fournit également un outil pour la gestion : si les terrasses en bon état sont à préserver, quel intérêt subsiste dans celles qui sont en mauvais état ? Il s’agit en effet d’évaluer le rôle actuel des terrasses sur 20 à 50 % des territoires qui sont ainsi aménagés.

2�� L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes

La technique souhaitable associe de fréquents parcours du terrain (on rencontre souvent un mur de terrasse tous les 5 à 10 m) et l’interprétation de photographies aériennes numérisées et de couples sur papier en vision stéréoscopique. La couverture arborée, qui occupe souvent 90 % d’un versant en Cé-vennes, pose un problème d’identification, mais les arbres sont alignés sur les terrasses, le plus souvent le long des courbes de niveau, et le restent évidemment même lorsque les murs sont détruits. On doit alors saisir la moindre dénivellation alignée de façon significative.Une grande attention doit être accordée à la morphologie, aux pentes, à la physionomie végétale, car les terrasses occupent souvent des unités de paysage dont les limites sont influencées par ces données (Allignol, 2006).Quels espaces ont été choisis dans les Cévennes cristallines? Deux sites ont été suggérés par le projet « Ressource en eau » piloté par le Syndicat Mixte d’Aménagement et de Gestion des eaux (SMAGE) des Gardons, la commune de Peyrolles et l’Office National des Forêts (ONF), sur le thème du « rôle actuel des aménagements hydrauliques traditionnels sur la ressource en eau » (BCEOM, 2000 ; Decon-chy, 2002 ; Schuller et al. , 2006). Les sites qui ont été choisis, tous les deux sur gneiss et granite, sont la Vallée Obscure (Peyrolles), à la fois très aménagée par l’homme et boisée, et le vallon du Rouquet (L’Estréchure), très boisé également mais peu aménagé. Un site voisin, à la fois boisé et aménagé, mais encore en partie cultivé, celui du vallon de la Baraque (Soudorgues), a été ajouté pour comparaison. Enfin, il a semblé utile d’étendre les observations à des secteurs un peu différents dans la zone périphé-rique du Parc national des Cévennes : Bonnevaux, plus arrosé où les initiatives de mise en valeur sont nombreuses ; Lamelouze (Les Appens – Lécuyer, 1999), schisteux, et lieu d’une action d’aménagement concertée ; Saint-André de Majencoules, granitique, et foyer actif de culture de l’oignon doux (Fig. 1).

Figure 1.

La démarche adoptée consiste à évoquer d’abord les traits communs aux terrasses cévenoles dont les caractères et l’état de conservation dépendent de la raideur des pentes, d’un relief très compartimenté, du rôle de la couverture de chênes verts et de châtaigniers, des nombreuses crises passées et de l’utilisation actuelle du sol. Mais les combinaisons variées de ces divers facteurs ont conduit ensuite à une cartogra-phie qui rend compte de la personnalité de chacun des sites choisis.

1. LES DIVERS éTATS DE CONSERVATION

Les terrasses en bon état présentent des murs plus ou moins intacts dans lesquels brèches et gauchis-sements sont rares. Cette catégorie occupe 5 à 21 % de l’espace aménagé étudié où des corrélations

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

peuvent être remarquées. Elles se situent dans un rayon de moins de 500 m autour de l’habitat groupé, et sur des replats topographiques (étapes anciennes du creusement des vallées) (Fig. 2). Il en résulte une faible pente, des terrasses larges et des murs peu élevés, une mécanisation récente, la présence de voies de communication. La morphologie de ces terrasses révèle l’existence de formations superficielles épaisses : elles sont longues, parallèles et continues (selon la typologie retenue dans le projet PATTER, 2002). Les aménagements hydrauliques comprennent les béals qui irriguent, les fossés qui évacuent, et les ayguiers ou trincats qui, à leur amont, dévient les ruissellements.Ce bon état de conservation peut dépendre également de la lithologie, car les lauzes de gneiss et de schiste ont une grande surface d’adhésion entre elles tout en pouvant glisser légèrement et donc résister avec souplesse aux poussées. Ce qui n’est pas le cas des blocs de granite, dont l’avantage réside surtout dans le poids.

Figure 2.

Les bois sont absents, car ces secteurs sont encore cultivés en vergers, jardins et prés, terme d’une lon-gue évolution depuis les cultures de subsistance du Moyen-Age, en passant par les châtaigniers nom-breux dès le XVIème siècle, les mûriers au XVIIIème siècle, les prés, les vignes puis les vergers au XIXème siècle, pour arriver aujourd’hui aux oignons doux et aux prés résiduels.On reconnaît donc des facteurs favorables au bon état de conservation des terrasses, parmi lesquels prévaut la présence d’un replat à mi-pente, source de commodités et de permanence de l’occupation humaine.Les terrasses en mauvais état présentent de nombreuses brèches (d’un rayon généralement inférieur à 1,50 m – Fig. 3), des gauchissements, l’étalement des débris sur la planche inférieure. Elles occupent 80 % de l’espace aménagé, mais il faut relativiser quelque peu ce pourcentage qui masque divers degrés de dégradation.

2�� L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes

Figure 3.

Cette catégorie apparaît au delà de 500 m à 1.000 m des centres habités, sur des pentes généralement rai-des (30 à 50°). Il en résulte des mouvements liés à la gravité et au ruissellement, une étroitesse des plan-ches et une hauteur des murs qui sont facteurs de fragilité. Des écoulements souterrains peu profonds exercent des poussées à la base des murs dans les secteurs rocheux où s’exerce l’influence du pendage des lits, des ravinements apparaissent lorsque les formations superficielles sont épaisses. La présence d’une couverture arborée ou de friches hautes est également déterminante. Si les racines retiennent le sol, les arbres ne protègent pas totalement les terrasses : le sol est nu sous les châtaigniers et le sous-bois des chênes verts et des pins ne le couvre pas beaucoup (Fig. 4). Les racines disloquent les murs (Fig. 5), la chute des troncs fait ébouler des pans de murs (Fig. 6), et les incendies préparent des dégradations plus générales.

Figure 4.

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Figure 5. Figure 6.

Ce sont des lieux d’une déprise agricole radicale, parfois depuis longtemps car il s’agit de secteurs aban-donnés en premier. Les causes en sont bien connues : inondations et gels ayant révélé le surpeuplement, crises religieuses du XVIème au XVIIIème siècles, épizooties, deux guerres mondiales, l’attraction des vil-les, des chantiers, des mines ( Joutard, 1979). Les murs n’ont plus été entretenus, d’où leur colmatage et leur imperméabilisation qui les rendent sensibles aux poussées, le comblement des fossés qui ne dévient plus les eaux vers les ravins, l’agrandissement des brèches qui ne sont plus réparées. Des causes acci-dentelles s’ajoutent à cela : débardage des troncs d’arbre, fouissages étendus opérés par les sangliers. Ici c’est l’abandon qui aggrave les difficultés liées à la forte raideur des pentes.Les terrasses détruites sont reconnaissables aux alignements de pierres éboulées et à la disparition des remblais des terrasses. L’importance de ces surfaces (moins de 10 % observés, mais certainement plus) est difficile à évaluer sous la couverture arborée, mais l’alignement des arbres peut les révéler car tout châtaignier cultivé sur forte pente a été renforcé par un petit muret au moins (traversier). Le contrôle attentif du terrain permet d’en retrouver des vestiges là où ils reposent sur un lit rocheux qui a résisté et non sur des formations superficielles qui ont été ravinées. Ces ensembles sont éloignés et ont très tôt été abandonnés ou aménagés de façon très extensive sans appropriation privée, souvent comme terres de pacage. Ils occupent des pentes très accusées, à la cou-verture végétale ouverte ou non. Ici la plus longue durée de l’abandon d’un milieu très difficile semble à l’origine d’une dégradation poussée à l’extrême.

2.ETuDEDEquELquESSITES

L’analyse de l’état de conservation des terrasses de culture à l’échelle d’un versant ou d’un bassin ver-sant permet de saisir particularités, problèmes et ressources actuelles de ces sites.En Vallée Obscure (Peyrolles), des cours d’eau s’encaissent rapidement de 700 à 230 m dans un horst gneissique et granitique (Carte hors texte 1). Sur 400 ha, 31% sont aménagés en terrasses et murets (tra-versiers), tandis que plus de 400 seuils (tancats) barrent les vallons (Castex et al., 2006).

2�0 L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes

Très peu de terrasses sont en bon état (4,6%) : situées à mi-pente, les terrasses re-posent sur de légers replats (pente de 20° au lieu des 30 à 50° environnants), groupées en petits noyaux centrés sur de gros et an-ciens mas reliés par des sentiers localement importants (La Bastide, La Blaquière, La Fayssole, Château de Valescure). Ces ter-rasses ont une qualité de construction et une stabilité exceptionnelles pour être perchées à 300 m au-dessus du talweg. Elles présen-tent de nombreux intérêts, patrimonial (pay-sage sans doute façonné activement de la fin du Moyen-Age au XVIIIème siècle (Ponce, 2006) ), hydrologique car des murs de plus de 2 m de hauteur retiennent des formations superficielles épaisses, environnemental puisque de grands résineux remplacent à cet endroit un maquis de chênes verts. Mais cet-te couverture arborée joue un rôle ambigu, car les cèdres et pins douglas qui y ont été plantés et ont remplacé les mûriers dans les années 1930 ont si bien prospéré que leur chute cause aujourd’hui de graves brèches (Grelu, 2006). Les terrasses en mauvais état couvrent 31% de la surface aménagée. Elles sont situées dans la moitié inférieure des pen-

tes (indice d’une ancienne irrigation), sur des pentes de 30 à 50°, mais ancrées sur des ressauts rocheux. Accidents et crises ont eu les effets les plus négatifs à distance des centres d’exploitation, mais elles con-tinuent de retenir les colluvions progres-sant depuis les sommets et une couverture végétale dense.Les aménagements détruits, courtes ter-rasses et parfois simples murets retenant le sol à l’aval des troncs de châtaigniers, cou-vrent sans doute 65 % de la surface aména-gée. Sur de très fortes pentes les arbres ont perdu les murets (traversiers) qui les pro-tégeaient du déchaussement, les sols « foi-sonnent », sont peu cohérents et érodés. Un remède au décapage de ces pentes serait la restauration des fossés obliques à la pen-te (ayguiers ou aygadjé) qui déviaient les ruissellements. Les ravins sont barrés par les tancats qui freinent le creusement tor-rentiel et ont connu une restauration par-tielle dans le cadre du projet « Ressource en eau » (Schuller et al., 2006).

Carte hors texte 1.Carte hors texte 1.

Carte hors texte 2.Carte hors texte 2.

2�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Le site voisin, le Vallon du Rouquet (L’Estrechure), étagé de 900 à 450 m, a des versants reboisés sur 100 ha depuis 1918, et présente moins d’aménagements en terrasses (16,7% de la superficie) (Carte hors texte 2).De rares noyaux de terrasses en bon état sont situés en fond de vallée. Ils sont entourés de terrasses en mauvais état, tandis que les traversiers détruits dans les parties les plus élevées des versants occupent 60,7% de l’espace aménagé en raison des fortes pentes, de l’éloignement du centre d’un grand domaine seigneurial et de la coupe des châtaigniers remplacés par des rési-neux. A Soudorgues, dans une partie du bassin versant du ruisseau de la Ba-raque encaissé sur la retombée mé-ridionale du même horst, 43,6% de l’espace sont aménagés en terrasses (Carte hors texte 3).Beaucoup sont en bon état (21%) et présentent des caractères très fréquents dans les Cévennes : de gros noyaux oc-cupent les replats et les rives proches du talweg et piègent les colluvions qui migrent sur les pentes rocheuses cou-vertes de chênes verts ; des champs aménagés sans terrasses occupent des sites identiques mais sont voués à des prés aujourd’hui secs ; près de la crête de l’adret, une tête de vallon perchée, élément d’une vieille topographie pré-servée de l’érosion régressive, présente des pentes douces inattendues, couver-tes d’une belle châtaigneraie cultivée, et assure une réserve d’eau pour l’aval (mas de la Moute, des Bosquets). Une fonction résidentielle récente s’est dé-veloppée sur cette topographie variée. A l’aval persiste une apiculture dyna-mique, doublée récemment d’une cul-ture irriguée de l’oignon doux dont la qualité d’AOC est liée à l’utilisation des terrasses de culture, dont les sols bien égouttés et exposés permettent la limitation des traitements.Terrasses en mauvais état et détruites (non distinguées ici) occupent 79% de l’espace aménagé, sur les versants rocheux couverts de chênes verts et sous les châtaigniers des bas de versants et des vallons qui ne sont plus cultivés. Le site de Bonnevaux est également un horst gneissique qui s’élève de 340 à 930 m (Carte hors texte 4).

Carte hors texte 3.Carte hors texte 3.

2�2 L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes

Carte hors texte 4.

Les terrasses en bon état n’occupent que 6 % de l’espace aménagé. Occupées autrefois par les cultures sèches (seigle, légumineuses), elles ont été défrichées récemment pour prévenir les incendies, puis re-boisées en feuillus qui abriteront un parc d’élevage ovin. Les murs, construits de lauzes, apparemment solides, sont en réalité assez déformés par des poussées internes ( Zinsstag, 1999). 80 % des terrasses sont caractérisés par un mauvais état, toutefois moins prononcé qu’ailleurs, sous une grande châtaigneraie, terroir spécialisé jusqu’à 850 m d’altitude, véritable forêt en adret sous le village. Les vallons, humides, sont densément aménagés en larges terrasses en pente douce, limitées par des murs peu élevés. La restauration de cette châtaigneraie est entreprise à l’amont et autour d’habitats récents.Situées à l’amont et éloignées, les terrasses détruites sont assez nombreuses (14 % de la superficie). Il s’agit soit de vestiges de murs de lauzes très déformés et troués de brèches, soit d’espaces aux sols limoneux sujets aux glissements sur des lits rocheux inclinés dans le sens de la pente et dont les murs ont été effacés.A l’amont de la châtaigneraie, l’aménagement de parcs pâturés sous feuillus sur terrasses, à l’état de conservation très variable, répond au double souci de la sécurité et d’une multi-activité jugée nécessaire pour maintenir en vie cette région vidée des ses habitants (Dumas, 2006 ; Zinsstag, 1999).A Lamelouze, le site des Appens (« les pentes ») est un adret schisteux sur 400 m de dénivellation, dont 46 % sont aménagés en terrasses (Carte hors-texte 5).La part des terrasses en bon état est importante (16 %). Elles entourent, mais jusqu’à une distance im-portante, deux hameaux qui occupent un replat bien marqué vers 500 m d’altitude, couvert d’un épais manteau de formations superficielles (3 à 5 m), et portent voies de communication et cultures actuelles soigneusement conduites par des retraités. Le rôle de « ceinture aménagée » est prévu, par un plan local d’aménagement concerté, pour ce secteur central habité, ouvert, rempart contre le risque d’incendie.

2�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

81% des terrasses sont dans un mauvais état relatif. Certes les lau-zes de schistes résistent avec sou-plesse aux poussées mais sur des formations superficielles très épais-ses et des pentes conformes au pen-dage des schistes, glissements et ravinements sont nombreux dans la moitié inférieure du versant. La déprise humaine a été importante, la population passant de 364 à 87 habitants du XIXème siècle à nos jours, sous la pression d’une acti-vité minière voisine, aujourd’hui disparue. Mais les atouts pour une réactivation sont nombreux : les petits secteurs aménagés, dispersés, sont autant de pôles de résistance à l’érosion ; une valorisation concer-tée est en cours, avec une gestion forestière au nord-ouest et au sud, incluant l’élimination des pins ma-ritimes autrefois pourvoyeurs de poteaux de mine, la réhabilitation de la châtaigneraie, et au nord-est un élevage associant l’intérêt de la production à la prévention des in-cendies (SIAC vallée du Galeizon, 2003).Pour conclure, le bilan de l’état actuel de conservation des terras-ses révèle que ce qui est en bon état occupe des milieux privilégiés par les conditions physiques et la per-manence de l’occupation humaine où des reprises sont en cours. Ce qui est en mauvais état (notion à relativiser par une évaluation plus fine dans une cartographie à une plus grande échelle) est à sauvegarder, car constituant une réserve d’ouvrages de pierre sèche (2 km de murs à l’hectare lorsque les planches sont larges de 5 m), de sols, de biodiversité. Si ces espaces sont convoités et fragiles, des tentatives sont faites pour rendre aussi peu incompatibles que possible les fonctions de résidence, de production et de conservation.Dans les deux cas la comparaison avec les espaces non aménagés, trop fermés ou trop ouverts, permet d’apprécier le rôle positif des terrasses, quel que soit leur état de conservation actuel.Nos remerciements vont à tous les organismes cités dans le texte dont les efforts et la disponibilité ont permis la conduite d’un projet dont cette mise au point n’offre que la vue partielle d’un seul thème et à tous les habitants qui considèrent avec un grand intérêt tout ce qui concerne les terrasses et leur avenir et dont l’accueil fut toujours chaleureux et instructif (familles Zinsstag à Bonnevaux, Chappon et Guy à Lamelouze, Bordarier à Peyrolles, Nogarède à Soudorgues, Durand, Fesquier, Pratlong à Saint-André de Majencoules).

Carte hors texte 5.Carte hors texte 5.

2�4 L’interet des cartes de l’etat actuel de conservation des terrasses de culture en cevennes

RÉFÉRENCESBIBLIOGRAPHquES

Allignol, F. (2006) Analyse spatiale pour l’étude de l’évolution des paysages de la Vallée obscure et du vallon du Rouquet. En Etudes de géographie physique, Travaux du BVRE du Mont-Lozère, supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp. 79-82.

BCEOM (2000) Patrimoine hydraulique du bassin de la Vallée Obscure. Maîtrise traditionnelle des eaux dans les Cévennes. Rapport BCEOM, 71 p. + annexes.

Castex, J-M.; Martin, C.; Allignol, F., (2006) Les aménagements anciens dans la Vallée Obscure et le vallon du Rouquet : description et état de conservation. En Etudes de géographie physique, Travaux du BVRE du Mont-Lozère, supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp. 119-141, 4 cartes.

A. D. (2002) Patrimoni de marjades a la Mediterania occidental, una proposta de catalogacio. Pro-jet PATTER DG X- CE-1999-2001, FODESMA. Departament de Promoció i Ocupació. Consell de Mallorca. Palma, 243 p.

Deconchy, A. (2002) Patrimoine hydraulique cévenol et ressource en eau en Vallée Borgne. Rapport de stage de fin d’études de Diplôme d’agronomie approfondie, ENSA, Rennes, 55 p. + annexes.

Dumas, ML. (2006) Bonnevaux, grandeur, déclin et renouveau. Gens et terroirs en Hautes Cévennes. Comité des Fêtes de Bonnevaux, 325 p.

Grelu, J. (2006) Reforestation et sylviculture dans la Vallée obscure et dans le vallon du Rouquet- vous avez dit : « Restauration des terrains de montagne ? ». En Etudes de géographie physique, Travaux du BVRE du Mont-Lozère, supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp.109-117.

Joutard, P. (1979) La Cévenne en difficulté (du milieu du XIXe à nos jours). En Les Cévennes: de la montagne à l’homme, Edit. Privat, pp. 269-286.

Lécuyer, D. (coord.) (1999) La remise en valeur des terrasses de culture cévenoles. Actes des rencontres d’Alès (1997), Edit. Parc national des Cévennes, Florac, 136 p.

Ponce, JL. (2006) Eléments historiques sur l’occupation du site de Valescure du XIVème siècle au milieu du XIXème siècle. En Etudes de géographie physique, Travaux du BVRE du Mont-Lozère, supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp. 83-91.

Schuller, F.; Gomez, N.; Georges, L.; Roques, G.; Barré, R. (2006) Le projet “Ressource en eau”: les ef-forts pour la rehabilitation des tancats. En Etudes de géographie physique, Travaux du BVRE du Mont-Lozère, supplément au n° XXXIII, Projet TERRISC, pp.143-153.

SIAC vallée du Galeizon, (2003) Lamelouze : Plan local d’aménagement concerté. (Syndicat intercom-munal d’aménagement et de conservation de la vallée du Galeyzon. Cendras (30).

Zinsstag, G. (1999) Aménagement des abords de trois villages de Bonnevaux à des fins agricoles, pay-sagère et de protection contre l’incendie. En Lécuyer, D. (coord.) La remise en valeur des terrasses de culture cévenoles (Actes des rencontres d’Alès, 1997), Edit. Parc national des Cévennes, Florac, pp. 45-48.

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

LE PROGRAMME “MILLE ET UNE TERRASSES D’ARIÈGE”

F. Regnault

Fédération Pastorale de l’Ariège, Hôtel du DépartementBP 23, 09000 - Foix Cedex

[email protected]

RéSUMé

Initié en 2000 par la Fédération Pastorale avec le soutien du Conseil Général, le programme «Mille et Une Terrasses d’Ariège» a pour objectif la valorisation des terrasses et de leurs potentialités.De 2000 à 2005, à travers diverses études nous avons pu approfondir nos connaissances de ces espaces : inventaire, enjeux, usages. Une expérimentation nous a notamment permis d’évaluer les conditions d’une meilleure compatibilité entre l’élevage et la présence de ce bâti.Par ailleurs, après une réflexion sur la mise en culture des terrasses et dans un souci de concrétisation et d’application, nous avons choisi d’accompagner 5 porteurs de projets sur des sites dits vitrines, répartis sur l’ensemble du territoire départemental. Il s’agit de projets agricoles et/ou touristiques, que nous soutenons, au regard de leur caractère exemplaire, à travers la réalisation de diagnostics, d’opérations de restauration et de formation.Ce programme est conduit en parallèle à une réflexion départementale animée par la Fédération Pasto-rale en vue de structurer la filière pierre sèche.Mots clés: pastoralisme, projet, valorisation, restauration, pierre sèche.

RESUMEN

Iniciado en 2000 por la Federación Pastoral con el apoyo del Consejo General, el programa “Mille et Une Terrasses d’Ariège” tiene como objetivo la valorización de las terrazas y de sus potencialidades.De 2000 a 2005, a través de diversos estudios hemos podido profundizar en los conocimientos sobre estos espacios: inventarios, desafíos, usos. Una experimentación nos ha notablemente permitido evaluar las condiciones de una mejor compatibilidad entre la ganadería y la presencia de estas estructuras.Por otra parte, después reflexionar sobre la activación de cultivos en bancales y con el deseo de concreti-zar y aplicar, hemos optado por acompañar 5 emprendedores de proyectos sobre sitios bautizados como escaparates, repartidos sobre el conjunto del territorio del departamento. Se trata de proyectos agrícolas y/o turísticos que apoyamos por su carácter ejemplar a través de la realización de diagnósticos y de ope-raciones de restauración de formación.Este programa lleva en paralelo a una reflexión departamental animada por la Federación Pastoral en vista de estructurar la filial piedra en seco.

Palabras clave: pastoralismo, proyecto, valorización restauración piedra en seco, porteador.

1. INTRODUCTION

La Fédération Pastorale de l’Ariège est une association regroupant éleveurs et élus autour de la question du développement du pastoralisme ariégeois. Elle œuvre notamment pour la mise en place d’associations de propriétaires fonciers (Associations Foncières Pastorales) visant à la constitution de structures d’exploitations stables et cohérentes. A ce jour il existe en Ariège 59 AFP rassemblant 5.500 propriétai-res sur 25.000 hectares. Dans les années 90, la Fédération Pastorale a accompagné les acteurs des AFP dans une dynamique de reconquête agricole, à travers les opérations agri-environnementales.

2�� Le Programme “Mille Et Une Terrasses d’Ariège”

Amenée à intervenir à la marge de son activité sur le patrimoine, et mise devant le constat qu’une grande partie des territoires pastoraux étaient constitués de terrasses, c’est en 2000 que la structure a décidé de se doter d’une action spécifique appelée «Programme Mille Et Une Terrasses d’Ariège». Modeste au départ, l’action a petit à petit pris de l’ampleur. Aujourd’hui la Fédération Pastorale est reconnue dans ce domaine, si bien qu’elle s’est vue confier l’animation du volet patrimonial du contrat de revitalisation économique de la vallée du Vicdessos en Ariège, animation axée autour de la pierre sèche, ce qui l’a amenée à développer des liens avec d’autres territoires français où ce thème est à l’ordre du jour (Céven-nes, Quercy), et aujourd’hui elle trouve encore par là l’occasion d’élargir son réseau de liens.

2. LE PROGRAMME «MILLE ET UNE TERRASSES D’ARIÈGE» :BASESTHÉORIquES

Explorons brièvement les objectifs et les moyens dont s’est pourvu ce programme.

2.1 Les objectifs

Au nombre de 4, ils visent au maintien et à la valorisation des espaces de terrasses ariégeois.1. Mesurer

Aujourd’hui les espaces de terrasses sont mal connus. Il faut les cartographier et les mesurer : quelles sont leurs valeurs agronomique, patrimoniale, paysagère, quels enjeux représentent-ils ? C’est à la lumière de ces éléments que des choix de gestion pourront être établis.

2. SoulignerL’objet “terrasses” doit être plus visible dans le paysage ariégeois. Cela passe par une double considération :

sur le paysage : souligner la présence de terrasses en "paysageant" les opérations d'aménagement et de gestion de l'espace;

sur l'observateur : rappeler la permanence des terrasses dans l'espace et le temps, et permettre à la fois leur rappropriation par les habitants permanents, et leur découverte par le public touris-tique.

3. PréserverAutant que possible, les terrasses doivent être maintenues en état, afin qu’un maximum de généra-tions puissent bénéficier de leur grande valeur patrimoniale, et exploiter leurs potentialités.

4. DévelopperLes espaces de terrasses doivent servir de support au développement économique. Il s’agit de préserver les activités actuelles (principalement l’élevage), mais également de relancer de petites productions à haute valeur ajoutée, de type maraîchage.En filigrane de ces objectifs opérationnels réside une préoccupation majeure, qui consiste à relier les espaces de terrasses et fédérer les populations qu’ils concernent à travers un maillage de ces espaces entre eux. La permanence des espaces de terrasses dans la montagne ariégeoise doit être soulignée à travers une action globale et de grande étendue.

2.2Lesmoyens

Le programme d’action se décompose en 3 phases :Acquisition de connaissances. Il s’agit ici d’acquérir les connaissances portant d’une part sur les espaces de terrasses eux-mêmes (cartographie, caractéristiques et enjeux), et d’autre part sur les modes d’aménagement et de gestion possibles de ces espaces, et de leurs coûts.

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Mise en place d’actions pilotes. A la lumière des résultats de la première phase, des exemples d’actions sont mis en œuvre en partenariat avec divers porteurs de projets, sur des sites vitrines. Ces sites, largement ouverts au public, ont pour fonction de tester des modes de valorisation pos-sibles, et de les faire connaître.Généralisation d’une politique départementale en faveur des terrasses. Si les résultats de la deuxième phase sont concluants, certaines des actions pourront être généralisées à travers un sché-ma départemental de valorisation des espaces de terrasses.

3.LESRÉSuLTATSDELAPHASED’ÉTuDE

Jusqu’à ce jour ont été conduites les études suivantes :1. Expérimentation en vue de réduire le processus de dégradation des terrasses par les troupeaux

domestiques (2000-01).Environ 4 hectares sur l’AFP d’Axiat ont été aménagés : débroussaillement et sursemis, renfor-cement ou reconstruction de murets de soutènement, aménagement de passages, mise en place d’obstacles au franchissement des murets, etc.Au delà de l’impact visuel considérable de cette opération, qui a remis en évidence ces terrasses, les aménagements effectués ont permis de réduire le nombre de franchissement des murets par les animaux, et de préserver les terrasses (Regnault, 2001).

2. Inventaire des terrasses d’Ariège et réflexion sur 5 sites pilotes (2001). Un inventaire réalisé dans l’ensemble du département a permis de recenser 23.000 hectares de terrasses, ce qui représente par exemple plus de la moitié de la zone intermédiaire ariégeoise (Piol, 2001).Ces terrasses sont liées aux zones de pente et généralement de dépôts morainiques; en effet si el-les permettaient d’atténuer la pente, elles constituaient également une utilisation intéressante des matériaux d’épierrement.Les terrasses étaient généralement réservées aux cultures sèches : céréales (blé, sarrasin, seigle), arbres fruitiers, vigne, etc. En effet les zones irriguées correspondaient aux prairies de fauche.Par ailleurs ce travail a fait émerger des projets de remise en valeur de ces espaces, et 5 sites pilotes (Camon, Auzat, Engomer, Massat et Axiat) ont fait l’objet d’une réflexion plus poussée, visant à évaluer les enjeux portés par les terrasses, et les moyens de les valoriser. Des propositions ont été faites, souvent sans suite par manque de références techniques, de moyens, de volonté locale ou de porteur de projet.

3. Etude de faisabilité pour la mise en place et le maintien d’activités durables sur terrasses (2002).Au vu des difficultés rencontrées sur les 5 sites pilotes, une étude a été confiée à la FRCIVAM Midi-Pyrénées (Castel, 2003) afin d’établir les conditions permettant de mettre en place des pro-jets sur les terrasses. Autrefois supports de cultures, aujourd’hui les terrasses ne se prêtent plus aussi facilement à cette vocation. Elles constituent en effet une contrainte supplémentaire pour les agriculteurs, engendrant des surcoûts que seule la collectivité peut être à même de compenser.Cependant une action forte mériterait d’être conduite sur quelques sites présentant un contexte favorable, à condition d’être accompagnée financièrement et techniquement. Cette action devrait favoriser la mise en réseau des acteurs concernés, afin de développer des synergies et mutualiser information et compétences.

4. MISE EN PLACE DE SITES VITRINES

Cette action a démarré en juin 2004 et bénéficie de financements européens à travers le Programme LEADER +, et départementaux.

2�� Le Programme “Mille Et Une Terrasses d’Ariège”

L’objectif est de tester et vulgariser différentes formes de mise en valeur de terrasses sur 5 sites pilotes.

4.1 MéthodeUne vingtaine de porteurs de projet sur terrasses ont été rencontrés depuis le début du Programme, soit à travers l’enquête à l’occasion de l’inventaire départemental, soit par l’intermédiaire du réseau d’acteurs départementaux.Les 5 sites vitrines ont été choisis selon des critères propres et des critères liés au type de projet qu’ils suscitent. Parmi les principaux critères, on retiendra :

• Maîtrise foncière,• Intérêt paysager,• Volonté de valorisation économique.

Les 5 sites ont fait l’objet d’un diagnostic, comportant au minimum :• Etat des lieux des ouvrages en pierre sèche, identification et chiffrage des travaux de restaura-tion à effectuer ;• Analyse du projet et accompagnement du porteur de projet dans son évolution.

4.2 Une diversité de situations et de projetsLes projets peuvent être classés en 3 catégories.1. Projets agricoles au sens strict

Ils sont portés par de jeunes personnes (moins de 40 ans) pour qui le critère “qualité de vie” prime sur l’objectif économique. Ces projets consistent principalement en une remise en culture de ter-rasses (maraîchage, petits fruits, vergers de plein vent), accompagnée ou non de la mise en place d’un élevage de petits ruminants. L’agrotourisme y tient une place plus ou moins importante, selon le mode de commercialisation envisagé (toujours en direct) et la volonté d’accueillir du public (goûters à la ferme, gîtes).Au vu de la contrainte de travail que représentent les terrasses et l’altitude (900 à 1 200 mètres), et compte tenu des choix de vie des porteurs de projet, les surfaces et cheptel visés se situent en deçà des normes départementales, et peinent à se crédibiliser aux yeux de l’administration. Ces projets trouvent appui auprès de jeunes associations de défense du patrimoine et des techniques traditionnelles (traction animale, patrimoine fruitier, etc.).

2. Projets agricoles et touristiques.Ils sont portés par des propriétaires privés, en partenariat plus ou moins étroit avec les communes. Pour leur part, les propriétaires valorisent les terrasses à travers la trufficulture, qui constitue pour eux à la fois un loisir et un investissement susceptible de leur apporter un revenu complémentaire potentiel à moyen terme. Un des sites participe à un programme expérimental porté par le syndicat départemental des trufficulteurs.Par ailleurs ces terrasses, localisées à proximité de sites présentant un attrait touristique, font l’objet de visites plus ou moins maîtrisées, à travers des promenades guidées ou simplement bali-sées. Les projets présentent donc généralement un aspect important d’accueil des publics.

3. Projets touristiques au sens strict.Il s’agit ici d’un projet porté par une communauté de communes, sur un site exceptionnel pour ses qualités architecturales. Sans enjeu agricole, ce site pourrait faire l’objet d’un sentier thématique axé autour du thème des anciennes terrasses de culture.

Au point de vue du foncier, on trouve également trois cas de figure :Le foncier peut être entièrement maîtrisé à travers une association foncière pastorale, qui met les terrasses à disposition du porteur de projet ;Le porteur de projet peut lui-même être propriétaire des terrains ;

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Enfin le porteur de projet peut passer des conventions avec les propriétaires, ce qui est toujours diffi-cile à obtenir sur ce type de terrains où les parcelles sont généralement très petites, et qui a causé un important retard sur un des sites.

4.3 Lestypesd’actionsmisesenœuvre1. Réhabilitation d’ouvrages.

Les moyens financiers mobilisés pour la réhabilitation d’ouvrages en pierre sèche ont été de 3 types :• Fonds européens (LEADER +) prévus dès le départ pour l’action ;• Fonds nationaux liés au plan de revitalisation économique du Vicdessos, dont un des axes con-siste à développer la filière pierre sèche ;• Fonds régionaux liés à la formation et l’insertion sociale.Ces crédits ont été systématiquement accompagnés par des cofinancements départementaux.Malheureusement ce type d’opération n’intéresse pas encore les artisans ariégeois, qui n’ont pas répondu à notre sollicitation, et la plupart des chantiers ont été réalisés dans le cadre de chantiers d’insertion, en partenariat avec l’association AAPRE, spécialisée dans le domaine de la pierre sèche. Par ailleurs un des chantiers a été réalisé dans le cadre d’une formation mise en place par la Fédération Pastorale, destinée à des porteurs de projets agricoles proches du premier type décrit au paragraphe III.B.Les ouvrages restaurés peuvent être :• Des murets de soutènement de terrasses, sur lesquels peuvent avoir été aménagés des rampes d’accès, afin de permettre la circulation de petits engins sur les sites ;• Des petits bâtiments (granges, cabanes), qui peuvent avoir une fonction d’agrément pour les visiteurs, ou une fonction vitale pour les agriculteurs (logement d’animaux, stockage de matériel, fromagerie).

2. Valorisation scénographique de 2 sites.Deux sites font l’objet d’un travail de valorisation scénographique. Ils ont été choisis pour leur fré-quentation importante, et pour la volonté affichée par les porteurs de projet de les ouvrir au public.L’objectif de cette action est de proposer un support de vulgarisation grand public autour des terrasses.Une étude de valorisation scénographique a permis sur chacun des sites de proposer un support de visite, à partir d’un petit parcours ponctué de postes proposant une approche sensible de l’objet terrasses et des gens qui les valorisent (Deville, 2004).Sur les deux sites vont être mis en œuvre des exemples de réalisation. La Fédération Pastorale n’a en effet pas les moyens de porter les projets jusqu’à leur aboutissement final ; elle ne fait qu’impulser une dynamique. L’objectif était par ailleurs de donner à voir, de tester la démar-che ; ainsi ce sont un à deux postes sur chaque site qui doivent être équipés, avec des supports d’interprétation audio et visuels.

3. Accompagnement des porteurs de projet.Sur tous les sites vitrines la Fédération Pastorale met en œuvre un travail d’accompagnement et d’animation avec les porteurs de projet. Cette action prend diverses formes. Lorsque le projet a été suscité par notre structure, il s’agit d’un accompagnement de A à Z : montage, recherche des por-teurs de projet, suivi, coordination des différents intervenants, recherche des financements. Lorsque la Fédération Pastorale intervient sur un projet déjà bien mûri, il s’agit alors seulement d’intégrer l’action dans le contexte local, d’assurer la recherche des financements et le suivi du projet.Par ailleurs il est prévu de faire vivre ce réseau de porteurs de projets en les réunissant autour des ques-tions qui les préoccupent en lien avec les terrasses, de manière à rechercher des solutions communes.

4. Mise en place d’une communication commune.La Fédération Pastorale a commencé à travailler sur la mise en place d’une communication com-mune aux sites vitrines.

2�0 Le Programme “Mille Et Une Terrasses d’Ariège”

Ainsi il a été demande à un artiste plasticien de signaler les sites, de manière à signifier leur parti-cipation au Programme “Mille et Une Terrasses d’Ariège”.Par ailleurs un dossier technique doit être réalisé prochainement pour pouvoir faire connaître cette action auprès des différents acteurs du développement.

4.4 Bilan sur les sites vitrinesA ce jour :3 sites ont bénéficié de travaux de réhabilitation ; un quatrième devrait être restauré à l’automne ; le dernier en 2007.Les deux porteurs de projets agricoles sont en phase de préinstallation.Les travaux de valorisation scénographique sont prévus pour cet automne.

5. CONCLUSION

Le Programme “Mille Et Une Terrasses d’Ariège” a permis un certain nombre d’avancées significatives pour les espaces de terrasses ariégeois.En premier lieu, alors que les terrasses étaient tombées dans l’oubli, aujourd’hui il en est à nouveau ques-tion, et le Conseil Général est régulièrement sollicité par des porteurs de projet pour leur restauration.Les terrasses peuvent être évoquées en tant que patrimoine au sens strict, mais également comme lieu de pro-duction économique, avec cependant quelques réserves. D’une part la valorisation touristique telle qu’elle peut être mise en œuvre sur 2 des sites ne peut pas être généralisée à tous les sites du Département. D’autre part la voie de la valorisation agricole reste encore très fragile, et est loin à ce jour d’avoir fait ses preuves.Enfin ce Programme a fortement contribué à ce que l’on reparle de pierre sèche en Ariège. Ainsi la Fédération Pastorale s’est vue confier l’animation du volet patrimoine du plan de relance économique d’une vallée de montagne (le Vicdessos). En effet à travers cette action, l’objectif est de proposer cette vallée comme lieu-pivot de la relance de la filière pierre sèche dans le département (centre de ressources, outil de formation, lieu de vulgarisation, bureau d’études techniques et économiques). Ce travail est basé sur un partenariat remarquable à l’échelle du département, associant artisans, architectes, agriculteurs, associations et élus. Le Programme “Mille et Une Terrasses d’Ariège vient ainsi conforter le projet de Pôle d’Excellence Rurale intitulé “Valorisation des Patrimoines en Vallée d’Auzat et du Vicdessos”. Prochainement pourrait se mettre en place un partenariat avec d’autres territoires français, comme les Cévennes, où les artisans sont déjà bien actifs dans le domaine de la pierre sèche.

RÉFÉRENCESBIBLIOGRAPHquES

Castel, S. (2003) Etude de faisabilité pour la mise en place et le maintien d’activités durables sur les ter-rasses de cultures d’Ariège. Mémoire de Master of Science Développement Rural et Gestion de Projets, Institut Agronomique Méditerranéen de Montpellier. 127 p. + annexes

Deville, M. (2004) Valorisation scénographique de deux sites pilotes dans le Programme «Mille et une Terrasses d’Ariège». Mémoire de DESS Aménagement et Développement Transfrontalier de la Mon-tagne, Université de Toulouse – Le Mirail. 75 p. + annexes.

Piol, D. (2001) Etude pour la valorisation des terrasses d’Ariège. Inventaire et propositions sur cinq sites pilotes. Mémoire de DESS Aménagement et Développement Transfrontalier de la Montagne, Uni-versité de Toulouse – Le Mirail. 96 p. + annexes.

Regnault, F. (2001) Axiat : site pilote de la Corniche du Tabe. Expérimentation en vue de la réduction du processus de dégradation des terrasses par les troupeaux domestiques. Résultat du suivi expérimental. Fédération Pastorale de l’Ariège, 31 p. + annexes.

2�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

PIERRESèCHE:L’ARTISANATMOBILISÉPOUR LA GESTION DES EAUxETLESRISquESNATuRELS

C. Cornu

Service économique Chambre de Métiers et de l’Artisanat de Vaucluse (CMA84)[email protected]

RéSUMé

Un paysage façonné par la pierre sèche exprime l’exploit des hommes qui l’ont autrefois construit, le cultivent au quotidien et gèrent ses maçonneries à l’année. Il traduit la qualité totale : celle du terroir, celle des hommes, celle des productions.Comme nous prenons tous conscience aujourd’hui de la fragilité de notre territoire, nous sommes tous interpellés par ces ouvrages. Hélas, cet engouement développe certaines dérives. Pour les combattre et passer d’un décor à un paysage vrai et écologiquement satisfaisant, en capacité de gérer au mieux la problématique de l’eau, il reste à prouver que l’apprentissage de la technique et la qualification du savoir-faire sont une nécessité. C’est pourquoi la CMA84 a prospecté nationalement pour dénicher les personnes ressources puis relier les savoir-faire afin de, non seulement mutualiser les énergies et les compétences pour prouver que cette technique, au-delà du geste ancestral et du pittoresque, est fiable et pertinente, mais encore tisser un réseau de professionnels décidés à partager les expériences et à se répartir les tâches pour faire progresser plus vite et mieux la reconnaissance de la pierre sèche comme valeur environnementale et développer ainsi une économie durable.

RESUMEN

Un paisaje modelado por la piedra en seco exprime la proeza de los hombres que antaño lo construyeron, lo cultivan en el cotidiano y gestionan sus obras durante el año. Este paisaje traduce la calidad total: la de la región, la de los hombres, la de las producciones.Como hoy en día hemos tomado conciencia de la fragilidad de nuestro territorio, estas construcciones suscitan gran interés. Por desgracia, este entusiasmo origina también ciertos inconvenientes. Para com-batirlos y pasar de un decorado a un paisaje verdadero y ecológicamente satisfactorio, con capacidad de gestionar mejor la problemática del agua, queda por probar que el aprendizaje de la técnica y la calificación del savoir-faire son unas necesidades. Por ello la CMA84 ha rebuscado para hallar las per-sonas recursos a nivel nacional y ligar los savoir-faire con el fin de no solamente de poner en común las energías y las competencias para probar que esta técnica, más allá del gesto ancestral y pintoresco, es fiable y pertinente, sino también establecer una red de profesionales decididos a compartir experiencias y a repartirse las tareas para acelerar y mejorar el reconocimiento de la piedra en seco como valor me-dioambiental y desarrollar así una economía sostenible.

PAYSAGESDEPIERRESèCHE Un paysage méprisé, abandonné ou galvaudé Pour survivre, l’homme a façonné son territoire, construit des banquettes cultivables, épierrant les champs, nivelant les collines, clôturant les parcelles pour les protéger des bêtes et canaliser les trou-peaux, bâtissant des promontoires pour percher ses villages ou implanter sa ferme. Aujourd’hui, par méconnaissance, soit ces paysages sont méprisés et les murets sont concassés, soit ils sont délaissés et subissent des dommages graves, soit ils subissent le recours systématique aux matériaux et aux techni-ques industriels. Comme si la pierre sèche relevait du simple folklore, cette technique de construction

2�2 Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels

reste ignorée, voire dédaignée par certain. Cependant, progressivement depuis une quinzaine d’années, l’agriculture tend à utiliser l’image des paysages en pierre sèche. Cette récupération d’une pratique au profit d’un marketing territorial n’est pas pour autant toujours conforme à la technique de maçonnerie traditionnelle en pierre sèche. Hélas, trop souvent, la technique est galvaudée et sont produits alors des ouvrages de décor pour un paysage alibi.

L’abandon d’un système de terrasses qui entraîne des pertes humaines1988, 9 morts à Nîmes (30), 1992, 32 morts à Vaison la Romaine (84) puis d’autres ont suivi.En 1998, dans «Ruissellement&risquesmajeurs»Martine GUITON, ingénieur écologue et in-génieur des ponts et chaussées, missionnée par le LCPC (Laboratoire du Conseil général des ponts et chaussées à Paris) démontre que les catastrophes de Nîmes et de Vaison la Romaine auraient été moins violentes si, en amont, les terrasses en pierre sèche avaient été entretenues, elles auraient pu jouer leur rôle de mur drainant et de bassin de rétention. Notre environnement est menacé, notre sécurité est menacée, ce système de terrasses en pierre sèche se révèle être un facteur de prévention des risques du au ruissellement des pluies torrentielles. C’est bien parce que nous prenons tous conscience aujourd’hui de la fragilité de notre territoire que nous sommes tous interpellés par ces maçonneries de murs en pierre sèche.

Figure 1. Site de terrasses de pommiers en cours de reconquête (09), contre site d’oliviers oubliés au creux d’un talweg jadis aménagé (13).

Figure 2. Perte du savoir ou évolution? Figure 3. Abandon par négligence ou méconnaissance?

2�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Figure 4. Reconquête de vignobles (dans le Ventoux et dans le St. Chinian) comme recherche d’identité.

quELSOBJECTIFS?

Faire la promotion d’une technique :

C’est parce que cette technique particulière manque cruellement d’écrit que ce concept n’est pas encore perçu à sa juste valeur. Ingénieurs, architectes, architectes-paysagistes, ont besoin de justifier leur choix de conception grâce à un système constructif certifié. C’est en acquérant cette certification, en instaurant le dialogue entre concepteurs et artisans et en démontrant l’adéquation de la pierre sèche aux besoins actuels de protection de l’environnement et de gestion de l’eau, que nous parviendront à sensibiliser les maîtres d’ouvrage publics et privés aux qualités irremplaçables de cette technique.

Fairelapromotiond’unsavoir-faire:

Comme réponse à cette tendance d’un paysage de promotion, il reste à prouver que l’apprentissage de la technique de maçonnerie en pierre sèche et la qualification du savoir-faire sont une nécessité pour passer d’un paysage de décor à un paysage vrai et écologiquement satisfaisant, en capacité de gérer au mieux la problématique de l’eau. Pour maintenir ces ouvrages, pour en créer de nouveau, la mobilisation des professionnels est indispensable. Les artisans sont des acteurs essentiels : ils doivent maîtriser ce savoir-faire, s’approprier cette technique et garantir sa promotion. Car effectivement, il est bien question de défendre la pierre sèche contre ses détracteurs et d’argumenter auprès de leur clientèle, publique ou privée, afin qu’il ne soit plus question de surcoût dans le choix de ce type de maçonnerie au profit d’un autre type, mais tout simplement d’un investissement nécessaire à la biodiversité, à la gestion de l’eau, à la préservation d’un paysage identitaire qui est leur cadre de vie.

Sauver un système de maçonneries drainantes ingénieuses :• contre le ruissellement,• contre l’érosion des sols,• pour la gestion des eaux en zones arides,• utiles pour lutter contre les inondations. Sauver un patrimoine paysager :• de terrasses agricoles,• de bocages lithiques,• de murs de soutènement routiers,

2�4 Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels

• de chemins,• de clôtures,• de cabanes, d’aiguiers, d’apiers…Sauver un patrimoine immatériel : le savoir-faire de « murailler ».

quELSMOYENS?

1. Créer le marché

Susciter l’envie de faire !Identifier des niches de marché pour les entreprises :

• La Direction des routes a fait l'inventaire du patrimoine de murs de soutènement du réseau routier national et constate que plus de 20% sont en pierre sèche et doivent être maintenus.

• Electricité de France (EDF) prend conscience que nombre de petits barrages d'altitude sont gainés de pierre sèche et doivent être maintenus.

• En haute montagne, dans les couloirs d'éboulis, les paravalanches sont en pierre sèche car il est plus avantageux d'héliporter des hommes avec le seul savoir-faire, capables de bâtir un mur de matériaux de cueillette, plutôt qu'un va et vient d'héliportage de matériaux et de matériel...

• Notre économie agricole recherche un marketing territorial lié à la pierre sèche : les précurseurs comme les vignobles des coteaux de Banyuls... comme les sites de l’oignon doux AOC (appella-tion d’origine contrôlée) des Cévennes… incitent d’autres à se lancer dans cette action.

• Notre économie touristique recherche un marketing territorial lié à la pierre sèche et s’investie dans la restauration et l'entretien des chemins de randonnées : en commençant par les chemins de Saint-Jacques de Compostelle, les chemins de Grande randonnée (GR) tels que ceux du Parc Na-tional des Ecrins… les chemins de petites randonnées (PR) et autres circuits de loisirs qui existent dans tous les territoires, s’engagent aussi dans la pierre sèche.

2.Créerlafilière

De l’approvisionnement à la construction, de la prescription au contrôle.La CMA84 convaincue de l’utilité de ces maçonneries pour la gestion de l’eau et convaincue que les paysages méritaient mieux que la banalisation a, sous l’impulsion du programme REPPIS (1997-1999), souhaité prolonger les initiatives de ce réseau européen des pays de la pierre sèche et a enclenché la mobilisation des professionnels.

3. Convaincre et rassurer

Toute la chaîne d’acteurs depuis l’assureur des ouvrages jusqu’aux donneurs d’ordres responsables des travaux: élus, architectes, architectes paysagistes, ingénieurs, agriculteurs.

4.Transmettreunsavoir-faireetpréparerlesprofessionnelsàunautreregardsurleurenvironnement

La demande initiale formulée par Monsieur Roger BOUVIER, élu régional de Provence, Alpes, Côte d’Azur : former les artisans à la pierre sèche, s’est transformée en démarche nationale : mobiliser les artisans dans un programme de développement durable. Ces maçonneries sont parfaitement écologi-ques et totalement dans la mouvance de préoccupations de qualité environnementale. Dès lors, il ne s’agit plus de simplement bâtir des murs mais de contribuer à la préservation de l’environnement et de valoriser le paysage ! Cette forte valeur ajoutée éveille indéniablement des vocations parmi les jeunes qui se sentent concernés par cette « cause ».

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

RÉSuLTATSETPROSPECTIVESPOuRLESPROFESSIONNELS?

En tandem avec le Parc National des Cévennes, après avoir impulsé la création d’associations de profes-sionnels, artisans, salariés de l’artisanat, responsables de chantiers pour public d’insertion, la CMA84 a échafaudé des passerelles entre différents acteurs à l’échelle nationale, puis les a animé. Perpétuellement et sans relâche elle a recherché à élargir ce réseau informel. De cette coopération sont nés plusieurs combats, portés par les professionnels eux même, qui ont produit des résultats tangibles et reconnus nationalement :

1. Reconnaissance de la technique

-2004: Boris Villemus « Etudes des murs de soutènement en maçonnerie de pierre sèche » Thèse de doctorat d’ingénieur en génie civil : ENTPE, ABPS, Muraillers de Provence, APARE, CMA84, PNC, FFB 48.

-En cours (rendu d’étude prévu en 2007) : « Analysedessystèmesconstructifsnonindustrialisa-bles: Groupe pierre » : ADEME + CSTB + EcoBâtir + ENTPE + FFB et CAPEB Rhône Alpes + CMA 84+ ABPS + Muraillers de Provence + Confrérie des Bâtisseurs en pierre sèche+ SMABTP.

-Encours (parution printemps 2007) : « Guide de bonnes pratiques professionnelles des murs de soutènement en pierre sèche » : CAPEB nationale + CAPEB PACA & Corse + CAPEB 84 + CAPEB 34 + CAPEB 73 + CMA84 + ABPS + Muraillers de Provence+ SETRA + ENTPE.

2.Identificationdusavoir-faire

-2002:Chartedesmuraillers: PNC + FFB 30 & 48 + ABPS.-2005 :Annuairenationaldespraticiensde lapierre sèche : CMA84 sur www.cm-avignon.fr

rubrique « les dossiers » puis « la pierre sèche », lien avec REPS.

3. Transmission du savoir

-2003/2005: « RESSAC » programme européen de réseau d’échanges de savoirs et savoir-faire pour la restauration du patrimoine : le Groupe pierre sèche élabore un référentiel formation : Union CAPEB PACA et Corse + GRETA + Muraillers de Provence + CAPEB 84 + CAPEB 04.

-Depuis2003: formation technique sur chantier: ABPS.-2006:agrément formation des ABPS.

4.qualificationdusavoir

-Encours: action de certification nationale de la qualification des formateurs pierre sèche : ABPS + Confrérie des Bâtisseurs en pierre sèche + Muraillers de Provence+ CMA84+ PNC + CAFOC34.

5. Promotion

-Depuis2003: Conférences, tables rondes en France entière, contacts avec la presse nationale spé-cialisée : CMA 84.

-Depuis2003 Animations scolaires, Salons, conférences : ABPS.-2004Vidéo : CMA 48 + ABPS.

CONCLUSION

Cette « pierre sèche » dépassait largement le simple cadre du département de Vaucluse. La CMA84 a donc prospecté à l’échelle nationale pour dénicher les personnes ressources, puis relier les hommes, les

2�� Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels

savoirs et les savoir-faire afin de, non seulement mutualiser les énergies et les compétences pour prouver que cette technique, au-delà du geste ancestral et du pittoresque, est fiable, pertinente, innovante, mais encore tisser un réseau décidé à partager les expériences et à se répartir les tâches pour faire progresser plusviteetmieuxlareconnaissancedelapierresèchecommevaleurenvironnementaleetpaysa-gère et développer une économie durable.Notre Ministère la DCASPL (Direction des entreprises, commerce, artisanat, services, professions libé-rales), la DATAR (Délégation interministérielle à l’aménagement du territoire) et la Région Provence Alpes Côte d’Azur, nous ont soutenu. Mais d’autres actions sont sur la planche pour parfaire notre con-naissance scientifique, qualifier le savoir-faire du métier de murailler, certifier le transfert du savoir-fai-re, accompagner d’autres territoires à mobiliser pareillement leurs acteurs autour d’une problématique pierre sèche liée aux préoccupations croissantes en matière de gestion des eaux.En mai 2006, le Conseil Général de Vaucluse a reconnu la pertinence de la CMA84 en lui délivrant la Distinction du Trophée de l’Environnement en Vaucluse comme lauréat. Par ordre alphabétique, significations des abréviations des partenaires cités :

ABPS = Association cévenole « Artisans Bâtisseurs en Pierre sèche », St Germain de Cal-berte (48).

ADEME = Agence gouvernementale De l’Environnement et de la Maîtrise de l’Énergie.APARE = Association pour la participation à l’action régionale, Isle sur la Sorgue (84).CAFOC = Centre Académique de Formation Continue. Education Nationale.CAPEB = Chambre artisanale des petites entreprises du bâtiment (Syndicat professionnel

national).CMA = Chambre de Métiers & de l’Artisanat : CMA48 de Lozère CMA84 de Vaucluse.Confrérie des bâtisseurs en pierre sèche = association gardoise de praticiens de la pierre

sèche.CSTB = Centre national Scientifique & Technique du Bâtiment.EcoBâtir = Réseau national d’acteurs de la construction écologique www.reseau-ecobatir.

asso.fr.ENTPE = Ecole nationale des travaux public de l’Etat de Lyon (69).FFB = Fédération Française du Bâtiment (Syndicat professionnel national).GRETA =Rattaché à l’Education Nationale, le Greta est un groupement d’établissements

publics locaux d’enseignement qui fédèrent leurs ressources humaines et maté-rielles pour organiser des actions de formation continue pour adultes.

Muraillers de Provence = association vauclusienne de praticiens de la pierre sèche, Car-pentras (84).

PNC = Parc National des Cévennes (48).

SETRA = Service d’Etudes Techni-ques des Routes et Auto-routes, Rattaché à la Di-rection des routes du Mi-nistère de l’Equipement, intervient sur l’ensemble des techniques routières et la planification des infras-tructures.

SMABTP = Assurance profession-nelle pour le bâtiment.

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Campagne de murs expérimentaux en calcaire puis en schiste = une coopération solide et du-rable entre artisans, scientifiques, institutions professionnelles et collectivité publiques de di-fférents territoires qui abouti, 6 ans plus tard, à la parution d’un ouvrage de référence nationale, indispensable pour l’ouverture des marchés pu-blics, attendu au printemps 2007.

Campagne de murs expérimentaux en calcaire puis en schiste = une coopération solide et du-rable entre artisans, scientifiques, institutions professionnelles et collectivité publiques de di-fférents territoires qui abouti, 6 ans plus tard, à la parution d’un ouvrage de référence nationale, indispensable pour l’ouverture des marchés pu-blics, attendu au printemps 2007.

2�� Pierre sèche: l’artisanat mobilisé pour la gestion des eaux et les risques naturels

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

ABANDONO DE TERRAZAS AGRÍCOLAS: PROCESOS DE EROSIÓN Y DESORGANIZACIÓN

DEL PAISAJES. Asins-Velis

Departamento de Degradación y Conservación de Suelos. Centro de Investigaciones sobre Desertificación-CIDE.

(Consejo Superior de Investigaciones Científicas-Universitat de València-Generalitat Valenciana). Camí de la Marjal s/n. 46470 - Albal Valencia España

[email protected]

RESUMEN

Debido al profundo cambio de las estructuras socio-económicas, con la pérdida de preeminencia del sector primario y el rápido abandono de los campos de cultivo en numerosas laderas abancaladas del Mediterráneo europeo, surge la necesidad de evaluar la contribución agrícola, ambiental y cultural de los aterrazamientos, así como de identificar los riesgos tanto naturales como culturales que implica su abandono. En la actualidad, el estudio de los paisajes aterrazados mediterráneos incluye los conceptos de erosión, cambio y conservación. Erosión entendida en un amplio sentido, que se refiere, además de a la pérdida de suelo, al desmoronamiento de las estructuras arquitectónicas e hidráulicas asociadas, y que afecta en última instancia a la desorganización del paisaje agrario. El concepto de cambio, aplicado al dinamismo del paisaje y a la continuación de los procesos históricos. Y el de conservación, a la necesi-dad de interpretar los patrones y secuencias del uso del territorio a lo largo del tiempo. Palabras clave: terrazas de cultivo, agricultura mediterránea, abandono agrícola, paisaje aterrazado, historia de usos.

INTRODUCCIÓN

Con el fin de preservar la diversidad de los sistemas de cultivo, la Comisión Europea definió en la Agen-da 2000 el modelo agrícola europeo, basado en la multifuncionalidad histórica de su paisaje agrario. Los contenidos de la nueva política se orientaron a una producción más orientada al mercado, incre-mentando su competitividad y la calidad de los productos, combinado con la integración de los aspectos ambientales y culturales, y el desarrollo de las áreas rurales (CEC, 2003; Glebe, 2003; Cardwell, 2004). Estos objetivos se han completado, entre otras actuaciones, con la reforma de la Política Agraria Común –PAC- en el año 2003 (EC, 2004a), el Plan de Acción de Biodiversidad para la Agricultura (EC, 2001 y 2004b), la Estrategia de Desarrollo Sostenible (CEC, 2005), y con las medidas previstas en el Plan de Desarrollo Rural 2007-2013, en fase de redacción (EC, 2005a; CCE, 2006a).Con estas disposiciones se intenta mitigar los problemas más importantes que afectan al sector agrario euro-peo, como son, entre otros, la intensificación en los suelos más productivos, y el abandono de las explotacio-nes menos rentables, con el consiguiente despoblamiento rural. En cuanto al tema de los aterrazamientos que nos ocupa, además de las iniciativas que puedan emprender los propietarios particulares relacionadas con la innovación y la diversificación agraria, la reglamentación de la Comisión Europea cubre una doble vertiente:a) Los espacios todavía dedicados al cultivo se beneficiarán tanto de la potenciación de los Contratos

Agro-ambientales, de lenta introducción en el ámbito mediterráneo (EC, 2005b:3-7,13,20), como del apoyo previsto para las Áreas Menos Favorecidas (EC, 2003:3-4, box 2) y para los Espacios Agrarios de Alto Valor Natural (EEA, 2004), con el propósito de que mantengan paisajes escénicos y hábitats valiosos a nivel ambiental; áreas y espacios que en la Europa Mediterránea se encuentran en numerosas ocasiones aterrazados, y que hasta el momento han recibido escasa consideración (EEA, 2004). Enlazarían estas directrices con el concepto de agricultura post-productivista (Wal-

2�0 Abandonodeterrazasagrícolas:procesosdeerosiónydesorganizacióndelpaisaje

ford, 2003: 491-493; Wilson, 2004: 461-463; Burton & Wilson, 2006), en el que los espacios agra-rios incluyen, además de la producción de alimentos, otros bienes públicos, como el mantenimiento del paisaje y la diversidad biológica.

b) A la vez, se han extendido las ayudas para prevenir riesgos en los campos de cultivo recientemente abandonados, subvencionando la primera reforestación de estas áreas con especies adaptadas a las condiciones ambientales locales (EC, 2005a: 5 y artículo 45-1). En concreto en la Unión Europea (UE) entre los años 2000-2006, en el marco de la política de desarrollo rural, se destinaron 4.800 mi-llones de euros a medidas forestales, de los cuales la mitad se dedicaron a la reforestación de tierras agrícolas y la otra mitad a otro tipo de actuaciones forestales, estimándose que la superficie forestal europea aumenta a un ritmo de 450.000 hectáreas al año (Parlamento Europeo, 2006: 5-K, 14); no obstante se calcula que alrededor de 500.000 hectáreas de bosques y matorral se queman cada año, principalmente en los países mediterráneos (CCE, 2005: 3).

Pero, a pesar de las disposiciones referidas al fomento de la forestación de las superficies agrícolas, impulsadas desde 1989, como son el programa de acción forestal comunitaria (CCE, 1988 a y b), la es-trategia forestal de la UE de 1998 (CCE, 1998), las medidas de acompañamiento de la reforma de la PAC (Reglamentos del Consejo, 1992), la adopción del sexto programa comunitario de acción en materia de medio ambiente (Parlamento Europeo, 2002), las recientes medidas agroambientales ya citadas, y los Programas Forestales Nacionales, y a pesar de las intenciones expresadas en los recientes informes para elaborar un Plan de Acción de la Unión Europea para la Gestión Sostenible de los Bosques (CCE, 2005, 2006b; Parlamento Europeo, 2006), las ayudas específicas destinadas a los campos de cultivo que se han ido abandonando desde los años 60 del siglo XX no han surtido todos los efectos esperados (Primdahl, et al., 2003:137), ya que estos campos son los que presentan mayores tasas de erosión, y los que están provocando la desorganización de parte del paisaje mediterráneo.Desorganización del paisaje que no sólo obedece a los riesgos naturales, como pueden ser los procesos erosivos, el impacto de los incendios forestales en zonas cultivadas ahora abandonadas, o la disminución del número de especies de fauna y flora asociadas a los campos de cultivo, sino que también se debe a la significativa pérdida del patrimonio cultural ligado al espacio aterrazado. En este sentido, además del desmoronamiento de magníficas paredes de mampostería de piedra en seco, se está produciendo el abandono de construcciones históricas relacionadas con la captación, el almacenamiento y la distribu-ción del agua (como minas, aljibes, balsas, acequias, acueductos, alcavons, boqueras, etc.), así como de las edificaciones asociadas a las explotaciones agrícolas, como corrales, eras, o las mismas masías, en ocasiones con más de 400 años de antigüedad.Por otro lado, como veremos seguidamente, los conceptos introducidos en los últimos años, para inter-pretar y revalorizar el paisaje rural, se han centrado en el reconocimiento de la diversidad cultural y en la necesidad de preservar la Historia de Usos del Territorio y la Caracterización Histórica del Paisaje (Fairclough & Wigley, 2005), promovido por disciplinas como la Arqueología Rural y de los Campos de Cultivo o en un sentido más amplio por la Geografía Histórica y la Arqueología, la Arquitectura y la Ecología del Paisaje. Además debemos destacar la labor realizada por la Comisión Europea y otras ins-tituciones para impulsar las características culturales del paisaje rural, especialmente a través de la Con-vención sobre la Protección del Patrimonio Mundial Cultural y Natural (UNESCO, 1972), el Convenio para la Protección de la Herencia Arquitectónica de Europa (Council of Europe, 1985), de los sucesivos informes Dobris Assessment (EEA 1995, 1998, 2003)-, de la Pan-European Biological and Landscape Diversity Strategy y el Action Plan for European Landscapes (ECNC et al., 1995), de la Declaración de Cork (EC, 1996), de la Carta de Cracovia (EC, 2000), del Convenio Europeo del Paisaje (European Landscape Convention, 2000), del Comité del Consejo de Europa sobre la Herencia Cultural (Council of Europe, 2000), o de la Asamblea Parlamentaria del Consejo de Europa (Council of Europe, 2006). Por lo que respecta a la Comunidad Valenciana, cuyo interior montañoso se encuentra en gran medida afectado por problemas ambientales y de pérdida de patrimonio cultural derivados del abandono de las terrazas agrícolas, recientemente se ha publicado la Ley de Ordenación del Territorio y Protección del Paisaje (GV, 2004a), y el Reglamento que la desarrolla (GV, 2006), primera ley aprobada por una comu-nidad autónoma española que se ocupa específicamente del paisaje, y que incluye, en el capítulo relativo a las normas de integración paisajística, los elementos tradicionales, como los bancales (terrazas), entre

2�1Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

aquellos que se deben incorporar como condicionante de proyecto (Artículo 20-3). Con el fin de formular estrategias de ordenación y gestión, a escala de paisaje regional, que contemplen una perspectiva de actuación eficaz a largo plazo, tanto para mitigar los efectos que ha producido ya el abandono de los cultivos aterrazados, como para mejorar las expectativas de las áreas rurales, se hace necesario un buen diagnóstico del paisaje aterrazado, que analice sus funciones e incluya una evaluación de los riesgos naturales, ambientales y culturales.

PROCESOS DE EROSIÓN Y DESORGANIZACIÓN DE LA ESTRUCTURA DEL PAI-SAJE PRODUCIDOS POR EL ABANDONO DE LOS ATERRAZAMIENTOS E IN-FRAESTRUCTURAS A ELLOS ASOCIADAS

El paisaje rural mediterráneo está en continua transformación (Butzer, 2005); los factores inductores del cambio conciernen tanto a aspectos naturales (sequías, inundaciones, erosión, etc.) como socioeconómi-cos (desarrollo turístico, ubicación de empresas, migración de mano de obra,...), políticos (legislación, políticas de subsidios,...), tecnológicos (nueva maquinaria,...) o culturales (preferencias,...), afectados a su vez por fuerzas intrínsecas (a nivel local) y extrínsecas (como las resoluciones de la Unión Europea) (Brandt et al., 1999, Bürgi et al., 2004: 859). Desde mediados del siglo pasado, debido principalmente a la migración de la mano de obra, motivada por la búsqueda de nuevas expectativas generadas por los sectores secundario y terciario, y, reciente-mente, a la presión ejercida por la competencia de otros mercados agrícolas internacionales, los suelos cultivados en el área de montaña del Mediterráneo europeo han experimentado una notable reestructu-ración. Dada la configuración de sus laderas, caracterizadas por suelos poco profundos y fácilmente ero-sionables (EC, 2005c), la construcción de terrazas a lo largo de los siglos favoreció, en líneas generales, el incremento de la profundidad del suelo, la regulación hídrica (PATTER, 2002: 12; Roose, 2002), y, como consecuencia, el enriquecimiento de su composición biótica y su estructura. Históricamente, estas áreas aterrazadas se dedicaron a cultivos de secano o secano mejorado, como la vid, el olivo o el almendro. En la actualidad en el paisaje aterrazado se diferencian dos tipos de situa-ciones:a) Áreas productivas, en las que se mantienen los cultivos en bancales. No obstante, debido al tamaño

pequeño y medio de estas explotaciones y a la diversificación de la economía, se trabajan en su mayoría a tiempo parcial. Además los agricultores deben afrontar importantes problemas, como las costosas tareas de mantenimiento de los muros de mampostería en seco, para lo que se les proporciona escaso apoyo económico. Por citar un ejemplo, en la Comunidad Valenciana, hasta el momento, únicamente se cuenta con dos tipos de ayudas: las que subvencionan el mantenimiento de los bancales para evitar la erosión en los campos de cerezo en las provincias de Alicante y Valencia y de avellano en Castellón (GV, 2004b), cuya extensión, comparada con otros cultivos dispuestos en terrazas, es minoritaria en la Comunidad Valenciana -el cerezo ocupa 2.642 hectáreas frente a las 103.155 hectáreas del olivo (GV, 2005, cuadro 4.5)-, y las ayudas destinadas a la restauración de bancales en los campos agrícolas de secano ubicados a menos de 500 metros de las zonas forestales, que se subvencionan con 140 euros/m³, hasta un máximo de 14.000 euros (GV, 2001).

b) Por otro lado, aquellas zonas difícilmente mecanizables, alejadas de los núcleos de población, mal comunicadas, y consideradas marginales desde el punto de vista económico, que se roturaron y aterrazaron principalmente en los siglos XVIII y XIX, se han abandonado y han reorientando su dedicación a otros usos.

Como ejemplo significativo de la incidencia de estos procesos de abandono en la Comunidad Valencia-na presentamos los datos de Petrer (Alicante), en donde en la actualidad se cultivan alrededor de 1.410 hectáreas, extensión muy cercana a la que se cultivaba en el año 1611, con la diferencia de que en ese año Petrer, tras la expulsión de los moriscos, se repobló con 100 familias (unos 450 habitantes), y en la actualidad residen en la población 33.370 personas, destacando el hecho de que sólo una de ellas está inscrita como agricultor a tiempo completo. En 1900 se llegaron a cultivar 2.762 hectáreas (Belando, 1990: 263), por lo que el abandono agrícola ha afectado en esta localidad a unas 1.352 hectáreas, lo que

2�2 Abandonodeterrazasagrícolas:procesosdeerosiónydesorganizacióndelpaisaje

supone una reducción del 48,9% del área cultivada, con la particularidad de que todos los campos se disponían en bancales. Dado el carácter margoso y fácilmente erosionable de sus suelos, el piping y la formación de cárcavas, que implican una considerable pérdida de suelo, destacan entre los procesos más significativos (Fig. 1). Esta situación es similar al abandono experimentado en otras zonas del ámbito español y del Mediterráneo europeo, como Francia, Portugal e Italia, destacando en este último país el ejemplo de Cinque Terre (Liguria), en donde en el año 1900 se cultivaban 1.000 hectáreas en terrazas y en la actualidad algo más de 100 hectáreas, lo que supone el abandono de un 90% del espacio agrícola aterrazado, con el consiguiente colapso de los muros de mampostería y la extensión de los deslizamien-tos en masa como proceso erosivo más destacado (Besio, 2004: 6).

Fig 1. Procesos de erosión en terrazas agrícolas abandonadas, Petrer (Alicante) año 2005.

En la Europa mediterránea, además de la formación de cárcavas y los movimientos de ladera, el proceso de abandono agrícola está provocando otros efectos importantes de desorganización de la estructura del paisaje, tanto a nivel ambiental como cultural. Por cuanto se refiere a la cobertura vegetal (Mazzoleni et al., 2004), se está produciendo la revegetación del territorio con especies arbustivas, con el consiguiente riesgo de incendios forestales. En este sentido, el mantenimiento de los aterrazamientos dedicados al cultivo aporta claras ventajas en la prevención de estos incendios, ya que disminuyen la velocidad de propagación del fuego y mantienen la vegetación aislada de los núcleos de habitación, entre otros aspec-tos (Nave & Lourenço, y Medrano & Berbiela, en esta publicación).Por otro lado, este abandono origina tanto la homogeneización del paisaje (Jongman, 2002), como la pérdida de la diversidad biológica proporcionada por los suelos dedicados al cultivo (Preiss et al., 1997; EEA, 2005:187). No debemos olvidar que recientes estudios han estimado que aproximadamente el 50% de las especies europeas dependen de los hábitats agrícolas (EEA, 2006a:34, citando a Kristensen, 2003), destacando además el importante papel desempeñado por los lomos de las terrazas de cultivo cubiertos con vegetación, que ofrecen cobijo a numerosas especies y funcionan, en general, como cor-redores ecológicos (Hargrove, 2004; Grashof-Bokdam & van Langevelde, 2004; Hersperger, 2006). Estudios a los que se debería añadir, dependiendo de la escala de trabajo, la evaluación del papel de los límites de hábitat (ecotono) como modificadores de la diversidad (Sisk & Hadad, 2002). A esta notable repercusión ambiental se une la pérdida cultural que supone el desmoronamiento de las terrazas y el abandono de las construcciones relacionadas, que junto a las distintas técnicas de uso del suelo y de transmisión de conocimientos, forman parte de la historia de Europa de los últimos ocho milenios. En este sentido hay todavía un desfase importante entre las políticas europeas y nacionales y

2�3Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

la realidad de campo, pues, si bien desde numerosas instituciones se enfatiza la necesidad de preservar los rasgos distintivos del paisaje rural, la gestión sostenible e integrada de los elementos históricos y las estructuras del paisaje cultural, que todavía están en uso, adolecen de una política clara de recuperación y mantenimiento, siendo muy numerosos los ejemplos que podríamos aportar de la degradación del paisaje que se está produciendo en nuestros paisajes aterrazados. Las políticas que se desarrollen para salvaguardar la calidad del paisaje deberán preservar la identidad local, aceptando a la vez el dinamismo y cambio del paisaje, permitiendo entender la historia de usos del territorio y las características históricas del paisaje, incluyendo la impronta que dejaremos las gene-raciones de este último siglo (Fairclough & Wigley, 2005).

DINAMISMO Y CAMBIO DEL PAISAJE ATERRAZADO

Como hemos comentado, debido a la acción de los agentes naturales y a la sucesión de los procesos culturales, los paisajes son dinámicos y diversos (Bürgi et al., 2004, Fairclough & Wigley, 2005, Antrop, 2006) y sus cambios pueden ser analizados y evaluados por medio de estudios de diagnóstico del paisaje (Bastian et al., 2006). Si bien el abancalamiento de laderas está documentado en la Europa Mediterránea desde la Edad del Bronce (Asins, 2006), en general la explotación agrícola continuada de áreas de pen-dientes medias a elevadas se intensifica desde el siglo XVII. A partir de esta fecha los cambios en el uso del suelo en estas áreas han sido muy rápidos, sobre todo en dos períodos históricos recientes: los siglos XVIII-XIX, en que se incrementó notablemente la superficie cultivada, con la consiguiente alteración de la configuración ecológica del territorio (disminución de la superficie de bosques y de las especies de flora y fauna asociadas a ellos, y el incremento de las vinculadas al cultivo), y a partir de los años 60 del siglo XX, en que comenzó el importante proceso de abandono agrícola, con la consecuente sucesión natural de la vegetación y el desmoronamiento de infraestructuras (Fig. 2).

Figura 2. Abandono de infraestructuras de captación y distribución de agua que irrigaban los campos agrícolas aterrazados, Petrer (Alicante), 2005.

2�4 Abandonodeterrazasagrícolas:procesosdeerosiónydesorganizacióndelpaisaje

Cuando las condiciones naturales o antrópicas inducen un cambio en el paisaje se produce una deses-tabilidad en el sistema, a la que, en general, es más fácil adaptarse cuánto más lento y uniforme es éste (Bürgi et al., 2004: 862), por lo que podemos considerar que la rapidez con que se han producido los recientes cambios operados en el paisaje aterrazado es uno de los factores más importantes a conside-rar. La necesidad de estudiar la perspectiva histórica de estos procesos de cambio se fundamenta en la valiosa información que aportan para la planificación y ordenación del territorio y para la restauración ambiental y cultural. En este sentido, Bürgi et al. (2004: 864-865) identifican que los estudios de cambio en el paisaje se deben orientar a:

Estudiar los procesos y no solamente los patrones espaciales, teniendo en cuenta la dinámica inherente de un paisaje, centrándonos en el estudio de su persistencia al cambio, las tasas de transformación, y las oportunidades que pueden atraer al cambio (por ejemplo, mejora de la red de comunicaciones).

Extrapolar los resultados en el tiempo y el espacio.

Entrelazar datos de diferente calidad (de ciencias sociales y naturales).

Considerar la cultura como un conductor de los cambios en el paisaje.Además estos autores estiman que los cambios no se restringen al uso del suelo o a los elementos del paisaje, sino que influencian las funciones del paisaje. La evaluación de estas funciones (y de si el sistema es funcional) es básico para el diagnóstico del paisaje y para conocer su relación con nuestras necesidades, ligando así la base científica con el proceso de toma de decisiones. En el paisaje aterrazado las consecuencias del cambio crean a la vez situaciones de riesgo, tanto agrí-cola (pérdida de variedades, de paisaje,...) como ambiental (disminución de la diversidad biológica, erosión, riesgo de incendios forestales,...) y cultural (abandono de estructuras, de usos y costumbres, uniformidad,...), con el inconveniente añadido de que los datos de abandono agrícola son difíciles de detectar en las estadísticas de los catastros municipales en un primer momento y de que, como reconoce la Comisión Europea, los datos disponibles en la actualidad son insuficientes para conocer la aceptación de las medidas agroambientales dirigidas al mantenimiento de las terrazas con muros de mampostería (EC, 2004b:II-8, Maintenance and development of linear and isolated features). De igual modo se debe hacer mayor incidencia en detectar los precursores del cambio del paisaje aterrazado todavía dedicado al cultivo, basados en el binomio causa-efecto, que pueden ser un primer paso para la predicción de algunos aspectos de la evolución del cambio, como por ejemplo el estatus económico del agricultor, las características del suelo, etc. (Bürgi et al., 2004: 864).Por otro lado es necesario el desarrollo de indicadores que reconozcan la singularidad de los espacios aterrazados, dirigidos sobre todo a facilitar la labor de los gestores y políticos ambientales, como así se contempla en recientes informes de la Comisión Europea (CEC, 2000 y 2001). Entre los proyectos desarrollados destacan:

ELISA -European Union Concerted Action Project on Environmental Indicators for Sustainable Agriculture- (Wascher, 2000), que se centra en evaluar el impacto de la agricultura sobre el medio ambiente, y en monitorizar los efectos de las medidas agro-ambientales, y LUCAS -Land Use/Cover Area Frame Statistical Survey- (EC, 2005d: 192), que ha estimado que las estructuras lineales del pai-saje tienen una extensión aproximada para los 15 países de la Unión Europea, antes de la ampliación, de 1.612.533 km (1-3 m ancho) y 104.921 km (>3 m ancho). Los objetivos de LUCAS se orientan a la recogida de datos de usos del suelo y de la cubierta vegetal, y de sus características ambientales.

EUROSTAT -Statistical Office of the European Communities- reconoce el Indicador Cambios en prácticas tradicionales de usos del suelo, definido como cambios en las prácticas agrícolas de alto valor tradicional que conllevan la homogenización del uso del suelo y la pérdida de hábitat y biodiversidad como un Indicador de Presión para la Pérdida de Biodiversidad (EUROSTAT, 1999 y 2004); su proyecto PAIS -Proposal on Agri–Environmental Indicators- incluye entre los indicadores las características de las estructuras lineales del paisaje (Piorr, et. al., 2004).

El proyecto IRENA -Indicator Reporting on the Integration of Environmental Concerns into Agricultural Policy-, de la Agencia Europea de Medio Ambiente, contiene entre sus objetivos los

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

elementos estructurales del paisaje. Por lo que respecta a las áreas aterrazadas, son de interés los Indi-cadores 32 (Estado del Paisaje) y 35 (Impacto sobre la Diversidad del Paisaje) (EEA 2005 y 2006b).

Igualmente, la Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE) edita desde 1997 la serie Environmental Indicators for Agriculture (último informe publicado OCDE 2001a), y organiza reuniones internacionales, en las que se ha destacado la necesidad de proponer indicadores que incluyan las estructuras lineales del paisaje (OCDE, 2001b, 2003a,b,c, 2004; Fuentes, 2004). A nivel internacio-nal, el desarrollo de Indicadores, para estimar la pérdida de los sistemas tradicionales de conservación de suelo y agua, es uno de los objetivos del Traditional Knowledge World Bank, patrocinado por la UNESCO y diseñado por Ipogea (TKWB-Ipogea, 2006).

CONSERVACIÓN/PROTECCIÓN/RECONVERSIÓN DE LOS PAISAJES ATERRAZADOS

Las acciones prioritarias previas a las actuaciones de conservación, protección o reconversión del pai-saje aterrazado se deben centrar en el conocimiento de las necesidades del territorio, especificando, a escala regional, los riesgos actuales y potenciales. Estos estudios pueden desarrollarse siguiendo las fa-ses de Análisis, Diagnóstico, Evaluación, Gestión y Pronóstico del Paisaje (Bastian et al., 2006). Como ejemplo significativo de las posibilidades que se ofrecen en este campo, destaca el diseño de una meto-dología específica de escalas de calidad para la conservación de las unidades de paisaje en la cuenca del río Guiniguada (Gran Canaria), en donde el paisaje abancalado es predominante (Romero et al., 2004).Las distintas políticas de desarrollo rural y cultural proponen diferentes soluciones según la capacidad del territorio. El concepto de organización del paisaje agrícola por medio de la agricultura activa, que resulta adecuado en países como Noruega (Daugstad & Ronningen, 2006), es factible en las zonas aterrazadas más productivas o en aquellas cuyos propietarios las mantienen a tiempo parcial más por tradición familiar que por rentabilidad económica (Fig. 3), pero de difícil aplicación para extensas zo-nas de Europa, y sobre todo para áreas como la Comunidad Valenciana, en donde se ha producido un importante despoblamiento en el interior aterrazado, con el consiguiente envejecimiento de la mano de obra agrícola.

Figura 3. Olivos en producción en el parat del Cid, construido en el año 1877, y en la casa de Castalla, área en cultivo al menos desde 1678. Petrer (Alicante).

Otras soluciones propuestas para paliar la desorganización del paisaje, como los parques agrícolas, la selección de paisajes o monumentos aislados a proteger –enlazando con los términos homogeneización/heterogeneidad de los paisajes (de la Fuente de Val et. al., 2006)-, su mantenimiento para fomento del turismo rural -con la introducción de conceptos como autenticidad, mercantilización y globalización- (Buijs et al., 2006; Swaffield & Primdahl, 2006)-, la recuperación de terrazas destinadas a pastos junto a zonas forestales con el fin de prevenir incendios (Lasanta et al., 2006), la reforestación de áreas agrí-colas abandonadas bien gestionadas (Benjamin et al., 2005), el desarrollo de la agricultura ecológica, la introducción de plantas aromáticas y medicinales, o de cultivos energéticos en aquellas zonas cuya extensión lo hiciera rentable (Parlamento Europeo, 2003), requiere del consenso entre los propietarios de las tierras y las políticas regionales, nacionales y europeas (Pinto-Correia et al., 2006), y son, como

2�� Abandonodeterrazasagrícolas:procesosdeerosiónydesorganizacióndelpaisaje

hemos comentado, de difícil aplicación en numerosas áreas de nuestro territorio, debido fundamental-mente a problemas de rentabilidad y a la falta de mano de obra.En este sentido, confiamos en que, además de las iniciativas nacionales y regionales, la aprobación del nuevo Plan de Desarrollo Rural 2007-2013 servirá para impulsar actuaciones dirigidas a estas áreas, en las que prime el reconocimiento de la historia de usos del territorio y las funciones agrícola, ambiental y cultural de estos paisajes.

CONSIDERACIONES FINALES

Las laderas cultivadas en terrazas conforman parte del paisaje del Mediterráneo europeo, del que nos interesa conocer la interrelación de sus funciones agrícola, ambiental y cultural, y sus implicaciones so-ciales, políticas (legislación, por ejemplo) y económicas a lo largo de la historia, con el fin de preservar los rasgos que identifican la caracterización de este paisaje cambiante y diverso. El proceso de desorga-nización, consecuencia del abandono agrícola, lo hace especialmente vulnerable a riesgos de erosión, movimientos en masa, incendios forestales, pérdida de biodiversidad y, sobre todo, de identidad.

AGRADECIMIENTOS

Nuestro agradecimiento a los organizadores de las Jornadas sobre Terrazas y Prevención de Riesgos Naturales, y al Departament de Medi Ambient i Natura del Consell de Mallorca, por su excelente aco-gida, por la oportunidad que nos han dado de participar, y, sobre todo, de aprender de las intervenciones de los miembros del proyecto TERRISC. A los Dres. Luciano Lourenço y Juan Sánchez por la revisión y sugerencias de mejora del presente artículo.

REFERENCIAS BIBLIOGRáFICAS

A. D. (2002) Patrimoni de marjades a la Mediterania occidental, una proposta de catalogacio. Pro-jet PATTER DG X- CE-1999-2001, FODESMA. Departament de Promoció i Ocupació. Consell de Mallorca. Palma, 243 p.

Antrop, M. (2006) Sustainable landscapes: contradiction, fiction or utopia? Landscape and Urban Plan-ning 75, pp. 187-197.

Asins-Velis, S. (2006) Linking historical Mediterranean terraces with water catchment, harvesting and distribution structures. Proceedings of the First Conference on Crop Fields and Garden Archaeology. Barcelona 1-3 Junio, 2006.

Bastian, O.; Krönert, R.; Lipský, Z. (2006) Landscape diagnosis on different space and time scales – a challenge for landscape planning. Landscape Ecology 21, pp. 359-374.

Belando, R. (1990) Realengo y señorío en el Alto y Medio Vinalopó: Génesis de las estructuras de propiedad de la tierra. Alicante: Caja de Ahorros Provincial; Secretariado de Publicaciones de la Uni-versidad de Alicante.

Benjamin, K.; Domon, G.; Bouchard, A. (2005) Vegetation composition and succession of abandoned farmland: effects of ecological, historical and spatial factors. Landscape Ecology 20, pp. 627-647.

Besio, M. (2004) Le Cinque Terre: una presentazione. Atti del Convegno Internazionale LIFE 00 ENV/IT/000191. P.R.O.S.I.T. Castello di Riomaggiore, Riomaggiore, Italia. 26 luglio 2004.

Brandt, J.; Primdahl, J.; Reenverg, A. (1999) Rural land-use and dynamic forces – analysis of driving forces in space and time. En R. Krönert et al. (eds.) Land-use changes and their environmental impact in rural areas in Europe. UNESCO, Paris, pp. 81-102.

Buijs, A.; Pedroli, B.; Luginbühl, Y. (2006) From hiking through farmland in a leisure landscape: chang-

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

ing social perceptions of the European landscape. Landscape Ecology 21, pp. 375-389.

Bürgi, M.; Hersperger, A. M.; Schneeberger, N. (2004) Driving forces of landscape change – current and new directions. Landscape Ecology 19, pp. 857-868.

Burton, R. J. F.; Wilson, G. A. (2006) Injecting social psychology theory into conceptualisations of agricultural agency: Towards a post-productivist farmer self-identity? Journal of Rural Studies 22, pp. 95-115.

Butzer, K. W. (2005) Environmental history in the Mediterranean world: cross-disciplinary investiga-tion of cause-and-effect for degradation and soil erosion. Journal of Archaeological Science, 32, 2005, pp. 1773-1800.

Cardwell, M. (2004) The European Model of Agriculture. Oxford University Press.

CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (1988a) Estrategia y acción de la Comunidad en el sec-tor forestal. COM(1988) 255-1.

CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (1988b) Propuesta de Reglamento (CEE) del Consejo por el que se modifica el Reglamento (CEE) núm. 797/85 relativo a la mejora de la eficacia de las estruc-turas agrarias en materia de repoblación forestal de las superficies agrarias. COM (1988) 255-2.

CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (1998) Estrategia Forestal de la Unión Europea. COM (1998) 649 final.

CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (2005) Comunicación de la Comisión al Consejo y al Parlamento Europeo, Informe sobre la ejecución de la Estrategia Forestal de la UE, COM(2005) 84 final.

CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (2006a) Decisión del Consejo de 20 de febrero de 2006 sobre las directrices estratégicas comunitarias de desarrollo rural (período de programación 2007-2013), (2006/144/CE), L 55/20 Diario Oficial de la Unión Europea 25.2.2006.

CCE -Comisión de las Comunidades Europeas- (2006b) Comunicación de la Comisión al Consejo y al Parlamento Europeo relativa a un Plan de Acción de la UE para los bosques. Bruselas, 15.6.2006. COM(2006) 302 final.

CEC -Commission of the European Communities- (2000) Indicators for the Integration of Environmen-tal Concerns into the Common Agricultural Policy. COM (2000) 20 final.

CEC -Commission of the European Communities- (2001) Statistical Information needed for Indica-tors to monitor the Integration of Environmental concerns into the Common Agricultural Policy. COM (2001) 144 final.

CEC -Commission of the European Communities- (2003) Brussels, 21.1.2003. COM (2003) 23 final, Explanatory Memorandum.

CEC -Commission of the European Communities- (2005) The 2005 Review of the EU Sustainable De-velopment Strategy: Initial Stocktaking and Future Orientations. COM(2005) 37 final.

Council of Europe (1985) Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe. Euro-pean Treaty Series - No. 121.

Council of Europe (2000) Forward planning: The function of cultural heritage in a changing Europe. Cultural Heritage Division.

Council of Europe (2006) Parliamentary Assembly, Doc. 10928, Conservation and use of the landscape potential of Europe. Report, Committee on the Environment, Agriculture and Local and Regional Af-fairs. 5 May 2006.

2�� Abandonodeterrazasagrícolas:procesosdeerosiónydesorganizacióndelpaisaje

Daugstad, K.; Ronningen, K.; Skar, B. (2006). Agriculture as an upholder of cultural heritage? Concep-tualizacions and value judgements – A Norwegian perspective in international context. Journal of Rural Studies 22, pp. 67-81.

De la Fuente de Val, G.; Atauri, J. A.; de Lucio, J. V. (2006) Relationship between landscape visual at-tributes and spatial pattern indices: A test study in Mediterranean-climate landscapes. Landscape and Urban Planning 77, pp. 393-407.

EC - European Commission-, Cork Declaration (1996) The European Conference on Rural Develop-ment. Cork, Ireland, 7-9 November 1996.

EC - European Commission-, Charter of Krakow (2000) General Direction X, Raphael Programme. International Conference on Conservation “Krakow 2000”.

EC - European Commission- (2001) Biodiversity Action Plan for Agriculture. COM (2001) 162 final. Volume III.

EC - European Commission- (2003) Agriculture and the environment. Directore-General for Agricul-ture.

EC -European Commission- (2004a) The Common Agricultural Policy Explained. Directorate General for Agriculture.

EC -European Commission- (2004b) Environment and forestry. Biodiversity Action Plan for Agricul-ture: Implementation report. Directorate F. Horizontal aspects of rural development; SAPARD. F.1. Working document. Prepared in consultation with the Ad Hoc Working Group of the Advisory Commit-tee on Agriculture and the Environment.

EC -European Commission- (2005a) Council Regulation (EC) 1698, On support for Rural Development by the EAFRD, 20-IX 2005.

EC -European Commission- (2005b) Agri-environment Measures: Overview on General Principles, Types of Measures, and Application.

EC -European Commission- (2005c) Soil Atlas of Europe. European Soil Bureau Network. Luxem-bourg: Office for Official Publications of the European Communities.

EC -European Commission- (2005d) Trends of some agri-environmental indicators in the European Union. Report EUR 21565.

ECNC -European Centre for Nature Conservation, Council of Europe, UNEP (1995) The Pan-Europe-an Biological and Landscape Diversity Strategy, http://www.strategyguide.org/fulltext.html ; [Consulta Agosto 2006].

EEA -European Environment Agency- (1995) Europe’s Environment: The Dobris Assessment. State of Environment report No 1/1995. http://reports.eea.europa.eu/ ; [Consulta Agosto 2006].

EEA -European Environment Agency- (1998) Europe’s Environment: The Second Assessment. State of Environment report No 1/1998. http://reports.eea.europa.eu/ ; [Consulta Agosto 2006].

EEA -European Environment Agency- (2003) Europe’s Environment: The Third Assessment. State of Environment report No 1/2003. http://reports.eea.europa.eu/ ; [Consulta Agosto 2006].

EEA - European Environment Agency, UNEP Regional Office For Europe (2004). High Nature Value Farmland: Characteristics, trends and policy challenges. EEA report, nº 1, 2004. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.

EEA -European Environment Agency- (2005) Agriculture and Environment in EU-15 – the IRENA In-dicator Report. EEA Report 6/2005.

2��Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

EEA -European Environment Agency- (2006a) Progress towards halting the loss of biodiversity by 2010. EEA Report No 5/2006. http://reports.eea.europa.eu/ ; [Consulta Agosto 2006].

EEA -European Environment Agency- (2006b) Integration of Environment into EU Agriculture Poli-cy— the IRENA Indicator-based Assessment Report. Report No 2/2006.

European Landscape Convention (2000) European Treaty Series - No. 176.

EUROSTAT (1999) Towards Environmental Pressure Indicators for the EU: Indicator Definition. P. E. M. Lammers, A. J. Gilbert (Eds.), European Commission.

EUROSTAT (2004) EU Member State Experiences with Sustainable Development Indicators. European Commission, Theme 8, Environment and Energy. Working Paper. Luxembourg: Office for Official Pu-blications of the European Communities.

Fairclough, G.; Wigley, A. (2005) Historic Landscape Characterisation: an English Approach to Land-scape Understanding and the Management of Change. En M. Ruiz del Árbol, A. Orejas (eds.) Lands-capes as Cultural Heritage in the European Research. Biblioteca de Ciencias, 22. Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Madrid, pp. 87-106.

Fuentes, M. (2004) Farm management indicators related to the policy dimension in the European Union. OECD Expert Meeting on Farm Management Indicators for Agriculture and the Environment; 8-12 March, 2004; Palmerston North, New Zealand.

Glebe, T. W. (2003) Multifunctionality: How green is the European Model of Agriculture? Discussion papers: Environmental Economics, Resource Economics and Agricultural Policy Research Group. Ale-mania: Technische Universität München.

Grashof-Bokdam, C. J.; van Langevelde, F. (2004) Green veining: landscape determinants of biodiver-sity in European agricultural landscapes. Landscape Ecology 20, pp. 417-439.

GV- Generalitat Valenciana (2001) Orden de 29 de noviembre de 2001, de la Conselleria de Medio Am-biente, por la que se establece un régimen de ayudas destinadas a la protección, conservación y mejora de los espacios forestales de la Comunidad Valenciana. DOGV 4.146, de 12 de Diciembre de 2001.

GV- Generalitat Valenciana (2004a) Ley 4/2004 de 30 de junio, de la Generalitat, de Ordenación del Territorio y Protección del Paisaje. DOGV 4788, de 2 de Julio de 2004.

GV- Generalitat Valenciana (2004b) Orden de 8 de enero de 2004, de la Conselleria de Agricultura, Pesca y Alimentación, por la que se regulan las ayudas a la utilización de métodos de producción agraria compatibles con el medio ambiente, correspondientes al Programa Nacional de Desarrollo Rural para las Medidas de Acompañamiento. DOGV 4.677, de 26 de Enero de 2004.

GV- Generalitat Valenciana (2005). Informe del Sector Agrario Valenciano 2005. Estadísticas Agrícolas. Conselleria de Agricultura, Pesca y Alimentación; http://www.agricultura.gva.es/publicaciones/ ; [Con-sulta Agosto 2006].

GV- Generalitat Valenciana (2006) Conselleria de Territorio y Vivienda. Decreto 120/2006, de 11 de agosto, del Consell, por el que se aprueba el Reglamento de Paisaje de la Comunitat Valenciana. [2006/9858]. DOGV 5.325, de 16 de Agosto de 2006.

Hargrove, W. W.; Hoffman, F. M.; Efroymson, R. A. (2004) A practical map-analysis tool for detecting potential dispersal corridors. Landscape Ecology 20, pp. 361-373.

Hersperger, A. M. (2006). Spatial adjacencies and interactions: Neighborhood mosaics for landscape ecological planning. Landscape and Urban Planning 77, pp. 227–239.

Jongman, R. H. G. (2002) Homogenisation and fragmentation of the European landscape: ecological consequences and solutions. Landscape and Urban Planning 58, pp. 211-221.

300 Abandonodeterrazasagrícolas:procesosdeerosiónydesorganizacióndelpaisaje

Kristensen, P. (2003) EEA core set of indicators, revised version April 2003. Technical report. EEA, Copenhagen.

Lasanta, T.; González-Hidalgo, J. C.; Vicente-Serrano, S. M.; Sferi, E. (2006) Using landscape ecology to evaluate an alternative management scenario in abandoned Mediterranean mountain areas. Land-scape and Urban Planning 78, pp. 101–114.

Mazzoleni, S.; di Pasquale G.; Mulligan, M.; di Martino, P.; Rego, F. (Eds.), (2004) Recent dynamics of the Mediterranean Vegetation and Landscape. John Wiley & Sons.

OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2001a) Indicadores medioam-bientales para la agricultura. Métodos y resultados – Vol. 3.

OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2001b) Agriculture and Biodi-versity: Developing Indicators for Policy Analysis. Proceedings from an OECD Expert Meeting, Zurich, Switzerland.

OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2003a) Agricultural Impacts on Soil Erosion and Soil Biodiversity: Developing Indicators for Policy Analysis. Proceedings from an OECD Expert Meeting, Rome, Italy.

OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2003b) Agriculture and Land Conservation: Developing Indicators for Policy Analysis. Proceedings from and OECD Expert Meet-ing, Kioto, Japan.

OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2003c) Agricultural Land-scape Indicators. Proceedings of the NIJOS/OECD Expert Meeting, Oslo, Norway.

OCDE- Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos- (2004) Management Indicators and the Environment. Proceedings from an OECD Expert Meeting, Palmerston, New Zeland.

Parlamento Europeo (2002) Decisión n° 1600/2002/CE del Parlamento Europeo y del Consejo, de 22 de julio de 2002, por la que se establece el Sexto Programa de Acción Comunitario en Materia de Medio Ambiente.

Parlamento Europeo (2003) Directiva 2003/30/CE del Parlamento Europeo y del Consejo, de 8 de mayo de 2003, relativa al fomento del uso de biocarburantes u otros combustibles renovables en el transporte. Diario Oficial de la Unión Europea L 123/42 de 17.5.2003.

Parlamento Europeo (2006) Informe sobre la ejecución de la Estrategia Forestal de la UE, Final A6-0015/2006, Comisión de Agricultura y Desarrollo Rural.

Pinto-Correia, T.; Gustavsson, R.; Pirnat, J. (2006) Bridging the gap between centrally defined policies and local decisions – Towards more sensitive and creative rural landscape management. Landscape Ecology 21, pp. 333-346.

Piorr, H. P.; Eiden, G.; Eppler U.; Scholzen, A. (2004) Indicators related to agricultural practices: inter-mediate results of Eurostat’s PAIS project. OECD Expert Meeting on Farm Management Indicators and the Environment, 8-12 March 2004, Palmerston North, New Zealand.

Preiss, E.; Martín, J. L.; Debussche, M. (1997) Rural depopulation and recent landscape changes in a Mediterranean region: Consequences to the breeding avifauna. Landscape Ecology 12, pp. 51-61.

Primdahl, J.; Peco, B.; Schramek, J.; Andersen, E.; Oñate, J. J. (2003) Environmental effects of agri-en-vironmental schemes in Western Europe. Journal of Environmental Management 67: 129-138.

Reglamento del Consejo (CEE) Núm. 2078/92, Diario Oficial L 215 de 30.7.1992.

Reglamento del Consejo (CEE) Núm. 2079/92, Diario Oficial L 215 de 30.7.1992.

301Jornades sobre terrasses i prevenció de riscos naturals · Mallorca · 14, 15 i 16 setembre 2006

Reglamento del Consejo (CEE) Núm. 2080/92, Diario Oficial L 215 de 30.7.1992.

Romero, L. E.; Ruiz, P.; Hernández, L. (2004) Diagnósticos de calidad para la conservación de espacios agrícolas abancalados. Propuesta metodológica para la cuenca del Guiniguada (Gran Canaria, Islas Ca-narias). Geographicalia 45, pp. 113-127.

Roose, E. (2002) Traditional strategies for soil and water conservation in Mediterranean areas. En Rubio J. L., et al. (eds.) Man and soil at the third millennium. Logroño: Geoforma Ediciones, pp. 109-129.

Sisk, T.; Hadad, N. M. (2002) Incorporating the effects of habitat edges into landscape models: Effective area models for cross-boundary management. En J. Liu & W. W. Taylor (eds.) Integration landscape ecology into natural resource management. United Kingdom: Cambridge University Press.

Swaffield, S.; Primdahl, J. (2006) Spatial concepts in landscape analysis and policy: some implications of globalisation. Landscape Ecology 21, pp. 315-331.

TKWB-Traditional Knowledge World Bank Diseñado por Ipogea [Centro Italiano de Investigación so-bre los Conocimientos Tradicionales y Locales], http://www.tkwb.org [Consulta Agosto 2006].

UNESCO World Heritage: http://whc.unesco.org/.

Walford, N. (2003) Productivism is allegedly dead, long live productivism. Evidence of continued pro-ductivist attitudes and decision-making in South-East England. Journal of Rural Studies 19, pp. 491-502.

Wascher, D. M. (ed.) (2000) Agri-Environmental Indicators for Sustainable Agriculture in Europe. Tilburg: European Centre for Nature Conservation.

Wilson, G. A. (2004) The Australian Landcare movement: towards ‘post-productivist’ rural governance? Journal of Rural Studies 20, pp. 461-484.

302 Abandonodeterrazasagrícolas:procesosdeerosiónydesorganizacióndelpaisaje