146
LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR–LESTE 2013

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

  • Upload
    leliem

  • View
    308

  • Download
    6

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR–LESTE 2013

Page 2: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

2

Page 3: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

A SURVEY OF COMMUNITY-POLICE PERCEPTIONS IN TIMOR–LESTE 2013

LEVANTAMENTU KONA-BA

PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR–LESTE 2013

Hala’o hosi: Fundasaun Ázia

Autór sira ne’ebé maka halo relatóriu: Todd Wassel, Gobie Rajalingam

Kolesaun dadus: INSIGHT ConsultingAnálize dadus, gráfiku no dezeñu: Catalpa International

Publikasaun relatóriu: Fundasaun Ázia

Fotógrafu sira: Conor Ashleigh, Gobie Rajalingam, Cesar Gaio,Kevin Brennan

Direitu Autór nian 2014

Page 4: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

4

Page 5: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

LISTA KONA-BA TERMU NO SIGLA SIRA 3

PREFÁSIU 4

SUMÁRIU EZEKUTIVU 7

KONTESTU LEVANTAMENTU 8

OBJETIVU PESKIZA NIAN 9

MÉTODU SIRA 9

SUMÁRIU 9

1. INTRODUSAUN 15

2. SEGURANSA 19

2.1 SITUASAUN SEGURANSA 20

2.1.1 GRUPU ARTE MARSIÁL SIRA 23

2.2 PERSEPSAUN SIRA KONA-BA INSEGURANSA 24

2.3 ASESU BA INFORMASAUN SEGURANSA 27

3. KNAAR NO RESPONSABILIDADE SIRA BA MANUTENSAUN SEGURANSA 31

4. INTERAKSAUN PNTL NO SIDADAUN NIAN 37

5. PERFÍL NO DEZENPEÑU PNTL NIAN 43

5.1 SATISFASAUN SERVISU 44

5.2 DEZENPEÑU PNTL NIAN 46

5.3 DEZAFIU SIRA NE’EBÉ PNTL HASORU 51

6. HAHALOK BUKA JUSTISA 55

6.1 REZOLUSAUN SIRA NE’EBÉ PREFERE LIU BA TIPU HAKSESUK NO KRIME BALU 57

6.2 ESPERIÉNSIA PESOÁL KONA-BA KRIME NO DISPUTA SIRA 60

6.3 DALAN BA ASISTÉNSIA (efikásia vs. disponibilidade) 63

6.4 ESPERIÉNSIA HO ASISTÉNSIA POLÍSIA NIAN 66

6.5 REZOLUSAUN DISPUTA NO MEKANIZMU TRADISIONÁL SIRA 68

7. KOOPERASAUN ENTRE KOMUNIDADE NO POLÍSIA 73

7.1 RELASAUN ATUÁL SIRA ENTRE SIDADAUN NO PNTL 74

7.2 PERSPETIVA KONA-BA RELASAUN DI’AK ENTRE KOMUNIDADE NO POLÍSIA 75

7.3 POLÍSIA KOMUNITÁRIA 80

8. KONKLUZAUN 84

ANEKSU SIRA 87

I. METODOLOJIA AMOSTRAJEN 88

II. DEMOGRÁFIA 94

III. PERGUNTA SIRA LEVANTAMENTU NIAN 96

IV. REZULTADU ESTATÍSTIKU PRINSIPÁL SIRA 138

KONTEÚDU

Page 6: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

2

Fundasaun Ázia maka organizasaun dezenvolvimentu ida ne’ebé la buka lukru iha kompromisu atu hadi’ak vida iha Ázia tomak ne’ebé dinámika no kontinua dezenvolve. Ho esperiénsia durante dekáda neen no iha koñesimentu lokál ne’ebé kle’an, ami-nia programa sira hatán ba kestaun importante sira ne’ebé afeta Ázia iha sékulu 21 — governasaun no lei, dezenvolvimentu ekonómiku, hakbiit feto, ambiente, no kooperasaun rejionál. Nune’e mós, ami-nia Livru sira ba Ázia no programa interkámbiu profisionál maka nu’udar dalan ida ami enkoraja nafatin dezenvolvimentu Ázia nu’udar rejiaun ida ne’ebé iha pás, justisa no prosperiedade iha mundu.

Sede iha San Francisco, Fundasaun Ázia serbisu liuhosi rede servisu iha país aziátiku 18 no iha Washington, DC. Serbisu ho parseiru setór públiku no privadu sira, Fundasaun Ázia simu fundu hosi grupu ajénsia dezenvolvimentu bilaterál no multilaterál oioin, fundasaun, empreza, no ema indivíduu sira. Iha 2012, ami fornese besik millaun $100 iha programa apoiu direta no livru didátiku sira ne’ebé ho valór liu millaun $30.

Direitu Autór nian © 2014 hosi Fundasaun Ázia

Fundasaun Ázia —Direitu hotu-hotu rezervadu. La bele prodús fila-fali parte ruma hosi livru ida ne’e bainhira la iha autorizasaun hosi Fundasaun Ázia. .

465 California Street, 9th Floor San Francisco, CA U.S.A. 94104www.asiafoundation.org

KONA-BA FUNDASAUN ÁZIA

AGRADESIMENTUAutór sira hakarak atu hato’o agradesimentu sinseru ba ema sira ne’ebé ho laran di’ak fó sira-nia tempu hodi hola parte iha peskiza ida ne’e. Ami mós agradese tebes ba relasaun besik ho PNTL iha nivel nasionál no mós iha nivel distritál ba sira-nia kooperasaun no asisténsia.

Agradese mós ba Mark Koenig, Kerry Brogan no Patrick Barron ba sira-nia komentáriu sira iha versaun anteriór sira relatóriu ida ne’e, ba Sunil Pillai ba orientasaun sira kona-ba metódu amostrajen (sampel) no metodolójia jerál, ba Lewti Hunghanfoo ba ninia apoiu iha dezeñu no Laura Ogden ba edisaun finál. Ba erru no omisaun hotu-hotu, oinsá mós, sai responsabilidade autór sira-nian.

Fundasaun Ázia mós hato’o apresiasaun ba doadór sira ne’ebé tulun peskiza ida ne’e. Estudu ida ne’e hetan finanseiru hamutuk hosi Tulun Reinu Unidu nian hosi Governu Reinu Unidu (UK Aid from the United Kingdom Government) no Programa Tulun Nova Zelándia (New Zealand Aid Programme).

Opiniaun sira ne’ebé hato’o iha relatóriu ida ne’e nu’udar responsabilidade autór sira-nian no la reprezenta nesesariamente Fundasaun Ázia nian ka finansiadór sira-nian.

Page 7: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

3

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

AGRADESIMENTU

DGF Diskusaun Grupu Foku

GAM Grupu Arte Marsiál

IDP (Internally Displaced Person) - Ema Dezlokadu Internu

konsellu suku Timor-Leste iha suku hamutuk 442, suku ida-idak sei ukun hosi órgaun eleitu ida ne’ebé bolu ho naran konsellu suku, iha ne’ebé kompostu hosi xefe-suku, xefe-aldeia hotu-hotu, no reprezentante feto, juventude no veteranu nian.

KPK Konsellu Polísia Komunitária

LKVD Lei Kontra Violénsia Doméstika

LK Lider Komunitária ka CL= Community Leader

ME Marjin Erru

n Tamañu Amostra

ONG Organizasaun Naun Governamentál

ONU Organizasaun Nasoins Unidas nian

PE Públiku En-jerál ka públiku ka GP = General Public

PNTL Polísia Nasionál Timor-Leste

PPK PERSEPSAUN Polísia-Komunidade

USAID (United States Agency for International Development) - Ajénsia Estadus-Unidus nian ba Dezenvolvimentu Internasionál

UNMIT (United Nations Integrated Mission in Timor-Leste) - Misaun Integrada Nasoins Unidas nian iha Timor-Leste

UNPOL (United Nations Police) - Polísia Nasoins Unidas nian

VBJ Violénsia Bazeia ba Jéneru

VD Violénsia Doméstika

LISTA KONA-BA TERMU NO SIGLA SIRA

Page 8: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

4

PREFÁSIUIha 2014, Timor-Leste livre hosi konflitu boot no iha hanoin sira ne’ebé maduru kona-ba oinsá maka atu jere ninia rekursu naturál no umanu nu’udar parte hosi ninia planu ambisiozu atu iha populasaun ida ne’ebé saudavél no edukadu molok tinan 2030. Debate barak ne’ebé domina ohin loron sentraliza iha implementasaun Planu Dezenvolvimentu Estratéjiku (PDE) ambisiozu governu nian ba 2011-2030, ne’ebé define matadalan ida ba tranzisaun ba país ida ne’ebé maka ho rendimentu médiu-aas iha tinan 20 nia laran. Ida ne’e kontradís maka’as ho kontestu iha ne’ebé levantamentu PERSEPSAUN Polísia-Komunidade nian ne’ebé hala’o iha 2008, bainhira seguransa bolu atensaun governu, polísia no sidadaun nian. Defaktu, Survey Opiniaun Públiku resente liu ne’ebé hala’o hosi Fundasaun Ázia iha Setembru 2013 konfirma sentimentu ida ne’e, iha ne’ebé porsentu 85 hosi respondente sira iha Levantamentu nasionál ida ne’e klasifika seguransa iha sira-nia área ho kategoria “di’ak liu” (52%) ka “di’ak uitoan” (33%), kontráriu ho porsentu 14 de’it kategoria seguransa iha sira-nia área hanesan “aat uitoan” (6%) ka “aat liu” (8%).1

Hafoin krize 2006, estabilidade no seguransa sai prioridade aas, no foku no enerjia barak liu governu no PNTL nian orienta iha estratejia sira atu evita no hakalma situasaun sira ne’ebé bele sai violenta. Maski nune’e, entre 2008-2014 seguransa sai di’ak no iha reforma pozitivu barak ne’ebé maka implementa ona. Liuliu, melloria iha promosaun polísia nian, formasaun ba atór sira justisa nian, no tulun iha sistema jestaun kazu nian, nune’e mós kriasaun konsellu jestaun dixiplinár, no sira ne’e hotu nu’udar sinál pozitivu. Maski nune’e, levantamentu ida ne’e hatudu katak apezarde reforma pozitivu hirak-ne’e, iha tinan 2014 Timor-oan barak liu sei ladún fiar ba polísia atu husu kedas tulun hosi sira.

La iha ameasa ka insidente boot iha tinan hirak resente, ida ne’e hein katak sei la sai surpreza katak levantamentu resente hatudu katak persepsaun kona-ba fiar no konfiánsa ba polísia, defaktu aumenta2. Infelizmente, ida ne’e mós sai hanesan períodu defísil ba polísia, ne’ebé, hanesan ho instituisaun justisa formál sira-seluk iha país ne’e, luta atu estabelese ninia knaar iha sosiedade nia laran. Ida ne’e, partikularmente, sai defísil, hodi haree ba iha istória kona-ba konfiánsa ba pesoál uniformizadu, aumenta ho perísia téknika ne’ebé la adekuada iha investigasaun no jestaun kazu, no mós jestaun kona-ba dezafiu sira. Maski nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira, duké kualkér atór justisa sira-seluk.

Evolusaun PNTL nian dezde levantamentu 2008 abranje área barak estrutura administrativa no operasionál instituisaun nian. Partikularmente, movimentu PNTL nian ba diresaun modelu polísia ne’ebé refleta natureza sentraliza iha komunidade Timor-Leste nian maka hakat ida ne’ebé pozitivu tebetebes iha reforma instituisaun atu sai sensível tebetebes ba nesesidade sira komunidade nian ne’ebé maka nia serbí. Enkuantu sei iha servisu barak, no presiza kontinua orientasaun no profesionalizasaun, polísia ho susesu asume responsabilidade tomak ba seguransa rai-laran hafoin Misaun Integrada Nasoins Unidas nian iha Timor-Leste (UNMIT) retira iha 2012 iha ne’ebé, tuir liafuan ofisiál senior governu nian ida, “hafoin UNO sai, Timor-Leste foin sai livre loloos ba dala uluk hafoin independénsia”.3 Ho dezenvolvimentu lejizlasaun foun kona-ba violénsia doméstika no lei importante sira-seluk ne’ebé maka pendente, liuliu kona-ba kestaun rai nian, ezizénsia ba koñesimentu no ferramentu prátiku ba polísia atu hatán ho efikás aumenta aas ba bebeik. Ezijénsia hirak-ne’e, mosu iha kontestu ne’ebé maka fundu estadu nian ba profesionalizasaun forsa polísia

Page 9: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

5

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

maka mínimu, no la iha delimitasaun ne’ebé klaru entre polísia no militár kontinua difikulta esforsu reforma ne’ebé maka la’o hela.4

Levantamentu ida ne’e ninia objetivu maka atu halibur persepsaun sidadaun no polísia nian kona-ba seguransa no sira-nia knaar bainhira servisu hamutuk hodi mantein komunidade ida ne’ebé seguru no protejida. Levantamentu ida ne’e hala’o atu akompaña progresu dezde peskiza 2008 no atu avalia persepsaun globál kona-ba dezenpeñu setór seguransa no ambiente seguransa nian. Ami hein katak informasaun ida ne’e bele sai útil ba desizór polítiku sira no serve hanesan liña baze atu avalia susesu no dezafiu programa polísia ne’ebé orienta iha komunidade Timor-Leste nian.

Susan MarxResponsavel LokálFundasaun ÁziaDili, Timor-LesteMarsu 2014

1. The Asia Foundation, Public Opinion Poll Vol. 2 (September 2013) at http://asiafoundation.org/publications/pdf/13232. Marx, Susan, Timor-Leste Law & Justice Survey 2013. The Asia Foundation, 2013 (p.14)3. Diskursu hosi Agio Pereira, Ministru Estadu no Prezidénsia hosi Konsellu-Ministru: The Challenges of Nation-State Building. Opening remarks at Timor Update (Australian National University, November 28, 23) 4. Dezenvolvimentu Pozitivu maka vizaun 2020 Sekretáriu Estadu Seguransa nian ba dezenvolvimentu PNTL nian ne’ebé la’o ho governu.

Page 10: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

6

Page 11: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

7

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

SUMÁRIU EZEKUTIVU

Page 12: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

8

KONTESTULEVANTAMENTU

Iha 2008, Fundasaun Ázia hala’o levantamentu nasionál dahuluk kona-ba PERSEPSAUN Polísia-Komunidade (PPK) nian iha Timor-Leste. Objetivu hosi levantamentu ne’e maka atu halibur opiniaun pesoál hosi amostra boot hosi públiku Timor-oan en-jerál, lider komunitária sira, no membru Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) sira kona-ba variedade kestaun sira ne’ebé iha relasaun ho seguransa lokál no polísia kontemporánea. Levantamentu kona-PERSEPSAUN Polísia-Komunidade 2013 nian maka nu’udar akompañamentu ida ba iha levantamentu dahuluk nian. Durante tinan lima dahikus, dezde levantamentu ida ikus, Timor-Leste iha ona esperiénsia kona-ba eventu signifikante sira ne’ebé maka afeta ambiente seguransa no lala’ok dezenvolvimentu nasionál. Hafoin krize 2006, rodanda foun reforma polísia nian hahú bainhira Misaun Integrada Nasoins Unidas nian iha Timor-Leste (UNMIT) to’o, iha ne’ebé iklui ninia mandatu ofisiál ba restaurasaun no manutensaun seguransa públika to’o PNTL konsidera rekonstitui ona. Nasoins Unidas hala’o prosesu resertifikasaun hodi tais ofisiál PNTL sira no, iha Maiu 2009, hahú entrega responsabilidade komandu polísia nian hosi distritu ida ba distritu seluk, no hakotu ho UNMIT nia retirada iha 31 Dezembru 2012.

Durante Períodu asumi responsabilidade hosi ONU, PNTL kontinua hala’o servisu ho rekursu mínimu kompara ho sira-nia parseriu sira Polísia Nasoins Unidas nian (UNPOL) – situasaun ida ke sai aat liután ho UNPOL-nia misaun ramata no, tanba ne’e, asesu ba funsionamentu sistema rádiu, komputadór, mapeamentu GIS (Sistema Informasaun Globál) no atualizasaun relatóriu ba insidente sira sai piór liu. Iha 2009, governu Timor-Leste hala’o revizaun lejizlativa tomak ba Lei Orgánika PNTL nian. Dekretu-Lei Orgánika PNTL nian No. 9/2009 hetan aprovasaun hosi governu iha 18 Fevereiru 2009 no revoga Dekretu-Lei No. 8/2004 anteriór. Dekretu-Lei 2009 konsagra konseitu polísia komunitária tantu nu’udar estratéjia no abordajen PNTL nian, desentraliza implementasaun podér ba komandante distritál sira. Maski nune’e, durante tinan haat intervensaun, PNTL haka’as an atu dezenvolve modelu filozófiku no operasionál ne’ebé klaru iha Timor-Leste. Maski nune’e, PNTL foin hahú define polísia komunitária ho sira-nia termu rasik. Sira-nia pasu dahuluk sira inklui atribuisaun ofisiál polísia nian ida ba kada suku (unidade administrativu urbana no rurál ho tamañu suku nian) no, espesifikamente liu, dezenvolve estratéjia tinan lima PNTL nian (2014-2018) ne’ebé bazeia iha prinsípiu polísia komunitária rasik maka prinsípiu vizibilidade, empeñamentu, no profisionalizmu.

Dezde levantamentu anteriór iha 2008, mudansa signifikante ida ne’ebé afeta administrasaun justisa lokál iha Timor-Leste maka aprova tiha ona Lei Kontra Violénsia Doméstika (LKVD) iha 2010. LKVD muda natureza violénsia doméstika nian hosi krime semi públiku ba krime públiku. Efetivamente, mudansa ida ne’e, tau responsabilidade diretamente ba estadu atu kontinua foti asaun penál ba iha kazu violénsia doméstika ne’ebé komete iha ambiente família nian, envezde depende ba keixa vítima sira-nian. Esforsu signifikante hala’o tiha ona hodi eduka públiku no PNTL kona-ba lei foun ne’e. LKVD ne’e iha signifikante ba PNTL, ne’ebé maka konsistentemente avalia violénsia doméstika nu’udar sira-nia preokupasaun seguransa ne’ebé boot liu iha sira-nia área servisu nian. Maski nune’e, implementasaun LKVD nian hetan implikasaun rekursu ne’ebé signifikante ba PNTL, iha ne’ebé lei ezije sira atu prosesa kazu sira violénsia doméstika liuhosi sistema justisa formál, envezde haruka sira fila-fali ba iha mekanizmu justisa lokál.

Haree ba iha mudansa lejizlativa prinsipál hirak-ne’e, retirada UNPOL nian, no inísiu estratéjia foun tinan lima PNTL nian ne’ebé ho objetivu atu lori PNTL fila ba iha komunidade sira, levantamentu ida ne’e fornese baze evidénsia ida ne’ebé interesante no relevante ba evolusaun kontínu ida kona-ba setór seguransa formál no seguransa ho baze komunitária.

Istorikamente iha diskonfiánsa ba ema sira ne’ebé uza farda iha Timor-Leste, PNTL nu’udar instituisaun ida hasoru dezafiu internu no operasionál ne’ebé signifikante, ne’ebé kontinua impede efetividade organizasaun tomak no ninia kapasidade atu fó servisu serguransa proativa ho dalan ida ne’ebé konsistente. Dezafiu hirak-ne’e inklui abilidade investigasaun nian ne’ebé la adekuadu, rekursu umanu no fíziku ne’ebé fraku, estrutura lideransa ne’ebé la klaru, no la iha deskrisaun servisu. Objetivu hosi levantamentu ida ne’e maka atu tuir indikadór prinsipál sira kona-ba mudansa ne’ebé identifika ona iha 2008, ho objetivu atu tulun desizór polítiku sira no ajente seguransa sira hodi fó apoiu espesífiku ne’ebé bele hadi’ak efikásia iha setór seguransa iha Timor-Leste.

EXECUTIVE SUMMARY

Page 13: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

9

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

OBJETIVUPESKIZA NIAN

Iha kontestu ida ne’e, entre Marsu no Maiu 2013, Fundasaun Ázia hala’o levantamentu nasionál daruak kona-ba persepsaun polísia komunitária nian. Objetivu hosi levantamentu ida ne’e maka atu atinje objetivu prinsipál haat:

1. Atu halibur informasaun ne’ebé maka sei fó-hatene ba desizór polítiku sira no halo abordajen ba apoiu polítika ne’ebé maka daudaun ne’e fó ona ba membru sira komunidade nian no polísia iha tinan hirak tuirmai;

2. Atu tuir mudansa iha persepsaun komunidade no polísia nian kona-ba polísiamentu no seguransa hasoru indikadór prinsipál sira hosi Levantamentu 2008 nian;

3. Atu estabelese liña baze (baseline) ida hodi avalia efikásia hosi apoiu polísiamentu komunitaria ne’ebé daudaun ne’e fó ona ba PNTL hosi Fundasaun Ázia no Polísia Nova Zelándia nian iha distritu alvu haat; no

4. Atu avalia persepsaun kona-ba dezenpeñu setór seguransa no ambiente seguransa jerál dezde UNPOL retira.

Levantamentu ida ne’e la’ós tentativa ida atu hala’o análize institusionál polísia nian no ninia órgaun reguladór sira, maibé atu prodús dadus empíriku atu estabelese liña baze no sukat mudansa iha relasaun entre komunidade no polísia hosi tempu ba tempu no hodi fornese baze ida hodi dezeña no avalia atividade sira ne’ebé iha objetivu atu hasa’e seguransa no estabilidade liuhosi kooperasaun entre komunidade no polísia.

Levantamentu PERSEPSAUN Polísia-Komunidade 2013 nian uza pergunta sira hosi levantamentu 2008 nian atu tuir mudansa sira kona-ba indikadór sira durante tinan lima dahikus, aumenta pergunta foun balu atu avalia kontestu atuál, no estabelese liña baze ida hodi monitoriza apoiu ne’ebé mak PNTL sei presiza ba tinan lubuk ida tuirmai. Iha 2013, ema ho total 3,106 hetan entrevista hosi distritu 13 iha Timor-Leste. Kestionáriu levantamentu tolu ne’ebé diferente – ida ba respondente públiku en-jerál ne’ebé ho idade eleitór, ida ba lider komunitáriu sira, no ida ba membru sira PNTL nian – ne’ebé maka prepara, no kolesaun dadus hala’o durante períodu loron 51 hosi loron 2 Marsu to’o 22 Abríl 2013.

Ba dala uluk iha Timor-Leste, Fundasaun Ázia uza software kolesaun dadus ne’ebé open-source no Samsung Galaxy tablets. Hala’o mudansa ba dezeñu balu ba formatu metodolójiku 2008 atu akomoda númeru amostra/sampel ne’ebé aumenta no desizaun atu halo sobreamostraje ka foti sampel barak liu iha distritu neen. Hala’o mós mudansa ba kestionáriu, tanba métodu kolesaun dijitál ne’ebé redús tempu entrevista nian no permite atu uza skip logic (bele husu pergunta la tuir sekuénsia númeru pergunta maibé tuir lojika hosi pergunta ida ho seluk). Kontrolu kualidade adisionál mós trasa iha Samsung Galaxy tablets ne’e nia laran hodi hadi’ak presizaun kolesaun dadus nian, no uza agregadór dadus bazeia iha online cloud ka kalohan atu permite funsionáriu Fundasaun Ázia nian hodi revee submisaun iha tempu reál, avalia kualidade entrevista sira, no hatán ba preokupasaun kualidade enkuantu numeradór sira sei iha hela terrenu.

Iha 2013, povu Timor-Leste optimista liu no fiar situasaun seguransa iha Timor-Leste sai di’ak liután durante tinan kotuk. Espresaun konfiánsa hirak ne’e importante tebes, luliu, hanesan sira mai iha fulan hira de’it hafoin misaun manutensaun pás Nasoins Unidas nian, UNMIT, no ninia kontijente polísia internasionál barak sai. Jeralmente, persepsaun pozitivu ida ne’e bele komprende relasiona ho indikadór seguransa importante rua antes UNMIT retira: ezekusaun eleisaun Prezidensiál no parlamentár nian iha 2012 ne’ebé la’o ho pasífika. Aleinde susesu hirak-ne’e, iha mós susesu seluk hanesan efetividade ne’ebé maka sente hosi proibisaun grupu arte marsiál, no mós redusaun konflitu nakloke entre grupu-bandidu sira iha kapitál Díli.

MÉTODU SIRA

SUMÁRIU

Page 14: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

10

Apezarde optimizmu ida ne’e, taxa krime ne’ebé maka kesár, kontinua aas no iha nivel ne’ebé hanesan ho tinan 2008 nian, lider komunitária sira iha probabilidade kuaze dala rua kompara ho públiku en-jerál ne’ebé esperiénsia krime iha sira-nia família. Disputa ka haksesuk rai, violénsia doméstika, no atake kontinua sai krime tolu prinsipál ne’ebé hato’o hosi respondente sira iha levantamentu ne’e. Kestaun rai no violénsia doméstika maka públiku en-jerál no lider komunitária sira entende hanesan ameasa seguransa ne’ebé boot liu, enkuantu, maioria polísia konsidera violénsia doméstika maka sai ameasa seguransa ne’ebé boot liu iha sira-nia área responsabilidade nian.

Enkuantu, sentimentu kona-ba inseguransa tun kompara ho númeru 2008, liu metade hosi respondente ne’ebé tuir entrevista hateten katak sira sente preokupa uitoan ka preokupa tebes ba sira-nia seguransa iha sira-nia área. Sentimentu inseguransa aumenta substansialmente entre lider komunitária sira, ne’ebé indika katak sira-nia sentimentu preokupasaun kona-ba sira-nia seguransa aas liu tan iha sira-nia área kompara ho 2008. Maski nivel inseguransa ne’e aas, maioria respondente la konsege atu identifika kestaun seguransa prinsipál ida iha sira-nia área.

Iha nivel nasionál, povu hetan liu informasaun kona-ba seguransa duké iha 2008, ho maioria respondente simu sira-nia informasaun liuhosi televizaun. Entretantu, PNTL mós fornese informasaun ne’ebé kuran liu kompara ho uluk, tantu internalemente no ba sidadaun sira.5 Aumentu iha utilizasaun fonte informasaun nasionál duké lokál, bele afeta abilidade sidadaun sira nian atu kompriende no artikula situasaun seguransa iha área ne’ebé maka sira hela ba no identifika resposta adekuada sira bainhira krime ida mosu.

Atór oioin kontinua halo interaksaun iha nivel suku atu fornese seguransa no protesaun. Maibé, levantamentu ida ne’e hatudu aumenta dramátiku ida iha proporsaun ema sira ne’ebé kompriende katak sidadaun sira iha responsabilidade prinsipál ba manutensaun seguransa iha komunidade sira. Rezultadu ida ne’e reprezenta mudansa boot iha opiniaun predominante iha 2008, iha ne’ebé lider komunitária sira maka iha responsabilidade prinsipál ba seguransa no haree hanesan atu inklina liu ba konseitu divulgadu ida kona-ba responsabilidade individuál iha manutensaun seguransa.

Nivel kontaktu ne’ebé tun entre respondente públiku en-jerál no ofisiál sira PNTL nian kontinua la iha mudansa hosi rezultadu levantamentu iha 2008. Maski nune’e, lider komunitária sira iha probabilidade boot liu dala tolu repondente públiku en-jerál hala’o ona kontaktu ho PNTL tinan kotuk – afirma fila-fali fiar ezistente katak lider komunitária sira hala’o knaar sentrál iha seguransa lokál no rezolusaun konflitu. Entre respondente lider komunitária no públiku en-jerál, kesár krime ida maka razaun komún liu hodi kontaktu PNTL; entre respondente sira PNTL nian; programa sensibilizasaun organiza hosi PNTL maka razaun komún liu hodi halo kontaktu ho sidadaun sira.

En-jerál, númeru vítima krime nian ne’ebé ninia resposta ba dala uluk maka buka asisténsia PNTL nian aas liu uitoan de’it kompara ho númeru vítima sira ne’ebé hakbesik xefe-suku ka xefe-aldeia sira ba dala uluk wainhira sira sai vítima ba krime ruma, no ne’e indika katak taxa kriminalidade barak mak la hato’o ka nunka halo keixa ba polísia. Vítima sira ne’ebé buka asisténsia polísia nian hato’o katak iha aumentu profisionalizmu hosi PNTL, ho redusaun signifikante iha keixa sira kona-ba atake fíziku no verbál hosi polísia. Maski nune’e, vítima barak liu ne’ebé buka asisténsia polísia nian, polísia haruka sira fila-fali ba lider komunitária sira hodi buka rezolusaun ikus kona-ba sira-nia kazu, no iha kazu balu de’it maka kontinua lori ba to’o sistema justisa formál, no rezultadu ne’e diferente tebes ho rezultadu ne’ebé hetan iha 2008. Kompara ho 2008, satisfasaun ho rezultadu hosi buka asisténsia hosi PNTL

5. Liuhosi relatóriu ida ne’e, sidadaun uza atu refere membru komunidade sira ne’ebé la’ós PNTL iha resposta no levantamentu no deskrisaun kona-ba interaksaun komunidade nian, liuliu hirak ne’ebé entre polísia no membru sira komunidade nian iha ne’ebé sira servisu ba. Grupu respondente levantamentu sidadaun nian rua (la’ós PNTL) refere separadamente, porezemplu públiku en-jerál no lider komunitária sira.

EXECUTIVE SUMMARY

Page 15: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

11

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

nian hetan aumentu tantu hosi respondente públiku en-jerál no hosi lider komunitária sira. Maski krime no konflitu barak sei rezolve iha nivel komunitáriu, PNTL kontinua haree hanesan hala’o knaar ruma no envolve iha maneira ruma iha rezolusaun susesu liu metade ne’ebé maka hato’o.

Iha kontestu manutensaun seguransa nian, respondente polísia nian barak liu maka konsidera sidadaun sira iha área ne’ebé maka sira servisu ba nu’udar parseiru hodi luta hasoru krime, kuazu proporsaun dala rua hosi sira ne’ebé hatete nune’e iha 2008. Persepsaun públiku nian apoia tomak polísia-nia konta kona-ba kooperasaun ho lider komunitária sira, no xefe-suku no xefe-aldeia barak hatete sira ativu uitoan ka ativu liu tulun polísia hodi luta hasoru krime. Levantamentu 2013 hetan katak grupu respondente alvu tolu hotu apoia knaar ativu ba xefe-suku ho intensaun atu fasilita diálogu no kooperasaun entre ofisiál polísia no sira-nia komunidade rai-na’in sira. En-jerál, iha ona mudansa ba persepsaun no asaun hosi públiku en-jerál nian ne’ebé afavor liu hodi buka asesu ba xefe-suku sira dia’ak liu duké PNTL no lia-na’in komunitária sira.

Kona-ba dezenpeñu polísia nian, rezultadu sira levantamentu 2013 hatudu katak persepsaun públiku en-jerál no lider komunitária nian kona-ba polísia la’ós de’it hetan melloria iha tinan kotuk, maibé hetan mós melloria dramatikamente kompara ho levantamentu 2008. Bainhira husu atu avalia sira-nia nivel dezenpeñu rasik, maioria ofisiál sira PNTL nian maka fiar sira-nia dezenpeñu di’ak iha manutensaun seguransa iha sira-nia área operasaun.

Enkuantu membru sira PNTL nian espresa nivel satisfasaun ne’ebé aas tebes ho sira-nia servisu atuál, maioria ofisiál ne’ebé tuir entrevista hatudu katak interferénsia hosi elite lokál no insufisiénsia grave iha nivel pesoál, ekipamentu komunikasaun, no motorizada maka dezafiu sériu tebetebes atu mantein seguransa iha área sira ne’ebé sira servisu ba. Ida ne’e reflete persepsaun públiku en-jerál no lider komunitária nian katak dezafiu prinsipál ne’ebé polísia hasoru iha sira-nia komunidade maka falta rekursu (maka hanesan ekipamentu no pesoál), inkapasidade atu to’o ba iha área hotu-hotu distritu nian, no formasaun ne’ebé la adekuadu.

Apezarde dezafiu hirak-ne’e, persepsaun públiku en-jerál nian hatudu duvida uitoan tebes kona-ba rejistu direitus umanus PNTL nian no alegasaun públiku kona-ba taxa korrupsaun ne’ebé aas iha instituisaun nia laran. Kontráriamente, ema na’in ida hosi na’in haat maka fiar membru sira PNTL nian dalaruma maka korruptu ka sempre korruptu, ho forma komún korrupsaun nian ne’ebé sira sita maka ofisiál sira uza sala sira-nia pozisaun hodi hetan lukru pesoál.

Públiku en-jerál kontinua espresa konfiánsa iha PNTL ne’ebé bele interpreta nu’udar evidénsia hosi relasaun polísia ho komunitária ne’ebé forte no públiku-nia aprovasaun ba servisu sira ne’ebé PNTL sira fornese ka hala’o. Maski nune’e, rezultadu sira levantamentu nian fó razaun balu atu halo pauza molok atu foti konkluzaun hirak-ne’e. Maski ofisiál PNTL hotu-hotu ne’ebé tuir entrevista hateten sira kompriende konseitu polísia komunitária, observa tiha dezkoneksaun ho realidade: menus hosi metade númeru respondente polísia ne’ebé simu ona formasaun espesiál hato’o katak aplika prinsípiu polísia komunitária iha sira-nia área.

Kontaktu ho polísia kontinua sai dezafiu boot, ema na’in ida de’it hosi na’in sanulu repondente públiku en-jerál maka hateten katak sira ka sira-nia membru família kontaktu ona ho PNTL iha tinan kotuk. Preokupa liután maka realidade hatudu katak lider komunitária 40% de’it maka halo ona kontaktu ho PNTL iha tinan kotuk, maski lider komunitária sira mak nu’udar pontu kontaktu prinsipál iha ne’ebé liuhosi sira polísia identifika komunidade sira nia problema no fahe informasaun. Haree ba taxa interaksaun PNTL nian ho públiku en-jerál no lider komunitária sira ne’ebé ki’ik, nivel konfiánsa iha PNTL ne’ebé hato’o hosi públiku no lider komunitáriia sira ne’e bele mosu hosi dezeju ida ba PNTL atu fó seguransa iha respondente sira-nia komunidade, duké hosi prezensa atuál PNTL nian ka esperiénsia direta ho dezenpeñu PNTL nian. Maski nune’e, iha 2013 nia rohan, PNTL hahú programa ambisiozu ida hodi haruka

Page 16: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

12

polísia na’in ida ba iha kada suku hamutuk 442 iha territóriu tomak. Destakamentu membru polísia ho ekala boot ida ne’e konserteza sei afeta tantu taxa kontaktu no taxa satisfasaun ho polísia iha tempu oinmai.

Ba momentu ida ne’e, opiniaun públiku nian haree hanesan kontinua fó apoiu ba PNTL, maski atendimentu polísia nian la ba to’o iha komunidade barak iha rai ne’e nia laran. Maski nune’e, dadus hatudu katak iha mudansa ne’ebé klaru iha utilizasaun xefe-suku sira kompara ho PNTL nu’udar fornesedór prinsipál seguransa nian. Maski vítima 39% buka uluk justisa ba krime sira liuhosi PNTL, kazu barak liu ikus-mai bele rezolve iha nivel suku liuhosi mediasaun no mekanizmu justisa tradisionál. Haree mós hanesan iha leet boot kona-ba persepsaun entre PNTL no hahalok sidadaun sira-nian: ofisiál polísia 88% fiar sidasaun sira ba iha PNTL uluk bainhira hasoru krime ruma, no respondente polísia 7% de’it maka fi’ar katak xefe-suku ka xefe-aldeia maka nu’udar ema primeiru ne’ebé sidadaun sira sei bá husu tulun.

Dadus ne’e hamosu kestaun sériu balu kona-ba knaar PNTL nian iha fornesimentu solusaun justisa formál no kona-ba oinsá públiku en-jerál nia espetativa no taxa satisfasaun bele muda bainhira PNTL barak liu ba halo knaar iha nivel suku maibé la konsege fornese servisu sira ne’ebé mak ema husu. Bazeia ba taxa inseguransa aas ne’ebé maka hato’o hosi públiku en-jerál no lider komunitária sira, servisu prinsipál ida ne’ebé maka públiku no lider komunitária sira presiza mak parese ba PNTL atu fornese seguransa ne’ebé metin liu, iha ne’ebé iha kontestu ida ne’e signifika foti medida prevensaun krime. To’o momentu ida ne’e, estratéjia PNTL nian maka estabelese orden (nu’udar ezemplu, resposta), maibé instituisaun iha abilidade operasionál uitoan de’it hodi tulun halo prevensaun. Wainhira PNTL muda besik liu ba komunidade sira, no wainhira komunidade sira nia ezijénsia ba identifikasaun problema no prevensaun ba krime aumenta, PNTL sei presiza atu dezenvolve estrutura ida ne’ebé enkoraja diskusaun entre komunidade sira molok konflitu nakfera – la’ós de’it atu hatán ba krime sira ne’ebé maka mosu ona – se sira espera atu mantein nivel apoiu públiku nian ne’ebé aas ba sira.

EXECUTIVE SUMMARY

Page 17: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

13

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Page 18: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

14

Page 19: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

15

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

INTRODUSAUN1

Page 20: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

16

Iha tinan 2008, Fundasaun Ázia hala’o levantamentu nasionál dahuluk kona-ba levantamentu kona-ba PERSEPSAUN polísia-komunidade iha Timor-Leste. Objetivu hosi levantamentu ne’e maka atu halibur opiniaun atuál hosi amostra/sampel boot populasaun Timoroan en-jerál, lider komunitária, no membru PNTL nian kona-ba kestaun oioin ne’ebé iha relasaun ho seguransa no polísia kontemporánea. Informasaun ne’e prodús ho objetivu atu sai útil ba desizór polítiku, formadór opiniaun sira iha governu, komunidade internasionál, no ba públiku Timoroan tomak en-jerál. Informasaun ne’ebé maka aprezenta iha levantamentu 2008 nian ne’e mós uza hodi informa dezeñu hosi Fundasaun Ázia nia programa polísia komunitária rasik.

Iha 2009, Fundasaun Ázia no PNTL forma parseria ida, ne’ebé finansia hosi Ajénsia Estadus-Unidas nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID), atu hala’o projetu pilotu iha distritu Dili no Baucau atu estabelese modelu prátika polísiamentu komunitária ne’ebé efikás. Pilotu fulan 18 foka importánsia ba kriasaun dezenpeñu mútuo entre sidadaun no polísia ho objetivu atu parte rua kompriende ida-idak nia knaar iha manutensaun seguransa. Iha 2011, projetu ne’e hanaruk ba programa tinan tolu nian, alvu maka distritu 13 hotu iha Timor-Leste tomak no implementa hamutuk ho PNTL, ho apoiu hosi USAID no Programa Ajuda Nova Zelándia nian.

Hahú Outubru 2013, Fundasaun Ázia nia programa HAKOHAK Polísia ho Komunidade tulun PNTL iha distritu ualu hodi dezenvolve Konsellu Polísia Komunitária (KPK) ne’ebé maka bele implementa prinsípiu sira polísiamentu komunitária nian. Programa ne’e fornese treinamentu ba membru sira hodi define ajenda protesaun no seguransa no hadi’ak koordenasaun. Atividade sira programa ne’e nia objetivu maka atu hamenus odio-malu, hahalok apatia/indiferensia no opozisaun públiku nian ba polísia iha komunidade alvu sira no dezkoraja públiku atu aplika rasik lei. Iha tempu ne’ebé hanesan, atividade hirak-ne’e tulun atu lori PNTL besik liu ba komunidade sira no identifika no rezolve problema sira komunidade nian ho dalan proativu duké reativa.

Ho partida UNMIT nian iha 31 fulan-Dezembru 2012, no transferénsia podér ezekutivu polísiamentu tomak ba PNTL, Fundasaun Ázia sente ida ne’e momentu importante atu avalia oinsá komunidade no lider komunitária sira avalia sira-nia protesaun no seguransa, dezenpeñu polísia nian, no dinámika sira-seluk ne’ebé afeta situasaun seguransa iha país. Nune’e mós, ida ne’e importante atu hatene oinsá polísia haree sira-nia aan rasik no progresu ne’ebé maka sira-nia instituisaun halo ona.

Uza pergunta sira hosi 2008 atu akompaña mudansa iha indikadór sira durante tinan intervensaun sira, no introdús liña kestionamentu foun hodi avalia kontestu atuál, levantamentu 2013 hakarak atu:

1. Halibur informasaun ne’ebé maka sei fó-hatene ba desizór polítiku no abordajen apoiu polísiamentu ne’ebé maka fornese daudaun ba komunidade no polísia iha tinan hirak tuirmai;

2. Akompaña mudansa iha persepsaun komunidade no polísia nian kona-ba polísiamentu no seguransa hasoru indikadór xave sira hosi peskiza 2008 nian;

3. Estabelese liña-baze (baseline) ka baze dadus hodi avalia efikásia apoiu polísia komunitária nian ne’ebé daudaun ne’e fornese ba PNTL hosi Fundasaun Ázia no Polísia Nova Zelándia nian iha distritu alvu haat; no

4. Avalia persepsaun dezenpeñu setór seguransa nian no ambiente seguransa en-jerál dezde partida UNPOL nian.

Levantamentu kona-ba PERSEPSAUN Polísia-Komunidade 2013 no 2008 nian uza kestionáriu padronizada atu tulun halo komparasaun, no kombina pergunta sira kona-ba Timor-Leste ho pergunta esperimentada sira ne’ebé maka uza ona iha levantamentu Fundasaun Ázia nian sira-seluk iha país sira-seluk. Kestionáriu sira inklui pergunta sira hosi levantamentu ne’ebé maka koñesidu di’ak hanesan East and South Asia Barometers no Bangladesh Community-Oriented Policing Perceptions Survey, nune’e mós levantamentu Fundasaun Ázia nian sira-seluk kona-ba lei no justisa iha rai-Banladexe, Kambódia, Indonézia, Mongólia, Filipina, Nepál no Srilanka.

INTRODUCTION

Page 21: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

17

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Kada levantamentu sira ne’ebé maka hala’o, pergunta balu aumenta hodi inklui tópiku interese foun sira, no pergunta seluk ne’ebé ladún importante ka ladún relevante hasai tiha, porezemplu kona-ba ema dezlokadu internu sira (IDP) iha levantamentu PPK 2013 nian.

Levantamentu ida ne’e ho objetivu atu prodús dadus empériku ne’ebé maka bele uza hosi desizór polítiku, peskizadór siénsia sosiál, no organizasaun doadór sira atu hatán ba dezafiu ne’ebé iha no atu hadi’ak efikásia setór seguransa país nian, ida-ne’e la’ós esforsu ida atu hala’o análize institusionál kona-ba polísia no ninia órgaun reguladór sira. Liuhosi fornesimentu informasaun no dadus ba peskizadór no desizór polítiku sira, Fundasaun Ázia iha intensaun atu estabelese liña-baze no sukat mudansa iha relasaun komunidade ho polísia nian hosi tempu ba tempu, no fornese baze ida hodi avalia atividade sira ne’ebé dezeña ona atu hametin relasaun komunidade no polísia nian.

Levantamentu 2013 nian uza pergunta sira hosi levantamentu 2008 nian atu akompaña mudansa sira iha indikadór sira durante tinan hirak liubá, no inklui liña pergunta foun sira atu avalia kontestu atuál. Uza modelu levantamentu diferente ne’ebé maka hala’o ba públiku en-jerál, lider komunitária, no membru sira PNTL nian, levantamentu hala’o liuhosi entrevista oin-ho-oin, no halibur opiniaun ema 3,106 hosi distritu 13 hotu iha Timor-Leste. Atu estabelese liña-baze di’ak liu iha área programa sira Fundasaun Ázia nian, levantamentu ne’e aumenta tan medida/volume amostra ka sampel iha distritu neen maka hanesan Aileu, Baucau, Bobonaro, Dili, Manatuto, no Viqueque. Volume sampel iha distritu la’ós alvu programa Fundasaun Ázia nian bazeia ba distribuisaun populasaun iha sensus 2010. Hetan sampel hosi respondente públiku en-jerál ho idade vota nian ho totál ema 1,895, ho marjin erru (ME) ho totál 2.25% ba sampel nasionál, enkuantu sobreamostrajen (oversampling) área alvu programa neen Fundasaun Ázia nian permite marjin erru ida ne’ebé hanesan (2.37%). Lider komunitária na’in 467 sira hosi distritu hotuhotu mós sai sampel iha levantamentu ne’e ho marjin erru totál 3.12% no marjin erru iha distritu sobreamostrajen mak 3.86%. Iha grupu finál, ofisiál PNTL na’in 748 mak sai sampel, ho marjin erru 2.78% ba sampel nivel nasionál no marjin erru 2.62% bainhira análize sira hetan dezagregasaun entre distritu sobreamostrajen neen ne’e.

Kolesaun dadus iha períodu loron 51 hosi loron 2 fulan-Marsu to’o 22 fulan-Abríl 2013, no Fundasaun Ázia uza software kolesaun dadus ne’ebé open-source no Samsung Galaxy tablets atu hala’o traballu kampu nian. Uza aparellu kolesaun dijitál permite uzu de skip logic (bele husu pergunta la tuir sekuensia númeru pergunta maibé tuir lojika hosi pergunta ida ho seluk) ne’ebé refinadu liu, hamenus tempu entrevista nian, no hadi’ak abilidade Fundasaun Ázia nian atu hala’o kontrolu kualidade iha kampu no remotamente. Ba deskrisaun kompleta metolojia foti sampel ne’ebé uza, haree Apéndise I: Metodolojia foti sampel.

Relatóriu levantamentu ida ne’e organiza iha seksaun sira ne’ebé pertense ba grupu temátiku instrumentu levantamentu nian. Seksaun 2 esplora persepsaun kona-ba situasaun seguransa nian iha Timor-Leste, nune’e mós dezafiu seguransa prinsipál ne’ebé maka komunidade sira hasoru. Seksaun 3 buka atu kompriende sé maka responsavel ba seguransa no knaar saida maka atór diferente sira hala’o iha fornesimentu seguransa ba komunidade sira. Polísia no sidadaun nia interaksaun loroloron sei ezamina iha seksaun 4, hamutuk ho kada grupu respondente nia persepsaun diferente no konverjente hosi interaksaun ida ne’e. Seksaun 5 esplora perfíl servisu polísia nian no persepsaun sira kona-ba sira-nia dezenpeñu. Seksaun 6 hakarak identifika hahalok prinsipál buka justisa grupu respondente sira-nian no tipu atendimentu saida maka ema asesu ba wainhira esperiénsia tipu krime ka disputa espesífiku ruma. Seksaun 7 esplora estadu kooperasaun hosi polísia ho komunidade no papél hosi polísia ne’ebé orienta iha komunidade iha interaksaun entre komunidade ho polísia. Ikusliu, konkluzaun realsa lisaun prinsipál sira hosi relatóriu ne’e no oferese konsellu korespondente sira ba desizór polítiku sira, no mós identifika leet sira iha informasaun ne’ebé maka sei presiza atu esplora.

Page 22: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

18

Page 23: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

19

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

SEGURANSA2

Page 24: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

20

Respondente barak liu fiar situasaun seguransa iha Timor-Leste di’ak liu durante iha tinan kotuk, ho alkansu ne’ebé konsege hetan ho redusaun signifikante ba ameasa grupu arte marsiál sira. Ida ne’e haree momoos hosi dadus katak kestaun rai no violénsia doméstika maka agora sai ameasa seguransa prinsipál ne’ebé públiku en-jerál no lider komunitária sira identifika. Maioria polísia konsidera violénsia doméstika maka sai ameasa seguransa ne’ebé boot liu iha sira-nia área responsabilidade. Taxa krime keixadu ne’ebé mak ema hasoru relativamente kontinua la muda dezde 2008, no disputa rai, violénsia doméstika, no atake kontinua sai krime tolu aas liu ne’ebé sei ema hasoru.

Maski respondente barak liu la konsege indentifika kestaun seguransa prinsipál ida iha sira-nia área, respondente sira iha persepsaun katak nivel inseguransa sei aas nafatin. Enkuantu sentimentu inseguransa entre públiku en-jerál hamenus uitoan ona dezde levantamentu anterior, lider komunitária sira agora ta’uk liu ba sira-nia seguransa duké iha 2008.

Nivel nasionál, konsumu informasaun seguransa hetan aumentu dezde 2008; maibé, PNTL fornese informasaun ne’ebé menus internalmente no ba sidadaun sira. Aumentu hosi fonte informasaun iha nivel nasionál, duké iha lokál, bele afeta abilidade sidadaun sira-nian atu kompriende no artikula situasaun iha área ne’ebé maka sira hela ba.

Respondente públiku en-jerál (PE) no lider komunitária (LK) kontinua identifika kestaun rai no violénsia doméstika nu’udar problema seguransa prinsipál iha sira-nia área (haree Figura 2.1). Maibé, kuaze metade hosi respondente públiku en-jerál (48%) sei fiar la iha problema boot ba seguransa ne’ebé maka problemátiku tebes iha sira-nia área. Númeru ida ne’e kontinua la muda hosi levantamentu 2008. Maski nune’e, lider komunitária 31% de’it maka hanoin katak la iha problema boot, tun hosi 38% iha 2008.

Entre problema boot ba seguransa hirak-ne’e, públiku en-jerál no lider komunitária sira hateten katak, problema kómun maka hada’u rai, públiku en-jerál 12% no lider komunitária 31% hatudu ida ne’e nu’udar kestaun seguransa ne’ebé boot liu iha sira-nia área. Kestaun prevalese tuirmai maka violénsia doméstika, públiku en-jerál 9% no lider komunitária 19% hateten ida ne’e maka kestaun seguransa ne’ebé boot liu iha sira-nia área – públiku en-jerál sa’e hosi 5% no lider komunitária hosi 6% iha 2008.

KONA BA SEGURANSA, PROBLEMA SAIDA MAK ITA KONSIDERA NU’UDAR PROBLEMA NE’EBE OHIN LORON NE’ESÉRIU LIU IHA AREA NE’EBE ITA SERVISU IDA NE’E? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

PUBLIKU EN JERÁLLIDER KOMUNITÁRIA CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

FIGURA 2.1

VIOLÉNSIA DOMÉSTIKA

HADA’U RAI

BAKU MALU

LA HATENE

GRUPO ARTES MARSIAIS

PROBLEMA LA IHA

0%

10%

20%

30%

40%

50% 48%

31%31%

12%

19%

9% 9%

6%

8%

3%4%

1%

RESPOSTAPRINSIPÁL NEEN

SITUASAUN SEGURANSA2.1

SECURITY

Page 25: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

21

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Kestaun seguransa ne’ebé boot liu terseiru ne’ebé hateten maka baku-malu (PE = 8%; LK = 6%). Enkuantu númeru maioria distritu alvu sira besik ho média nasionál, problema seguransa espesífiku balu mosu iha distritu idaidak. Iha distritu Aileu, públiku en-jerál 23% no lider komunitária 53% hateten katak hada’u rai maka nu’udar problema boot liu, públiku en-jerál 4% de’it maka hateten violénsia doméstika. Iha distritu Dili, respondente públiku en-jerál 10% no lider komunitária 16% maka hateten baku-malu; distritu Viqueque, baku malu konsidera nu’udar kestaun prioridade aas (PE = 11%; LK = 13%). Enkuantu kuaze respondente lider komunitária hotu-hotu iha distritu alvu sira hatudu hada’u rai maka nu’udar problema prinsipál kompara ho violénsia doméstika, iha distritu Bobonaro ninia kontrária maka loos: hateten violénsia doméstika nu’udar kestaun prinsipál 37%; 21% hateten kestaun hada’u rai.

Ameasa ne’ebé sente hosi grupu arte marsiál hamenus ona signifikantemente: respondente públiku en-jerál 22% hateten katak ida ne’e maka kestaun seguransa boot liu iha 2008, maibé 4% de’it maka hateten nune’e iha 2013. Seksaun 2.1.1 iha-okos esplora kestaun ida ne’e detalle liután.

Persepsaun respondente sira-nian kona-ba kestaun sira seguransa nian konsistente ho taxa krime nian ne’ebé maka hato’o iha levantamentu ne’e. Nu’udar hatudu iha Figura 2.2, krime haat aas ne’ebé liu respondente públiku en-jerál sira hasoru iha tinan kotuk maka hada’u rai, violénsia doméstika, atake fíziku, no na’ok. Ida-ne’e jeralmente kontinua la muda hosi 2008.

2008

2013

IHA TINAN KOTUK KETA KARIK ITA KA ITA NIA FAMILIA RUMA HETAN KRIME BALUN HANESAN TUIR MA NE’E?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

LID

ER

KO

MU

NIT

ÁR

IAPU

BLI

KU

EN

JER

ÁL

NAOK NAOK EMA VIOLASAUNSEXUAL

VIOLÉNSIADOMÉSTIKA

SUBORNU, EXTORSAUN OU VITIMA BA TAXA

LA TUIR LEI

ATAKE FIZIKU NE’BÉ MAK REZUL-TA KANEK BA ITA

KA MEMBRU FAMILIA

ATAKE FIZIKU NE’EBÉ MAK

REZULTA MALUK IDA MATE

OKUPA RAI PESOAL LA TUIR

LEI

NAOK NAOK EMA VIOLASAUNSEXUAL

VIOLÉNSIADOMÉSTIKA

SUBORNU, EXTORSAUN OU VITIMA BA TAXA

LA TUIR LEI

ATAKE FIZIKU NE’EBÉ MAK

REZULTA KANEK BA ITA KA

MEMBRU FAMILIA

ATAKE FIZIKU NE’EBÉ MAK

REZULTA MALUK IDA MATE

OKUPA RAI PESOAL LA TUIR

LEI

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013FIGURA 2.2

0%

10%

20%

30%

40%

2008

2013

4%

9%

0% 0% 0%

3%

12%14%

3%

11%

30%

12%

28%

12%

5%6%

0%

10%

20%

30%

40%

6%

3%

0%1%1% 1%

7%6%

3%

9%

11%10%

7%

2%2% 2%

6. Resposta prinsipál neen de’it mak inklui iha gráfiku ida ne’e. Iha gráfiku sira tuirmai, iha-ne’ebé númeru la aumenta to’o 100%, respostas balu hetan tiha omisaun ba lejibilidade no baibain estatistikamente ki’ik liu ne’ebé la iha valór hanesan iha marjin erru nia okos. Iha maioria gráfiku hatán “la hatene” no “la iha resposta” ne’ebé maka omite, anaunserké sira hatudu resposta signifikativa. Gráfiku hotu-hotu hale’u ba númeru persentajen total ne’ebé besik liu (porezemplu 5% sai 1%; 2.3% sai 2%).

Page 26: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

22

Levantamentu ne’e mós husu polísia saida maka sira konsidera sai nu’udar problema ne’ebé boot liu sira hasoru iha fatin ne’ebé sira servisu ba (Figura 2.3). Polísia barakliu (51%) hili violénsia doméstika, aumenta pontu persentajen neen hosi 2008. Kestaun seguransa sira-seluk ne’ebé respondente polísia mensiona iha proporsaun ki’ik liu mak omisídiu (14%) no hada’u rai (14%) nu’udar kategoria problema boot liu ne’ebé tuir. Hanesan resposta públiku en-jerál nian, Aileu rejista diferensia boot ho sampel hosi distritu selseluk, ho 49% hosi polísia indika hada’u rai nu’udar problema boot liu; maski nune’e, violénsia doméstika la do’ok iha 31%. Entre respondente polísia sira, preokupasaun aas liu kona-ba violénsia doméstika rejista tiha iha distritu Manatuto: 61% hosi respondente polísia iha ne’ebá identifika violénsia doméstika nu’udar problema boot liu iha sira-nia área.

Violénsia Bazeia iha Jéneru (VBJ) maka dala barak hato’o hanesan problema prevalente iha Timor-Leste7, no entrevista sira ne’ebé hala’o ho polísia refleta saida maka sira kompriende nu’udar tipu krime ka disputa ne’ebé komún iha área sira ne’ebé maka sira servisu ba. Aleinde ida ne’e, diparidade boot iha persepsaun entre respondente públiku en-jerál no lider komunitária sira kona-ba prevalénsia violénsia doméstika bele sai nu’udar rezultadu hosi sira-nia definisaun ne’ebé diferente kona-ba violénsia doméstika. Maibé, wainhira Lei Kontra Violénsia Doméstika mosu iha 2010 no atensaun boot ba iha edukasaun sívika hosi governu maka posível esplikasaun ba aumentu iha númeru grupu respondente hotu-hotu ne’ebé katak violénsia doméstika maka nu’udar problema seguransa boot ida. Apezarde dezenvolvimentu legál ida ne’e, sei iha leet substansiál natoon entre saida maka polísia no grupu respondente rua sira-seluk konsidera nu’udar problema seguransa boot.

2013

2008

2013 DE’IT

2008 DE’IT

FIGURA 2.3

KONA BA SEGURANSA, PROBLEMA SAIDA MAK ITA KONSIDERA NU’UDAR PROBLEMA NE’EBÉOHIN LORON NE’E SÉRIU LIU IHA AREA NE’EBE ITA SERVISU IDA NE’E? (PNTL)

GRUPO

ART

ES M

ARSIA

IS

RESPO

NDENTE

HILIA

TU

LA R

ESPO

STA

IDP RE

INTE

GRASAU

N

ASID

ENTE

MOTO

R FA

TAL

SELUK

LA H

ATEN

E

VIOLÉ

NSIA D

OMÉS

TIKA

ADDIK

SAUN B

A DRO

GA /

CONSO

ME ILEG

AL

HADA’U R

AI

OHO

-MAL

U

VIOLE

NSIA IH

A RE

LASAU

N

HO POLITI

KA

HATAM

A SUBA

R AR

MAS

NO

DROGA

ILEG

AL

TAXA

ILEG

AL

NA’UK

AMEA

SA KO

NA BA

VIO

LENSIA

NO IN

TIMID

ASAU

N

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013PNTL: n - 250, MOE - 5.37%2008

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

7. Timor-Leste Ministry of Finance, National Statistics Directorate, Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010 (Dili: MoF, 2010). Haktuir levantamentu ida ne’e,liu feto na’in ida hosi na’in tolu iha Timor-Leste hetan tipu violénsia bazeia iha jéneru iha nia vida tomak.

SECURITY

Page 27: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

23

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Levantamentu 2008 nian esplora kestaun grupu arte marsiál (GAM) joven sira, tanba sira-nia reprezentasaun frekuente iha mídia lokál no internasionál, relatóriu organizasaun internasionál nian sira no deklarasaun sira governu nian hanesan ameasa potensiál ba seguransa no estabilidade iha Timor-Leste, no liuliu iha kapitál Dili. Haktuir estimativa balu, hosi ema 20,000 to’o 90,000 karik pertense ba grupu arte marsiál (GAM) prinsipál 15 iha país. Grupu hirak-ne’e haree la’ós hanesan grupu-bandidu maibé nu’udar forma seguransa komunidade nian oioin ne’ebé fó rahun-di’ak ka bem-estar no protesaun ba sira-nia komunidade. Maski nune’e, PNTL no governu Timor-Leste gasta ona rekursu barak iha redusaun risku katak GAM bele kontribui ba inseguransa iha Timor-Leste8. Iha tinan lima hirak liubá, resposta hodi alevia ameasa sira hanesan ne’e manifesta ona liuhosi lejizlasaun no kumprimentu ba lei.

Haree ba governu-nia foku boot ne’ebé fó ba iha GAM sira, levantamentu 2013 nian husu lider komunitária, públiku en-jerál, no polísia kona-ba atividade GAM no grupu-bandidu sira-nian iha sira-nia área. Hanesan bele haree hosi Figura 2.4 no 2.5, grupu alvu hotu-hotu kompriende katak atividade GAM sira-nian menus ona substansialmente. Maioria públiku en-jerál hateten GAM sira la ativu (81% iha 2013; 55% iha 2008), no 8% de’it hateten GAM haree ativu uitoan ka ativu tebes (38% iha 2008). Lider komunitária sira mós kompriende atividade GAM sira-nian menus: 84% hateten sira la ativu (50% iha 2008), no 14% hateten sira ativu uitoan ka ativu tebes (48% iha 2008).

LA ATIVU LADUN ATIVU ATIVU LOS LA HATENE

2008 - 2013 NASIONÁL 2013 - 6 DISTRITU SIRA HOTU

2013 NASIONÁL

2008 NASIONÁL

AILEU

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

LA ATIVU LADUNATIVU

ATIVULOS

LA HATENE

0%

20%

40%

60%

80%

100%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013PNTL: n - 250, MOE - 5.37%2008

27%

87%

44%

6%

28%

5%

1% 2%

FIGURA 2.5

OINSA HO GANGS/GRUPO ARTE MARSIAS NE’EBÉ ATIVU IHA ITA BO’OT NIA FATIN HELA?(PNTL)

8. Ishaan Tharoor, “Why East Timor has Declared War on Ninjas,” TIME, April 20, 2010, http://content.time.com/time/world/article/0,8599,1983217,00.html [November 15, 2013]

GRUPUARTEMARSIÁL2.1.1

Page 28: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

24

FIGURA 2.4

2008 - 2013 NASIONÁL 2013 6 DISTRITU SIRA HOTU

2013 NASIONÁL

2008 NASIONÁL

AILEU

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

ATIVU LOS LA HATENE

OINSA HO GANGS/GRUPO ARTE MARSIAIS NE’EBÉ ATIVU IHA ITA BO’OT NIA FATIN HELA?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

LAATIVU

LADUN ATIVU

ATIVULOS

LAHATENE

LAATIVU

LADUN ATIVU

ATIVULOS

LAHATENE

LA ATIVU LADUN ATIVU

ATIVU LOS LA HATENELA ATIVU LADUN ATIVU

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

50%

84%

29%

19%

8%

3% 2%6%

51%

81%

21%16%

4% 5%

11%

4%

Hanesan mós bainhira husu PNTL kona-ba ativu ka la’e GAM ka grupu-bandidu sira iha sira-nia área servisu nian (Figura 2.5), 87% hateten sira la ativu, no 12% hateten sira ativu uitoan ka ativu tebes. Ida ne’e redusaun substansiál hosi 2008, bainhira respondente PNTL 27% de’it maka hateten grupu-bandidu sira la ativu, no 72% hateten sira ativu uitoan ka ativu tebes.

Enkuantu rezultadu sira 2013 hatudu redusaun substansiál iha atividade grupu arte marsiál sira-nian, iha diferénsa entre distritu sira. Iha distritu Dili, respondente polísia 12% – taxa aas liu iha país – hatudu grupu arte marsiál ativu tebes. Hosi respondente polísia sira-ne’ebé hatán GAM sira ativu, 24% hato’o responde ba asidente ne’ebé iha relasaun ho grupu-badiu liu sanulu kada fulan ida. Ida ne’e númeru resposta insidente aas liu ne’ebé iha país. Maski nune’e, posibilisdade katak redusaun iha atividade ne’e – mezmu iha distritu Dili – nu’udar rezultadu polítika PNTL no governu Timor-Leste nian atu limita violénsia ne’ebé iha relasaun ho GAM sira.

Maski sira-nia konfiánsa aumenta katak situasaun seguransa en-jerál sai di’ak, respondente sira mantein taxa aas kona-ba inseguransa kona-ba sira-nia seguransa pesoál rasik. Levantamentu ida ne’e hala’o hafoin la kle’ur de’it Misaun Integrada Nasoins Unidas nian iha Timor-Leste (UNMIT) no ninia kontijente Polísia Nasosin Unidas nian (UNPOL) hakotu sira-nia mandatu iha fulan-Dezembru 2012. Hala’o diskusaun grupu foku sira durante atividade regulár Fundasaun Ázia nian ne’ebé la’o hela, molok UNMIT nia partida, hatudu

PERSEPSAUN SIRA KONA-BA INSEGURANSA2.2

SECURITY

Page 29: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

25

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

preokupsaun boot entre komunidade sira kona-ba saida maka sei akontese hafoin misaun ONU nian sai. Sentimentu ida ne’e aumenta ho esperiénsia partida ONU nian iha 2005 no tuirmai krize 2006. Iha kontestu ida ne’e halo entrevista ba respondente sira atu kompara situasaun seguransa iha sira-nia fatin iha tempu hala’o peskiza (Marsu to’o Abríl 2013) ho situasaun iha tinan anteriór, no la’ós ho períodu levantamentu 2008 nian.

En-jerál, la iha ema ida (PE = 0.5%) fiar katak situasaun seguransa iha sira fatin sai aat liután; proporsaun aas lider komunitária (84%) fiar situasaun sai di’ak liu; no proporsaun tun uitoan hosi públiku en-jerál (72%) mak konkorda ho ne’e (Figura 2.6). Konfiánsa ida ne’e aas liu duké aumentu otimizmu ne’ebé hato’o iha 2008, bainhira liu uitoan metade (53%) hosi públiku en-jerál haree situasaun seguransa sai di’ak liu no 41% hateten situasaun seguransa sei hanesan hela. PNTL kontinua fiar an iha 2013, kuaze polísia hotu-hotu (91%) fiar situasaun seguransa sai di’ak iha fatin ne’ebé maka sira servisu ba. La iha diferensa signifikante ne’ebé maka iha entre feto no mane, nune’e mós entre distritu sira.

DI’AK LIU HANESAN A’AT LIU LA HATENE

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

2013 - NASIONÁL 2013 - 6 DISTRITU SIRA HOTU

AILEU

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

NASIONÁL

FIGURA 2.6

OINSA ITA HARE BA SITUASAUN SEGURANSA IHA ITA NIA LOKALIDADE KOMPARA HO TINAN LIU BA? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

DI’AK LIU HANESAN A’AT LIU LA HATENE

DI’AK LIU HANESAN A’AT LIU LA HATENE DI’AK LIU HANESAN A’AT LIU LA HATENE

0%

20%

40%

60%

80%

100%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

0%

20%

40%

60%

80%

100%

84%

15%

0% 0%

73%

22%

1%5%

Iha 2008, persepsaun kona-ba seguransa ne’ebé di’ak aas liu iha distritu Dili kompara ho média nasionál. Iha 2013, persepsaun sai uniforme liu, ho respondente públiku en-jerál no lider komunitária sira sente situasaun seguransa sai di’ak iha distiru hotu-hotu.

Levantamentu ne’e husu respondente sira atu avalia sira-nia relasaun en-jerál ho populasaun ne’ebé hela iha sira-nia komunidade. Maioria públiku en-jerál (95%) no lider komunitária (96%) sira afirma katak sira iha relasaun di’ak ho maioria ema ne’ebé hela iha sira-nia komunidade. Númeru ne’e hatudu aumentu ida dezde 2008, bainhira proporsaun sira ida-idak ne’ebé hatete nune’e mak ho 82% no 89% respetivamente.

Page 30: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

26

Levantamentu 2013, hanesan 2008 husu respondente públiku en-jerál no lider komunitária sira oinsá sira-nia preokupasaun kona-ba sira-nia seguransa iha sira-nia área. Apezarde sente iha melloria iha situasaun seguransa iha tinan kotuk no relasaun di’ak ho ema sira-ne’ebé hela iha sira-nia área, proporsaun hosi respondente sira ne’ebé hatudu sira preokupa tebes kona-ba sira-nia seguransa hetan aumentu ne’ebé boot, maski preokupasaun en-jerál entre públiku en-jerál hetan diminuisaun.

AILEU

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

AILEU

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

NASIONÁL

FIGURA 2.7

OINSA ITA NIA PREOKUPASAUN BA SITUASAUN SEGURANSA IHA ITA NIA LOKALIDADE?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

PREO

KUPA

ITUAN

LA PRE

OKUPA

PREO

KUPA

LOS

LA H

ATEN

E LA PREOKUPA PREOKUPA ITUAN PREOKUPA LOS LA HATENE

PREO

KUPA

ITUAN

LA PRE

OKUPA

PREO

KUPA

LOS

LA H

ATEN

E LA PREOKUPA PREOKUPA ITUAN PREOKUPA LOS LA HATENE

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

23%

32%

11%

10%

66%

54%

0%

4%

Nivel preokupasaun entre lider komunitária sira hetan aumentu: persentajen aas ne’ebé signifikante hato’o sentimentu preokupa tebes kona-ba sira-nia seguransa iha sira-nia área kompara ho levantamentu anterior (66% iha 2013; 49% iha 2008). Iha distritu Bobonaro (85%) no Baucau (78%), númeru ida ne’e aas liu duké média nasionál no refleta diskusaun sira ho xefe-suku sira iha Bobonaro, ne’ebé maka sente la hetan protesaun bainhira lida ho kestaun lokál kona-ba protesaun no seguransa nian (Figura 2.7). Esplikasaun ida ba sentimentu ne’ebé aumenta ba iha inseguransa entre lider komunitária sira maka knaar boot ne’ebé sira hala’o ona hodi rezolve kestaun sira seguransa nian kompara ho 2008, liuliu, bainhira polísia haruka fila-fali krime sira ba sira – kestaun ida ne’ebé sei esplora iha seksaun 6.

Tendénsia aumentu en-jerál kona-ba protesaun no seguransa pesoál entre públiku en-jerál hatudu sinál posível nian. Kombina hamutuk, 64% hosi públiku en-jerál iha levantamentu 2013 hateten katak sira preokupa uitoan ka preokupa tebes kona-ba sira-nia seguransa iha sira-nia área (mane 65% no feto 63%). Ida ne’e marka númeru diminuisaun ba dala uluk dezde Fundasaun Ázia hahú halibur informasaun, apezarde diminuisaun ida ne’e boot liu ba resposta “preokupa uitoan”; proporsaun resposta “preokupa tebes” atualmente aumenta tan. Iha 2001,

9. Estatístika sira-ne’e foti hosi publikasaun Fundasaun Ázia nian tuirmai: 2001 Elections Survey (Dili: The Asia Foundation, 2001); 2002 Elections Survey (Dili: The Asia Foundation, 2002); 2004 Law and Justice Survey (Dili: The Asia Foundation, 2004); 2008 Community-Police Perceptions Survey (Dili: The Asia Foundation, 2008)

SECURITY

Page 31: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

27

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

proporsaun kombinadu respondente sira ne’ebé maka hato’o preokupa uitoan ka prokupa tebes maka 38%; 50% iha 2002; 67% iha 2004; 73% iha 2008; no iha 2013 tun ba 64%.9 Aumenta ne’e la’o hanesan ho atividade grupu-bandidu sira-nian, situasaun rungu-ranga, krize 2006, no atentadu omísidiu iha 2008. Razaun sira ba diminuisaun preokupasaun ne’e, aprezarde ka karik tanba partida ONU nian, bele inklui sentimentu posse nasionál hafoin tinan barak sai uma-na’in ba misaun manutensaun pás Nasoins Unidas nian. Ne’e mós bele hatudu aumentu iha kapasidade estrutura estadu nian atu hatán no rezolve problema seguransa ne’ebé eziste ba tempu naruk porezemplu grupu arte marsiál, ka eleisaun sira ikus liu ne’ebé susesu iha ne’ebé konsege harii governu ida ne’ebé estável no konsege hetan konkordánsia polítika.

Maski nune’e, dadus 2013 mós iha kontraditóriu: maioria públiku en-jerál no lider komunitária hatudu sentimentu nivel aas kona-ba inseguransa, maibé metade hosi respondente públiku en-jerál dehan la iha probéma sériu ne’ebé maka eziste iha sira-nia área ka área sira ne’ebé sira besik ba. Iha 2008 propoin razaun balu ba kontradisaun aparente ida ne’e inklui kestaun latente ne’ebé bele hamosu violénsia foun. (porezemplu tensaun Lorosa’e-Loromonu) no violénsia ne’ebé iha relasaun ho eleisaun, ne’ebé prova ona hamosu instabilidade iha pasadu. Peritu sira seguransa nian mós hatudu ba tendénsia komún ne’ebé komunidade sira haree hanesan ameasa maihosi “liur” iha tempu hanesan hato’o katak la iha probleam boot iha sira-nia suku laran rasik, iha ne’ebé komunidade sira kumpri tuir kostume no akordu sira komún iha komunidade nia laran. Esplikasaun seluk ba kontradisaun ne’ebé hanesan iha 2013 maka tipu informasaun ne’ebé iha kona-ba kestaun seguransa nian. Nu’udar hatudu iha seksaun tuirmai, enkuantu informasaun kona-ba seguransa aumenta ona, informasaun sira ne’e mai hosi fonte nasionál no la inklui informasaun espesífika kona-ba respondente sira-nia área rasik, liuliu sira-ne’ebé la’ós hela iha distritu Dili.

Wainhira esplora persepsaun sira kona-ba situasasaun seguransa iha Timor-Leste, importante tebes atu kompriende informasaun mai hosi ne’ebé, oinsá ema konsume informasaun sira, no barak oinsá ema konsume informasaun sira, tanba tuir istória boatu no informasaun laloos espalla lalais no halo sentimentu inseguransa sai boot liu iha país. Iha nivel nasionál, konsumu informasaun seguransa aumenta entre 2008 no 2013, 10% de’it hosi públiku en-jerál iha 2013 hatudu sira la simu informasaun hirak ne’e, kompara ho 17% iha 2008 (Figura 2.8). Konsumu informasaun seguransa hosi televizaun hetan aumentu dezde 2008 no televizaun sai tiha fonte prinsipál informasaun seguransa nian ba grupu alvu hotu-hotu (PE = 39%; LK = 43% [Figura 2.8]; PNTL = 74% [Figura 2.9]), ultrapasa informasaun ne’ebé respondente sira simu hosi kolega no família, ne’ebé sai nu’udar fonte

ASESU BA INFORMASAUN SEGURANSA2.3

Page 32: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

28

númeru ida ba PNTL iha 2008 (46%; Figura 2.9). Populasaun iha distritu Dili kontinua atu konsumu informasaun seguransa hosi televizaun iha taxa aas liu (PE = 68%; LK = 65%) duké populasaun sira-seluk iha país. Jornál – sai ona marjinál iha 2008 (PE = 1%; LK = 5%) – tun makaas hanesan fonte informasaun seguransa nian no la sai ona importante iha nivel nasionál ba públiku en-jerál (0.3%), lider komunitária sira (0.6%), ka PNTL (0.6%). community leaders (0.6%), or the PNTL (0.6%).

2008 2013 PUBLIKU EN JERÁLLIDER KOMUNITÁRIA

FIGURA 2.8

SAIDA MAK SAI HANESAN REKURSU PRINSIPAL BA INFORMASAUN KONA-BA SITUASAUNSEGURANSA IHA ITA NIA LOKALIDADE? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

TELEVIZAUN

RADIO

FAMILIA / KOLEGA / KOMUNIDADE

JORNAL

XEFE SUCO

LAE IDA/ LA HETAN INFORMASAUN IDA

LA HATENE

PNTL

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

36%

24%

32%

18%

34%

42%

39%

26%

5%

7% 7%8%

1%

9%

3%3% 3%

17%

2% 2%1% 1%

0%

10%11%

10%10%11%

18%

11%

ITA NIA FONTE INFORMASAUN PRINSIPAL KONA-BA SITUASAUN SEGURANSANIAN IHA TIMOR-LESTE MAK IDA NE’EBÉ? (PNTL)

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013PNTL: n - 250, MOE - 5.37%2008

2008 2013

FIGURA 2.9

TELEVIZAUN

RADIO

FAMILIA / KOLEGA / KOMUNIDADE

JORNAL

XEFE SUCO

LAE IDA/ LA HETAN INFORMASAUN IDA

LA HATENE

PNTL

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

25%

6%

11%

74%

2% 1%

46%

4%2% 1%

15%

12%

0% 0% 0% 0%

SECURITY

Page 33: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

29

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Ho interesante, PNTL hetan tiha diminuisaun nu’udar fonte prinsipál kona-ba informasaun seguransa nian ba públiku en-jerál (8% iha 2008; 3% iha 2013) no lider komunitária sira (7% iha 2008; 3% iha 2013). PNTL sira rasik sai tiha nu’udar fonte prinsipál kona-ba informasaun seguransa nian ba sira-nia ofisiál sira menus liu hosi (15% iha 2008; 12% iha 2013 [Figura 2.9]). Rezultadu ida ne’e haree hanesan atu implika PNTL la iha asesu ba informasaun intelijénsia nune’e mós la fornese atualizasaun situasaun kona-ba kestaun sira seguransa nian.

Iha nivel nasionál, la eziste diferensa boot entre fonte sira iha ne’ebé mane no feto hateten sira prinsipálmente hetan informasaun seguransa. Maibé, iha distritu Baucau (21%) no Bobonaro (21%), feto kuaze dala rua iha probabilidade duké públiku en-jerál kombina hamutuk (11%) la simu informasaun kona-ba situasaun seguransa. Iha distritu Dili, feto ho taxa aas asesu ba informasaun iha nivel nasionál, no feto 5% de’it hateten sira la simu informasaun. Asesu ba informasaun ba feto maka espesialmente importante, provavél liu iha impaktu ba iha sira-nia kapasidade atu deside asaun atuál saida maka atu foti bainhira hasoru krime ruma, liuliu violénsia doméstika.

Page 34: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

30

Page 35: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

31

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

KNAAR NO RESPONSABILIDADE BA MANUTENSAUN

SEGURANSA

3

Page 36: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

32

Iha 2013, hanesan iha 2008, rezultadu levantamentu hatudu atór oioin halo interaksaun iha nivel suku atu fornese seguransa no protesaun. Entretantu, levantamentu 2013 nian hatudu aumentu dramátiku iha proporsaun populasaun ne’ebé maka kompriende katak sidadaun sira iha responsabilidade prinsipál atu mantein seguransa. Públiku en-jerál porsentu limanulu-resin-ida no lider komunitária 66% iha opiniaun ida ne’e, kompara ho sira ida-idak 8% no 12% iha 2008 (Figura 3.1). Ida ne’e mudansa boot iha persepsaun hosi lider komunitária sira iha responsabilidade prinsipál no ba nosaun ida ne’ebé divulgadu liu kona-ba resposabilidade individuál ba manutensaun seguransa.

Mudansa ida ne’e reflete iha distritu neen hotu ne’ebé maka halo sobreamostrajen ba, exetu ba distritu Aileu, iha ne’ebé públiku en-jerál sente lider komunitária iha responsabilidade prinsipál ba seguransa (40%), tuir sidadaun sira (36%), no hafoin PNTL (18%; Figura 3.2). Ho mudansa dramátiku iha persepsaun kona-ba sé maka responsavel ba manutensaun segurasan ida ne’e, ida ne’e nota katak mudansa nasionál mosu afavor liu sidadaun sira duké PNTL ka instituisaun seguransa governu nian sira-seluk. Esplikasaun ida ba mudansa ne’e bele iha relasaun ho partida UNMIT nian. Haktuir diskusaun grupu foku nian ho xefe-suku no membru Konsellu Polísia Komunitária (KPK), mudansa bele rezulta hosi konxiénsia populasaun nian katak, hafoin partida ONU nian, seguransa agora iha sira-nia responsabilidade rasik10. Sentidu responsabilidade ida ne’e bele mós hetan influénsia hosi mensajen governu nian ne’ebé jere ho kuidadu “Adeus konflitu, benvindu dezenvolvimentu,” no, “Sai sidadaun di’ak ida, ita-boot maka país ne’e nia eroi tuirmai. La presiza baku-malu atu sai eroi.”11

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

2008

2013

2008 DE’IT

FIGURA 3.1

IHA ITA NIA OPINIAUN, INSTITUISAUN / INDIVIDUAL SIRA HIRAK TUIR MAI NE’E IDA NE’EBÉ MAKA IHA RESPONSABLIDADE PRINSIPAL ATU MANTEIN SEGURANSA IHA ITA NIA LOKALIDADE? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

SIDADAUNSIRA HOTU

LIDER KOMUNITÁRIASIRA HOTU

EMA KATUASSIRA

FORSA (F-FDTL) PNTL XEFE SUCO LA HATENE

SIDADAUNSIRA HOTU

LIDER KOMUNITÁRIASIRA HOTU

EMA KATUASSIRA

FORSA (F-FDTL) PNTL XEFE SUCO LA HATENE

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

12%

66%

25%

15%

11%

1% 0% 0% 0%2%

21%

15%

31%

8%

51%

19%21%

18%

5%1%

38%

1% 2%2%

15%19%

10. “Hafoin UNO sai, komunidade sira konsiente katak sira mesak mak governa sira nia estadu”; “Ami senti seguru, Ami senti orgullu ho situasaun.” – Asia Foundation focus group discussion (FGD) with Macalaca CPC, Baucau district, March 13, 2013. Xefe-suku Malere entrevista ho Fundasaun Ázia, loron 3 fulan-Abríl 2013, distritu Aileu. 11. Malere Suku Chief, interview with The Asia Foundation, April 3, 2013, Aileu district.

ROLES AND RESPONSIBILITIES FOR MAINTAINING SECURITY

Page 37: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

33

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Ida ne’e interesante atu nota katak, iha nivel nasionál, númeru respondente ne’ebé maka identifika PNTL maka iha responsabilidade prinsipál mantein seguransa aumentu uitoan entre respondente públiku en-jerál (19% iha 2013; 15% iha 2008), Enkuantu númeru ne’e diminui ba respondente lider komunitária (15% iha 2013; 21% iha 2008). Ida ne’e bele hatudu konfiánsa ne’ebé sa’e neineik ba iha polísia nu’udar instituisaun hosi públiku en-jerál, maibé mós hatudu diminuisaun konfiánsa ba iha polísia hosi lider komunitária sira ne’ebé trata kestaun seguransa barak loroloron. (ida ne’e maka konkluzaun jerál hosi relatóriu ida ne’e no sei ba deskute detalle liután iha seksaun 6.)

Pergunta hanesan husu iha Fundasaun Ázia nia “Levantamentu Lei no Justisa 2013”: Sé maka iha responsabilidade prinsipál ba lei no orden iha sira-nia área?”12 Lei no orden maka mandatu ne’ebé restritu liu duké ida ne’e iha relasaun ho seguransa en-jerál no besik liu ba kompriensaun PNTL nian rasik kona-ba sira-nia mandatu. Opsaun resposta “sidadaun” sira-nian la inklui iha Levantamentu Lei no Justisa 2013 tanba pergunta ida ne’e refere ba responsabilidade ida ne’ebé maka baibain estadu mak ka’er. Iha kazu ida ne’e, públiku en-jerál nasionál fiar katak lider komunitária sira kontinua iha responsabilidade prinsipál ba lei no orden (86%), inklui xefe-aldeia sira (42%), xefe-suku sira (36%), no lia-na’in sira (7%). Polísia konsidera de’it sai nu’udar fornesedór prinsipál lei no orden lokál hosi respondente 8%, menus liu fali sira-nia mandatu seguransa ne’ebé maka sira kompriende 19% iha levantamentu PPK 2013. Rezultadu hirak-ne’e sujere dependénsia kontínua iha konsellu suku nu’udar fornesedór prinsipál seguransa no lei no orden, maski númeru estrutura governu nian dezenvolve no reforsa ona durante tinan lima dahikus.

Iha Levantamentu kona-ba PERSEPSAUN Polísia-Komunidade 2013, respondente sira kompriende kategoria “lider komunitária sira”. Signfikadu lider komunitária ne’ebé respondente kompriende maka kompozisaun ida ne’ebé hosi lider sira hosi nivel komunidade eleitu no informál oioin, “lia-na’in” trata ho kategoria ne’ebé lahanesan. Opiniaun respondente lider komunitária sira-nian – metade xefe-suku no metade lia-na’in sira – fornese vizaun interesante kona-ba oinsá lider sira-ne’e avalia ba sira-nia papél rasik iha manutensaun seguransa iha nivel komunitáriu no oinsá perspetiva hirak-ne’e muda ona hosi tempu ba tempu. Hanesan públiku en-jerál, lider komunitária sira muda ona sira-nia perspetiva dezde 2008 atu identifika sidadaun sira hanesan iha responsabilidade prinsipál ba manutensaun seguransa (66%), tuir fali lider komunitária sira no PNTL (sira rua 15%; Figura 3.1). Kompara ho 2008, rezultadu ida ne’e reprezenta diminuisaun pontu persentajen 10 iha proporsaun lider komunitária sira ne’ebé avalia sira-nia pozisaun hanesan responsável prinsipál ba seguransa, maski aumentu iha sira-nia pozisaun hanesan kontaktu prinsipál bainhira mosu problema.

Interesante, respondente lider komunitária ho proporsaun ki’ik liu (1%) identifika lia-na’in sira hanesan grupu ho responsabilidade prinsipál ba seguransa kompara ho númeru 2008 (11%). Diminuisaun ida ne’e refleta entre respondente públiku en-jerál (18% iha 2008; 2% iha 2013; Figura 3.1). Mudansa iha persepsaun populasaun nian ba lia-na’in ne’e maka haree momoos iha levantamentu 2013: persepsaun kona-ba sira-nia importánsia ba kestaun seguransa hetan diminuisaun iha hahalok buka justisa nian lubuk ida. (haree seksaun 6).

12. Susan Marx, Law and Justice in Timor-Leste: A Survey of Citizen Awareness and Attitudes Regarding Law and Justice 2013(Dili: The Asia Foundation, 2013). Iha relatóriu ne’e, levantamentu ne’e refere nu’udar levantamentu lei no justisa 2013.

Page 38: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

34

2008 DE’IT

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

GP: n - 1895, MOE - 2.25%2013

- NASIONÁL & 6 DISTRITU SIRA -

FIGURA 3.2

INSTITUISAUN / INDIVIDUAL SIRA HIRAK TUIR MAI NE’E IDA NE’EBÉ MAKA IHA RESPONSABILIDADE PRINSIPAL ATUMANTEIN SEGURANSA IHA ITA NIA LOKALIDADE? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

LA HATENESELUKF-FDTL PNTLSIDADAUNSIRA HOTU

LIDERKOMUNITÁRIA

EMAKATUAS SIRA

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Ida ne’e interesante atu nota katak, iha nivel nasionál, númeru respondente ne’ebé maka identifika PNTL maka iha responsabilidade prinsipál mantein seguransa aumentu uitoan entre respondente públiku en-jerál (19% iha 2013; 15% iha 2008), Enkuantu númeru ne’e diminui ba respondente lider komunitária (15% iha 2013; 21% iha 2008). Ida ne’e bele hatudu konfiánsa ne’ebé sa’e neineik ba iha polísia nu’udar instituisaun hosi públiku en-jerál, maibé mós hatudu diminuisaun konfiánsa ba iha polísia hosi lider komunitária sira ne’ebé trata kestaun seguransa barak loroloron. (ida ne’e maka konkluzaun jerál hosi relatóriu ida ne’e no sei ba deskute detalle liután iha seksaun 6.)

Pergunta hanesan husu iha Fundasaun Ázia nia “Levantamentu Lei no Justisa 2013”: Sé maka iha responsabilidade prinsipál ba lei no orden iha sira-nia área?” Lei no orden maka mandatu ne’ebé restritu liu duké ida ne’e iha relasaun ho seguransa en-jerál no besik liu ba kompriensaun PNTL nian rasik kona-ba sira-nia mandatu. Opsaun resposta “sidadaun” sira-nian la inklui iha Levantamentu Lei no Justisa 2013 tanba pergunta ida ne’e refere ba responsabilidade ida ne’ebé maka baibain estadu mak ka’er. Iha kazu ida ne’e, públiku en-jerál nasionál fiar katak lider komunitária sira kontinua iha responsabilidade prinsipál ba lei no orden (86%), inklui xefe-aldeia sira (42%), xefe-suku sira (36%), no lia-na’in sira (7%). Polísia konsidera de’it sai nu’udar fornesedór prinsipál lei no orden lokál hosi respondente 8%, menus liu fali sira-nia mandatu seguransa ne’ebé maka sira kompriende 19% iha levantamentu PPK 2013. Rezultadu hirak-ne’e sujere dependénsia kontínua iha konsellu suku nu’udar fornesedór prinsipál seguransa no lei no orden, maski númeru estrutura governu nian dezenvolve no reforsa ona durante tinan lima dahikus.

Iha Levantamentu kona-ba PERSEPSAUN Polísia-Komunidade 2013, respondente sira kompriende kategoria “lider komunitária sira”. Signfikadu lider komunitária ne’ebé respondente kompriende maka kompozisaun ida ne’ebé hosi lider sira hosi nivel komunidade eleitu no informál oioin, “lia-na’in” trata ho kategoria ne’ebé lahanesan. Opiniaun respondente lider komunitária sira-nian – metade xefe-suku no metade lia-na’in sira – fornese vizaun interesante kona-ba oinsá lider sira-ne’e avalia ba sira-nia papél rasik iha manutensaun seguransa iha nivel komunitáriu no oinsá perspetiva hirak-ne’e muda ona hosi tempu ba tempu. Hanesan públiku en-jerál, lider komunitária sira muda ona sira-nia perspetiva dezde 2008 atu identifika sidadaun sira hanesan iha responsabilidade prinsipál ba manutensaun seguransa (66%), tuir fali lider komunitária sira no PNTL (sira rua 15%; Figura 3.1). Kompara ho 2008, rezultadu ida ne’e reprezenta diminuisaun pontu persentajen 10 iha proporsaun lider komunitária sira ne’ebé avalia sira-nia pozisaun hanesan responsável prinsipál ba seguransa, maski aumentu iha sira-nia pozisaun hanesan kontaktu prinsipál bainhira mosu problema.

Interesante, respondente lider komunitária ho proporsaun ki’ik liu (1%) identifika lia-na’in sira hanesan grupu ho responsabilidade prinsipál ba seguransa kompara ho númeru 2008 (11%).

ROLES AND RESPONSIBILITIES FOR MAINTAINING SECURITY

Page 39: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

35

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Diminuisaun ida ne’e refleta entre respondente públiku en-jerál (18% iha 2008; 2% iha 2013; Figura 3.1). Mudansa iha persepsaun populasaun nian ba lia-na’in ne’e maka haree momoos iha levantamentu 2013: persepsaun kona-ba sira-nia importánsia ba kestaun seguransa hetan diminuisaun iha hahalok buka justisa nian lubuk ida. (haree seksaun 6).

BOBONARO

- NASIONÁL & 6 DISTRITU SIRA -

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013FIGURA 3.3

WAINHIRA EMA IDA IHA ITA NIA AREA SERVISU EXPERIENSIA KRIME IDA, TUIR ITA NIA HANOIN, SAIDA MAK SIRA SEI HALO BA DALA ULUK ATU BELE KOKO RESOLVE PROBLEMA NE’E? (PNTL)

BUKA REZOLUSAUN LIU HUSI ADAT NEÉBE ELEITU

IHA KONSELHU DE SUCO

SELUK LA HATENEFOTI ASAUN HASORU HIRAK

NEÉBE HALO KRIME KONTRA ITA KA ITA NIA

FAMILIA

LA-HALOBUAT IDA

BUKA TULUNHUSI PNTL

HUSU ASISTEN-SIA HUSI XEFE

SUCO OU XEFE ALDEIA

BUKA TULUN SELUK HUSI

MEMBRU KOMU-NITARIU SIRA

SELUK

HALO NEGOSIA-SAUN HO EMA

NEBE MAK AMEASA ITA KA ITA NIA FAMILIA

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Resposta sira hosi distritu Dili hanesan de’it ho distritu sira-seluk iha país; maibé, porposaun aas liu públiku en-jerál distritu Dili (65%) hato’o sidadaun sira nu’udar parte prinsipál ne’ebé responsavel ba manutensaun seguransa lokál. Ida ne’e interesante, konsidera númeru aas ofisiál sira PNTL nian ne’ebé prezente iha distritu Dili kompara ho distritu sira-seluk iha país. Nune’e mós, proporsaun respondente públiku en-jerál (16%) no lider komunitária (12%) iha distritu Dili hato’o katak PNTL hanesan parte prinsipál ne’ebé responsavel ba seguransa, ki’ik liu duké distritu sira seluk ba grupu sampel rua levantamentu ne’e. Ida ne’e tanba partida UNPOL nian no tuirmai diminuisaun jerál iha vizibilidade polísia nian.

Defaktu katak maioria respondente levantamentu nian identifika sidadaun sira (klasifikasaun ne’e rasik ambígua) no parte sira ne’ebé la’ós PNTL maka responsavel ba seguransa lokál ne’e importante. Ida ne’e hatudu situasaun preokupante kona-ba potensialidade hodi reforsa seguransa komunidade nian hodi hadi’ak relasaun entre polísia no komunidade. Maski nune’e, PNTL sira rasik haree sira-nia papél nu’udar fornesedór prinsipál seguransa nian ho aumentu iha konfiánsa. Bainhira husu PNTL kona-ba sira-nia hanoin saida maka ema halo ba dala uluk bainhira koko atu rezolve krime, respondente PNTL 88% hanoin sidadaun sira sei kontakta uluk PNTL; 7% de’it maka hanoin vítima sei kontakta xefe-suku uluk (Figura 3.3). Iha realidade, respondente públiku en-jerál hatudu sei kontakta uluk de’it polísia 39% (haree seksaun 6.3). Konxiénsia limitada PNTL nian kona-ba hanoin no hahalok komunidade no vítima krime nian bele sai problema boot ida hodi dezenvolve parseria forte entre komunidade no polísia nian.

Maski nune’e, hanesan seksaun sira-seluk iha relatóriu ida ne’e sei hatudu, haree hanesan iha sekuénsia ba preferénsia kona-ba sé maka vítima sei ba kontakta no bainhira, depende ba tipu krime ka disputa iha kestaun. Porezemplu, iha distritu Viqueque, iha ne’ebé tensaun komunidade nian aas, públiku en-jerál identifika distribuisaun responsabilidade ba seguransa ne’ebé kuaze hanesan entre sidadaun sira (39%), lider komunitária sira (26%) no PNTL (23%). Kompriensaun kona-ba relasaun kompleksa entre entidade hirak-ne’e, persepsaun kona-ba sira-nia responsabilidade ne’ebé diferente iha etapa oioin hodi lida ho krime ka disputa ida, no efisiénsia ka inefisiénsia iha sistema atuál maka fundamentál hodi determina oinsá atu hadi’ak kooperasaun entre komunidade no polísia nian no seguransa nivel komunidade nian. Kestaun ida ne’e sei ba deskute liután iha análize kona-ba kestaun sira ne’ebé iha relasaun ho hahalok buka justisa iha seksaun 6.

Page 40: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

36

Page 41: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

37

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

INTERAKSAUN PNTL NO SIDADAUN NIAN

4

Page 42: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

38

Nivel kontaktu entre respondente públiku en-jerál no ofisiál sira PNTL nian kontinua la muda hosi rezultadu sira levantamentu iha 2008. Haree hetan katak entre respondente sira ne’ebé la’ós PNTL, lider komunitária sira iha liu posibilidade liu dala tolu respondente públiku en-jerál halo ona kontaktu ho PNTL iha tinan kotuk – afirma fila-fali fiar katak lider komunitária sira hala’o papél prinsipál iha seguransa lokál no rezolusaun konflitu. Enkuantu hetan katak krime keixadu sira maka razaun komún liu iha ne’ebé respondente lider komunitária no públiku en-jerál kontaktu ho PNTL, PNTL kontrariamente dehan katak programa sensibilizasaun ne’ebé organiza hosi PNTL maka razaun prinsipál halo sidadaun sira kontakta ho PNTL. Disparidade ida ne’e bele iha parte barak tanba la iha koneksaun entre PNTL-nia atividade regulár hasa’e sensibilizasaun no penetrasaun atuál PNTL nian ne’ebé maka iha maioria públiku en-jerál no lider komunitária populasaun nian.

Apezarde proporsaun respondente públiku en-jerál ne’ebé kontaktu ona PNTL iha tinan kotuk kontinua la muda hosi levantamentu 2008, hetan katak lider komunitária iha liu posibilidade liu dala tolu duké públiku en-jerál hodi halo interaksaun ho polísia. 12% de’it hosi públiku en-jerál iha nivel nasionál no 16% hosi públiku en-jerál iha distritu ne’ebé maka hato’o katak sira kontaktu ona PNTL iha tinan kotuk, hatudu koerénsia ida ne’ebé relativa ho rezultadu sira 2008 nian (PE nasionál = 12%; PE Dili = 19%). Hosi distritu neen ne’ebé hetan sobreamostrajen, respondente públiku en-jerál ho proporsaun ne’ebé boot liu ne’ebé kontaktu ona ho PNTL mai hosi distritu Viqueque (18%), ho ki’ik liu hosi distritu Bobonaro (9%). Hanesan espera ona katak lider komunitária ne’ebé ho proporsaun boot liu kontaktu ona ho PNTL. Hetan katak, iha 2013, polísia halo interaksaun ho lider komunitária sira beibeik liu dala tolu duké sira halo ho públiku en-jerál. Apezarde 39% respondente lider komunitária hateten katak sira kontaktu ona ho PNTL, maioria 59% lider komunitária la kontaktu ho PNTL iha tinan kotuk (Figura 4.1). Iha nivel distritál, porporsaun boot liu lider komunitária sira halo kontaktu ho PNTL iha tinan kotuk ne’ebé rejista iha distritu Dili (56%). Interesante mak, enkuantu lider komunitária sira 66% iha distritu Viqueque la kontaktu ho PNTL iha tinan kotuk, distritu ne’e rejista proporsaun boot liu respondente públiku en-jerál (18%) ne’ebé mak halo kontaktu ona ho Polísia. En-jerál, haree katak proporsaun boot liu lider komunitária sira duké públiku en-jerál maka halo interaksaun ho polísia, no ne’e konsistente ho knaar sentrál lider komunitária sira-nian iha seguransa lokál no rezolusaun konflitu.

LOSLOS LAE LARESPONDE

LAE LA HATENE LA RESPONDE

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

NASIONÁL 6 DISTRITU SIRA HOTU

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

LA HATENE

FIGURA 4.1

LOS LAE LARESPONDE

LA HATENE LOS LAE LA HATENE LA RESPONDE

TINAN IDA BA KOTUK NE’E IHA KA LAE ITA OU MEMBRU FAMILIA IDA KONTAKTU HO PNTL?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

39%

59%

1% 0%

12%

86%

2% 0%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

PNTL AND CITIZEN INTERACTION

Page 43: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

39

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Entre respondente públiku en-jerál no lider komunitária sira ne’ebé maka kontaktu ona ho PNTL iha tinan kotuk, razaun komún liu ba kontaktu ne’e maka atu kesár krime. Ho kontráriu, razaun komún liu ne’ebé hato’o hosi PNTL atu iha interaksaun ho sidadaun sira maka programa sensibilizasaun organiza hosi PNTL. Hanesan hatudu iha Figura 4.2, kiexa krime hanesan razaun ida hodi kontaktu PNTL identifika hosi 53% respondente públiku en-jerál no 47% hosi lider komunitária sira ne’ebé maka kontaktu ona ho PNTL iha tinan kotuk. Iha nivel distritál, keixa krime maka sai razaun komún liu entre respondente públiku en-jerál hosi distritu Dili (70%) no lider komunitária sira hosi distritu Aileu (71%). Porsentu ruanulu-resin-ualu hosi respondente públiku en-jerál ne’ebé halo kontaktu ho polísia iha tinan kotuk hala’o ida ne’e tanba sira hetan akuzasaun ba envolvimentu iha atividade kriminozu, enkuantu 44% hosi lider komunitária sira ne’ebé halo kontaktu ona ho polísia hato’o razaun ida ne’e ba sira-nia kontaktu ho PNTL.

FIGURA 4.2

LIDER KOMUNITÁRIA PUBLIKU EN JERÁL

IHA TINAN ULUK, SAIDA MAK SAI HANESAN RAZAUN PRINSIPAL BA ITA ATU KONTAKTU PNTL?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

WAINHIRA HATO’O REPORTAJEM BA IHA POLÍSIA

ITA ATENDE PROGRAMA EDUKATIVU ORGANIZA HOSI POLÍSIA

CHECK POINT BA VEIKLU HUSI OU SITUASAUN SEGURANSA RUMA

INVESTIGA HUSI POLÍSIA LIGA BA IHA INVESTIGASAUN KAZU RUMA

POLÍSIA KAER WAINHIRA ITA OU MEMBRU FAMILIA IDA TUIR DEMON-STRASAUN/PROTESTA

SELUK

LA HATENE

AKUZA INVOLVE IHA ATIVIDADE KRIMINAL RUMA

HASORU MALUN HO MEMBRU POLÍSIA NE’EBÉ HALO PATRULIA REGULAR

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

0%

15%

30%

45%

60%

28%

47%45%

44%

40%

53%

45%

4% 4%

6%

3%1%

2%

28%

7% 7%

2% 2%

Maski 40% hosi respondente públiku en-jerál halo interaksaun ho polísia enkuantu tuir hela programa sensibilizasaun organiza hosi PNTL, 28% de’it hosi lider komunitária sira halo interaksaun iha dalan ne’ebé hanesan (Figura 4.2). Entre grupu respondente rua ne’e, tipu interaksaun ida ne’e aas liu iha distritu Viqueque (PE = 49%; LK = 45%) no ki’ik liu iha distritu Bobonaro (PE = 20%; LK = 23%)¬.

Proporsaun ki’ik hosi respondente públiku en-jerál no lider komunitária sira (ida-idak 7%) hato’o katak sira halo interaksaun ho ofisiál polísia sira ne’ebé hala’o hela patrulla – proporsaun hanesan ne’ebé maka rejista ba tipu interaksaun ida ne’e iha 2008. Interesante mak, 22% hosi respondente polísia afirma katak sira halo interaksaun ho sidadaun sira bainhira hala’o hela patrulla rotina.

Polísia-nia versaun kona-ba sira-nia interaksaun ho sidadaun sira kontradís uitoan ho versaun ne’ebé fó hosi públiku en-jerál no lider komunitária sira.

Importante atu nota katak diferensia iha reklama ne’ebé halo hosi polísia no komunidade sira relasiona ho sira nia interaksaun ba malu ne’e dalaruma tanba fatór oioin. Haree ba númeru atividade sira PNTL nian ne’ebe envolve membru komunidade sira (atividade sira hasa’e sensibilizasaun, patrulla komunidade no halo keixa kona-ba krime), PNTL bele entende ne’e hanesan sira hala’o hela interaksaun ho komunidade regularmente. Maibé, hosi perspetiva populasaun ida ne’ebé komparativamente boot liu ne’ebé kompostu

Page 44: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

40

hosi sampel nasionál, atividade penetrasaun nasionál PNTL nian ladún natoon atu indika respondente públiku en-jerál no lider komunitária iha entendemento katak iha taxa interaksaun aas entre sira. Liután, maski versaun hosi respondente polísia no respondente la’ós PNTL sira la hanesan, maibé, rezultadu levantamentu ne’e kontinua hatudu katak iha avansu relasiona ho uzu de programa konsientizasaun nu’udar métodu ida hodi hametin relasaun entre komunidade no polísia. Iha 2008, 1% de’it hosi respondente públiku en-jerál no 9% hosi lider komunitária sira identifika programa konsientizasaun maka nu’udar fonte kontaktu entre sidadaun no polísia, kompara ho 40% no 28% respetivamente iha 2013.

En-jerál, no hanesan hatudu iha Figura 4.3, bainhira husu respondente polísia sira atu hato’o razaun rua komún liu PNTL halo kontaktu ho sidadaun sira, razaun komún liu ne’ebé sira hato’o maka interaksaun liuhosi programa konsientizasaun organiza hosi PNTL (87%). Liu metade (53%) hosi polísia hateten katak sira halo kontaktu ho sidadaun bainhira membru hosi públiku halo keixa kona-ba krime ruma.

Iha nivel distritál, polísia sira nia istória kona-ba sira-nia interaksaun ho sidadaun sira maka aas liu iha distritu Aileu, iha ne’ebé 34% hosi polísia sira ne’e afima katak sira halo interaksaun ho sidadaun sira bainhira sira hala’o hela patrulla rotina, enkuantu 13% de’it hosi respondente PNTL hosi distritu Viqueque mak halo interaksaun ho sidadaun sira liuhosi dalan ida ne’e. Kontráriamente, 1% no 3% de’it hosi respondente públiku en-jerál hosi distritu Aileu no Viqueque sira mak dehan nune’e.

FIGURA 4.3

TUIR MAI NE’E LISTA BUAT RUA NE’EBÉ MAK MAIORIA POLÍSIA SIRA HALO NUDAR MANEIRAIDA PARA KONTAKTU HO SIDADAUN SIRA? (PNTL)

SIDADAUN SIRA RELATA KRIME IDA BA POLÍSIA

PARTISIPA HO SIDADAUN SIRA PROGRAMA SOSIALIZASAUN NE’EBÉ POLÍSIA SIRA ORGANIZA

HETAN REVISTA HUSI POLÍSIA BA KARRETA NO SEGURANSA

SIDADAUN SIRA NE’EBÉ HETAN INKERITU HUSI POLÍSIA RELASIONA HO INVESTIGASAUN IDA

POLÍSIA HAPARA DEMONSTRASAUN / PROTESTA NE’EBÉ MAK SIDADAUN SIRA PARTISIPA

HASORU MALU HO SIDADAUN SIRA WAINHIRA HALO PATRULIA LOR-LORON

SELUK

SERVISU HAMUTUK HO SIDADAUN SIRA ATU IDENTIFIKA NO RESOLVE KRIME SIRA NO HARE

SIDADAUN SIRA HETAN AKUZASAUN TANBA INVOLVE IHA HAHALOK KRIME RUMA

0%

20%

40%

60%

80%

100%

87%

53%

10%

4%2% 3%

22%

15%

0%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

Hosi respondente públiku en-jerál ne’ebé hatudu katak sira kontaktu ona ho PNTL iha tinan kotuk, 51% kontaktu PNTL liuhosi xamada ba númeru telemóvel pesoál ofisiál nian, 48% dere ba 112 (servisu liña emerjénsia nasionál), no proporsaun hanesan (47%) bá eskuadra polísia. Hosi respondente lider komunitária ne’ebé hatudu katak sira kontaktu ona ho PNTL iha tinan kotuk, 58% kontakta PNTL liuhosi númeru telemóvel pesoál ofisiál nian. Kontráriu ho respondente públiku en-jerál nian, 37% de’it maka dere ba 112, enkuantu proporsaun boot liu (51%) diretamente bá eskuadra polísia. Kona-ba tempu resposta bainhira kontaktu PNTL, 24% hosi respondente lider komunitária no públiku en-jerál hateten katak polísia lori la to’o minutu 10 atu hatán ba sira-nia pedidu. Porsentu ruanulu-resin-ualu hosi respondente lider komunitária no 29% hosi públiku en-jerál hateten katak polísia lori liu oras ida atu responde ba sira-nia pedidu.

PNTL AND CITIZEN INTERACTION

Page 45: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

41

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Page 46: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

42

Page 47: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

43

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

PERFÍL NO DEZENPEÑU PNTL NIAN

5

Page 48: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

44

Enkuantu membru sira PNTL nian espresa satisfasaun ho nivel ida ne’ebé aas tebetebes ho sira-nia servisu agora, ofisiál barak liu ne’ebé maka tuir entrevista hatudu katak kontinua iha falta ne’ebé sériu iha nivel pesoál, ekipamentu komunikasaun, no motorizada atu garante manutensaun seguransa iha área ne’ebé maka sira servisu ba. Maski ho persepsaun hirak-ne’e, persepsaun polísia nian ne’e di’ak liu relasiona ho rekursu sira-ne’ebé disponivel ba sira iha 2008. Levantamentu 2013 mós haree hetan katak persepsaun públiku en-jerál no lider komunitária nian kona-ba dezenpeñu PNTL nian la’ós de’it hetan melloria kompara ho tinan ida liubá, maibé mós hetan melloria dramatikamente bainhira kompara ho levantamentu 2008 nian. Bainhira husu kona-ba sira-nia asesu ba sira-nia nivel dezenpeñu rasik, maioria ofisiál sira PNTL nian fiar katak sira hala’o servisu di’ak iha manutensaun seguransa iha sira-nia área operasaun nian. Bainhira husu respondente públiku en-jerál no lider komunitária sira atu deskreve polísia-nia papél sira, sira fiar katak papél prinsipál polísia mak atu serbí no respeita direitu no interese sidadaun hotu-hotu nian.

Kona-ba korrupsaun iha polísia nia laran, maioria respondente públiku en-jerál no lider komunitária sira fiar katak polísia la korruptu ka la hatene karik sira korruptu. Interesante mak, respondente PNTL ida hosi haat fiar katak ofisiál polísia korruptu. Rezultadu hirak ne’e hatudu katak modalidade korrupsaun iha PNTL bele liu akontese iha nivel aas iha instituisaun nia laran duké envolve sidadaun sira.

Aleinde dezafiu internu kona-ba korrupsaun, maioria respondente públiku en-jerál no lider komunitária sira identifika falta rekursu adekuadu hanesan dezafiu prinsipál ne’ebé maka polísia hasoru iha sira-nia komunidade. Resposta ida ne’e fó-sai hosi respondente sira PNTL nian, ne’ebé maioria hosi sira indentifika disponibilizasaun rekursu materiál barak maka importante hodi kombate krime.

Perkursu eskolár hosi respondente PNTL nian hatudu katak ofisiál sira iha nivel edukasaun aas liu média no hateten fatór altruísta hodi servi sira-nia país maka nu’udar razaun prinsipál hodi tama polísia. Hanesan ho rezultadu sira hosi 2008, nivel médiu edukasaun respondente polísia sira maka aas liu duké nivel médiu respondente públiku en-jerál nian iha nivel nasionál: 70% hosi respondente polísia kompleta ona sira-nia estudu sekundáriu, kompara ho 18% respondente públiku en-jerál. Husu respondente polísia sira, saida maka motiva sira hodi tama ba PNTL (Figura 5.1). Maioria maka hateten fatór altruísta ne’ebé maka lori sira hodi tama polísia: 63% hato’o katak sira tama tanba atu serbí sira-nia rai, enkuantu 29% hateten hakarak atu mantein lei no orden. Insentivu finanseiru maka razaun komún liu tuirmai ne’ebé maka sira hato’o, 4% hosi respondente hateten sira tama PNTL tanba oferese servisu di’ak ho osan ne’ebé seguru.

SA-IDA MAK MOTIVA ITA HODI SAI POLÍSIA? (PNTL)

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

FIGURA 5.1

LIGASAUN PESOAL

ATU BELE HTAN DE’IT SERVISU

SERVISU DI’AK HO SEGURANSAFINANSEIRU

KOMITMENTU ATU HALA’OLEI NO ORDEM

SELUK

SERVE RAI IDA NE

TRADISAUN FAMILIA NIAN

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

SATISFASAUNSERVISU5.1

PNTL PROFILE AND PERFORMANCE

Page 49: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

45

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Bainhira husu respondente polísia karik sira kontente ho servisu iha PNTL agora daudaun ne’e, barak liu (97%) hatudu sira kontente servisu ba polísia, no 2% de’it hosi respondente maka hatudu la kontente. Ofisiál sira hosi distritu Bobonaro hetan repondente ho proporsaun boot liu sente la kontente (5%), enkuantu 100% ofisiál sira hosi distritu Aileu ne’ebé tuir entrevista hateten kontente ho sira-nia servisu.

FIGURA 5.2

ITA KONTENTI HO ITA NIA SERVISU ORAS NE’ENU’UDAR POLÍSIA KA LA’E? (PNTL)

KONTENTI

LA KONTENTI

NEIN KONTENTI OULA KONTENTI

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

PNTL

1% 2%

97%

Enkuantu membru sira PNTL nian espresa nivel satisfasaun ne’ebé aas ho sira-nia servisu agora daudaun ne’e, ho totál kombinadu 57% hosi ofisiál sira ne’ebé tuir entrevista hatudu katak iha insufisiénsia ne’ebé sériu iha nivel pesoál no ekipamentu komunikasaun nian iha PNTL nia laran, enkuantu 52% fiar katak nivel insufisiénsia kona-ba karreta, motór, no kamiaun limita sira-nia kapasidade atu garante seguransa iha área sira ne’ebé maka sira servisu ba. Apezarde persepsaun ida ne’e, ida ne’e melloria drástika ida iha persepsaun polísia nian iha 2008 kona-ba rekursu sira ne’ebé disponivel ba sira, bainhira proporsaun PNTL nian ne’ebé aas liu hateten katak sira iha asesu ne’ebé la adekuadu ba rekursu sira, inklui motorizada (89%), ekipamentu komunikasaun (87%), no ekipamentu investigasaun nian (80%).

FIGURA 5.3

ITA KONTENTI HO ITA NIA SERVISU ORAS NE’ENU’UDAR POLÍSIA KA LA’E? (PNTL)

HO REKURSU TUIR MAI NE’E, OIN-SA MAK ITA ESPLIKA ADEQUADU ATU FOASISTENSIA PNTL ATU ASEGURA SEGURANSA IHA ITA NIA AREA ITA SERVISU BA? (PNTL)

NATON LA-DUN TO'O LA HATENE

FATIN SERVISU EN JERÁL

NIVEL STAFF NIAN

EKIPAMENTU INVESTIGASAUN NIAN

EKIPAMENTU KOMUNIKASAUN NIAN

KARRETA, TRUK NO MOTOR SIRA

MINA BA KARRETA / KOMBUSTIVEL

KILAT KA PISTOLA SIRA SELUK

LA-TO'OBARAK TEB-TEBES NEIN NATON OULA NATON

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

13. Hanesan indika ona iha Figura 5.3, respondente PNTL sira hetan opsaun hanesan ‘barak teb-tebes’, ‘naton’, ‘nein naton ou la naton’, ‘la-dun to’o’ no ‘la-to’o’ atu deskreve rekursu sira iha area ne’be sira serbisu ba. Kalkulasaun ba insufisiénsia halo liu hosi aumenta persentajen hosi ‘la-dun to’o’ no ‘la-to’o’, enkuantu kalkulasaun ba sufisiénsia halo liu hosi aumenta persentajen hosi ‘barak teb-tebes’ no ‘naton’.

Page 50: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

46

Levantamentu 2013 hetan katak públiku no lider komunitária sira nia persepsaun kona-ba PNTL nia dezenpeñu aumenta di’ak kompara ho tinan kotuk no persentajen ki’ik de’it mak dehan sai aat liu. Hanesan indika ona iha seksaun 4 hosi levantamentu 2008 no 2013, 1 de’it hosi 10 (12%) públiku mak reklama katak sira halo ona kontaktu ruma ho PNTL iha tinan ida ba kotuk. Ne’e konsiderasaun importante ida wainhira halo interpretasaun ba persepsaun públiku en-jeral nian ba PNTL-nia dezenpeñu. Espesifikamente, nivel konfiánsa ne’ebé sira hato’o bele kompriende nu’udar inspirasaun ka vontade ba polísia nu’udar instituisaun ida hodi fornese seguransa iha sira-nia respondente sira nia komunidade envezde konfiánsa ne’ebé tenki mai hosi prezensa PNTL nian. Iha sorin seluk, liu um-tersu respondente lider komunitária (39%) iha 2013 mak indika katak sira halo ona kontaktu ho PNTL iha tinan ida liubá. Haree ba papél importante ne’ebé mak lider komunitária sira halo iha rezolusaun haksesuk, sira-nia interpretasaun ba PNTL-nia dezenpeñu reflete liu interaksaun atuál ne’ebé sira halo ho PNTL. Ho konsiderasaun ne’e iha hanoin, no partida hosi ONU nian iha 2012, persepsaun kona-ba PNTL-nia dezenpeñu aumenta di’ak tebes iha 2013 (“di’ak liu barak”: públiku = 72%) kompara ho tinan ida liubá, iha ne’ebé respondente uitoan de’it mak (públiku = 1%; lider komunitária = 3%) mak hatete sai aat liu tan (Figura 5.4).

FIGURA 5.4

PUBLIKU EN JERÁL

LIDER KOMUNTÁRIA

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

KOMPARA HO SITUASAUN TINAN IDA LIU BA, ITA BELE KOALIA ITUAN KONA BA KOMPORTAMENTUEN JERAL HUSI PNTL DADAUN NE’E HANESAN… (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

A’AT LIU TAN LADUN A’AT HANESAN DE’IT LADUN DI’AK DI’AK LIU LA HATENE

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

4%2%

72%

77%

4%4%

20%

14%

1%3%

0%0%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

Observasaun hanesan ne’e la indika de’it katak iha ona melloramentu iha tinan ida ba kotuk, maibé iha mós melloramentu signifikante dezde 2008. Wainhira husu pergunta hanesan iha 2008, respondente públiku 46 no lider komunitária 42% deskreve PNTL-nia dezenpeñu nu’udar di’ak liu duké tinan ida ba kotuk. Iha 2008, rezidente distritu Dili 62% haree PNTL-nia dezenpeñu hanesan di’ak liu tinan ida ba kotuk; maski nune’e, iha 2013, respondente públiku 71% hosi distritu Dili sente hanesan ne’e.

Maioria respondente polísia sira (98%) hato’o katak PNTL presta serbisu di’ak iha manutensaun seguransa iha sira-nia área operasaun sira (Figura 5.5). 2% de’it mak marka PNTL-nia dezenpeñu la aat no la di’ak, no laiha ofisiál PNTL ida mak dehan aat. Rezultadu ne’e melloramentu hosi 2008 wainhira polísia 90% marka PNTL-nia dezenpeñu iha manutensaun seguransa hanesan di’ak, no 10% mak marka la aat no la di’ak.

DEZENPEÑUPNTL NIAN5.2

PNTL PROFILE AND PERFORMANCE

Page 51: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

47

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

OINSA ITA NIA EVALUASAUN BA PERFORMA PNTL NIAN ATUMANTEN SEGURANSA IHA AREA NE’EBÉ ITA SERVI BA? (PNTL)

FIGURA 5.5

DI’AK

LA DI’AK LIU – LA A’AT LIU

LA DI’AK

LA HATENE

PNTL

2%

98%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

Wainhira husu ba públiku no lider komunitária sira atu marka sira-nia komunidade nia konfiánsa iha PNTL hodi mantein pas no seguransa, grupu rua ne’e responde ho pozitivu (Figura 5.6). Respondente públiku (91%) no lider komunitária (92%) espresa konfiánsa boot, sa’e hosi rezultadu 2008 (públiku = 84%; lider komunitária = 77%). Iha 2013, respondente públiku 6% no lider komunitária 7% iha konfiánsa uitoan de’it iha polísia-nia kompromisu hodi prevene krime.14 Proporsaun ki’ik hsi kada grupu mak iha konfiánsa uitoan ka laiha konfiánsa ba polísia. En-jerál, iha 2013, respondente públiku 97% iha entre konfiánsa boot ka konfiánsa balu ba PNTL-nia kompromisu hodi prevene krime iha sira-nia komunidade. Rezultadu ne’e refleta duni Levantamentu Lei no Justisa 2013, iha ne’ebé respondente sira 96% indika iha konfiánsa ba polísia.

14. Iha 2008, sukat konfiánsa uza eskalaun pontu-haat ne’ebé inklui “konfiánsa boot,” “konfiánsa balu,” “konfiánsa uitoan,” no “laiha konfiánsa .” Iha 2013, eskalaun ne’e ajusta tiha ba eskalaun pontu-lima ida ke iha liu ekilibriu ho addisaun “neen iha konfiasa no neen laiha konfiánsa .” Iha posibilidade katak ho inkluzaun hosi variabel dalima ne’e kontribui ona redusaun iha respondente sira nia sentiment “konfiánsa balu”, maibé dalaruma la posivel atu afeita persentajen hosi resposta “konfiánsa boot” Ajustamentu ba eskalaun ne’e diskuti klean liu Apendise I. Metodolojia.

Page 52: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

48

OINSA ITA NIA EVALUASAUN BA PERFORMA PNTL NIAN ATUMANTEN SEGURANSA IHA AREA NE’EBÉ ITA SERVI BA? (PNTL)

LIDER KOMUNITÁRIA PUBLIKU EN JERÁLPNTL

FIGURA 5.6

TUIR ITA NIA HANOIN, BO’OT OINSA KOMUNIDADE NIA FIAR BA FATIN NE’EBE ITA SERVE BA IHA KAPASIDADE PNTL ATU APOIU DAME NO MANTEIN SEGURANSA? (LIDER KOMUNITÁRIA, PUBLIKU EN JERÁL & PNTL)

FIAR TEB-TEBES FIAR UITUAN LADUN FIAR LA FIAR INDIFERENTE LA HATENE

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0% 0% 0% 0%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

97%

92% 91%

2%

7% 6%

1% 0% 1% 1% 0% 1% 0%2%

Ofisiál polísia entrevistadu sira iha hanoin ne’ebé hanesan ho públiku sira: respondente PNTL 98% fiar katak públiku sira iha konfiánsa boot ba PNTL-nia kompromisu no kapasidade atu mantein pas no seguransa iha sira-nia área operasaun. 2% de’it mak hanoin katak komunidade sira iha konfiánsa balu ba PNTL-nia kompromisu no kapasidade atu mantein pas no seguransa. Laiha PNTL entrevistadu ida mak fiar katak komunidade sira ladún iha konfiánsa ba PNTL sira nia kompromisu no kapasidade hodi mantein pas no seguransa.

Levantamentu ne’e mós husu públiku no lider komunitária sira pergunta espesífiku balu kona-ba polísia-nia hahalok. Entrevistadór sira lee deklarasaun haat no husu ba respondente sira atu hili ida ne’ebé deskreve di’ak liu papél polísia nian iha sira-nia komunidade (Figura 5.7). Deklarasaun sira ne’e kompostu hosi esterotipe kona-ba polísia sira – negativu no pozitivu – relasiona ho interese ne’ebé mak polísia sira serbí.

LIDER KOMUNITÁRIA PUBLIKU EN JERÁL

FIGURA 5.7

STATEMENTU HIRAK TUIR MAI NE’E IDA NE’EBÉ MAKA REFLETA POLÍSIA NIA SERVISU IHAITA NIA KOMUNIDADE?: “PNTL SERVE...” (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

...NO RESPEITU DIRE-ITU NO INTERESE SIDADAUN HOTU

NIAN

...DEIT SIRA NIA INTERESE PRIVA-

DO

...INTERESE LIDERANSA

POLITIKA SIRA

...INTERESE BA DEIT GRUPO

SELESIONADU SIRA

LA HATENE RESPONDENTE HILIATU LA RESPOSTA

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

0%

20%

40%

60%

80%

100%

PNTL PROFILE AND PERFORMANCE

Page 53: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

49

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Kuaze respondente públiku (91%) no lider komunitária hotuhotu (94%) konkorda katak polísia serbí no respeita sidadaun hotu nia direitu no interese. Respondente uitoan de’it mak fiar polísia-nia papél iha sira-nia komunidade mak prinsipálmente hodi serbí lider polítiku sira nia interese, grupu balu ka polísia-nia interese. Levantamentu ne’e inklui mós pergunta hanesan ne’ebé hakarak sukat públiku no lider komunitária sira nia hanoin kona-ba nivel korrupsaun iha polísia-nia serbisu ne’ebé serbí ba komunidade sira (figura 5.8). Kompara ho 2008, públiku uitoan liu (57% iha 2013; 59% iha 2008) no respondente lider komunitária (60% iha 2013; 68% iha 2008) agora sente katak ofisiál PNTL ne’ebé mak serbí sira-nia komunidade la korruptu. Iha 2013, públiku 8% no respondente lider komunitária 14% fiar katak ofisiál PNTL balu dalaruma korruptu, enkuantu públiku 6% no lidé komunitária 4% fiar katak ofisiál PNTL sira ne’ebé mak serbí sira-nia komunidade sempre korruptu – aumenta uitoan hosi 2008 (públiku = 4%; lider komunitária = 3%).

2008

2013

2013

FIGURA 5.8

IHA TERMUS DE KORUPSAUN, RESPOSTA HIRAK TUIR MAI

NE’E NE’EBÉ MAK DIAK TUIR ITA NIA HARE MEMBRU PNTL

SIRA NE’EBÉ SERVE IHA ITA NIA KOMUNIDADE?

Polísia korupsaun involve iha uza sala pozisaun ho poder ne’ebé iha

hodi atinje interese pesoal, foti asaun la honestu, hetan “suap”, viola

konfiansa publiku nian no/ou partisipa iha laran hodi proteje krime

organizadu. Iha termus de korupsaun, resposta hirak tuir mai ne’e

ne’ebé mak di’ak tuir ita nia hare membru PNTL sira ne’ebé serve iha

ita nia komunidade?

Iha termos de korupsaun iha policia, saida mak ita fiar hanesan

tipus bain-bain husi hahalok ne’ebé ilustradu husi ofisiais koruptu

sira?

NUNKA KORUPTU

KORUPTU

SEMPRE KORUPTU

LA HATENE

LA RESPONDE

NUNKA KORUPTU

KADABES KORUPTU

SEMPRE KORUPTU

LA HATENE

POLÍSIA PARTISIPA IHA NO PROTEJEKRIME ORGANIZADU

POLÍSIA HALA’O HAHALOK LA HONESTUOU ESTRAGA FIAR PUBLIKU NIAN

POLÍSIA UZA SALA SIRA NIA POZISAUNIHA PODER BA IHA INTERESE PESOAL

LA HATENE

LIDERKOMUNITÁRIA

PUBLIKUEN JERÁL

LIDERKOMUNITÁRIA

PUBLIKUEN JERÁL

LIDERKOMUNITÁRIA

PUBLIKUEN JERÁL

68%

16

%

13%

3%

59%

19%

5%

13%

4%

60%

2

2%

14%

4%

57%

3

0%

8%

6%

62%

3

3%

5%

73%

14%

12%

1%

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

CL: n - 76, MOE - 10.75%

GP: n - 253, MOE - 6.16%

Iha 2008, respondente públiku 19% no lider komunitária 13% indika katak sira la hatene karik ofisiál polísia sira envolve iha korrupsaun. Haree ba persentajen respondente aas iha 2008 ne’ebé la hatene loloos saida mak korrupsaun, levantamentu 2013 esplika ho klaru saida mak polísia korruptu ba respondente sira hanesan “envolve abuzu pozisaun de podér hodi manan interese pesoal; hahalok la honestu; simu subornu, viola públiku-nia fiar; no/ka partisipa iha no proteje krime organizadu sira (Figura 5.8). Apezarde klarifikasaun ne’e, kuaze um-terso hosi respondente públiku (30%) no lideransa komunitária ida hosi lima (22%) labele avalia nivel korrupsaun komete hosi polísia iha sira-nia área hela fatin. Tendénsia hosi respondente sira ne’ebé mak la iha serteza kona-ba nivel korrupsaun iha polísia dalaruma nu’udar indikasaun hosi falta koñesimentu kona-ba korrupsaun iha instituisaun ne’e nia laran, envezde falta de kompriensaun hosi termu korrupsaun ne’e rasik. Haree ba katak respondente públiku 87% no lider komunitária 82% hatete katak entre polísia korruptu ka sira la hatene se polísia sira korruptu, haree ba hanesan iha sentimentu jerál ida hosi populasaun kona-ba ida ne’e.

Wainhira husu ba ofisiál PNTL kona-ba korrupsaun polísia, respondente sira 63% dehan katak PNTL sira nunka korruptu no 12% seluk dehan sira laiha serteza. Interesante mak, ofisiál polísia sira 6% hatete katak ofisiál polísia balu sempre korruptu no 19% seluk hatete katak polísia dalaruma korruptu (Figura 5.9).

Page 54: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

50

2013

2013

FIGURA 5.9

Korupsaun involve uza sala pozisaun hodi uza poder ba interese

pesoal, servisu la honestidade, hetan suap ou hamonu fiar publiku

no/ou partisipa iha no proteje krime organizado. Iha termus korup-

saun, ita hanoin katak iha membru PNTL balun involve ka lae?

Iha termus de polísia koruptu, saida mak ita fiar hanesan tipo

komun husi hahalok ilustradu hosi ofisiais sira ne’ébe koruptu?

NUNKA KORUPTU

KADABES KORUPTU

SEMPRE KORUPTU

LA HATENE

POLÍSIA LA HONESTU OU HAMONUFIAR PUBLIKU

POLÍSIA UZA SALA SIRA NIA POZISAUNHODI UZA PODER BA INTERESE PRIVADU

POLÍSIA PARTISIPA IHA, NO PROTEJEKRIME ORGANIZADU

LA HATENE

78%

2

0%

1% 1%

63%

19

%

12%

6

%

PNTL

PNTL

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%

PNTL: n - 186, MOE - 6.75%

Enkuantu maioria respondente públiku no lider komunitária sira fiar PNTL la korruptu, polísia ida hosi haat (25%) fiar katak membru polísia balu korruptu. Liutan, 89% respondente hosi públiku no lider komunitária iha 2013 fiar katak polísia trata individual no familia sira ne’ebé buka tulun hosi PNTL hodi rezolve krime ruma ho respeitu no profesionál. Ne’e sujere katak modalidade korrupsaun iha PNTL dalaruma ladún la envolve sidadaun sira (ezemplu, subornu) no dalaruma bele akontese iha nivel oioin iha instituisaun ne’e nia laran. Korrupsaun tipu hanesan ne’e públiku sira lahatene, ne’e mak halo persentajen boot hosi respondente sira fiar katak polísia sira la korruptu ka sira la hatene polísia sira korruptu duni. Ne’eduni, ita bele konklui katak PNTL ne’e nu’udar instituisaun ida ke relativamente taka no laiha diferensa ho polísia sira iha rai selseluk, iha ne’ebé korrupsaun la sempre klaru ba ema liur sira no korrupsaun ne’ebé akontese iha instituisaun nia laran dalabarak proteje tiha internalmente.

Hosi 25% ofisiál polísia sira ne’ebé indika iha levantamentu 2013 katak membru PNTL balu entre sempre kroruptu ka dalaruma mak korruptu, entrevistadór sira husu pergunta tutan ida ba sira atu identifika hahalok komún liu ne’ebé mak ofisiál korruptu ida hatudu (Figura 5.9). Maioria PNTL hosi grupu ida ne’e (78%) hatete katak polísia korruptu sira abuza sira-nia pozisaun poder ba interese privadu nian, enkuantu 20% deskreve hahalok korruptu kompostu hosi polísia sira la honestu ka viola públiku nia fiar. Levantamentu 2013 ne’e investiga liután impunidade iha polísia nia laran, no hetan katak ofisiál ida hosi tolu ne’ebé mak katak iha korrupsaun iha instituisaun polísia nia laran mós fiar katak polísia sira ne’ebé mak korruptu livre hosi kastigu.

PNTL PROFILE AND PERFORMANCE

Page 55: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

51

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Iha 2013, maioria respondente públiku no lider komunitária sira fiar katak falta rekursu ne’ebé natoon (hanesan ekipamentu no ema) mak sai nu’udar dezafiu prinsipál polísa sira hasoru iha sira-nia serbisu iha komunidade (Figura 5.10). Iha 2008, públiku no lider komunitária identifika dezafiu boot tolu polísia sira hasoru iha komunidade mak hanesan tuirmai: falta rekursu ne’ebé natoon (publíku = 36%; lider komunitária = 51%), kuran formasaun (públiku = 12%; lider komunitária = 18%), no falta konfiánsa hosi komunidade (públiku 8%; lider komunitária = 5%). Iha 2013, liu metade hosi respondente públiku (55%) no lider komunitária (68%) mak sira falta rekursu ne’ebé natoon (hanesan ekipamentu no ema) nu’udar dezafiu prinsipál polísia sira enfrenta iha sira nia komunidade. Dezafiu segundu ne’ebé identifika mak – formasaun ne’ebé la natoon – sita hosi respondente uitoan liu: 10% de’it hosi respondente públiku no lider komunitária 8%. Porsentu sia hosi respondente públiku no 14% hosi lider komunitária fiar katak polísia-nia kbiit la natoon atu to’o ba fatin hotu-hotu iha distritu ida nia laran mak sai nu’udar dezafiu boot liu PNTL sira hasoru. Porsentu tolu hosi respondente públiku no menus 1% hosi líder komunitária (0.3%) mak fiar katak dezafiu boot liu polísia sira hasoru mak falta konfiánsa ka apoiu hosi komunidade. Respondente hosi públiku sira (17%) no 5% hosi líder komunitária la konsege hatete sai saida mak sai nu’udar dezafiu boot liu polísia sira hasoru iha sira-nia área.

LID

ER

KO

MU

NIT

ÁR

IAPU

BLI

KU

EN

JER

ÁL

2013

2008

2013 DEIT

2013 DEIT

2008 DEIT

2008 DEIT

FIGURA 5.10

SAIDA MAK ITA KONSIDERA HANESAN DEZAFIU NE’EBÉ SERIU LIU HASORU HUSI PNTLIHA LOKALIDADE IDA NE’E DADAUN NE’E? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

LA FO KOMITMENTU ATU PREVENE KRIME

LA IHA REKURSU ADEKUADU

POLÍSIA MENUS ADEKUADU TREINAMENTU

POLÍSIA SIRA SAI SUBJEITU ATUINTERFERE HUSI POLITUKUS

POLÍSIA HALO ABUZU PODER BA SIRA NIA POZISAUN NO BA BENEFISIU PESOAL

POLÍSIA SIRA LA BELE ATU TO'O BA IHA AREAS BARAK IHA DISTRITU IDA (2013 DE’IT)

SELUK

POLÍSIA LA IHA KONFIANSA NO LA IHASUPORTA HUSI KOMUNIDADE

LA HATENE

LA RESPONDE (2008 DE’IT)

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

Respondente PNTL sira identifika dezafiu seluk ida fali hosi sira ne’ebé mak identifika hosi grupu respondente sira seluk (Figura 5.11). Interesante mak, iha 2013, PNTL alista dezafiu ne’ebé hanesan sira alista iha 2008: kuaze respondente polísia hotu-hotu (92%) dehan sira-nia rekursu umanu la to’o, no liu metade (51%) mak konsidera katak fundu la natoon hodi investiga kazu sira no hala’o funsaun sira seluk. Dezafiu seluk haree hanesan mihis ona: 6% dehan katak falta de formasaun (56% iha 2008), no 2% de’it mak hatete interferénsia polítika sai nu’udar dezafiu boot ba polísia-nia serbisu (12% iha 2008).

DEZAFIU SIRA NE’EBÉ POLÍSIA HASORU5.3

Page 56: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

52

Enkuantu iha 2013, 2% de’it hosi ofisiál polísia sira mak identifika interferénsia polítika hanesan dezafiu boot, interesante mak 45% hosi ofisiál polísia sira identifika interferénsia hosi elite lokál sira15 hanesan dezafiu boot ida ne’ebé polísia sira enfrenta iha área ne’ebé sira serbisu ba. Rezultadu ne’e prevalente liu iha distritu Aileu (66%), distritu ida ne’ebé mak hatete katak sira nia rekursu umanu mós la natoon (96%) hanesan dezafiu boot ida ba polísia sira iha distritu ne’ebá.

FIGURA 5.11

POLÍSIA LA IHA KONFIANSA NO LA IHASUPORTA HUSI KOMUNIDADE

SAIDA MAK ITA KONSIDERA HANESAN DEZAFIUS 3 NE’EBÉ MAK SERIU LIU HASORU POLÍSIA IHA FATIN NEEBÉ ITA SERVISU BA DADAUN NE’E? (PNTL)

IHA REKURSU UMANU NE'EBÉ LIMITADU

FALTA DE EKIPAMENTU NE’EBÉ NESESÁRIU

FALTA DE ORSAMENTU

POLÍSIA SIRA HETAN INTERFERENSIAHUSI POLITIKUS

POLÍSIA ABUZA SIRA NIA PODER BAOSAN OU BENEFISIU PESOAL

POLÍSIA SIRA HETAN INTERFERENSIAHUSI ELITE LOKAL SIRA

FALTA DE TREINAMENTU NE’EBÉ ADEKUADU

POLÍSIA SIRA LA IHA KONFIDENSIA NO SUPORTA HUSI KOMUNIDADE SIRA NE’EBÉ SIRA SERVI BA

POLÍSIA LA IHA VONTADE

RELASAUN NE’EBÉ FRAKU ENTREKOMUNIDADE HO POLICIA

SELUK

LA HATENE

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

0% 20% 40% 60% 80% 100%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

Iha 2008, polísia sira fiar katak fó formasaun di’ak liu (88%) no ekipamentu (74%) mak pasu xave hodi bele hadi’ak kapasidade polísia sira nian hodi kombate krime iha área ne’ebé sira serbisu ba. Iha 2013, resposta ne’ebé hanesan fó hosi 79% no 86% respondente respetivamente.

FORNESE POLÍSIA EKIPAMENTU NE’EBÉ DIAK LIU TAN

FORNESE TREINAMENTU NE’EBÉ DI’AK LIU TAN BA POLÍSIA

FORNESE REKURSUS MATERIAL BARAK LIU TAN BA POLÍSIA ATU BELE KOMBATE KRIME

FOTIA ASAUN FIRME HASORU POLÍSIA NE’EBÉ MAK ABUZA SIRA NIA PODER

PROMOVE KOMUNIKASAUN NO KOOPERASAUN NE’EBÉ DIAK LIU TAN ENTRE POLÍSIA HO MEMBRU KOMUNIDADE

HASA’E SALARIU, BENEFISIU NO INSENTIVA POLÍSIA NIAN

LA HATENE

FIGURA 5.12

TUIR ITA NIA OPINIAUN, PASU NE’EBÉ MAK ITA BELE FOTI ATU BELE HASAÉ KAPASIDADE POLÍSIA SIRA ATU BELE KOMBATE KRIME IHA FATIN ITA SERVISU BA? (PNTL)

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

0%

20%

40%

60%

80%

100%

87% 86%

79%

42%

22%

33%

1%

PNTL PROFILE AND PERFORMANCE

15. Termu ‘elite lokal’ refere ba lider relevante sira iha nivel komunidade, enkuantu influénsia polítika refere ba interferénsia mai hosi partidu polítika ka sira nia lider iha nivel estadu no instituisaun.

Page 57: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

53

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Iha 2008, 68% polísia sira fiar katak importante tebes atu fó rekursu material hodi bele kombate krime, no maioria 87% iha 2013 mós identifika rekursu material nu’udar nesesidade prinsipál (Figura 5.12). Polísia 42% sira katak promove komunikasaun no kooperasaun di’ak liu entre polísia ho komunidade sira ne’ebé mak sira serbisu ba bele hasa’e PNTL-nia kapasidade hodi kombate krime, enkuantu polísia ida hosi tolu (33%) indika ba importánsia hosi insentivu boot – hanesan aumenta saláriu no benefisiu seluk – hodi hasa’e kapasidade (dalaruma liuhosi haboot kompromisu) hosi PNTL hodi kombate krime. Interesante mak, ofisiál polísia ida hosi lima (22%) indika katak presiza foti medida firme hasoru polísia sira ne’ebé mak abuzu sira-nia autoridade.

Page 58: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

54

Page 59: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

55

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

HAHALOK BUKA JUSTISA

6

Page 60: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

56

Númeru keixa krime nian kontinua aas no hanesan ho nivel 2008 no lider komunitária sira iha posibilidade boot liu respondente públiku dala rua atu esperiénsia krime iha sira-nia familia iha tinan ida kotuk. En-jerál, vítima sira buka tulun uluk hosi PNTL barak liu uitoan fali sira bá buka tulun hosi xefe-suku ka aldeia, no indika katak krime barak mak la kesár ka hato’o ba polísia. Vítima sira ne’ebé mak buka PNTL-nia tulun hato’o katak iha aumentu iha polísia sira nia profesionalizmu, no iha redusaun boot iha keixa sira kona-ba polísia sira abuza fizikamente no verbalmente vítima sira. Maibé, iha mudansa signifikante ida hosi 2008, maioria vítima sira ne’ebé ba buka tulun hosi PNTL, PNTL haruka sira fila fali ba lider komunitária sira hodi buka rezolusaun finál no proporsaun kazu uitoan de’it mak lori to’o ba iha sistema justisa formál. Kompara ho 2008, satisfasaun ho rezultadu ba sira ne’ebé mak bá buka tulun hosi PNTL aumenta hosi persepsaun respondente públiku no lider komunitária sira. Maski maioria krime no haksesuk rezolve iha nivel komunidade, PNTL sei iha knaar no envolve iha maneira balu iha rezolusaun susesu rejistadu balu. En-jerál, iha ona mudansa iha preferénsia ipotétiku no asaun real hosi sidadaun sira afavór liu ba asesu ba xefe suku sira duké PNTL no lia-na’in sira.

Atu bele kompriende dinámika hosi hahalok buka justisa iha Timor-Leste, levantamente ne’e buka atu avalia prevalénsia hosi tipu oioin krime no hodi identifika asaun saida mak públiku no lider komunitária sira foti wainhira sira sai vítima ba krime ruma. Fundasaun Ázia nia esperiénsia serbisu hamutuk ho advogadu, lider komunitária, vítima no PNTL hatudu katak maioria vítima sira susár atu distinge entre problema legál sivíl no kriminál. Ambiguidade ida ne’e parsialmente tanba nivel koñesimentu legal ne’ebé uitoan iha Timor-Leste hosi públiku no mós hosi PNTL nia laran rasik. Falta de koñesimentu ne’e dalabarak bele halo ema buka justisa sira foti asaun ba kazu sira bazeia ba “ki’ik” ka “boot” envezde kazu sivíl ka kriminál. Ezemplu hosi kazu ki’ik sira mak violénsia doméstika ne’ebé la rezulta ema ruma kanek ka ran sai,16 na’ok buat ki’ik, haksesuk rai ki’ik sira. Ezemplu hosi problema “boot” mak inklui violénsia doméstika ne’ebé halo kanek ka ran sai, na’ok sasan boot, hada’u rai no oho-ema. Iha kazu barak, problema ki’ik sira mak problema sira ne’ebé xefe suku ka lider komunitária seluk bele uza sira-nia influénsia hodi afeita medida ne’ebé mak keixadór sira hili, tanba komunidade sira fiar katak insidente ne’e relasiona ho interese komunál no katak problema ki’ik sira bele rezolve di’ak liu iha suku laran. Iha sorin seluk, problema boot sira mak dalabarak relasiona ho konflitu entre grupu liur sira (ezemplu ho suku seluk ka ho populasaun sira iha fronteira distritál) ka problema sira ne’ebé mak konsidera boot liu fali lider komunitária sira nia kapasidade atu halo mediasaun (ezemplu, oho-ema ka violénsia ho eskalaun boot).

Iha levantamentu PPK 2008, iha ne’ebá bele nota katak ema buka justisa sira iha reasaun primeiru oioin wainhira sira hasoru krime ruma, inklui sira bá buka xefe-suku, envolve membru komunidade, negosia direitamente ho parte ne’ebé halo sala, halo retribuisaun (balas demdam) no buka tulun hosi PNTL. Enkuantu resposta sira ne’e posivel hotu - no dalaruma uza aprosimasaun oioin, rezultadu levantamentu ne’e hamosu pergunta boot ida: karik iha inefisiénsia ruma iha setór justisa iha interfase entre medida tradisionál no medida PNTL nian? Ho liafuan seluk, bá sé uluk vítima sira buka tulun wainhira sira enfrenta krime ruma? Karik ema refere sira ba atór seluk no sé mak rezolve maioria tipu krime balu no sé mak rezolve maioria tipu krime seluk? Levantamentu 2013 ne’e koko atu responde pergunta sira ne’e liuhosi haktuir dalan ne’ebé mak vítima sira hili nu’udar resposta primeiru to’o hetan rezolusaun final, no identifika sé mak marka prezensa wainhira halo rezolusaun finál. Maski presiza halo análize kle’an liu, levantamentu ne’e espera katak iha kompriensaun inisiá kona-ba grupu sira ne’ebé mak efisiente liu rezolve tipu krime balu sei tulun setór justisa atu fo – no ema buka justisa sira asesu – ba rezolusaun sira ne’ebé mak justu no efisiente liu.

16. Kestaun boot no ki’ik hosi violénsia doméstika nu’udar buat kontensiozu ida iha Timor-Leste. Levantamentu ne’e la foti pozisaun ruma relasion ho kestaun ne’e alende hakarak hatete de’it katak violénsia doméstik ne’e topiku ida no sai nu’udar fatór determinante iha vítima sira nia desizaun atu buka tulun hosi polísia. Maski Lei Kontra Violénsia Doméstik deklara katak violénsia doméstika nu’udar krime ida, diskusaun grupu foku ne’ebé programa

JUSTICE-SEEKING BEHAVIOR

Page 61: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

57

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Levantamentu 2013 inklui pergunta ipotétika lubuk ida ne’ebé koko esplora ema-nia persepsaun relasiona ho disponibilidade hosi, no preferénsia ema nian ba mekanizmu hodi rezolve tipu krime espesífiku balu. Pergunta sira ne’e mós koko atu identifika oinsá preferénsia sira ne’e muda ona dezde tinan 2008. Iha kraik, relatóriu ne’e kompara mudansa sira ne’ebé mak iha ema-nia perspesaun kona-ba medida balu ne’ebé mak ema bele foti wainhira sira hasoru krime ruma. Liuhosi maneira ne’e, relatóriu ne’e hakarak atu identifika disponibilidade hosi fornesimentu seguransa versus efisiénsia (ka falta ruma hosi ne’e) relasiona ho foti medida espesífiku balu. Rezultadu ne’e hatudu katak maioria haksesuk no krime ikus-mai rezolve tiha iha nivel komunidade duké rezolve liuhosi sistema justisa formál.

Haksesuk kona-ba RaiHada’u rai identifika ona nu’udar haksesuk ka krime ida ne’ebé mak ema barak hasoru tantu iha levantamentu tinan 2008 no tinan 2013 nian.17 Pergunta ne’ebé mak husu ba respondente sira mak medida primeiru saida mak sira hanoin hetan wainhira ema seluk ida mai okupa tiha sira-nia rai rohan no ema ne’e eziji katak nia mak rai-na’in loloos hosi rai rohan ne’e. Dadus hosi Figura 6.1 hatudu katak, hosi 2008 to’o 2013, públiku en-jerál nia preferénsia muda ona afavor liu hodi buka rezolusaun ba kazu refere liuhosi xefe-suku sira (51% iha 2013; 28% iha 2008); proporsaun respondente ne’ebe mak prefere rezolve liuhosi lian-na’in sira tun ona hosi 37% iha 2008 ba 27% iha 2013), no PNTL mós tun hosi 20% iha 2008 ba 15% iha 2013. Lider komunitária sira nia resposta kona-ba involve lia-na’in sira hodi rezolve tipu haksesuk ka krime ne’e mós tun hosi 38% iha 2008 ba 28% iha 2013, maibé iha iha aumenta ba preferénsia involve xefe-suku atu rezolve tipu haksesuk ka krime ne’e (20% iha 2008 no 28% iha 2013) no mós ba PNTL (15% iha 2008 no 20% iha 2013). Rezultadu sira ne’e bele interpreta nu’udar konsolidasaun preferénsia hosi lider komunitária sira atu uza konsellu suku no envolve PNTL iha kazu espesífiku balu. Interesante mak, lider komunitária ladún hakarak halo negosiasaun direita (13% iha 2013; 23% iha 2008).

20

08

20

13

LIDER KOMUNITÁRIA PUBLIKU EN JERÁL

FIGURA 6.1

SAIDA MAK ULUK NANAIN ITA HALO WAINHIRA EMA RUMA OKUPA ITA NIAN RAI ROHAN IDA NO HATETEN KATAK NIA IHA DIREITU BA RAI NE’E? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

KONSULTA HO NGO LOKAL IDA (2008 DE’IT)

KONSULTA HO ORGANIZASAUNAJUDUS LEGAL IDA (2013 DE’IT)

2008

2013

HUSU TULUN HUSI PNTL

NEGOSIA HO EMA NE’EBE MAK ITAHANOIN RESPONSAVEL

BUKA ASISTENSIA HUSI MEMBRU FAMILIAOU MEMBRU KOMUNIDADE SIRA SELUK

BUKA TULUN HUSI LIA NAIN/ADAT

HUSU TULUN HUSI XEFE SUCO

HALO REASAUN HASORU EMA NE’EBÉ ITAHANOIN RESPONSAVEL BA KARAU NE’EBÉ LAKON

LA HALO BUAT IDA

SELUK

LA HATENE

15% 23%

4

%

38%

20% 0%

0

%

0

%

0

%

1%

20% 9%

3

%

37%

28% 1%

0

%

1

%

1%

0

%

20% 13%

6

%

28%

28% 0%

0

%

3

%

0

%

1%

15% 4%

1%

27%

0%

1

%

0

%

1%

0

%

51%

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

REZOLUSAUN SIRA NE’EBÉ PREFERE LIU BA TIPU HAKSESUK NO KRIME BALU6.1

Page 62: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

58

Mudansa hosi lia-na’in ba xefe-suku nu’udar preferénsia kontaktu primeiru hodi rezolve haksesuk rai interesante duni: istorikamente, ema haree lia-na’in sira nu’udar ema sira ne’ebé mak iha koñesimentu barak liu kona-ba na’in ba rai. Dalaruma atensaun ne’ebé mak aumenta ba rai-rohan (cadaster) ne’e tanba impaktu hosi projeitu Ita Nia Rai no debate barak kona-ba lei rai nian, ema agora buka kontratu rai ne’ebé seguru liuhosi prosesu administrasaun governu nian no tan ne’e sira sente katak xefe-suku sira dalaruma iha asesu di’ak liu duké lia-na’in sira. Maski nune’e, klaru katak lia-na’in sira sei iha papél importante iha rezolusaun haksesuk rai tantu iha lider komunitária no públiku en-jerál nia matan – maski la’os papél prinsipál. Mudansa ne’e bele indika mós mudansa alargada iha sosiedade Timor-oan nia leet iha ne’ebé atór tradisionál sira ne’ebé mak laiha mandatu iha tempu modernu sai la relevante, maibé atór tradisionál sira ne’ebé mak iha papél iha tempu modernu sei mantein ka aumenta tan sira-nia papél hanesan xefe-suku sira. Ka ida ne’e bele indika mós katak sistema utilizasaun rai tradisionál lakon daudaun sira nia influénsia no sentidu.

Violénsia Doméstika Ho violénsia doméstika nu’udar krime ne’ebé mak prevalente liu depoiz de krime seluk ida, iha pergunta ida mak husu ba respondente sira atu responde saida mak sira nia resposta primeiru karik sira nia familia feto ida ka belun ida sofre asaltu fíziku hosi nia laen (Figura 6.2). Iha 2008, laiha preferénsia klaru, maioria lider komunitária sira hili entre PNTL (29%) ka lia-na’in (30%) nu’udar sira nia pontu kontaktu primeiru; públiku en-jerál sira fahe sira nia preferénsia ho hanesan entre envolve negosiasaun direita (16%) no buka tulun hosi PNTL (19%), membru familia (18%), lia-na’in (ema nia preferénsia ba lia-na’in sira boot uitoan ho 26%), ka xefe-suku (14%) Iha 2013, númeru atór identifikadu tun, no PNTL no xefe-suku identifikadu hosi lider komunitária sira (50% no 16% respetivamente) no ho persentajen ida kuaze hanesan hosi públiku (33% no 29% respetivamente nu’udar pontu kontaktu preferidu primeiru iha kazu violénsia doméstika sira. Respondente mane no feto sira hatudu preferénsia ne’ebé hanesan, hanesan mós ho rezultadu iha 2008, hatudu katak grupu rua ne’e muda ona sira nia persepsaun iha tinan lima nia laran. Razaun ida ne’e mak aprovasaun Lei Kontra Violénsia Doméstika iha 2010 no governu nia investimentu boot iha edukasaun públiku kona-ba lei ne’e.

20

08

20

13

LIDER KOMUNITÁRIA PUBLIKU EN JERÁL

FIGURA 6.2

SAIDA MAK ULUK NANIN ITA HALO WAINHIRA MEMBRU FAMILIA / KOLEGA FETO IDA FIZIKAMENTE HETAN ASALTU HUSI SIRA NIAN LAEN KABEN? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

2008

2013

KONSULTA HO NGO LOKAL IDA

HUSU TULUN HUSI PNTL

NEGOSIA HO EMA NE’EBÉ MAK ITAHANOIN RESPONSAVEL

BUKA ASISTENSIA HUSI MEMBRU FAMILIAOU MEMBRU KOMUNIDADE SIRA SELUK

BUKA TULUN HUSI LIA NAIN/ADAT

HUSU TULUN HUSI XEFE SUCO

HALO REASAUN HASORU EMA NE’EBÉ ITAHANOIN RESPONSAVEL BA KARAU NE’EBÉ LAKON

LA HALO BUAT IDA

SELUK

LA HATENE

29% 11%

15

%

30%

12% 1%

0

%

3

%

0

%

0

% 19% 16%

18

%

26%

14% 1%

4

%

1%

1%

0

%

11%

1 0%

9%

16% 1%

0

%

3

%

0

%

0

% 33% 8%

9%

14%

29% 2%

4

%

1%

1%

0

%

50%

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

JUSTICE-SEEKING BEHAVIOR

17. Tenki tau iha hanoin katak hada’u rai ne’e dalabarak kazu sivil. Hada’u rai ne’e identifikadu ona hosi responde sira nu’udar preokupasaun seguransa boot ida, no iha maioria kazu ne’ebé relevante ho levantamentu ne’e, konflitu no ameasa konflitu ne’e asosia ho hada’u malu rai.

Page 63: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

59

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Na’okEntrevistadór sira mós husu ba repondente sira, asaun saida mak sira sei foti se sira nia karau ema na’ok tiha.18 Hanesan dadus ne’e hatudu iha Figura 6.3, iha mudansa iha preferénsia ba resposta primeiru entre respondente públiku no lider komunitária dook hosi kontaktu PNTL no besik liu ba envolve xefe-suku sira. Respondente uitoan liu mak identifika lia-na’in sira iha 2013 no, interesante mak, respondente lider komunitária sira indika katak sira iha fiar boot liu ba membru familia (18% iha 2008; 28% iha 2013). Respondente públiku hosi distritu Dili hatudu preferénsia boot liu atu kontaktu xefe-suku uluk (45%) no preferénsia uitoan atu buka PNTL uluk (8%) kompara ho respondente públiku sira iha distritu sira seluk (40% no 14% respetivamente). Klaru katak, en-jerál, xefe-suku sira mak eskolla preferidu ba públiku, no laiha diferensa boot entre respondente feto no mane iha kategoria ida ne’e.

20

08

20

13

LIDER KOMUNITÁRIA PUBLIKU EN JERÁL

FIGURA 6.3

NEGOSIA HO EMA NE’EBÉ MAK ITAHANOIN RESPONSAVEL

BUKA ASISTENSIA HUSI MEMBRU FAMILIAOU MEMBRU KOMUNIDADE SIRA SELUK

HALO REASAUN HASORU EMA NE’EBÉ ITAHANOIN RESPONSAVEL BA KARAU NE’EBÉ LAKON

SAIDA MAK ULUK NAINITA SEI HALO SE ITA LAKON ITA NIAN KARAU?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

HUSU TULUN HUSI PNTL

NEGOSIA HO EMA NE’EBÉ MAK ITAHANOIN RESPONSAVEL

BUKA ASISTENSIA HUSI MEMBRU FAMILIAOU MEMBRU KOMUNIDADE SIRA SELUK

BUKA TULUN HUSI LIA NAIN/ADAT

HUSU TULUN HUSI XEFE SUCO

HALO REASAUN HASORU EMA NE’EBÉ ITAHANOIN RESPONSAVEL BA KARAU NE’EBÉ LAKON

LA HALO BUAT IDA

SELUK

LA HATENE

2008

2013

10%10%

10%

20%

10%

20%

30% 12%

18

%

21%

14%

0%

0

%

1%

4% 26%

7%

16%

22%

24%

1%

2

%

1%

2%

19%

9%

28

%

10% 28%

0%

2

%

4%

0% 14% 1%

18

%

16%%

0%

8

%

2%

1

%

40%

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

Estorsaun Entrevistadór sira mós husu ba respondente sira saida mak sira nia reasaun primeiru wainhira grupu mane iha gan ameasa atu halo aat sira ka sira nia membru familia se sira la selu osan ne’ebé kriminozu sira husu. Hanesan hatudu iha figura 6.4, entre 2008 no 2013, preferénsia entre públiku hodi lida ho tipu krime ne’e mak sira kontinua halo kontaktu direita ba PNTL (maski tun uitoan hosi 51% iha 2008 ba 48% iha 2013). Maski nune’e, iha aumentu uitoan hosi persentajen respondente públiku ne’ebé mak dehan sira nia reasaun primeiru mak atu kontaktu xefe-suku (34% iha 2013; 21% iha 2008). Entre lider komunitária sira, preferénsia husu tulun hosi PNTL kontinua aas nafatin (66% iha 2013; 68% iha 2008).

18. Karau uza hanesan ezemplu tanba haree ba importansia hosi karau ba maioria uma-kain sira hanesan hahan no ba objetivu serimonial sira.

Page 64: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

60

20

08

20

13

LIDER KOMUNITÁRIA PUBLIKU EN JERÁL

FIGURA 6.4

SAIDA MAK ULUK NANIN ITA SEI HALO KARIK IHA GRUPO MANE RUMA AMEASA ATU ESTRAGA ITA OU FAMILIA SE KUANDU ITA LA SELU VALOR OSAN SPESIFIKU RUMA? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

2008

2013

HUSU TULUN HUSI PNTL

NEGOSIA HO EMA NE’EBÉ MAK ITAHANOIN RESPONSAVEL

BUKA ASISTENSIA HUSI MEMBRU FAMILIAOU MEMBRU KOMUNIDADE SIRA SELUK

BUKA TULUN HUSI LIA NAIN/ADAT

HUSU TULUN HUSI XEFE SUCO

HALO REASAUN HASORU EMA NE’EBÉ ITAHANOIN RESPONSAVEL BA KARAU NE’EBÉ LAKON

LA HALO BUAT IDA

SELUK

LA HATENE

20%

40%

60%

10%10%

8%

3%

9%

10%

1%

0

%

1%

0% 68%

66%

51% 3%

7

%

13%

21%

0%

1

%

2%

2%

3%

4%

6%

19%

1%

0

%

1%

0

% 48% 2%

4

%

9%% 34%

0%

1

%

0

%

3%

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

Enkuantu preferénsia hodi husu tulun hosi PNTL iha kazu estorsaun sira nafatin aas, skenáriu ho tipu ida ne’e propozisaun ida ke ipotétiku tebes kompara ho krime seluk ne’ebé inklui iha levantamentu ne’e ho 0.8% hosi respondente públiku en-jerál mak indika esperiénsia ona estorsaun iha tinan ida ba kotuk. Konsisténsia iha preferénsia ne’e dalaruma tanba laiha esperiénsia klaru relasiona ho estorsaun no ladún hatene atu buka solusaun iha loos ne’ebé.

Dadus levantamentu ne’e hatudu katak 22% hosi públiku en-jerál no 40% hosi respondente lider komunitária sira hatete sira ka sira-nia membru familia ida esperiénsia ona menus liu krime ida iha tinan ida ba kotuk. Seksaun ne’e esplora tipu krime ne’ebé mak ema hasoru iha Timor-Leste no oinsá esperiénsia sira ne’e muda ona tantu iha kategoria no frekuénsia dezde 2008.

Hanesan Tabela 6.1 hatudu, iha de’it mudansa uitoan entre 2008 ho 2013, hada’u rai mak sai nu’udar krime ne’ebe halo kesár beibeik hosi públiku no tuir kedas ho violénsia domestika. Ho mudansa barak mak mosu iha marjin erru nia laran, la iha informasaun barak atu bele tulun ida atu koalia kona-ba aumentu ka reduksaun iha tipu krime balu, alende faktu katak klasifikasaun ne’e konsistente nafatin: haksesuk rai, violénsia doméstika no asaltu kontinua sai nu’udar tipu krime tolu aas liu ne’ebé públiku sira esperiénsia iha nivel ne’ebé hanesan ho tinan lima ba kotuk.

EMA-NIA ESPERIÉNSIA KONA-BA KRIME NO HAKSESUK6.2

JUSTICE-SEEKING BEHAVIOR

Page 65: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

61

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Públiku en-jerál:tipu krime ne’ebé públiku sira enfrenta entre 2008 no 2013 (nasionál)

Públiku en-jerál 2008 2013

Hada’u rai 10.5% 9.5%

Violénsia doméstika 7.2% 9.0%

Agresaun fízika ne’ebé halo kanek 6.8% 5.6%

Na’ok sasan privada 6.1% 3.0%

Agresaun fízika ne’ebé halo ema mate 2.2% 2.1%

Violasaun seksuál 2.2% 3.4%

Estorsaun 1.1% 0.8%

Sekuestra 0.9% 0.4%

Tabela 6.1 (2008 PE: n=410, ME=4.84%; 2013 PE: n=1895, ME=2.25%))

Dalaruma tanba sira-nia papél sentrál tebes iha rezolusaun haksesuk ka tanba sira-nia perfil públiku ne’ebé aas, lider komunitária sira kuaze dobradu (40%) hosi respondente públiku en-jerál mak kesár krime ruma ne’ebé sira hasoru iha tinan ida ba kotuk, Prevalénsia ne’ebé aas liu hanesan hatudu iha Tabela 6.2 bele esplika sentidu inseguransa boot ne’ebé mak lider komunitária sira esperiénsia hanesan esplika iha Seksaun 2. Maski nune’e, hanesan hatudu iha parte seluk hosi levantamentu ne’e, lider komunitária sira mós iha kontaktu barak liu ho PNTL no dalabarak hetan informasaun di’ak liu fali públiku en-jerál kona-ba saida mak krime ne’e. Lider komunitária sira mak ema primeiru simu kesár kona-ba krime hosi sidadaun sira no nune’e dalaruma iha liu posibilidade atu hatene liu kona-ba insidente kriminál sira duké públiku sira liuliu hosi sira-nia familia nia laran rasik. Enkuantu instrumentu levantamentu ne’e la halo hodi distinge lider komunitária sira nia esperiénsia pesoal kona-ba krime no sira-nia koñesimentu kona-ba krime seluk, diferensas ne’ebé iha nivel keixa kona-ba esperiénsia krime entre públiku no lider komunitária sira ne’e rasik signifikante tebes.

Hada’u rai ka haksesuk rai mak sai nu’udar kestaun seguransa númeru ida ne’ebé identifika hosi komunidade sira ne’ebé serbisu hamutuk ho Fundasaun Ázia nia programa polísiamentu komunitária. Hanesan iha 2008, dadus 2013 ne’e indika katak problema rai mak tipu krime komún liu públiku en-jerál hasoru iha tinan ida ba kotuk. Públiku en-jerál 10%5 no lider komunitária sira 28% indika katak sira ka sira-nia membru familia esperiénsia ona okupasaun ilegál ba sira-nia rai. Enkuantu distritu sira ne’ebé mak foti amostrajen/sampel barak liu mós indika kazu hanesan hada’u rai, públiku no lider komunitária sira iha distritu Aileu (PE= 12%; LK=35%) and Dili (PE=10%; LK=46%) dehan katak kazu hada’u rai iha distritu ne’e aas liu duké distritu sira seluk.

Nivel krime ne’ebé mak públiku no lider komunitária sira esperiénsia tuir distritu no iha nivel nasionál

GP CL

Aileu 18.7% 50.0%

Baucau 21.5% 44.0%

Bobonaro 16.8% 38.2%

Dili 25.8% 55.8%

Manatuto 22.6% 47.9%

Viqueque 19.6% 39.7%

National 22.2% 39.7%

Tabela 6.2 (PE: n=1895, ME=2.25%; LK: n=467, ME=3.12%)

Page 66: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

62

Wainhira husu karik respondente ka respondente-nia familia esperiénsia ona violénsia doméstika (VD)19 iha tinan ida ba kotuk, respondente públiku sira 9% responde “sim.” Númeru ne’e ki’ik kompara ho levantamentu Demográfiku no Saúde 2009-2010 ka Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010 (DHS), ne’ebé deklara katak feto sira 35% esperiénsia ona forma violénsia ruma durante sira-nia moris tomak.20 Governu Timor-Leste serbisu makaas atu eduka públiku kona-ba lei violénsia domestika, inklui de faktu katak violénsia doméstika nu’udar krime públiku ida. Maski ho esforsu sira ne’e, respondente balu la konsidera violénsia doméstika nu’udar“krime” iha sentidu hanesan na’ok ka oho-ema, no tan ne’e dalaruma la responde “sim” wainhira husu pergunta ba sira karik sira sai vítima ona ba krime violénsia doméstika. Razaun seluk ba númeru resposta ne’ebé ki’ik kompara ho DHS nia númeru dalaruma tanba ne’e fenómenu ida iha mundu tomak; Faktu katak violénsia doméstika iha lian tetum (ne’ebé uza iha levantamentu ne’e) ne’e luan no la’os lian ka termu ida ema baibain sira uza - kompara ho DHS nian, ne’ebé foku ba hahalok espesífiku balu hanesan baku, sunu, no abuzu selseluk tan; tauk katak kazu violénsia doméstika tuir lei tenki halo keixa mak halo repondente sira la brani atu hatete katak sira sofre ona violénsia domestika. Maibé, importante atu hatene katak Fundasaun Ázia nia Levantamentu Lei no Justisa 2013 mós husu pergunta ne’ebé hanesan ho levantamentu PPK 2013, no resposta ne’ebé hetan mós hanesan ho PPK- nia levantamentu mak 9%.

Hanesan refere ona antes, violénsia doméstika (VD) mak preokupasaun seguransa primeiru ba respondente PNTL sira ho 51% identifika VD nu’udar problema seguransa boot liu iha área ne’ebé sira serbisu ba. Liután, lider komunitária sira 30% hatete katak sira rasik ka sira-nia membru familia esperiénsia ona VD, halo VD sai nu’udar tipu krime ne’ebé hetan keixa barak liu ba entre lider komunitária sira. Interesante mak, laiha diferensia boot entre mane no feto ne’ebé hato’o keixa kona-ba VD. Maibé, hanesan hatudu ona iha Figura 6.5, distritu tolu ne’ebé foti amostrajen barak liu sai hanesan distritu sira ne’ebé iha nivel VD hosi respondente públiku no lider komunitária sira, distritu Baucau (PE=12%; LK=37%), distritu Manatuto (PE=16%; LK=38%) no distritu Dili (PE=12%; LK=37%). Distritu Bobonaro mak iha númeru ki’ik liu kona-ba esperiénsia ho VD entre públiku en-jerál (5%) ho lider komunitária sira (20%).

AILEU

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

2013 -

6 DISTRITU SIRA HOTU

FIGURA 6.5

IHA TINAN KOTUK KETA KARIK ITA KA ITA NIA FAMILIA RUMA HETAN KRIME BALUN HANESAN TUIR MA NE’E?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

OKUPA RAI PESOALLA TUIR LEI

ATAKE FIZIKU NEBE MAK REZULTAKANEK BA ITA KA MEMBRU FAMILIA

ATAKE FIZIKU NEBE MAKREZULTA MALUK IDA MATE

VIOLÉNSIA DOMÉSTIKA

OKUPA RAI PESOALLA TUIR LEI

ATAKE FIZIKU NEBE MAK REZULTAKANEK BA ITA KA MEMBRU FAMILIA

ATAKE FIZIKU NEBE MAKREZULTA MALUK IDA MATE

VIOLÉNSIA DOMÉSTIKA

0%

10%

20%

30%

40%

50%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

35%

16%

13%

46%

15%

22% 23%

39%

20%

37% 38%

24%

27%

12% 12%

8% 8%

14% 15%

19%

10%

4%1% 2%

12%9%

4%

10%8% 7% 7%

17%

5%

12%

16%

6%

3%5% 4%5%

2%

6% 7% 7%

0% 1% 2% 1%

MOE - 3.12%MOE - 2.25%

2013

19. Uza liu termu violénsia doméstika envezde violénsia bazeia iha jéneru tanba espesifikamente relasiona ho Lei Kontra Violénsia Domestika.20. Timor-Leste Ministry of Finance, National Statistics Directorate, Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010(Dili: MoF, 2010)

JUSTICE-SEEKING BEHAVIOR

Page 67: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

63

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Maski públiku sira nia hanoin fahe hanesan kona-ba hakbesik ba PNTL uluk ka lider komunitária uluk, maioria krime ka haksesuk ne’ebé halo keixa ona rezolve liuhosi mediasaun iha nivel komunidade. Entrevistadór sira mós husu ba respondente sira ne’ebé mak hatete katak sira rasik ka sira nia familia esperiénsia ona krime ruma iha tinan ida ba kotuk atu esplika prosesu sira ne’ebé envolve hahú hosi sira halo keixa ba krime to’o hetan rezolusan ba krime ne’e. Lahanesan levantamentu PPK 2008 nian ne’ebé mak husu pergunta ne’e iha formatu hili resposta loos ida hosi resposta barak, levantamentu 2013 ne’e buka hatene ho klaru frekuénsia hosi medida ne’ebé foti, sekuénsia hosi medida sira ne’e, sé de’it maka marka prezensa wainira halo rezolusaun finál ba krime ka haksesuk ne’e – karik iha rezolusaun ruma. Presiza hatene mós katak resposta primeiru sira dalaruma loos liu duké resposta sira iha faze ikus iha ne’ebé medida amostrajen sai uitoan liután tanba prosesu filtrasaun. Iha ne’e bele nota marjin erru aas tebes.

Hafoin ne’e husu pergunta ba respondente sira ne’ebé dehan enfrenta tipu krime balu saida mak sira-nia reasaun primeiru. Hanesan hatudu iha seksaun 3, iha persepsaun katak sidadaun sira mak iha responsabilidade primeiru ba seguransa. Maibé, wainhira husu kona-ba reasaun hasoru krime ruma, eskema klaru ida mosu iha ne’ebé sidadaun no membru familia sira la halo reasaun uluk, exetu iha kazu violénsia doméstika iha ne’ebé 15% respondente hosi públiku en-jerál hatete katak sira sei buka uluk tulun hosi membru komunidade ka lia-na’in sira (14%), no 9% hosi públiku no lia-na’in sira iha reasaun ne’ebé hanesan wanhira iha kazu violasaun seksuál (Figura 6.6). Iha 2008, públiku en-jerál 67% ne’ebé mak sai ona vítima ba krime ruma indika katak sira buka ona tulun hosi membru komunidade sira. Pergunta ne’ebé uza hodi husu ba respondente sira mak pergunta ho opsaun resposta barak no iha medida posivel oioin ne’ebé la aprezenta tuir orden ruma. Iha 2013, 6% hosi sira ne’ebé mak esperiénsia ona krime balu buka tulun husu membru komunidade wainhira krime ne’e akontese ba sira.

Iha nivel NASIONÁL, públiku 39% nia reasaun primeiru mak buka tulun hosi PNTL, persentajen ne’e aas liu uitoan persentajen hosi sira ne’ebé buka tulun hosi xefe-suku ka aldeia (37%). Maibé, hanesan Figura 6.6 hatudu, iha diferensa ida ne’ebé klaru entre preferénsia hodi aprosima PNTL ka xefe-suku ka aldeia uluk wainhira esperiénsia krime ruma. Iha kazu hada’u rai, respondente hosi públiku sira maioria aprosima xefe-suku no aldeia uluk (62%). Iha kazu sira ne’ebé envolve agresaun fízika, oho-ema, sekuestra, respondente hosi públiku sira aprosima uluk PNTL (74%, 91% no 75% respetivamente). Iha kazu sira seluk, preferénsia hosi públiku sira nian fahe hanesan ba sé mak sira tenki aprosima uluk entre PNTL no xefe-suku no aldeia, no preferénsia barak liu mak bá buka uluk organizasaun lokal komunidade nian ne’ebé fó tulun ba vítima kazu violénsia domestika.

2013 - NASIONÁL

FIGURA 6.6

KONSIDERA KATAK ITA KA ITA NIA MEMBRU FAMILIA ESPERENSIA HETAN KRIME IHA TINAN KOTUK,SAIDA MAK ITA NIA REASAUN PRIMEIRU? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

HUSU TULUN HUSI PNTL

BUKA ASISTENSIA HUSI MEMBRU FAMILIA OU MEMBRU KOMUNIDADE SIRA SELUK

BUKA TULUN HUSI LIA NAIN / ADAT

HUSU TULUN HUSI XEFE SUCO OU ALDEIA

LIDER KOMUNITÁRIA

PUBLIKU EN JERÁL

NAOK SUBORNU, EXTORSAUNOU VITIMA BA TAXA LA TUIR LEI

NAOK EMA ATAKE FIZIKU NEBE MAKREZULTA KANEK BA ITA

ATAKE FIZIKU NEBE MAKREZULTA MALUK IDA MATE

VIOLASAUN SEXUAL OKUPA RAI PESOALLA TUIR LEI

VIOLÉNSIA DOMÉSTIKA

CL: n - 41, MOE - 14.95%

GP: n - 60, MOE - 2.29%

CL: n - 14, MOE - 25.99%

GP: n - 15, MOE - 25.30%

CL: n - 1, MOE - 98.00%

GP: n - 6, MOE - 40.00%

CL: n - 68, MOE - 11.42%

GP: n - 103, MOE - 9.66%

CL: n - 25, MOE - 19.33%

GP: n - 34, MOE - 16.80%

CL: n - 55, MOE - 12.80%

GP: n - 51, MOE - 13.72%

CL: n - 119, MOE - 8.36%

GP: n - 159, MOE - 7.77%

CL: n - 138, MOE - 7.68%

GP: n - 189, MOE - 7.13%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

DALAN ATU HETAN ASISTÉNSIA (EFISIÉNSIA VS DISPONIBILIDADE)

6.3

Page 68: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

64

Respondente hosi lider komunitária sira diferensa uitoan ho respondente públiku: en-jerál, 39% aprosima uluk lai xefe-suku ka aldeia, no persentajen ne’e aas liu sira nia eskolla segundu – PNTL (36%). Ne’e la hanesan tebes ho 2008 wainhira lider komunitária 88% indika katak sira buka uluk tulun hosi PNTL. Lider komunitária sira mós hatudu preferénsia klaru depende ba tipu krime ne’ebé enfrenta. Ba kazu rai sira, maioria lider komunitária sira prefere atu kontaktu uluk xefe-suku ka aldeia (53%); 22% kontaktu uluk lia-na’in sira no 14% kontaktu uluk PNTL. Ba kazu violénsia doméstika sira, lider komunitária sira 42% buka uluk tulun hosi xefe-suku ka aldeia, 30% kontaktu uluk PNTL, no 17% buka tulun uluk hosi lia-na’in sira. Lider komunitária sira mós buka tulun uluk hosi PNTL ba kazu sira ne’ebé relasiona ho asaltu fíziku (68%), oho-ema (95%), violasaun seksuál (42%) no estorsaun (56%).

Respondente públiku feto sira buka tulun hosi xefe-suku ka aldeia barak liu fali duké hosi PNTL ba kazu violénsia doméstika (47% no 22% respetivamente), enkuantu mane sira aprosima uluk polísia (34%) duké xefe-suku ka aldeia sira (28%). Iha distritu Dili, públiku kontaktu uluk PNTL barak liu duké públiku hosi distritu seluk ba problema rai sira (32% no 19% respetivamente) – disparidade ida ne’e tanba lider komunitária sira nia podér ne’ebé mihis ba beibeik iha área urbana sira, ka tanba fasíl atu asesu ba tribunál no departementu Rai no Propriedade. Respondente iha Dili nia preferénsia ba kazu violénsia doméstika mak bá buka uluk tulun hosi xefe-suku ka aldeia (50%) duké PNTL (21%). Númeru ne’e ki’ik liután ba respondente feto sira iha distritu Dili: 13% mak buka PNTL iha kazu violénsia domestika; 60% prefere buka tulun hosi xefe-suku ka aldeia.

Iha dezligasaun entre buat ne’ebé mak PNTL hanoin ema-nia reasaun primeiru ho saida mak ema-nia reasaun iha prátika. Pergunta ida husu ba PNTL mak saida mak PNTL-nia hanoin ema-nia reasaun wainhira enfrenta krime ida iha área ne’ebé sira serbisu ba sei halo hodi rezolve krime ne’ebé sira hasoru. Maioria PNTL 88% fiar katak sidadaun sira sei bá buka uluk PNTL; 7% de’it mak hanoin katak públiku sira bá buka uluk xefe-suku ka aldeia. Ne’e hatudu mudansa hosi 2008 wainhira respondente PNTL sira 68% indika katak sidadaun sira sei buka uluk tulun hosi PNTL no 9% hosi xefe-suku. Iha levantamentu 2013, pergunta ida husu ba PNTL mak sé mak sira hanoin bele rezolve krime sira ho pás. Iha Tabela 6.3 hatudu katak, PNTL fiar katak sira mós bele liu atu rezolve tipu krime oioin exetu kazu haksesuk rai. Ba kazu haksesuk rai, respondente sira nia resposta fahe kuaze hanesan entre PNTL (50%) ho lider komunitária (48%). Dadus ne’e hatudu diferensia fundamentál iha polísia no sidadaun sira nia persepsaun kona-ba abilidade ka méritu hosi PNTL hodi jere krime oioin. Dezligasaun ida ne’e bele hamosu inefisiénsia iha rezolusaun krime, tanba PNTL fiar katak sidadaun sira sei aprosima sira uluk, maibé iha realidade sidadaun barak liu mak aprosima parte sira seluk. Nune’e mós bele signifika katak kazu importante barak mak la konsege lori to’o ba sistema justisa formál no númeru keixa mós bele ki’ik no bele fó informasaun sala ba PNTL wainhira halo desizaun ruma relasiona ho estatístiku.

PNTL 2013: Relasiona ho tipu krime sira tuirmai, sé mak ita hanon iha liu abilidade ka kbiit atu kria rezolusaun pás?

GP CL

(PNTL) PNTL Lider Komunitária

Rai 50.2% 48.2%

VD 86.2% 12.5%

Agresaun 98.0% 0.0%

Na’ok 73.2% 25.3%

Oho-ema 95.5% 2.7%

Violasaun seksuál 93.3% 4.7%

Estorsaun 89.7% 7.6%

Sekuestra 93.2% 4.6%

Tabela 6.3 PNTL: n=748 ME=2.75%

JUSTICE-SEEKING BEHAVIOR

Page 69: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

65

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Kompara públiku-nia reasaun ipotétiku ne’e ho asaun atuál wainhira enfrenta krime ruma hatudu katak persepsaun sira koresponde duni ho realidade iha kazu haksesuk rai de’it, hanesan hatudu iha Tabela 6.4. Iha kazu violénsia doméstika no estorsaun, públiku sira kontaktu uluk xefe-suku ka aldeia barak liu duké sira kontaktu PNTL, maski iha sira hanoin sira sei kontaktu uluk PNTL iha situasaun ipotétiku ida. Iha kazu na’ok, persepsaun la hanesan tebes ho realidade: persentajen aas liu hosi respondente sira ne’ebé mak bá buka uluk tulun hosi PNTL (38%) duké sira ne’ebé mak dehan sira sei bá buka PNTL karik sira lakon ka ema na’ok sira-nia sasan ruma (14%).

Públiku en-jerál 2013: Karik krime ruma akontese ba ita, saida mak sai ita-nia reasaun primeiru?

Saida mak ita sei halo?(Públiku en-jerál)

Saida mak ita halo ona?(Públiku en-jerál)

PNTL Xefe Suku/Aldeia

PNTL Xefe Suku/Aldeia

15.4% 51.1% Rai 18.9% 61.5%

32.8% 29.0% VD 28.8% 35.6%

13.9% 40.2% Naok 38.4% 35.3%

47.5% 33.6% Estorsaun 30.5% 44.0%

Tabela 6.421

Iha maioria kazu, iha prátika, barak liu mak bá buka xefe-suku ka aldeia duké resposta sira ne’ebé mak sira fó iha situasaun ipotétiku. Disparidade ne’e koresponde ho resposta hosi respondente públiku sira ne’ebé prefere xefe-suku no aldeia sira nu’udar entidade ne’ebé bele rezolve problema entre 2008 ho 2013 (haree Tabela 6.4 iha leten). Diferensia entre perspepsaun no realidade tanba fatór balu ne’ebé levantamentu ne’e la buka atu hatene. Maski nune’e, fatór ida mak esperiénsia ema sira ne’ebé mak buka ona tulun neineik influénsia ona ema seluk nia kompriensaun relasiona ho iha ne’ebé mak bele hetan rezolusaun ba problema sira. Iha liafuan seluk, ema sei bá buka parte seguransa sira ne’ebé mak sira hanoin katak bele trata sira-nia problema ho loloos ka pelo menus sira ne’ebé mak sira bele hetan asesu ba.

En-jerál, medida rua mak vítima sira foti wainhira sira buka rezolusaun ba krime ka haksesuk ne’ebé sira enfrenta; ida mak sira aprosima PNTL ka sira buka tulun hosi komunidade sira liuhosi atór oioin inklui liuhosi konsellu suku, lia-na’in, familia ka membru komunidade seluk. Seksaun rua tuirmai sei esplora saida mak akontese depoizde vítima sira hili tiha resposta primeiru.

21. Koluna n iha liman karuk =1895; ME=2.25%. Koluna iha liman loos númeru respondente no marjin erru lahanesan depende ba tipu krime ne’ebé enfrenta. Kombinadu n=416 no ME=4.8%

Page 70: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

66

Satisfasaun jerál ho PNTL-nia tratamentu no rezolusaun finál ba krime sira aumenta tan dezde 2008. Wainhira konsidera públiku nia persepsaun no lider komunitária sira nian kona-ba rezolusaun ba sira-nia problema no maneira PNTL trata sira-nia problema, importante atu tau iha hanoin katak marjin erru (5.8%) boot liu fali sira ne’ebé iha seksaun antes tanba númeru ema ne’ebé mak fó resposta ba pergunta sira ne’e uitoan liu. Publiku 22% ka sira-nia familia hatete katak sira esperiénsia ona krime iha tinan ida ba kotuk, 39% hosi respondente sira ne’e hatate katak sira bá buka ona tulun hosi PNTL no 37% hosi respondente sira ne’e bá buka ona tulun hosi xefe-suku ka aldeia nu’udar sira-nia reasaun primeiru wainhira sira hasoru krime ruma. Respondente 40% hosi públiku ne’ebé mak aprosima uluk xefe-suku ka aldeia hafoin refere sira-nia kazu ba PNTL.

Levantamentu ne’e koko atu identifika kazu saida de’it mak PNTL rezolve no kazu ne’ebé mak PNTL refere fali kazu sira ne’e ba grupu seluk. Kompara ho 2008, públiku no lider komunitária sira hatete katak PNTL-nia nivel profesionalizmu di’ak tan wainhira sira bá buka tulun hosi PNTL (Figura 6.7). Iha 2013, 89% respondente hosi públiku hatete katak polísia trata sira ho respeitu no profesionalizmu, sa’e hosi 51% iha 2008. Iha tempu hanesan relatóriu kona-ba komportamentu la loos mós tun ona: iha 2013, 6% de’it mak dehan PNTL ladún respeita sira (29% iha 2008), 2% dehan sira hetan abuzu verbál (9% iha 2008), no 3% mak dehan hetan abuzu fíziku (12% iha 2008). Númeru ne’e indika katak iha ona aumenta iha padraun profesionalizmu hosi PNTL, ao menus iha públiku no lider komunitária sira nia matan. Iha de’it diferensia uitoan iha respostas ne’ebé respondente sira fó hosi distritu hotuhotu, 11% respondente públiku iha Viqueque mak dehan katak PNTL ladún respeita sira. Maski nune’e laiha relatóriu ne’ebé mak hatete katak iha abuzu fíziku ruma iha distritu ne’ebá, no 80% respondente sira iha distritu refere indika katak PNTL sira trata sira ho respeitu no profesionalizmu. Laiha diferensia hosi resposta sira ne’ebé fó hosi feto no mane hosi distritu hotuhotu, no iha distritu alvu, feto sira hetan tratamentu di’ak liu fali hosi polísia sira duké mane sira.

FIGURA 6.7

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

2008-2013 - NASIONÁL 2013 - 6 DISTRITU SIRA HOTU

AILEU

2013 NASIONÁL

2008 NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

2013 DE’IT

LA H

ATEN

E

HO R

ESPE

ITU

HO M

INIM

U

REAP

SEITU

FIZIK

AMEN

TE

AGRE

SIVU

VERBA

LMEN

TE

AGRE

SIVU

LA H

ATEN

E

SELUK

HO RESPEITU HO MINIMU RESPEITU

VERBALMENTEAGRESIVU

SELUKLA HATENEFIZIKAMENTEAGRESIVU

OINSA ITA HANOIN KONA BA MANEIRA PNTL TRATA ITA OU ITA NIA FAMILIA WAINHIRA ITA BA BUKA TULUN IHA SIRA ATU RESOLVE KRIME PARTICULAR RUMA NE’EBÉ AFEITA ITA OU MEMBRU IDA HUSI ITA NIA FAMILIA?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

HO R

ESPE

ITU

HO M

INIM

U

RESPE

ITU

FIZIK

AMEN

TE

AGRE

SIVU

VERBA

LMEN

TE

AGRE

SIVU HO RESPEITU HO MINIMU

RESPEITUVERBALMENTE

AGRESIVULA HATENEFIZIKAMENTE

AGRESIVU

CL: n - 30, MOE - 6.97%

GP: n - 54, MOE - 4.84%

CL: n - 157, MOE - 7.02%

GP: n - 215, MOE - 6.61%

2008 2013

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

57%

51%

29%

89%

89%

22%

4% 4%

6%9%

2% 0% 0% 0% 0%3%

12%

2%2% 0% 0%

19%

JUSTICE-SEEKING BEHAVIOR

ESPERIÉNSIA HO ASISTÉNSIA PNTL NIAN6.4

22. Enkuantu resposta sira uza termu mediasaun komunidade espesifikamente, iha kazu barak, membru komunidade sira la komprende sentidu hosi termu mediasaun iha sentidu juridiku nian. Entrevista ho membru komunidade sira indika katak sira komprende ninia signifikadu hanesan ho rezolusaun haksesuk iha nivel komunidade, ne’ebé bele manifesta iha forma oioin. 23. GP:n= 215 and MoE = 6.61%; CL:n = 172 and MoE = 7.02%. Figura sira ne’e tenki haree nu’udar indikador ida maibé estatistikamente la konvense wainhira sampel ne’e kiik hanesan ne’e iha marjin do erru ne’e. Maski nune’e, “rezolvidu liuhosi mediasaun komunitária” ne’e válidu estatistikamente nu’udar resposta ne’ebé maka komún liu. .

Page 71: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

67

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Pergunta ida husu ba respondente sira ne’ebé mak buka tulun hosi PNTL kona-ba oinsá PNTL sira nia resposta wainhira sira bá buka tulun hosi PNTL. Hanesan dadus iha Figura 6.8 hatudu, resposta komún ne’ebé mak PNTL fó ba públiku (58%) no lider komunitária (60%) mak sujere ba sira atu sira-nia problema liuhosi mediasaun komunitária.22 Pergunta levantamentu ne’e husu iha maneira ne’ebé koñese katak PNTL sira envolve iha mediasaun sira ne’e hamutuk ho lider komunitária sira no atór sira seluk. Koñesimentu ne’e konfirma hosi respondente sira no ne’e hatudu katak PNTL sira marka prezensa iha 58% rezolusaun ne’ebé mediasaun komunitária halo. 11% hosi respondente públiku no 15% hosi lider komunitária sira ne’ebé mak hasoru uluk PNTL refere fila fali ba lider komunitária seluk iha sira-nia área hodi buka rezolusaun. Númeru respondente públiku sira kuaze dobradu (17%) liu lider komunitária sira (9%) ne’ebé lakohi PNTL sira atu lalika halo buat ruma kona-ba sira-nia problema. Porsentu tolu hosi lider komunitária sira hetan susesu wainhira husu PNTL sira kaer kriminozu no públiku sira (1%) mak konsege husu polísia kaer kriminozu.23 PNTL-nia resposta ba krime bazeia ba pedidu hosi públiku diferensia uitoan de’it ho 2008, wainhira krime 29% mak bele rezolve liuhosi mediasaun komunitária, mandatu kapturasaun hasai ba krime sira 21%, xamada atensaun fó ba kazu 22%, no keixa formál hasai ba kazu sira 18%. Dadus ne’e hatudu mudansa sees hosi mekanizmu justisa formál no dependénsia boot ba mediasaun komunitária. Diferensia boot entre distritu sira akontese iha distritu Aileu iha ne’ebé respondente públiku sira 33% indika katak laiha buat ida mak akontese no kazu sira 38% mak haruka ba halo mediasaun komunitária, no iha distritu Baucau, iha ne’ebé mediasaun komunitária kompostu hosi 82% rezolusaun no 5% de’it hosi respondente sira mak hatete buat ida la akontese (ki’ik liu hotu entre distritu sira).

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

2008-2013 - NASIONÁL 2013 - 6 DISTRITU SIRA HOTU

AILEU

2013 NASIONÁL

2008 NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

2013 DE’IT

CL: n - 30, MOE - 6.97%

GP: n - 54, MOE - 4.84%

CL: n - 157, MOE - 7.02%

GP: n - 215, MOE - 6.61%

2008 2013FIGURA 6.8

SAIDA MAK PNTL HALO DEPOIS DE ITA BA HUSU TULUN BA SIRA?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

DESPU

TA R

ESOLV

E

HO M

EDIA

SAUN

ATEN

SAUN B

A PA

RTE

NE’EBÉ

AKUZA

DETEN

SAUN

ENTR

EGA

FALI

KASU B

A AD

AT

LA A

KONTE

SE

BUAT

IDA

KEISA

FORM

AL

SELUK

DESPU

TA R

ESOLV

E

HO M

EDIA

SAUN

ATEN

SAUN B

A PA

RTE

NE’EBÉ

AKUZA

DETEN

SAUN

ENTR

EGA

FALI

KASU B

A AD

AT

LA A

KONTE

SE

BUAT

IDA

KEISA

FORM

ALSEL

UK

SELUK

DESPU

TA R

ESOLV

E

HO M

EDIA

SAUN

ATEN

SAUN B

A PA

RTE

NE’EBÉ

AKUZA

DETEN

SAUN

ENTR

EGA

FALI

KASU B

A AD

AT

LA A

KONTE

SE

BUAT

IDA

KEISA

FORM

AL

SELUK

DESPU

TA R

ESOLV

E

HO M

EDIA

SAUN

ATEN

SAUN B

A PA

RTE

NE’EBÉ

AKUZA

DETEN

SAUN

ENTR

EGA

FALI

KASU B

A AD

AT

LA A

KONTE

SE

BUAT

IDA

KEISA

FORM

AL

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

24%

60%

33%

20%

10% 9%13%

3%0% 0% 1%

16%

3%

9%

29%

58%

22% 21%

10%

17%18%

3%0% 0% 0%

11%

1%

10%

Page 72: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

68

Wainhira husu ba respondente sira kona-ba sira nia nivel satisfasaun ho rezultadu wainhira husu tulun hosi PNTL (Figura 6.9), respondente públiku sira 69% no respondente lider komunitária sira 76% indika katak sira sente satisfáz ho rezolusaun ne’ebé halo. Rezultadu ne’e reprezenta aumenta iha satisfasaun dezde 2008, wainhira 63% respondente hosi públiku no 56% respondente hosi lider komunitária mak indika katak sira satisfáz ho rezultadu wainhira husu tulun hosi PNTL.

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

2008-2013 - NASIONÁL 2013 - 6 DISTRITU SIRA HOTU

2013 NASIONÁL

2008 NASIONÁL

FIGURA 6.9

OINSA ITA SATISFAS HO REZULTADU HOSI KEISA HUSU TULUN HUSI PNTL?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

SATISFAS LOS

SATIS

FAS L

OS

LADUN

SATIS

FAS

LA S

ATIS

FAS

LA H

ATEN

E LADUN SATISFAS LA SATISFAS LA HATENE

SATISFAS LOS

SATIS

FAS L

OS

LADUN

SATIS

FAS

LA S

ATIS

FAS

LA H

ATEN

E LADUN SATISFAS LA SATISFAS LA HATENE

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

CL: n - 30, MOE - 6.97%

GP: n - 54, MOE - 4.84%

CL: n - 137, MOE - 7.62%

GP: n - 193, MOE - 6.98%

2008 2013

56%

35%

14%

3%

8%6%

2%

76%

63%

16% 16%21%

15%

0% 0%

69%

AILEU

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

Pergunta ida ne’ebé mak husu ba respondente sira mak karik sira esperiénsia retribuisaun ruma tanba kesár ema seluk nia hahalok ba polísia. NASIONÁLmente, kuaze respondente públiku ida hosi haat (23%) ne’ebé mak kesár ema ida ba PNTL sira esperiénsia retribuisaun. Lider komunitária sira 32% mós hatete katak sira esperiénsia retribuisaun iha forma balu, tun hosi 58% iha 2008. Problema retribuisaun dalabarak mosu iha diskusaun grupu foku ne’ebé halo hosi Fundasaun Ázia nia programa polísiamentu komunitária. Partisipante sira sente katak problema retribuisaun ne’e mosu tanba, tuir sira-nia hanoin, prátika komún PNTL nian ne’ebé kaer ema ne’ebé akuza ho krime violente ruma ba tempu breve de’it, ka tanba tribunál fó sentensa suspende de’it ne’ebé fó biban ba akuzadu sira atu halo retribuisaun. Maski lei proteje sasín nian pasa ona iha 2009, maibé seidauk implementa ho loloos, no seidauk iha infraestrutura umanu ka material hodi monitoriza vítima sira, sasín sira ka sira ne’ebé mak foin livre hosi prizaun.

Hanesan haree ona iha seksaun antez, maioria krime no haksesuk sira rezolve iha nivel komunitária. Wainhira husu ba respondente públiku sira ne’ebé esperiénsia ona krime ruma karik krime ne’ebé akontese ona ba sira rezolve ona, 75% hatete “sim” no restu 25% hatete “la’e”.

JUSTICE-SEEKING BEHAVIOR

REZOLUSAUN HAKSESUK NO MEKANIZMU TRADISIONÁL SIRA 6.4

Page 73: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

69

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Husu mós ba respondente públiku sira sé mak envolve direitamente iha prosesu rezolusaun finál ba sira-nia problema. Hanesan hatudu ona iha Tabela 6.5, xefe-suku (89%) no lia-na’in (82%) mak grupu boot liu envolve iha prosesu rezolusaun ba sira-nia problema. Maibé PNTL mós dalabarak envolve: polísia marka prezensa (58%) iha rezolusaun ne’ebé hetan susesu tuir respondente públiku no (72%) tuir lider komunitária sira.

Sé de’it mak envolve iha prosesu foti rezolusaun finál hosi krime ida?(PE/Públiku En-jerál no LK/Lider Komunitária )

2013 NASIONÁL PE LK

PNTL 58% 72%

Xefe Suku 89% 90%

Xefe Suku 82% 87%

ONG lokál 4% 5%

Organizasaun Asistensia Legál 2% 1%

Membru Familia 53% 53%

Tabela 6.5(n=285; ME=5.75%)

Dadus levantamentu 2013, literatura akadémiku no Fundasaun Ázia nia levantamentu Lei no Justisa konfirma utilidade hosi prosesu justisa tradisionál maski setór justisa formál halo ona avansu barak.24 Razaun ne’ebé fó relasiona ho tendénsia ida ne’e inklui asesibilidade no familiaridade hosi sistema justisa tradisionál no hanoin katak prátika sistema justisa tradisionál ne’e abut iha kultura no tradisaun hosi komunidade idaidak nian.25 Termu Tetun ba sistema justisa tradisionál mak lisan, 26 maibé dalabarak mós refere ho lian Indonézia nian adat. 27 Mekanizmu sira ne’e dalabarak define nu’udar sistema la’os estadu, sistema iha nivel komunidade no lidera hosi lider komunitária oioin no lia-na’in sira. Maski nune’e, hanesan levantamentu ne’e hatudu, estadu (iha forma PNTL) nia prezensa aumenta boot iha prosesu sistema justisa tradisionál sira ne’e – progresu ida ke reprezenta ínisiu akomodasaun prátika tradisionál hosi sistema estadu nian.

Tanba karaterístika sistema justisa tradisionál ne’ebé oioin no lokál tuir komunidade idaidak nia karaterístika, laiha definisaun ida de’it ba saida mak sistema justisa lokal ne’e signifika. Maski nune’e, prátika sira ne’e baibain bazeia ba irárkia mekanizmu ne’ebé hahú hosi nivel familia, hafoin muda ba sistema xefe-suku eleitu hosi povu. Prosesu sistema justisa tradisionál ne’e bazeia ba justisa restorativu no kolektivu hodi asegura rekonsiliasaun iha komunidade laran duké justisa retributivu no direitu individuál.28 Maibé, klaru katak iha fatin ba sistema justisa tradisionál no iha fatin ba PNTL atu envolve iha prosesu sira ne’ebé konsidera problema oioin ne’ebé mak la’os konsidera hanesan krime grave.

Levantamentu Lei no Justisa 2013 konfirma katak sidadaun sira ne’ebé iha koñesientu kona-ba sistema tribunál iha konfiánsa ne’ebé boot ba tribunál;29 maibé, hanesan levantamentu PPK ne’e hatudu, maioria ema ne’ebé sofre krime sei nafatin hetan sira nia problema rezolve liuhosi rezolusaun komunitária, no lider komunitária no lia-na’in sira kontinua jere maioria haksesuk ne’ebé kontese iha nivel komunidade. Justisa tradisionál iha Timor-Leste seidauk padronizada

24. Haree Hohe et al., Reconciling Justice: “Traditional” :Law and State Judiciary in East Timor (2003); David Mearns, Looking Both Ways: Models for Justice in East Timor (2002); The Asia Foundation,“Ami Sei Vítima Beibeik”: Looking to the needs of domestic violence victims (Dili: The Asia Foundation, 2012); and Susan Marx, Law and Justice in Timor-Leste: A Survey of Citizen Awareness and Attitudes Regarding Law and Justice 2013 (Dili: The Asia Foundation, 2013).25. United Nations Integrated Mission in Timor-Leste (UNMIT), Justice Sector in Timor-Leste: A Roadmap (United Nations, 2012), 17.26. Tuir Dionisio Babo-Soares (2009), lisan inkorpora lei tradisionál no bandu sira, norma sosial no moralidade, arte, rituals, no sistema lideransa no governasaun komunitária. 27. Annika Kovar, “Approaches toDomestic Violence Against Women in Timor-Leste,”Human Rights Education in Asia Pacific3 (2012)28. Ibid.29. Haree nota 8.

Page 74: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

70

– laiha prosedimentu ba testamuña, protesaun sasín, no monitorizasau, no dalabarak la haktuir padraun konstitusional no direitus umanus internasionál.30 Justisa tradisionál, tuir definisaun, mós depende tebes ba personalidade duké norma no prosedimentu padronizada, fó biban ba inkonsisténsia no maladministrasaun atu akontese.

Pergunta ida husu ba grupu alvu hotuhotu karik PNTL halo knaar ruma iha rezolusaun disputa ka haksesuk ruma ne’ebé halo hosi lider komunitária hanesan lia-na’in ka xefe-suku sira. Maski respondente hosi públiku no lider komunitária sira konkorda ho rezultadu ne’ebé hakerek ona iha leten, 37% respondente hosi PNTL sira mak dehan PNTL halo knaar ruma iha prosesu rezolusaun haksesuk iha nivel komunidade. Rezultadu ne’e reprezenta redusaun drámatiku dezde 2008 wainhira respondente PNTL 86% mak indika katak sira halo knaar ruma iha prosesu ne’e. Rezultadu ne’e mós kontradiz buat ne’ebé mak respondente hosi públiku sira dehan (58%) no lider komunitária (72%) katak PNTL envolve iha rezolusaun ba krime sira ne’ebé mak rejistu ona. Maibé, dalaruma ne’e mós indikasaun hosi papél oioin ne’ebé mak PNTL halo no diferensia no importánsia hosi PNTL-nia papél iha prosesu hirak ne’e. PNTL dalabarak envolve iha prosesu sira ne’e hodi asegura seguransa durante prosesu mediasaun hala’o ka sai sasín ba akordu ruma ne’ebé halo. Iha públiku no lider komunitária sira nia matan, prezensa hanesan ne’e mós vale hanesan envolvimentu, enkuantu ofisiál PNTL sira ne’ebé mak atende prosesu hirak ne’e dalaruma hanoin katak sira laiha papél direita iha rezolusaun problema iha nivel komunidade. Respondente PNTL hosi distritu Aileu nian la hanesan fali ho distritu sira seluk ho ofisiál PNTL 79% iha Aileu indika katak sira la halo knaar ruma iha prosesu rezolusaun haksesuk sira iha nivel komunitária. Persentajen ne’e konsistente ho saida mak públiku no lider komunitária sira dehan relasiona ho polísia-nia envolvimentu iha prosesu sira ne’e iha distritu Aileu.

Maski relevánsia hosi PNTL nu’udar instituisaun ida buras ba beibeik, sei iha gap ka leet entre númeru krime no haksesuk ne’ebé akontese no kbiit PNTL nian atu ezerse lideransa ida ke efikáz relasiona ho problema sira ne’e. Nu’udar ezemplu, ameasa boot liu ba sidadaun sira mak haksesuk rai. Maibé, tantu públiku no PNTL konkorda katak lider komunitária sira mak interlokutór preferida hodi tulun buka rezolusaun ba haksesuk rai sira. PNTL hatudu ona katak violénsia doméstika mak nu’udar problema seguransa importante liu, maibé vítima sira nia preferénsia fahe ba rua wainhira husu sé mak sira aprosima uluk hodi buka rezolusaun ba sira-nia kazu. Feto sira rasik indika katak barak liu buka lider komunitária duké PNTL sira, maski dalaruma la’os feto sira rasik mak halo desizaun kona-ba ba sé loos sira tenki ba husu tulun ba sira-nia problema.

30. United Nations Integrated Mission in Timor-Leste (UNMIT), The Justice System of Timor-Leste: An Independent Comprehensive Needs Assessment (United Nations, 2009); The Asia Foundation and Belun.

JUSTICE-SEEKING BEHAVIOR

Page 75: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

71

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

XEFE SUCO PNTL LIA NAIN / ADAT NEGOSIA DEIT LA HALO BUAT IDA

10%

HETAN REZOLUSAUNHO DIAK

71%

62% 19% 9% 6% 4%

NGO LOKAL6%

XEFE SUCO

59%LIA NAIN / ADAT

56%FAMILIA

52%PNTL

41%ASISTENSIA JURIDIKU5%

OK

UPA

SAU

N B

A R

AI

VITIMA SIRA HUSI OKUPASAUN BA RAI PRIMERU BA IHA:

NO EMA HIRAK NE’E INVOLVE DIRETAMENTE/MARKA PREZENSA IHA REZOLUSAUN TEMPU NE’E BA:

EMA HIRAK NE’E SAI INVOLVE:

FIGURA 6.10

HUSI POPULASAUNESPERENSIA IHA

OKUPASAUN BA RAI

ASISTÉNSIA JURIDIKU3%

LIA NAIN / ADAT

62%XEFE SUCO

60%PNTL

42%FAMILIA

31%NGO LOKAL3%

XEFE SUCO PNTL MEMBRU KOMUNITARIU LIA NAIN / ADAT NGO LOKALHUSI POPULASAUNESPERENSIA IHA

VIOLÉNSIA DOMÉSTIKA

9%

HETAN REZOLUSAUNHO DIAK

86%

36% 29% 15% 14% 3%NEGOSIA DEIT

3%

NGO LOKAL7%

FAMILIA63%

XEFE SUCO53%

LIA NAIN / ADAT 53%

PNTL42%

ASISTENSIA JURIDIKU5%

VIO

LÉN

SIA

DO

MÉS

TIK

A VITIMA SIRA HUSI VIOLÉNSIA DOMÉSTIKA PRIMEIRU LIU BA IHA:

NO EMA HIRAK NE’E INVOLVE DIRETAMENTE/MARKA PREZENSA IHA REZOLUSAUN TEMPU NE’E BA:

FIGURE 6.11

EMA HIRAK NE’E SAI INVOLVE:

ASISTÉNSIA JURIDIKU4%

LIA NAIN / ADAT

75%XEFE SUCO

67%FAMILIA

46%PNTL

44%NGO LOKAL3%

Page 76: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

72

Page 77: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

73

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

KOOPERASAUN ENTRE KOMUNIDADE NO

POLÍSIA

7

Page 78: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

74

Kompara ho rezultadu 2008, respondente públiku no lider komunitária iha levantamentu 2013 karateriza relasaun PNTL no membru komunidade sira ho pozitivu. Rezultadu ne’e refleta duni iha maioria ofisiál PNTL ne’ebé fiar katak sira-nia relasaun ho komunidade pozitivu.

Iha kontestu mantein seguransa, maioria polísia konsidera sidadaun sira iha área ne’ebé sira serbisu ba nu’udar parseiru hodi kombate krime, kuaze dobru hosi persentajen ne’ebé mak iha fiar hanesan iha 2008. Maioria ofisiál PNTL mak hatete katak sira kopera ho xefe-suku no aldeia; uitoan liu tan mak dehan sira serbisu hamutuk ho grupu relijioza sira no organizasaun naun governamental sira (ONG). Lider komunitária sira nia persepsaun kona-ba sira-nia persepsaun ho polísia konfirma duni buat ne’ebé ofisiál PNTL sira dehan, tanba maioria xefe-suku no aldeia indika katak sira ativu tebes ka uitoan envolve iha tulun polísia kombate krime. Levantamentu ne’e mós hetan kata PNTL, lider komunitária no públiku sira fó apoiu boot ba xefe-suku sira atu halo papél ativu hodi fasilita dialogu no koperasaun entre atendimentu polísia no komunidade.

Maski kuaze ofisiál PNTL hotuhotu komprende konseitu polísiamentu komunitária, dezligasaun mós bele obzerva iha ne’e: kuaze metade respondente polísia simu ona formasaun espesiál kona-ba polísiamentu komunitária tanba númeru sira ne’ebé hatete katak sira aplika prinsípiu polísiamentu komunitária iha área sira serbisu ba. Wainhira husu pergunta hanesan ba grupu respondente la’os PNTL, metade respondente hosi públiku no lider komunitária de’it mak rona ona kona-ba polísiamentu komunitária. Interesante mak, persentajen hosi lider komunitária nian dobru liu persentajen públiku mak rona ona kona-ba polísiamentu komunitária hosi PNTL.

Ho marjin boot, respondente públiku (94%) no lider komunitária (92%) mak fiar katak relasaun entre PNTL no membru komunidade di’ak (Figura 7.1) Persentajen ki’ik hosi respondente públiku (4%) no lider komunitária (8%) mak senti relasaun entre PNTL ho sidadaun sira la di’ak no la aat (iha klaran de’it), no laiha respondente públiku no lider komunitária mak dehan relasaun entre polísia ho sidadaun aat. Sentimentu pozitivu relasiona ho relasaun entre komunidade – polísia aas liu iha distritu Dili no Aileu (97%) no ki’ik liu mak iha Bobonaro (92%). Kompara ho 2008, rezultadu jerál 2013 nian indika iha melloramentu iha persentajen hosi públiku no lider komunitária kona-ba relasaun entre PNTL ho sidadaun nian hanesan di’ak, no iha redusaun iha persentajen hosi respondente sira ne’ebé mak deskreve relasaun sira nian hanesan la aat no la di’ak. Polísia-nia persepsaun kona-ba polísia-nia relasaun ho sidadaun sira maioria pozitivu: ofisiál PNTL entrevistadu 99% fiar katak sira-nia relasaun ho komunidade sira di’ak, enkuantu 1% indika katak sira-nia relasaun la di’ak liu no la aat liu.

RELASAUN ATUÁL ENTRE SIDADAUN NO PNTL7.1

COMMUNITY-POLICE COOPERATION

Page 79: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

75

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

L

2008-2013 - NASIONÁL 2013 - 6 DISTRITU SIRA HOTU

AILEU

2013 NASIONÁL

2008 NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

FIGURA 7.1

TANSA ITA HANOIN KATAK RELASAUN ATUAL PNTL HO SIDADAUN SIRA LA DI’AK IHA ITA NIA KOMUNIDADE?(LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

DI’AK A’AT LA HATENELADUN DI’AKNO LADUN

A’AT

DI’AK LADUN DI’AK NO LADUN A’AT LA HATENE

DI’AK A’AT LA HATENELADUN DI’AKNO LADUN

A’AT

DI’AK LADUN DI’AK NO LADUN A’AT LA HATENE

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2008 2013

Iha kontestu mantein seguransa, maioria polísia sira konsidera sidadaun sira ne’ebé hela iha área ne’ebé sira serbisu ba nu’udar parseiru hodi kombate krime (Figura 7.2). Iha 2008, opiniaun polísia sira nian fahe kuaze atu hanesan kona-ba ne’e, ho 47% hatete katak sira konsidera sidaudaun iha área ne’ebé sira serbisu ba nu’udar parseiru hodi kombate krime, no 46% hatete katak sira konsidera sidadaun baibain sira nu’udar ema sira ne’ebé mak polísia sira serbí no proteze. Kontráriamente, iha 2013 persepsaun sira ne’e indika hosi 86% no 12% hosi polísia respetivamente Proporsaun ki’ik ida hosi polísia (1%) hatete katak, iha sira-nia esforsu hodi mantein seguransa, sira hanoin katak sira iha dezkonfiánsa ba sidadaun baibain sira – tun hosi 4% iha 2008.

PERSPETIVA KONA-BA RELASAUN NE’EBÉ DI’AK ENTRE POLISÍA NO KOMUNIDADE7.2

Page 80: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

76

FIGURA 7.2

RELASIONA HO MANTEIN SEGURANSA, OINSA ITA HARE SIDADAUNMEDIU IHA FATIN ITA SERVI BA? (PNTL)

LA HATENE

HO LA IHA DIFERENSA

NU’UDAR PARSEIRU IDAHODI KOMBATE KRIME

AMEASA IDA BA INTERESE KASEGURANSA POLÍSIA NIAN

EMA IDA NE’EBÉ ATU SERVENE PROTEJE

EMA IDA NE’EBÉ ITA TENKEHARE HO DESKONFIA

EMA NE’EBÉ ITA BELE APROVEITANIA (2008 DE’IT)

2008 2013

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0% 0% 0%1% 1%

47%

86%

1%0%

46%

12%

4%1% 1%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013PNTL: n - 250, MOE - 5.37%2008

Maski maioria ofisiál PNTL (91%) entrevistadu iha 2013 fiar katak sidadaun no PNTL serbisu hamutuk hodi rezolve problema seguransa, 48% de’it hosi respondente públiku no respondente lider komunitária 78% mak senti hanesan ne’e (Figura 7.3). Interesante mak, iha korelasaun pozitivu entre nivel edukasaun ho sira ne’ebé fiar katak sidadaun no PNTL serbisu hamutuk. Respondente sira 58% ne’ebé mak kompleta ona eskola sekundaria, 60% hosi sira ne’ebé atende ona universidade, no 75% individual sira ne’ebé iha diploma fiar katak sidadaun no polísia serbisu hamutuk hodi rezolve problema seguransa.

Disparidade ne’ebé iha entre lider komunitária (78%) no respondente públiku (48%) ne’ebé fiar katak sidadaun no polísia serbisu hamutuk hodi rezolve problema seguransa ne’e mosu tanba dalabarak lider komunitária sira marka prezensa wainhira polísia sira lida ho membru públiku en-jerál, no tan ne’e mak persentajen boot liu hosi lider komunitária sira mak dehan sidadaun no polísia sira serbisu hamutuk duké respondente públiku sira mak dehan nune’e. Hanesan hatudu iha Figura 7.3, obzervasaun ne’e prevalente liu iha distritu Baucau, iha ne’ebé lider komunitária sira 83% fiar katak sidadaun no polísia sira serbisu hamutuk ho rezolve problema seguransa, enkuantu 26% respondente hosi públiku mak iha fiar hanesan ne’e.

COMMUNITY-POLICE COOPERATION

Page 81: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

77

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

AILEU

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

LOSLOS LAE LAE LA HATENE

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERÁ

LPN

TL

2013 NASIONÁL

FIGURA 7.3

LOSLOS LAE LA HATENE

LA HATENE

LAE LA HATENE

LOSLOS LAE LA HATENE LAE LA HATENE

SIDADAUN SIRA HO POLÍSIA SERVISU HAMUTUK ATU IDENTIFIKA PROBLEMA SEGURANSAIHA ITA NIA KOMUNIDADE KA LAE? (LIDER KOMUNITÁRIA, PUBLIKU EN JERÁL & PNTL)

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

78%

91%

21%

48%39%

7%

1%

13%

2%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

Iha 2008 pergunta ne’ebe hanesan husu kona-ba seraké “ne’e posivel ba sidadaun no polísia atu serbisu hamutuk hodi rezolve problema seguransa sira.” Maioria ofisias polísia lubun boot (98%), lider komunitária (92%), no respondente públiku (76%) fiar katak ida ne’e posivel. Maski komparasun direita entre pergunta ne’e iha 2008 no pergunta hanesan iha 2013 ne’e la posivel, importante atu nota katak, enkuantu persentajen ne’ebé hanoin kona-ba poténsia kolaborasaun entre sidadaun no polísia ne’e aas iha 2008, persentajen kolaborasaun atuál ne’ebé iha 2013 iha públiku en-jerál nia laran no lider komunitária ne’e uitoan liu.

Kesár jerál no fahe informasaun entre komunidade ho polísia identifika hosi respondente polísia sira nu’udar ezemplu komún liu hosi serbisu hamutuk ne’ebé polísia ho komunidade halo. Enkuantu um-terso (33%) respondente sira identifika ida ne’e, respondente seluk 10% identifika “rezolve no/ka investiga problema jerál sira nu’udar fonte kolaborasaun entre polísia no komunidade, no 9% hosi respondente sira identifika “rezolve no/ka investiga problema sira kona-ba violénsia doméstika.”

Hafoin ne’e, entrevistadór sira lee sai lista atór sosiedade sivíl sira no husu ba polísia respondente sira atu verifika karik sira husu tulun ba grupu sira iha lista ne’e ka la’e wainhira kombate krime no mantein seguransa. En-jerál, membru PNTL sira hatete iha koperasaun ne’ebé forte ho lider komunitária no instituisaun sira, no koperasaun ne’ebé lahanesan ho atór sosiedade sivíl oioin.

Page 82: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

78

Maioria ofisiál polísia sira hatete katak sira husu tulun hosi xefe-suku (96%) no aldeia (87%), grupu relijioza (61%), no ONG (60%). Enkuantu envolvimentu ho grupu relijioza tun ona dezde 2008 (81%), envolvimentu ho grupu arte marsiais mós tun ona, hosi 40% iha 2008 ba 32% iha 2013. Interesante mak, distritu Aileu iha persentajen ida ke boot (48%) hosi respondente ofisiál sira ne’ebé mak hatete katak sira buka tulun hosi grupu arte marsiais hodi redús krime no mantein seguransa.

Maski iha redusaun dezde rezultadu iha 2008, polísia na’in ida hosi na’in lima sei hatete katak sira buka tulun hosi partidu polítika sira hodii tulun kombate krime no mantein seguransa (23% iha 2013; 33% iha 2008), ho ofisiál PNTL 38% iha Manatuto mak dehan nune’e. Rezultadu ne’e atu dehan katak, ao menus to’o iha nivel balu, PNTL mantein lasu ho partidu polítika sira maski natureza hosi lasu ne’e rasik la klaru. Kontrariamente, wainhira husu ba respondente hosi públiku en-jerál atu deskreve papél polísia nian iha sira-nia komunidade, 1% de’it hosi respondente sira ne’e mak hatete polísia serbí interese lider polítiku, no persentajen hanesan (1%) mak hatete katak interferénsia polítika nu’udar interferénsia sériu ida ba PNTL. Ofisiál PNTL (2%) de’it mak dehan interferénsia polítika nu’udar dezafiu boot ida. Partidu polítika sira dalaruma tulun liu PNTL sira duke interfere ho PNTL-nia atividade sira.

Persepsaun públiku en-jerál barak liu konfirma polísia sira nia versaun kona-ba koperasaun ho lider komunitária sira, tanba 88% mak dehan xefe-suku no 87% mak dehan adat/lia-na’in sira mak ativu tebes ka uitoan tulun polísia luta hasoru krime (Figura 7.4). Maski kuaze besik metade respondente públiku en-jerál (49%) haree grupu relijioza sira kopera ho polísia sira ho ativu tebes hodi kombate hasoru krime iha 2008, 24% de’it mak sente hanesan ne’e iha 2013. Persentajen hosi respondente públiku en-jerál ne’ebé hanoin ONG sira kopera ho polísia hodi kombate hasoru krime ho ativu tun ona hosi 21% iha 2008 ba 7% iha 2013.

LID

ER K

OM

UN

ITÁ

RIA

PUBLI

KU

EN

JERA

L

FIGURA 7.4

IHA ITA NIA OPINIAUN, OINSA GRUPO HIRAK TUIR MAI NE’E ATIVA IHA KOMUNIDADE HODI ASISTE POLÍSIA SIRAHODI KOMBATE KRIME IHA ITA NIA KOMUNIDADE? (LIDER KOMUNITÁRIA & PUBLIKU EN JERÁL)

ATIVU LOS LADUN ATIVU LA ATIVU HA HATENE RESPONDENTE HILIATULA RESPOSTA

ATIVU LOS LADUN ATIVU LA ATIVU HA HATENE RESPONDENTE HILIATULA RESPOSTA

2008

2013

NGO SIRA

ORGANIZASAUNRELIJIOSU SIRA

PARTIDU POLITIKU SIRA

XEFE SUCO SIRA

LIA NAIN / ADAT

CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013CL: n - 140, MOE - 6.97%

GP: n - 410, MOE - 4.84%

2013

0%

20%

40%

60%

80%

100%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

En-jerál, 28% de’it hosi respondente públiku en-jerál mak hanoin ONG sira ativu uitoan ka tebes tulun polísia sira luta kontra krime, enkuantu respondente PNTL sira 60% iha hanoin hanesan ne’e. Respondente públiku en-jerál mós dehan papél ne’ebé limitadu hodi tulun polísia sira hosi partidu polítika kompara ho grupu respondente seluk: 16% de’it mak dehan partidu polítika sira tulun uitoan ka tebes polísia sira kombate krime, tun hosi 36% iha 2008. 31

Alende identifika grupu sira ne’ebé daudaun ne’e ativu hodi tulun polísia kombate krime, públiku en-jerál, lider komunitária, no respondente PNTL sira hetan pergunta kona-ba grupu parseiru ne’ebé mak polísia sira hanoin iha papél hodi fasilita dialogu no koperasaun

COMMUNITY-POLICE COOPERATION

Page 83: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

79

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

di’ak liu entre membru komunidade ho polísia (figura 7.5). Liu 90% hosi grupu respondente sira ne’e mak fiar katak xefe-suku no aldeia mak grupu ne’ebé apropriadu liu hodi fasilita koperasaun di’ak liu entre sidadaun ho polísia.

LIDER KOMUNITÁRIA PUBLIKU EN JERÁLPNTL

FIGURA 7.5

2008

GRUPO “KOMPONENTE / PARTES INTERESADAS” IDA NE’EBÉ MAKA ITA HANOIN BELE HALA’O PAPEL HOSI FASILITA DIALOGU NE’EBÉ DI’AK NO KOPERASAUN ENTRE MEMBRU SIRA HUSI KOMUNIDADE HO POLÍSIA?(LIDER KOMUNITÁRIA, PUBLIKU EN JERÁL & PNTL)

XEFE ALDEIASIRA

XEFE SUCOSIRA

PARTIDU POLITIKU

SIRA

MEMBRUPARLAMENTU

SIRA

NGO SIRA LIDERRELIJIOSU

SIRA

SELUKLIDER KOMUNITARIU

SIRA

LA HATENEORGANIZASAUNFETO SIRA

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%CL: n - 467, MOE - 3.12%

GP: n - 1895, MOE - 2.25%

2013

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Porsentu sia-nulu resin neen hosi públiku en-jerál, lider komunitária 99%, no 96% hosi ofisiál polísia apoiu papél ativu ida ba xefe-suku sira hodi fasilita dialogu no koperasaun entre polísia-nia serbisu ho komunidade sira ne’ebé polísia sira serbisu ba. Persentajen atu hanesan hosi públiku en-jerál (95%), lider komunitária (96%), no polísia (90%) konkorda ho xefe-aldeia sira nia papél fasilitativu. Enkuantu maioria lider komunitária (62%) no polísia (57%) apoiu lider komunitária sira halo papél fasilitativu en-jerál, respondente hosi públiku en-jerál ladún apoiu ida ne’e, ho 39% de’it mak afavór ho envolvimentu hosi grupu lideransa lokál ne’e. Rezultadu ne’e indika katak respondente públiku en-jerál iha preferénsia klaru kona-ba tipu lider lokál ne’ebé tenki envolve iha dialogu hamutuk entre polísia no komunidade sira. Envolvimentu hosi lider relijioza sira hodi fasilita dialogu hetan apoiu hosi kuaze um-terso hosi respondente polísia sira (37%) no lider komunitária sira (29%), maibé hetan de’it 13% apoiu hosi respondente públiku en-jerál.

Interesante mak, enkuantu kuaze ofisias polísia ida hosi haat (24%) apoia envolvimentu hosi ONG atu fasilita dialogu, 12% hosi lider komunitária no 5% de’it hosi públiku mak sente hanesan ne’e. Duvida hanesan ne’e espresa hosi respondente grupu na’in tolu ba envolvimentu grupu feto nian atu fasilita dialogu (PNTL = 11%, LK = 12%, PE = 6%). Exesaun ba rezultadu ida ne’e identifika ona iha distritu Aileu, iha ne’ebé 40% hosi respondente lider komunitária apoia envolvimentu organizasaun feto nian atu fasilita dialogue nebe’e di’ak liu entre komunidade no polísia sira. Respondente públiku hosi distritu Baucau (12%) no Manatuto (13%) ne’e dobradu hanesan respondente públiku nasionál atu apoiu papél organizasaun feto sira nian. Wainhira respondente sira ne’e fahe tuir jéneru, la iha diferensia nebe’e mak bele observa entre respondente públiku jerál feto no mane; maibé, (25%) feto lider komunitária sira fó apoiu hanesan mós ho lider komunitária mane sira(12%) ba grupu feto nian iha kontestu ne’e hanesan.32 Distritu Dili iha persentajen ofisiál PNTL aas liu (25%) ne’ebé enkoraja grupu feto sira nia envolvimentu iha fasilitasaun dialogu.

31. Nota: testu iha levantamentu 2008 deklara katak sidadaunn 37% indika katak partidu polítika ativu tebes ka uitoan tulun polísia kombate krime; maibé, análize loloos hosi arkivu dadus indika katak númeru loloos mak 36%.32 . Importante atu hatene katak, hosi amostrajen 467 lider komunitária, respondente lider komunitária na’in 11 de’it mak feto no hanoin sira iha ne’e reprezenta de’it sira na’in 11 nia hanoin.

Page 84: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

80

Persentajen ne’ebé hanesan hosi respondente ofisiál PNTL nian (9%) no lider komunitária (8%) haree katak iha posibilidade ba partidu polítika sira fasilita dialogu entre polísia ho komunidade sira, no 2% de’it hosi respondente públiku en-jerál mak sente hanesan ne’e (Figura 7.6).

Maioria membru PNTL (89%) hatete katak sira hatene konseitu polísiamentu komunitária, no membru PNTL barak liu hosi distritu Aileu (96%) mak hatene konseitu ne’e. Maibé, membru PNTL ida hosi hitu (14%) ne’ebé entrevista iha distritu Baucau la hatene konseitu polísiamentu komunitária (Figura 7.6).

LOS LAE LA HATENE

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

FIGURA 7.6

ITA BO’OT HATENE KONA BA KONSEITU “POLÍSIA KOMUNITÁRIU” NE’E KA LAE? (PNTL)

0%

20%

40%

60%

80%

100%

89%

96%

86%

82%

89% 90% 90%

9%

4%

14%12%

6% 7% 8%

3%0% 1%

6% 5%3%

1%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

Nu’udar pergunta open-ended ida ba membru PNTL ne’ebé mak hatete katak sira hatene ho konseitu polísiamentu komunitária, pergunta ne’e husu ba sira atu esplika iha liafuan badak sira nia hatene kona-ba konseitu polísiamentu komunitária ne’e. Membru PTNL sira 36% deskreve polísiamentu komunitária ne’e nu’udar “serbisu hamutuk ho komunidade iha atividade konjunta sira:, 25% deskreve konseitu ne’e nu’udar “fahe informasaun entre polísia no komunidade”, no 13% deskreve konseitu ne’e nu’udar “serbisu hamutuk ho komunidade hodi identifika no rezolve problema sira.

Menus hosi metade (44%) hosi respondente polísia sira mak indika katak sira simu ona formasaun espesiál balu kona-ba polísiamentu komunitária (Figura 7.7). Proporsaun polísia ne’ebé mak hetan treinamentu ne’e aas liu iha distritu Aileu ho (57%) no uitoan liu mak iha Baucau no Manatuto ho (27% ba kada distritu). Respondente polísia sira 49% hosi distritu

COMMUNITY POLICING7.3

COMMUNITY-POLICE COOPERATION

Page 85: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

81

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Dili mak simu ona formasaun kona-ba polísiamentu komunitária.

LOS LAE LA HATENE LOS LAE LA HATENE

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

6 DISTRITU SIRA HOTUNASIONÁL

FIGURA 7.7

ITA BO’OT SIMU ONA TREINAMENTU ESPESIAL RUMA KONA BA POLÍSIAMENTUKOMUNITÁRIU KA LA’E? (PNTL)

0%

20%

40%

60%

80%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

44%

55%

1%

Maski menus hosi metade hosi respondente polísia sira mak hatete katak sira simu ona formasaun kona-ba polísiamentu komunitária (Figura 7.10), maioria (81%) reklama katak sira aplika duni prinsípiu polísiamentu komunitária iha área ne’ebé mak sira serbisu ba (Figura 7.8). Interesante mak, proporsaun ne’e tun hosi 93% iha 2008. Membru PNTL ne’ebé mak hetan entrevista iha distritu Aileu indika katak sira aplika prinsípiu polísiamentu komunitária, enkuantu membru PNTL ida hosi lima hosi manatuto (20%) no Viqueque (19%) hatete katak prinsípiu sira ne’e seidauk aplika.

LOS LAE LA HATENE

AILEU

NASIONÁL

BOBONARO

BAUCAU

DILI

VIQUEQUE

MANATUTO

FIGURA 7.8

PRINSÍPIU POLÍSIAMENTU KOMUNITARIA DADAUN NE’E APLIKA IHA KOMUNIDADE NIALEÉT IHA FATIN ITA SERVE BA KA LAE? (PNTL)

0%

20%

40%

60%

80%

100%

81%

100%

70%

77%

84%

71%

76%

12%

0%

16%14%

5%

20% 19%

7%

0%

14%

9%11%

8%6%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

Maski maioria (81%) hosi membru polísia sira fiar katak prinsípiu polísiamentu komunitária nian aplika duni iha área ne’ebé mak sira serbisu ba, redusaun iha persepsaun relasiona ho aplikasaun prinsípiu polísiamentu komunitária hosi 2008 to 2013 (Figura 7.9), hamutuk ho nivel formasaun ne’ebé menus kona-ba polísiamentu komunitária (Figura 7.10) indika katak iha duni falta iha formasaun no mós aplikasaun prinsípiu sira polísiamentu komunitária nian iha PNTL nia laran.

Page 86: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

82

2008 2013

LOS LAE LA HATENE

FIGURA 7.9

PRINSIPIU POLÍSIAMENTU KOMUNITÁRIA DADAUN NE’E APLIKA IHA KOMUNIDADE NIALEÉT IHA FATIN ITA SERVE BA KA LAE? (PNTL)

0%

20%

40%

60%

80%

100% 93%

81%

6%

12%

1%

7%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013PNTL: n - 250, MOE - 5.37%2008

2008 2013

LOS LAE LA HATENE

FIGURA 7.10

ITA BO’OT SIMU ONA TREINAMENTU ESPESIAL RUMA KONA BA POLÍSIAMENTUKOMUNITÁRIU KA LA’E? (PNTL)

PNTL: n - 250, MOE - 5.37%2008

0%

20%

40%

60%

80%

100%

33%

44%

66%

55%

1% 1%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

Porsentu tolu-nulu resin lima hosi respondente públiku en-jerál no lideransa komunitária 70% mak dehan sira rona ona kona-ba polísiamentu komunitária. Maski nune’e, wainhira husu ba respondente sira ne’e, sira rona termu ne’e hosi ne’ebé, lideransa komunitária sira 70% no 38% respondente hosi públiku en-jerál sira dehan katak sira rona termu polísiamentu komunitária ne’e hosi PNTL.

Maioria públiku en-jerál no respodente lider komunitária sira rona ona kona-ba polísia komunitária hosi televizaun (públiku=70%; lider komunitária = 67%) ka rádio (públiku = 57%; lider komunitária = 61%). Porsentu tolu-nulu resin tolu hosi respondente públiku en-jerál no 45% lider komunitária sira rona ona kona-ba polísiamentu komunitária hosi lider komunitária seluk.

COMMUNITY-POLICE COOPERATION

Page 87: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

83

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Iha 2013, ofisiál PNTL 77% fiar katak polísiamentu komunitária nu’udar responsabilidade hosi membru PNTL hotuhotu nian, enkuantu ofisiál na’in ida hosi na’in lima (22%) hanoin katak ne’e mak responsabilidade mesak unidade polísiamentu komunitária PNTL nian (Figura 7.11). Iha distritu Aileu, ofisiál polísia sira 96% fiar katak polísiamentu komunitária ne’e responsabilidade membru PNTL hotuhotu nian, enkuantu iha distritu Manatuto, kuaze um-terso (30%) hosi ofisiál PNTL sira mak fiar katak polísiamentu komunitária ne’e responsabilidade hosi unidade polísiamentu komunitária nian mesak.

FIGURA 7.11

ITA HANOIN KARIK IDA NE’E RESPONSABILIDADE HUSI MEMBRU PNTL HOTU ATU HALAÓ SERVISU POLÍSIAMENTU KOMUNITÁRIUORIENTADO, OU IDA NE’E HANESAN RESPONSABILIDADE PNTL PARTE UNIDADE POLÍSIA KOMUNITÁRIU NIAN? (PNTL)

MEMBRU PNTL HOTU

UNIDADE POLÍSIA KOMUNITÁRIU DE’IT

LA HATENE

PNTL 2%

77%

2

2%

PNTL: n - 748, MOE - 2.78%2013

Page 88: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

84

KONKLUZAUN8

Page 89: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

85

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Maski nivel inseguransa sei aas, povu Timor-oan sira optimista nafatin ba situasaun seguransa no kapasidade polísia hodi mantein no prevene krime. Maski nune’e, sentidu konfiánsa ne’e bele hetan prejudika tanba interaksaun ne’ebé mak ladún iha entre polísia ho sidadaun sira, no nivel krime ne’ebé tuir relatóriu sei aas nafatin dezde 2008. Maski iha ona susesu relasiona ho redús ameasa hosi grupu arte marsiais, PNTL hatudu ona kbiit uitoan hodi aloka rekursu no matenek ba ameasa seguransa boot liu ne’ebé identifika hosi parte polísia rasik no lideransa komunitária: violénsia doméstika no haksesuk rai.

Apezarde rekursu material no pesoál ne’ebé la natoon, polísia hasa’e ona nivel profesionalizmu sira nian wainhira halo atendimentu ba sira ne’ebé presiza polísia-nia tulun. Maski iha rekursu finanseira ne’ebé mak la natoon no sistema justisa formál ida ke fraku, polísia mós hatudu ona sira-nia kbiit hodi halo adaptasaun ho di’ak tebtebes liuhosi dezenvolve meius sira hodi serbisu hamutuk ho setór justisa tradisionál no atór oioin sira ne’ebé kontinua halo interaksaun iha nivel suku hodi fornese seguransa no protesaun.

Justisa tradisionál no rezolusaun ba haksesuk rai sira sai nafatin nu’udar kestaun seguransa boot liu iha maioria suku iha rai laran tomak. Maski setór justisa formál halo ona avansu barak, kazu uiton liu mak PNTL sira prosesa ka trata liuhosi setór justisa formál duké iha pasadu no PNTL-nia laran-metin ba xefe-suku no lia-na’in sira aumenta ba beibeik hodi tulun rezolve kestaun seguransa sira. Maski nune’e, seidauk klaru papél saida mak PNTL hala’o iha rezolusaun ba haksesuk sira iha nivel komunidade, tipu no gravedidade hosi krime ne’ebé mak PNTL haruka fila ba komunidade hodi rezolve, no tansá krime balu trata liuhosi sistema justisa formál no tansá seluk la’e. Resposta sira ba pergunta sira ne’e sei tulun informa modelu padronizada ida kona-ba interaksaun entre mekanizmu justisa formál no tradisionál iha Timor-Leste.

Maski maioria vítima sira ne’ebé husu polísia-nia tulun ikus-mai sira-nia kazu rezolve de’it iha nivel komunidade, nivel satisfasaun hosi públiku en-jerál no lider komunitária aumenta tan dezde 2008. Polísia-nia atitude hasoru sidadaun sira mós hahú muda, ho maioria polísia sira haree sidadaun sira hanesan parseiru hodi kombate krime envezde resipiente ne’ebé presiza atendimentu seguransa. Públiku en-jerál nia persepsaun barak liu mak apoia polísia-nia resposta iha levantamentu ne’e relasiona ho polísia-nia koperasaun ho lider komunitária, no maioria xefe-suku no aldeia sira indika katak sira ativu tebes ka ativu uitoan hodi tulun polísia kombate krime. Rezultadu ida ne’e mós hatudu katak iha mudansa iha lejitimidade ne’ebé haraik ba xefe-suku no aldeia sira hodi tulun prevene krime no sira mós sai nu’udar interlokutór ne’ebé bele fiar entre sistema justisa formál no informál.

Maski konfiánsa ba PNTL aumenta, sidadaun baibain sira nia espetativa ba atendimentu sei uitoan nafatin. Kontaktu ho polísia sai nafatin hanesan dezafiu boot ida, ho siadadaun ida hosi sanulu mak hatete katak sira ka membru sira nia familia mak halo ona kontaktu ho PNTL iha tinan sanulu ba kotuk nia laran. Buat ida preokupa liu tan mak menus hosi metade lider komunitária sira ne’ebé mak entrevistadu mak hatete katak sira halo ona kontaktu ho PNTL iha tinan ida ba kotuk nia laran maski sira mak sai nu’udar pontu kontaktu ba polísia sira hodi identifika problema sira ne’ebé komunidade hasoru no fahe informasaun. Haree ba mudansa iha polísia-nia atitude relasiona ho envolvimentu komunidade nian iha luta hasoru krime, iha esperansa katak alokasaun orsamentu iha futuru sei apoia atividade polísiamentu ne’ebé orientada iha komunidade sira no tan ne’e ita sei nota katak iha levantamentu sira tuirmai kontaktu ho polísia sei aumenta.

Rezultadu levantamentu nian hamosu pergunta sériu kona-ba PNTL-nia papél iha prestasaun rezolusaun justisa formál no papél sistema legál pluralístiku ne’ebé buras ba beibeik. Dadus ne’e fó informasaun báziku interesante ida hodi tulun avalia PNTL-nia planu estrátejiku tinan-lima 2014 – 2018. Maibé, labele optimista demaiz katak fiar no konfiánsa ba PTNL sei aumenta hosi tinan ba tinan tanba falta rekursu ne’ebé adekuadu no planu ambisiozu hodi tau ofisiál polísia ida iha kada suku. Buat ida ke bele espera karik taxa krime sei sa’e wainhira polísia aumenta sira-nia vizibilidade no prezensa iha rai-laran tomak, no anaunsér númeru pesoal nian satisfáz ona rekezitus, nivel satisfasaun bele tun tanba polísia sira tenki halo serbisu barak liu no adapta ho mudansa iha jestaun hosi atendimentu sentralizadu ba atendimentu desentralizadu. Hein katak levantamentu tuirmai iha 2015 sei hatudu aumentu iha abordajen polísiamentu orientada ba komunidade iha prestasaun seguransa no aumentu iha nivel krime keixada ka númeru ema kesár krime no kolaborasaun ekilíbriu entre sistema justisa formál no informál.

Page 90: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

86

Page 91: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

87

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

ANEKSU SIRA

Page 92: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

88

Levantamentu PERSEPSAUN Polísia-Komunidade 2013 hala’o ona liu loron 51 hosi Marsu 2 to’o Abríl 22 2013 ho amostrajen aleatóriu no reprezentativu ema na’in 3106 tinan 17 ba leten hosi distritu 13 iha Timor-Leste. Levantamentu ne’e halo liuhosi entrevista oin-ho-oin no Fundasaun Ázia mak dezeña no tau kódigu ba levantamentu ne’e ba tablet Samsung Galaxy. INSIGHT Timor-Leste mak halo serbisu kampu, no Catalpa Internasionál mak halo análize ba dadus no vizualizasaun. Respondente siraEntrevista halo ona ho grupu respondente tolu, no hakerek rezultadu ketak-ketak ba kada grupu:

1. Públiku en-jerál: Respondente ne’ebé prenxé kritéria mak membru familia sira ne’ebé hela iha kada uma-kain identifikada, tinan 17 ba leten.

2. Lider komunidade: Iha levantamentu ne’e, lider komunitária sira reprezenta hosi xefe-suku no lia-na’in sira. Lider komunitária sira kompleta kuestionarie sira ne’ebé hanesan ho públiku en-jerál, exetu ba pergunta adisionál ida hodi bele halo distinsaun entre xefe-suku no lia-na’in sira.

3. Membru PNTL ne’ebé halo knaar iha distritu.

Reprezentasaun hosi Amostrajen ne’eTanba amostrajen ne’e nasionál no aleatóriu, rezultadu levantamentu ne’e reprezenta parte hotuhotu hosi populasaun tuir sira-nia persentajen ne’ebé loos. Levantamentu ne’e jeográfikamente reprezentativu hanesan elabora iha Tabela B. Demográfikamente, distribuisaun hosi respondente públiku en-jerál refleta duni proporsaun populasaun loloos tuir jéneru (Tabela A).

% Populasan (17 tinan no ba leten)

2010 Census 2013 CPP Survey

Mane 50.6 50.1

Feto 49.4 49.9

Tabela A: Distribuisaun respondente tuir jéneru

Levantamentu tolu ne’e hala’o iha rai laran tomak alvu ba respondente públiku en-jerál, lider komunitária no membru PNTL. Amostrajen populasaun hosi distritu la’os alvu sira bazeia ba distribuisaun populasaun hosi sensus 2010, no sample barak liu foti iha Fundasaun Ázia nia alvu programa iha distritu hirak tuirmai: Aileu, Baucau, Bobonaro, Dili , Manatuto no Viqueque.

METODOLÓJIA HILI AMOSTRAJEN/SAMPELI

Page 93: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

89

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

DistrituPúbliku en-jerál

Lider komunitária PNTL

Aileu 284 52 68

Ainaro 23 10 18

Baucau 284 84 107

Bobonaro 286 76 88

Covalima 23 14 23

Dili 287 52 176

Ermera 45 24 23

Lautem 24 11 18

Liquica 23 16 26

Manatuto 287 48 76

Manufahi 19 14 19

Oecusse 25 8 22

Viqueque 285 58 84

Total 1895 467 748

Tabela B: Distribuisaun Respondente sira tuir área jeográfiku

Tanba maioria suku iha Timor-Leste ne’e patriárkal, maioria lider komunitária iha Timor-Leste mak mane. Iha amostrajen levantamentu ne’e 467 lider komunitária, respondente 11 de’it mak feto. Tanba ne’e importante tebes atu tau atensaun katak hanoin sira ne’ebé reprezenta hosi lider komunitária sira barak liu refleta populasaun mane lider komunitária sira nia hanoin.

Marjin ErruMarjin erru hosi sample nasionál públiku en-jerál mak 2.25%, iha 95% interval konfiánsa. Marjin erru jerál ba lider komunitária sira mak 3.12% iha 95% interval konfiánsa. Amostrajen barak liu iha Fundasaun Ázia nia programa alvu fó biban ba marjin erru atu nafatin hanesan wainhira análize sira dezagregadu tuir distritu ne’ebé sai nu’udar alvu programa Fundasaun Ázia nian. Distritu sira ne’ebé la’os alvu programa Fundasaun Ázia nian ne’ebé la foti amostrajen barak la inklui iha análize espesífiku, tanba amostrajen nia medida ne’ebé ki’ik iha área sira ne’e bele halo rezultadu sira la konklusivu.

Maibé, importante tebes atu tau atensaun katak estrutura instrumente levantamentu ne’e inklui númeru pergunta tutan (follow-up) sira hodi hili respondente sira, liuliu relasiona ho esperiénsia ho krime ka polísia-nia tulun, nune’e, hasa’e marjin -erru iha kazu balu. Ne’e nota ona iha footnote ka iha testu laran wainhira presiza.

Weighting ka Pezu/bobotTanba amostrajen barak liu mak foti iha distritu neen hosi distritu sanulu-resin-tolu, dadus ne’ebé halibur tetu tuir distritu hodi prevene distritu neen ne’ebé hetan amostrajen barak liu la reprezenta liu fali distritu hitu seluk.

Konsiderasaun ba análize ne’e halo liuhosi halo komparasaun hosi persentajen respondente entrevistadu sira iha grupu amostrajen ne’ebé mak lokaliza iha distritu espesífiku balu ho distribuisaun populasaun (persentajen) jerál hosi sensu 2010. Iha maneira ne’e liuhosi tetu ho aparelu iha estatístika SPSS nian, respondente sira nia resposta sira hetan valór balu depende ba karik reprezentasaun demaziadu ka sob-reprezentasaun akontese ona relasiona ho distribuisaun jeográfika hosi respondente sira ne’ebé iha grupu amostrajen sira.

Volume amostrajen no pezu ba grupu respondente tolu ne’e reprezenta iha okos ne’e:

Page 94: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

90

PEZU/BOBOT BA LEVANTAMENTU PÚBLIKU JERÁL

Númeru ema entrevistadu

% hosi respondente sira tuir amostrajen populasaun

% hosi respondente sira tuir amostrajen populasaun

Pezu ne’ebé aplika

Aileu 284 15.02% 4.16% 0.27661034

Ainaro 23 1.22% 5.55% 4.61046543

Baucau 28 15.07% 10.47% 0.69458114

Bobonaro 286 15.07% 8.63% 0.5724166

Covalima 23 1.22% 5.58% 4.6097561

Dili 287 15.12% 21.95% 1.45022731

Ermera 45 2.38% 10.98% 4.6097561

Lautem 24 1.22% 5.61% 4.6097561

Liquica 23 1.27% 5.95% 4.6097561

Manatuto 287 15.02% 4.01% 0.26673162

Manufahi 19 1.00% 4.56% 4.6097561

Oecusse 25 1.32% 6.00% 4.6097561

Viqueque 285 15.07% 6.57% 0.43552639

Total 1895 100% 100%

Tabela C

PEZU/PEMBOBOTAN BA LEVANTAMENTU RESPONDENTE POLÍSIA

Númeru atuál PNTL entrevistadu

Proporsaun hosi populasaun total PNTL (%)

Proporsaun iha levantamentu ne’e

aPEZU ne’ebé aplika

Aileu 68 4.68 9.1% 0.51434644

Ainaro 18 5.26 2.4% 2.18597237

Baucau 107 8.87 14.3% 0.620318413

Bobonaro 88 6.43 11.8% 0.546493092

Covalima 23 6.70 3.1% 2.177332163

Dili 176 23.59 23.5% 1.002656748

Ermera 23 6.85 3.1% 2.229173405

Lautem 18 5.21 2.4% 2.163891841

Liquica 26 7.81 3.5% 2.24711845

Manatuto 76 5.42 10.2% 0.533419095

Manufahi 19 5.58 2.5% 2.196431568

Oecusse 22 6.43 2.9% 2.18597237

Viqueque 84 7.17 11.2% 0.63875816

Total 748 100 100.0%

Page 95: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

91

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Tabela D

PEZU BA LEVANTAMENTU LIDER KOMUNITÁRIA

PEZU BA LEVANTAMENTU LIDER KOMUNITÁRIA

Númeru atual Lider Komunitária entrevistadu

Proporsaun iha levantamentu ne’e

WPEZU ne’ebé aplika

Aileu 7.01 52 11.1% 0.629872955

Ainaro 4.75 10 2.1% 2.218778281

Baucau 13.35 84 18.0% 0.742108382

Bobonaro 11.31 76 16.3% 0.695105978

Covalima 6.79 14 3.0% 2.26405947

Dili 7.01 52 11.1% 0.629872955

Ermera 11.76 24 5.1% 2.289215686

Lautem 7.69 11 2.4% 3.265734266

Liquica 5.20 16 3.4% 1.518806561

Manatuto 6.56 48 10.3% 0.638338989

Manufahi 6.56 14 3.0% 2.188590821

Oecusse 4.07 8 1.7% 2.377262443

Viqueque 7.92 58 12.4% 0.637579966

Total 100.00 467 100.0%

Tabela E

METODOLÓJIA FOTI AMOSTRAJEN/SAMPEL

Metodolojia foti amostrajen báziku ne’ebé uza iha levantamentu ne’e mak foti amostrajen ho maneira aleatóriu iha faze oioin, uza faze sira tuirmai ne’e ba kada grupu respondente:

RESPONDENTE HOSI PÚBLIKU EN-JERÁL

Hili pontu sampel ka área sampelBa respondente hosi públiku en-jerál, proporsaun hosi sampel ne’ebé alokadu ba kada distritu determina tuir proporsaun hosi distritu ne’e nia populasaun nasionál.

Iha kada distritu nia laran, hili suku (unidade administrativa rurál no urbana ne’ebé boot hanesan desa) sira uza metodu sistemátiku foti sampel aleatóriu bazeia ba proporsaun hosi populasaun distritu iha konta nasionál ka proportional-to-population systematic random sampling method; hili aldeia (unidade administrativa kompostu hosi viziñu sira) sira iha kada suku nia laran uza metodu sistemátiku foti sampel bazeia ba probabilidade aleatóriu ka systematic random probability sampling method.

Ekipa entrevistadór sira halo entrevista ba to’o respondente na’in 10 no fahe hanesan entre feto no mane iha kada aldeia ne’ebé identifikadu ka hili ona nu’udar área sampel.

Substituisaun hosi pontu sampel ka Área sampelIha instánsia 16, presiza halo substituisaun ba aldeia ida; iha instánsia 17, presiza halo substituisaun ba suku ida; no iha instánsia 3, presiza halo substituisaun ba sub-distritu ida. Pontu sampel ka área sampel sira ne’e presiza troka tanba área sampel sira ne’e susár atu

Page 96: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

92

asesu tanba kondisaun estrada, liuliu wainhira kondisaun estrada halo kareta nia asesu susár tebes no halo viajen ho ain presiza lori liu oráz tolu. Iha kada kazu sira ne’e, halo substituisaun ba aldeia, suku ka sub-distritu sira liuhosi uza metodu hili sampel aleatóriu ne’ebé hakerek iha leten.

Hili uma-kainHili uma-kain sira iha kada aldeia uza metodu interval ida. Iha kada aldeia ne’ebé identifikadu, ekipa levantamentu konsulta uluk ho xefe-aldeia hodi bele hetan lista uma-kain hosi aldeia ne’e rasik. (Xefe-aldeia hotuhotu mantein lista uma-kain ida no rezidente sira nian ho hakerek ho liman iha sira nia aldeia laran.)

Ekipa levantamentu nian hafoin ne’e determina uma-kain primeiru hosi lista ne’e hodi halo entrevista liuhosi halo soma ba numerais hosi data/loron halo koleksaun dadus (ezemplu, se data/loron mak Juñu 12, entaun 6 + 1 + 2 = 9, ne’eduni ekipa entrevistadór sei hahú hosi uma-kain dasia (ka kesembilan) ne’ebé mak iha xefe-aldeia nia lista ne’e).

Hafoin ne’e ekipa levantamentu hili uma-kain dalima hosi lista ne’e to’o hetan uma-kain 10 iha kada aldeia.

Hili Respondente Hili respondente ida hodi halo entrevista iha kada uma-kain, no respondente ne’ebé mak elijivel mak sira ne’ebé adultu tinan 17 ba leten. Tanba distribuisaun jéneru iha Timor-Leste nia populasaun hanesan ba mane 50% no 50% ba feto, jéneru hosi respondente potensiál sira determina hosi númeru formuláriu levantamentu nian – númeru ganjil (númeru impar) ba feto sira no númeru genap (númeru par) ba mane sira. Selesaun respondente sira ho maneira aleatóriu halo uza metodu Kish Grids.

Substituisaun Respondente Se respondente ne’ebé hili ona mak la disponivel iha primeiru esforsu, ekipa entrevistadór sei halo vizita dala rua tan iha oráz 24 nia laran hodi koko hasoru malu ho respondente ne’ebé identifikadu ona. Se respondente identifikadu la disponivel ka deside lakohi partisipa iha levantamentu ne’e, hili fali ho maneira aleatóriu uma-kain foun ida hosi lista aldeia ne’e, no haktuir prosesu hodi hili respondente foun ho maneira aleatóriu.

RESPONDENTE LIDER KOMUNITÁRIA

Hili Pontu/área SampelBa respondente hosi lider komunitária, modu kalkulasaun ne’e bazeia ba kompriensaun ida katak hosi kada suku 442 iha rai ne’e nia laran iha xefe-suku ida no lia-na’in ida. Distritu sira fahe tiha tuir suku no persentajen hosi sampel lider komunitária sira ne’ebé alokadu tuir distritu idaidak relativu ho 884 lider komunitária ne’ebé iha rai laran tomak.

Hili lider komunitária sira nu’udar sampel hosi suku sira ne’ebé hili ho maneira aleatóriu iha maneira ne’ebé hanesan hili respondente públiku sira, no hili xefe-suku ida no lia-na’in ida hosi kada suku ne’ebé identifikadu ona.

Substituisaun Respondente siraKarik lider komunitária ne’e la disponivel iha vizita primeiru, sei halo tan vizita dalarua iha oráz 24 nia laran hodi bele kontaktu respondente ne’ebé identifika ona. Se respondente ne’e la disponivel nafatin ka desidi atu lakoi partisipa iha levantamentu ne’e, sei identifika aldeia substitutu ida hodi bele prenxé proporsaun sampel lider komunitária nian. Aldeia substitutu sei identifika liuhosi uza hili sampel ho aleatóriu ka random probability sampling iha nivel suku.

Substituisaun pontu/área sampel Iha instánsia 16, presiza troka aldeia ida; iha instánsia 17, presiza troka suku ida; no iha instánsia

Page 97: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

93

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

3, presiza troka sub-distrititu ida. Pontu sampel sira ne’e troka wainhira ida ne’ebé hili uluk ona la bele to’o ba tanba kondisaun estrada, liuliu wainhira kondisaun estrada ba kareta atu asesu susár tebes no viajen ho ain lori liu oráz tolu. Iha kazu sira ne’e, hili ona aldeia, suku ka sub-distritu substitute uza metodu hili sampel ho maneira aleatóriu hanesan refere iha leten.

RESPONDENTE HOSI PNTL

Hili pontu/área sampelBa respondente PNTL sira, proporsaun sampel ne’ebé alokadu ba kada distritu determina tuir distritu idaidak nia proporsaun total hosi ofisiál PNTL NASIONÁL. Informasaun kona-ba ofisiál PNTL nia populasaun nasionál no distrital hetan hosi rejistu ne’ebé hetan hosi PNTL-nia kuarter-jerál.

Hili Respondente sira Hili individual ofisiál PNTL ba entrevista liuhosi maneira hili sampel ho aleatóriu bazeia ba probabilidade. Komandante distrital idaidak sei fó lista membru PNTL iha distritu idaidak nian, no hosi ne’e mak halo entrevista ba ofisiál sira ne’ebé hili ona ho maneira aleatóriu no kontinua ho ofisiál seluk uza interval lima ho konsistente.

Substituisaun ba Respondente siraKarik ofisiál PNTL ne’e la disponivel iha vizita primeiru, sei halo tan vizita dalarua iha oráz 24 nia laran hodi bele kontaktu respondente ne’ebé identifika ona. Se respondente ne’e la disponivel nafatin ka desidi atu lakoi partisipa iha levantamentu ne’e, sei identifika respondente substitutu ida uza lista ofisiál PNTL nian uza hili sampel ho aleatóriu ka random probability sampling. Iha distritu Viqueque, ofisiál PNTL balu lakoi partisipa iha levantamentu ne’e no halo númeru respondente total hosi 92 tun ba 84.

KESTIONÁRIU LEVANTAMENTU

Iha 2013, kestionáriu diferente tolu nia alvu mak respondente públiku, lider komunitária no ofisiál PNTL. Kestionáriu ba públiku no lider komunitária sira kompostu hosi pergunta 30 ho pergunta sanak balu iha ne’ebé relevante. Levantamentu ne’e tutan Fundasaun Ázia nia levantamentu PERSEPSAUN kona-ba Polísia Komunidade ka Community-Police Perception Survey ho pergunta adisional balu ne’ebé investiga liután relasaun entre públiku, lider komunitária no PNTL. Kestionáriu ba PNTL kompostu hosi pergunta 55, no ho pergunta sanak balu iha ne’ebé relevante.

Kontrole KualidadeINSIGHT Timor-Leste no Fundasaun Ázia mak halo medida kontrole kualidade tuirmai durante prosesu halibur dadus

Vizita fali Aldeia siraHodi asegura katak kada entrevistadór-nia serbisu fiskaliza no monitoriza ho di’ak, INSIGHT Consulting nia supervizor sei hili ho maneira aleatóriu pontu sampel rua hosi aldeia seluk ba kada entrevistadór. Uza levantamentu kontrole kualidade ketak ida ne’ebé kompostu hosi pergunta lima, halo entrevista dala ida tan ba respondente sira, no resposta ba pergunta lima ne’e sei kompara ho respostas orijinál sira. Halo revee ba respondente 113 hodi asegura kontrole kualidade liuhosi vizita ba aldeia sira.

Cloud analysis ka análíze cloudTanba formuláriu levantamentu nian hatama kodigu ho eletronikamente ba tablet Samsung Galaxy, INSIGHT Consulting uza rede Wi-Fi hosi sede Timor Telecom iha distritu hodi upload dadus survey ba platforma online cloud fonte-nakloke, hanaran Formhub. Fundasaun Ázia nia asesu ba cloud ne’e permite nia atu halo kontrole kualidade loroloron,

Page 98: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

94

iha ne’ebé dadus sira ne’ebé mak upload ona bele monitoriza hodi buka hetan diferensia ka potensia hosi entrevistadór sira nia bias.

Respondente hosi Públiku

Jéneru Pezu Sampel

Mane 50%

Feto 50%

TinanPezu Samepl

(rounded up ka dibulatkan)

(rounded up) 50%

17-20 4%

21-30 23%

31-40 25%

41-50 20%

51-60 13%

61-70 12%

over 70 4%

Edukasaun Pezu sampel

Laiha edukasaun 38%

eskola primária balu ka kompleta ona eskola primária

22%

Kompleta ona eskola sekundáriu ka eskola ona iha eskola sekundáriu

34%

Kompleta ona eskola poz sekundáriu ka eskola ona iha eskola poz sekundáriu

6%

41-50 20%

51-60 13%

61-70 12%

over 70 4%

Respondente hosi lider komunitária

Tinan Pezu Amostrajen (rounded up ka dibulatkan)

21-30 1%

31-40 14%

41-50 27%

51-60 25%

61-70 28%

Over 70 6%

Tipu lider komunitária Pezu Sampel

Lia na’in 50%

DEMOGRÁFIAII

Page 99: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

95

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Xefe suku 50%

Jéneru Pezu Sampel

Mane 98%

Feto 2%

Edukasaun Pezu Sampel

Laiha edukasaun 23%

kompleta ona eskola primária ka eskola ona iha eskola primaria

34%

kompleta ona eskola sekundariu ka eskola ona iha eskola sekundariu

37%

Kompleta ona eskola poz sekundariu ka eskola ona iha eskola poz sekundariu

6%

Respondente hosi PNTL Aplikasaun hosi pezu/pembobotan, hanesan detaillada iha Apendise I: Metodolójia, asegura katak reprezentasaun distritu entre sampel ofisiál polísia 748 refleta duni nivel distribuisaun hosi ofisiál sira iha distritu hotuhotu iha Timor-Leste. Tanba dadus demográfiku PNTL kontinua la disponivel ba públiku, la posivel atu determina karik sampel hosi respondente PNTL sira ne’e reprezentativu duni demográfiku atual.

Jéneru Pezu sampel

Mane 76%

Feto 24%

Tinan Pezu sampel (rounded up/dibulatkan)

(rounded up) 76%

17-20 0%

21-30 10%

31-40 63%

41-50 23%

51-60 5%

61-70 0%

Total 100%

Edukasaun Pezu sampel

Laiha Edukasaun 0%

kompleta ona eskola primária ka eskola ona iha eskola primária

2%

Kompleta ona eskola sekundária ka eskola ona iha eskola sekundaria

77%

Page 100: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

96

Kompleta ona eskola poz sekundária ka eskola ona iha eskola poz sekundaria

21%

RELASAUN POLICIA-KOMUNITARIA IHA TIMOR-LESTESURVEY PERSEPSAUN JERAL PUBLIKU SIRA

Favor ida hatama numeru ID ema ne’ebe intervista ita: ____________________________

Favor ida hatama numeru kuestenariu nian: _____________________________________

Seksaun A: Respondente Demografik

Gravasaun fatin uza lokalizador GPS (Se karik la iha, hatama aldeia nia naran iha ne’e)

Dadus respondente jeneru [S] (Labele husu respondente sira nia jeneru, rekorda tuir observasaun)¬ Mane¬ Feto

1. Ita tinan hira? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)

¬ 17 – 20 ¬ 21 – 30 ¬ 31 – 40 ¬ 41 – 50 ¬ 51 – 60 ¬ 61 – 70 ¬ 70 +¬ Respondente hiliatu la resposta (labele le’e sai)

1A. Ita nia status saida? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Mesak ¬ Iha relasaun In a relationship ¬ Kaben ¬ Separadu ou devorsiadu ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ Respondente hiliatu la resposta (labele le’e sai)

2. Ita relijiaun saida? [S] (labele le’e sai opsaun)¬ Katolika¬ Protestante¬ Muslumanu¬ Seluk (Spesifika) ________________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondentehilila resposta (labele le’e sai)

PERGUNTA SIRA LEVANTAMENTU NIANIII

Page 101: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

97

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

3. Ita dadaun ne’e hela iha ne’ebe? Distritu: : _________________________ Sub-Distritu: _________________________ Suco: ________________________________

3A. Ita orijinalmente husi ne’ebe?

Distritu: : _________________________ Sub-Distritu:_________________________ Suco: ________________________________

4. Ita nia nivel edukasaun saida?[S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ La eskola¬ Edukasaun Informal¬ Atende deit eskola primaria¬ Kompleta eskola primaria¬ Atende deit eskola pre-sekundaria¬ Kompleta eskola pre-sekundaria¬ Atende deit eskola sekundaria¬ Kompleta eskola sekundaria¬ Diploma¬ Atende Universidade¬ Kompleta Universidade¬ Eskola Graduadu/ekola seluk¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

5. Saida mak sai hanesan ita nia atividade principal semana hirak liu ba ne’e? [S] (labele le’e sai opsaun)¬ Serbisu¬ Buka serbisu¬ Atende eskola¬ Hein/hare uma¬ Reformadu¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

6. Ita nia rendementu total familia nian fulang ida hira? [S] (labele le’e sai opsaun ba respondent)¬ Menus husi $25¬ $26 – $50 ¬ $51 - $100¬ $101 - $150¬ $151 - $200 ¬ $201 - $300¬ $301 - $400¬ Liu husi $401 ¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili resposta (labele le’e sai)

7. Ita nain ba rai ruma? [S] (labele le’e sai opsaun)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (labele le’e sai)

Page 102: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

98

¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Seksaun B: Situasaun Seguransa

8. Em jeral, oinsa ita nia relasaun ho ema hotu ne’ebe hela iha ita nian komunidade/ bairo? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Diak¬ La dun diak no ladun a’at¬ A’at¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

9. Saida mak sai hanesan rekursu principal ba informasaun konaba situasaun seguransa iha ita nia lokalidade? [S] (Le’e sai opsaun ba respondente )¬ Radio¬ Televizaun¬ Jornal/korang¬ Familia/kolega/komunidade¬ Xefe Suco¬ Policia¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ Lae ida/ La hetan Informasaun ida¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

10. Oinsa ita hare ba situasaun seguransa iha ita nia lokalidade kompara ho tinan liu ba? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Seguransa iha mudansa diak¬ Seguransa laó iha fatin deit¬ Seguransa durante neé sai át liu¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

11. Oinsa ita nia preokupasaun ba situasaun seguransa iha ita nia lokalidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Preokupa los¬ Preokupa ituan¬ La preokupa¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

12. Saida mak ita konsidera hanesan problema seguransa neébe seriu liu neébe dadaun neé mosu iha ita nia lokalidade? [OPEN]

13. Oinsa ho gangs/grupo arte marsias ne’ebe akitva iha ita bo’ot nia fatin hela? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Aktiva los ¬ Ladun aktiva ¬ La aktiva¬ Lahatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: se’e respondente desidi “aktiva los” ou “Ladun aktiva” muda ba P13A”][SKIP LOGIC; se’e respondente hili “la aktiva”, “la hatene” ou “la resposta” muda ba perguntas 14]

Page 103: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

99

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

13A. Oinsa ita hatene kona ba sira nia atividades? [S] (le’e sai resposta ba respondente)¬ Ita mos membru¬ Ita hare ona sira iha atividade¬ Ita rona kona ba sira husi ema seluk¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

13B. Oinsa ita hare afeitu husi geng/Grupo Arte Marsiais ba iha situasaun seguransa iha ita nia lokalidade? [S] (Le’e sai opsaun ba respondente )¬ Positivu (redus krime/ameasas)¬ La iha afeita¬ Negativu (Krime/Ameasas sae makas)¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Seksaun C: Papel no responsabilidade hotu

14. Iha ita nai opiniaun, instituisaun/individual sira hirak tuir mai neé ida neébe maka iha responsablidade prinsipal atu mantein seguransa iha ita nia lokalidade? [S] (Le’e sai opsaun ba respondente )¬ Sidadaun sira hotu¬ Ema katuas sira¬ PNTL¬ Lideransa Komunitaria sira em jeral (xefe suco, aldeia no sst,)¬ Forsa (F-FDTL)¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Seksaun D: Presepsaun kona ba kapasidade no komportamentu policia nian

15. Saida mak ita konsidera hanesan dezafiu neébe seriu liu hasoru husi PNTL iha lokalidade ida neé dadaun neé? [S] (Le’e sai opsaun ba respondente )¬ Policiala iha rekursu adekuadu (hanesan orsamentu, staf ou ekipamentu)¬ Policia sira la fo komitmentu atu prevene krime¬ Policia sira sai subjeitu atu interfere husi politukus no lideransa local sira¬ Policia menus adekuadu treinamentu¬ Policia halo abuzu poder ba sira nia pozisaun no ba benefisiu pesoal¬ Policia la iha konfidencia no la iha suporta husi komunidade ne’ebe sira serbi ba¬ Policia sira la bele atu to’o ba iha areas barak iha distritu ida¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 104: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

100

15A. Policia koruptor involve iha uza sala pozisaun ho poder ne’ebe iha hodi atinji interese personal, foti asaun la honestu, hetan “suap”, viola konfiansa publiku nian no/ou partisipa iha laran hodi proteje krime organizadu.Iha termus de korupsaun, resposta hirak tuir mai ne’e ne’ebe mak diak tuir ita nia hare membru PNTL sira ne’ebe serve iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

¬ Nunka korupt ¬ Kadabes Korupt ¬ Sempre korupt ¬ La hatene (Do not read out) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente resposta “Kadabes korupt” ou “Sempre korupt” mud aba perguntas 15B] [SKIP LOGIC: Se’e respondente resposta “Nunka korupt”, “La hatene” ou “Respondente hili la reposta” muda ba perguntas 15D]

15B. Iha termos de korupsaun iha policia, saida mak ita fiar hanesan tipus bain-bain husi hahalok ne’ebe ilustradu husi ofisiais koruptu sira? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Policia uja sala sira nia pozisaun iha poder ba iha interese personal ¬ Polisia hala’o hahalok la honestu ou estraga fiar publiku nian ¬ Policia partisipa iha no proteze krime organizadu ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Q15C. Kolia liu kona ba dezafius kona ba korupsaun iha PNTL nia laran, ita fiar ga lae iha ofisiais balun, tamba durante ne’e koruptu, sira simu ona kastigu ruma? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Los ¬ Lae ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

15D. Bainhira ita hakarak ba ita nia postu policia ne’ebe besik liu ne’e ita presiza oras hira? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Menus husi minute 10 ¬ Entre minute 10 ho 20 ¬ Entre minute 20 ho 30 ¬ More than 30 minutes ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

15E. Karik posto PNTL ida besik ita nia uma, ita sei senti seguru liu ou ladun seguru? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Seguru liu ¬ Ladun seguru ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai) 15F. Karik posto PNTL ou officiais ida iha kedan ita nia suco, se mak ita sei hato’o keisa kona ba insidente uluk nanain? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ PNTL ¬ Lideransa Komunitaria

Page 105: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

101

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

¬ La iha diferensia ba iha PNTL ho Lideransa Komunitaria ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

16. Kompara ho situasaun tinan ida liu ba, ita bele kolia ituan kona ba komportamentu em jeral husi PNTL dadaun ne’e hanesan… [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Diak liu¬ Ladun diak¬ Hanesan deit¬ Ladun a’at¬ A’at liu tan¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

17. Ita bo’ot prekupa ou la prekupa kuandu polisia (PNTL) aproxima ba ita agora? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Prekupa¬ La prekupa ¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

18. Oinsa ita nian konfiansa ba iha PNTL nian komitmentu ba iha hameting dame no mantein seguransa iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Konfiansa bo’ot¬ Konfinsa balu¬ lha deferente ¬ konfiansa uituan¬ laiha konfiansa¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

18A. Bo’ot oinsa ita nia konfiansa iha PNTL nian kapasidade atu hametin dame ho mantein seguransa iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Konfiansa bo’ot ¬ Konfiansa balu ¬ Iha deferente ¬ Konfiansa uituan ¬ Laiha konfiansa ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Seksaun E: Hahalok Buka Justisa

Perguntas tuir mai refere ba tipos krime difente ne’ebe karik sei hetan iha ita nia komunidade nia let.

19. Saida mak uluk nainita sei halo se ita lakon ita nian karau? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

¬ Husu tulun husi PNTL¬ Negosia ho ema ne’ebe mak ita hanoin responsavel naok ona ita nia karau¬ Buka asistensia husi membru familia ou membru komunidade sira seluk¬ Buka tulun husi Lia nain/Adat

Page 106: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

102

¬ Husu tulun husi xefe Suco ou Aldeia¬ Halo reasaun hasoru ema ne’ebe ita hanoin responsavel ba karau ne’ebe lakon¬ Konsulta ho NGO local ida¬ Konsulta ho organizasaun azudus legal ida¬ La halo buat ida¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

19A. Saida mak uluk nanin ita sei halo karik iha grupo mane ruma amesa atu estraga ita ou familia se kuandu ita la selu valor osan spesifiku ruma? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Husu tulun husi PNTL¬ Negosia ho individu sira (ema nebe) ita sente katak responsabiliza ba amiasas no selu osan ho montante spesifuku ruma ¬ Buka asistensia husi membru familia ou membru komunidade sira seluk¬ Buka tulun husi Lia nain/Adat¬ Husu tulun husi xefe Suco ou Aldeia¬ Retaliate against the individuals you think are responsible for the threat¬ Konsulta ho NGO local ida¬ Konsulta ho organizasaun azudus legal ida¬ La halo buat ida¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

19B. Saida mak uluk nanain ita halo bainhira ema ruma okupa ita nian rai rohan ida no hateten katak nia iha direitu ba rai ne’e? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Husu tulun husi PNTL¬ Negosia ho individu ou ema nebe okupa ita nia rai ¬ Buka asistensia husi membru familia ou membru komunidade sira seluk¬ Buka tulun husi Lia nain/Adat¬ Husu tulun husi xefe Suco ou Aldeia¬ Hatan fila fali hasoru individu ou ema nebe okupa ita nia rai¬ Konsulta ho NGO local ida¬ Konsulta ho organizasaun azudus legal ida¬ La halo buat ida¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

19C. Saida mak uluk nanin ita halo bainhira membru familia/kolega feto ida fizikamente hetan asaltu husi sira nian laen kaben? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Husu tulun husi PNTL¬ Negosia ho feto nia familia/kolega nia laen¬ Buka asistensia husi membru familia ou membru komunidade sira seluk¬ Buka tulun husi Lia nain/Adat¬ Husu tulun husi xefe Suco ou Aldeia¬ Hatan hasoru fali feto nia familia/kolega nia laen¬ Konsulta ho NGO local ida¬ Konsulta ho organizasaun azudus legal ida¬ La halo buat ida¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 107: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

103

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Seksaun F: Experensia Personal kona ba Krime no Kontaktu ho Policia

20. Tinan ida ba kotuk ne’e iha ga lae ita ou membru familia ida kontaktu ho PNTL? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik repondente resposta iha “los” kontinua ba Q20A] [SKIP LOGIC: Karik repondente resposta iha “lae”, “la hatene” ou “Respondente hili la resposta” kontinua ba iha Q b21]

20 A. Oinsa ita ita kontaktu ho PNTL? [M] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Telefone ba iha nomor personal ¬ Telefone ba 112 ¬ Liu husi lideransa komunidade ida ¬ Ba iha postu ¬ Halo kontaktu ho ofisiais ne’ebe liu ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

20 B. Han tempo hira bainhira PNTL responde ba iha ita nia pedidu? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)

¬ Menus husi 10 minutus ¬ Entrre 10 no 20 minutus ¬ Entre 20 no 30 minutus ¬ Entere 30 minutus too oras 1 ¬ Liu husi oras 1 ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

20 C. Iha tinan uluk, saida mak sai hanesan razaun principal ba ita atu kontaktu PNTL? [M] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Ita atende programa edukativu organiza hosi policia ¬ Bainhira hato’o reportazem ba iha policia ¬ Investiga husi polisia liga ba iha investigasaun kazu ruma ¬ Check point ba vehiklu husi ou situasaun seguransa ruma ¬ Polisia kaer bainhira ita ou membru familia ida tuir demonstrasaun/ protesta/pawai politika ida ¬ Akuza involve iha atividade criminal ruma ¬ Hasoru malun ho membru policia ne’ebe halo patrolia regular ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 108: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

104

21. Iha tinan kotuk keta karik Ita ka Ita nia familia ruma hetan krime balun hanesan tuir ma ne’e? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)

1. Propriedade pesoal hetan naok

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

2. Subornu, extorsaun ou vitima ba taxa la tuir lei

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

3. Naok ema Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

4. Atake fiziku nebe mak rezulta kanek ba Ita ka membru familia

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

5. Atake fiziku nebe mak rezulta maluk ida mate

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

6. Violasaun Sexual/Pemerkosaan

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

7. Okupa rai pesoal la tuir lei

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

8. Violensia Domestika Los Lae La hateneRespondent chose not to answer

[SKIP LOGIC: KarikLaeba perguntas hotu neébe lista ona, repondente hili “La Hatene, “La iha Resposta”ou karik la iha resposta “SELUK” entaun kontinua ba iha perguntas 23]

[SKIP LOGIC: Karik “Los”ba iha opsaun neébe iha perguntas 21, kiontinua ba iha perguntas 22]

22. Konsidera katak ita ou membru familia experernsia ona iha krime ida (temi ona iha perguntas 21) iha tina kotuk ba, saida mak ita nian reasaun primeiru?[S] (le’e sai opsaun ba respondente)

[SKIP LOGIC #1: Karik respondent seleita “Buka tulun husi Polisia” ba opsaun sira seluk tan iha leten, muda ba P22C] [SKIP LOGIC #2: Karik respondent seleita hotu nafatin resposta kontinua ba perguntas 22B] [SKIP LOGIC #3: Karik respondent seleita resposta “La hatene” ou “La responde” ba pergunatas hotu kontinua ba perguntas 23]

Page 109: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

105

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

22B. Hare husi ita nian reasaun primeiru ba krime, iha tempo neéba krime neé refere ba ema hirak tuir mai neé ga lae? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)

PNTL Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

Xefe Suco Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

Lia nain/Adat Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

NGO Lokal Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

Organizasaun Azudus Legal Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

Membru familia Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

[KARIK LOS ba “PNTL”, SKIP LOGIC: KONTINUA BA IHA PERGUNTAS 22 C] [ba opsaun sira seluk hotu, muda ba Perguntas 22 I]

22 C. Oinsa ita hanoin kona ba maneira PNTL trata ita ou ita nia familia bainhira ita ba buka tulun iha sira atu resolve krime particular ruma neébe afeita ita ou membru ida husi ita nia familia? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Ho respeita tomak ba ita ho familia no hatudu serbisu profesinalismo policia nian ¬ Ho minimu respeitu no profesionalismo ¬ Iha maneira neébe agresivu, abusive ou intimidasaun verbalmente ¬ Iha maneira neébe agresivu, abusive ou intimidasaun fizikamente ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

22 D. Saida mak PNTL halo depoisde ita ba husu tulun ba sira? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Desputa neé resolve ona liu hosi mediasaun policia ho reprezentante komunidade ¬ La akontese buat ida ¬ Polisia fo atensaun ba parte nebe akuza ¬ Keisa formal hatoó tiha ona la iha asaun legal neébe mak foti ona ¬ Policia entrega fali kazu ba lideransa komunitaria ¬ Individual neébe akuza ona hetan detensaun husi PNTL ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente hili“polisia refere kaju ba lider komunitaria” muda ba P22G] [SKIP LOGIC: ba opsaun sira seluk hotu, muda ba P22 E]

22 E.Oinsa ita satisfas ho rezultadu hosi keisa husu tulun husi PNTL? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Satisfas ¬ Nein satisfas ou la satisfas ¬ La Satisfas

Page 110: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

106

¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai) [SKIP LOGIC: Se’e respondente hili “La Satisfas” muda ba P22F]

22 F. Tansa ita la satisfas ho rezultadu hosi husu tulun ba PNTL?[OPEN]

[SKIP LOGIC: Kontinua ba Perguntas22 I]

22 G. Oinsa ita satisfas ho rezultado kona ba PNTL refere fali ba lideransa local sira? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Satisfas ¬ Neither satisfied nor unsatisfied ¬ La Satisfas ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik satisfas, ladun satisfas, La hatene ou La responde, kontinua ba perguntas 22 I] [SKIP LOGIC: Karik La Satisfas kontinua ba perguntas 22 H]

22 H. Tamsa maka ita la satisfas ho rezultadu atendementu hosi Lideransa Komunitaria sira? [OPEN]

22 I. Krime ne’e resolve ona? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Los ¬ Lae ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente hili “Los” muda ba P22J] [SKIP LOGIC: Se’e respondente hili “Lae” muda ba P23]

22 J.Se mak diretamente involve iha rezolusaun final husi krime ne’e? [M] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ PNTL ¬ Xefe Suco ¬ Lia nain/Adat ¬ NGO local ¬ Organizasaun Azudus Legal ¬ Membru familia ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

22K.Ita iha karik experensia selu kompensasaun/retribusaun hosi rezolusaun krime ida? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Los ¬ Lae ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 111: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

107

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Seksaun G: Relasaun actual entre Komunidade no Polisia

23. Iha ita nia opiniaun,oinsa grupo hirak tuir mai ne’e ativa iha komunidade hodi asiste polisia sira hodi kombate krime iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

NGO sira Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

Asosiasaun Religioza sira

Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

Partidu Politika sira Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

Xefe Suco Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

Lia nain/Adat Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

24.Policia hola parte iha rezolusaun ba desputa ruma ne’ebe hala’o husi lider local sira hanesan adat ou xefe suco sira ga lae? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)

¬ Los¬ Lae¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

25. Statementu hirak tuir mai ne’e ida ne’ebe maka refleta polisia nia serbisu iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

¬ Pilicia serve no respeitu direitu no interese sidadaun hotu nian¬ Policia serve interese ba deit grupo selesionadu sira¬ Policia serve interese lideransa politika sira¬ Policia serve deit sira nia interese privado ¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

26. Oinsa ita karakteriza relasaun atual entre PNTL ho sidadaun iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Diak¬ La-di’ak liu – la-a’at liu¬ La-di’ak¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente hili“ladiak” muda ba perguntas 26 A]

26A. Tansa ita hanoin katak relasaun atual PNTL ho sidadaun sira ladiak iha ita nia komunidade? [OPEN]

Page 112: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

108

Seksaun H: Vizaun ba Relasaun Polisia-Komunitaria Ne’ebe Diak

27. Sidadaun sira ho policia serbisu hamutuk atu identifika problema seguransa iha ita nia komunidade ga lae? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (Do not read out)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente resposta “Los” muda ba P28][SKIP LOGIC: Se’e respondente resposta “Laos”, “Lahatene” ou “Hili la resposta ” muda ba P29]

28.Ita bele fornese exemplo spesifiku rua kona ba oinsa sidadaun sira ho police durante ne’e serbisu hamutuk? [OPEN]

1. ________________________ _

2. _________________________

29. Grupo “komponente/partes interasadas” ida ne’ebe maka ita hanoin bele hala’o papel hosi fasilita dialogu ne’ebe diak no koperasaun entre membru sira husi komunidade ho policia? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Xefe Suco sira¬ Xefe Aldeia sira¬ Membru Parlamentu sira¬ Partidu Politikus sira¬ NGOsira¬ Organizasaun feto sira¬ Lider Religiosa¬ Lider komunitaria sira¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

30. Ita rona ona ga lae termus “Policia Komunitaria”? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: se’e respondente resposta “los”, muda ba P30A]

30 A. Ita rona termus “Policia Komunitaria” husi ne’ebe? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Radio ¬ TV¬ Jornal/Koran¬ PNTL¬ Kolega sira¬ Internet¬ Lideransa Religiosa¬ Lideransa komunitaria sira¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 113: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

109

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Seksaun I: Kontrola Qualidade

31. Ba proposta/hanoin kontrolu-kualidade, bele ga lae ami rai hela ita nia numeru telephone? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Bele¬ La bele¬ La responde(labele le’e sai)

[se’e respondente hili “Bele”, rekorda numeru iha ne’e: ___________________________]

RELASAUN POLICIA-KOMUNITARIA IHA TIMOR-LESTELIDERERANSA KOMUNITARIA PERSEPSAUN SURVEY

Favor ida hatama numeru ID ema ne’ebe intervista ita: ___________________________

Favor ida hatama numeru kuestenariu nian: ____________________________________

Seksaun A: Respondente Demografik

Gravasaun fatin uza lokalizador GPS (Se karik la iha, hatama aldeia nia naran iha ne’e)

Dadus respondente jeneru (Labele husu respondente sira nia jeneru, rekorda tuir observasaun) [S]¬ Mane¬ Feto

Grupo sa maka respondente mai husi? [S}¬ Xefe de Suco¬ Lia’nian

1. Ita tinan hira? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ 17 – 20 ¬ 21 – 30 ¬ 31 – 40 ¬ 41 – 50 ¬ 51 – 60 ¬ 61 – 70 ¬ 70 +¬ Respondente hiliatu la resposta (labele le’e sai)

1A. Ita nia status saida? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Mesak ¬ Iha relasaun In a relationship ¬ Kaben ¬ Separadu ou devorsiadu

Page 114: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

110

¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ Respondente hiliatu la resposta (labele le’e sai)

2. Ita relijiaun saida? [S] (labele le’e sai opsaun)¬ Katolika¬ Protestante¬ Muslumanu¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondentehilila resposta (labele le’e sai)

3. Ita dadaun ne’e hela iha ne’ebe? Distritu: : _________________________ Sub-Distritu: _________________________ Suco: ________________________________

3A. Ita orijinalmente husi ne’ebe? Distritu: : _________________________ Sub-Distritu:_________________________ Suco: ________________________________

4. Ita nia nivel edukasaun saida? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ La eskola¬ Edukasaun Informal¬ Atende deit eskola primaria¬ Kompleta eskola primaria¬ Atende deit eskola pre-sekundaria¬ Kompleta eskola pre-sekundaria¬ Atende deit eskola sekundaria¬ Kompleta eskola sekundaria¬ Diploma¬ Atende Universidade¬ Kompleta Universidade¬ Eskola Graduadu/ekola seluk¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

5. Saida mak sai hanesan ita nia atividade principal semana hirak liu ba ne’e? [S] (labele le’e sai opsaun)¬ Serbisu¬ Buka serbisu¬ Atende eskola¬ Hein/hare uma¬ Reformadu¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

6. Ita nia rendementu total familia nian fulang ida hira? [S] (labele le’e sai opsaun ba respondent)¬ Menus husi $25¬ $26 – $50 ¬ $51 - $100¬ $101 - $150¬ $151 - $200

Page 115: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

111

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

¬ $201 - $300¬ $301 - $400¬ Liu husi $401 ¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili resposta (labele le’e sai)

7. Ita nain ba rai ruma? [S] (labele le’e sai opsaun)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Seksaun B: Situasaun Seguransa

8. Em jeral, oinsa ita nia relasaun ho ema hotu ne’ebe hela iha ita nian komunidade/ bairo? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Diak¬ La dun diak no ladun a’at¬ A’at¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

9. Saida mak sai hanesan rekursu principal ba informasaun konaba situasaun seguransa iha ita nia lokalidade? [S] (Le’e sai opsaun ba respondente )¬ Radio¬ Televizaun¬ Jornal/korang¬ Familia/kolega/komunidade¬ Xefe Suco¬ Policia¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ Lae ida/ La hetan Informasaun ida¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

10. Oinsa ita hare ba situasaun seguransa iha ita nia lokalidade kompara ho tinan liu ba? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Seguransa iha mudansa diak¬ Seguransa laó iha fatin deit¬ Seguransa durante neé sai át liu¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

11. Oinsa ita nia preokupasaun ba situasaun seguransa iha ita nia lokalidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Preokupa los¬ Preokupa ituan¬ La preokupa¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Page 116: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

112

12. Saida mak ita konsidera hanesan problema seguransa neébe seriu liu neébe dadaun neé mosu iha ita nia lokalidade? [OPEN]

13. Oinsa ho gangs/grupo arte marsias ne’ebe akitva iha ita bo’ot nia fatin hela? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Aktiva los ¬ Ladun aktiva ¬ La aktiva¬ Lahatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: se’e respondente desidi “aktiva los” ou “Ladun aktiva” muda ba P13A”][SKIP LOGIC; se’e respondente hili “la aktiva”, “la hatene” ou “la resposta” muda ba perguntas 14]

13A. Oinsa ita hatene kona ba sira nia atividades? [S] (le’e sai resposta ba respondente) ¬ Ita mos membru ¬ Ita hare ona sira iha atividade ¬ Ita rona kona ba sira husi ema seluk ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

13B. Oinsa ita hare afeitu husi geng/Grupo Arte Marsiais ba iha situasaun seguransa iha ita nia lokalidade? [S] (Le’e sai opsaun ba respondente )

¬ Positivu (redus krime/ameasas) ¬ La iha afeita ¬ Negativu (Krime/Ameasas sae makas) ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Seksaun C: Papel no responsabilidade hotu

14. Iha ita nai opiniaun,instituisaun/individual sira hirak tuir mai neé ida neébe maka iha responsablidade prinsipal atu mantein seguransa iha ita nia lokalidade? [S] (Le’e sai opsaun ba respondente )¬ Sidadaun sira hotu¬ Ema katuas sira¬ PNTL¬ Lideransa Komunitaria sira em jeral (xefe suco, aldeia no sst,)¬ Forsa (F-FDTL)¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 117: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

113

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Seksaun D: Presepsaun kona ba kapasidade no komportamentu policia nian

15. Saida mak ita konsidera hanesan dezafiu neébe seriu liu hasoru husi PNTL iha lokalidade ida neé dadaun neé? [S] (Le’e sai opsaun ba respondente )¬ Policiala iha rekursu adekuadu (hanesan orsamentu, staf ou ekipamentu)¬ Policia sira la fo komitmentu atu prevene krime¬ Policia sira sai subjeitu atu interfere husi politukus no lideransa local sira¬ Policia menus adekuadu treinamentu¬ Policia halo abuzu poder ba sira nia pozisaun no ba benefisiu pesoal¬ Policia la iha konfidencia no la iha suporta husi komunidade ne’ebe sira serbi ba¬ Policia sira la bele atu to’o ba iha areas barak iha distritu ida¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

15A. Policia koruptor involve iha uza sala pozisaun ho poder ne’ebe iha hodi atinji interese personal, foti asaun la honestu, hetan “suap”, viola konfiansa publiku nian no/ou partisipa iha laran hodi proteje krime organizadu.Iha termus de korupsaun, resposta hirak tuir mai ne’e ne’ebe mak diak tuir ita nia hare membru PNTL sira ne’ebe serve iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Nunka korupt ¬ Kadabes Korupt ¬ Sempre korupt ¬ La hatene (Do not read out) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente resposta “Kadabes korupt” ou “Sempre korupt” mud aba perguntas 15B] [SKIP LOGIC: Se’e respondente resposta “Nunka korupt”, “La hatene” ou “Respondente hili la reposta” muda ba perguntas 15D]

15B. Iha termos de korupsaun iha policia, saida mak ita fiar hanesan tipus bain-bain husi hahalok ne’ebe ilustradu husi ofisiais koruptu sira? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Policia uja sala sira nia pozisaun iha poder ba iha interese personal ¬ Polisia hala’o hahalok la honestu ou estraga fiar publiku nian ¬ Policia partisipa iha no proteze krime organizadu ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

15C. Kolia liu kona ba dezafius kona ba korupsaun iha PNTL nia laran, ita fiar ga lae iha ofisiais balun, tamba durante ne’e koruptu, sira simu ona kastigu ruma? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Los ¬ Lae ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

15D. Bainhira ita hakarak ba ita nia postu policia ne’ebe besik liu ne’e ita presiza oras hira? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Menus husi minute 10 ¬ Entre minute 10 ho 20 ¬ Entre minute 20 ho 30 ¬ Liu husi minute 30 ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________

Page 118: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

114

¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

15E. Karik posto PNTL ida besik ita nia uma, ita sei senti seguru liu ou ladun seguru? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Seguru liu ¬ Ladun seguru ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

15F. Karik posto PNTL ou officiais ida iha kedan ita nia suco, se mak ita sei hato’o keisa kona ba insidente uluk nanain? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ PNTL ¬ Lideransa Komunitaria ¬ La iha diferensia ba iha PNTL ho Lideransa Komunitaria ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

16. Kompara ho situasaun tinan ida liu ba, ita bele kolia ituan kona ba komportamentu em jeral husi PNTL dadaun ne’e hanesan… [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Diak liu¬ Ladun diak¬ Hanesan deit¬ Ladun a’at¬ A’at liu tan¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

17. Ita bo’ot prekupa ou la prekupa kuandu polisia (PNTL) aproxima ba ita agora? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Prekupa¬ La prekupa ¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

18. Oinsa ita nian konfiansa ba iha PNTL nian komitmentu ba iha hameting dame no mantein seguransa iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Konfiansa bo’ot¬ Konfinsa balu¬ lha deferente ¬ konfiansa uituan¬ laiha konfiansa¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

18A. Bo’ot oinsa ita nia konfiansa iha PNTL nian kapasidade atu hametin dame ho mantein seguransa iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Konfiansa bo’ot ¬ Konfiansa balu ¬ Iha deferente ¬ Konfiansa uituan ¬ Laiha konfiansa ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 119: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

115

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Seksaun E: Hahalok Buka Justisa

Perguntas tuir mai refere ba tipos krime difente ne’ebe karik sei hetan iha ita nia komunidade nia let.

19. Saida mak uluk nainita sei halo se ita lakon ita nian karau? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Husu tulun husi PNTL¬ Negosia ho ema ne’ebe mak ita hanoin responsavel naok ona ita nia karau¬ Buka asistensia husi membru familia ou membru komunidade sira seluk¬ Buka tulun husi Lia nain/Adat¬ Husu tulun husi xefe Suco ou Aldeia¬ Halo reasaun hasoru ema ne’ebe ita hanoin responsavel ba karau ne’ebe lakon¬ Konsulta ho NGO local ida¬ Konsulta ho organizasaun azudus legal ida¬ La halo buat ida¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

19A. Saida mak uluk nanin ita sei halo karik iha grupo mane ruma amesa atu estraga ita ou familia se kuandu ita la selu valor osan spesifiku ruma? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Husu tulun husi PNTL ¬ Negosia ho individu sira (ema nebe) ita sente katak responsabiliza ba amiasas no selu osan ho montante spesifuku ruma ¬ Buka asistensia husi membru familia ou membru komunidade sira seluk ¬ Buka tulun husi Lia nain/Adat ¬ Husu tulun husi xefe Suco ou Aldeia ¬ Retaliate against the individuals you think are responsible for the threat ¬ Konsulta ho NGO local ida ¬ Konsulta ho organizasaun azudus legal ida ¬ La halo buat ida ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

19B. Saida mak uluk nanain ita halo bainhira ema ruma okupa ita nian rai rohan ida no hateten katak nia iha direitu ba rai ne’e? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Husu tulun husi PNTL ¬ Negosia ho individu ou ema nebe okupa ita nia rai ¬ Buka asistensia husi membru familia ou membru komunidade sira seluk ¬ Buka tulun husi Lia nain/Adat ¬ Husu tulun husi xefe Suco ou Aldeia ¬ Hatan fila fali hasoru individu ou ema nebe okupa ita nia rai ¬ Konsulta ho NGO local ida ¬ Konsulta ho organizasaun azudus legal ida ¬ La halo buat ida ¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 120: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

116

19C. Saida mak uluk nanin ita halo bainhira membru familia/kolega feto ida fizikamente hetan asaltu husi sira nian laen kaben? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Husu tulun husi PNTL ¬ Negosia ho feto nia familia/kolega nia laen ¬ Buka asistensia husi membru familia ou membru komunidade sira seluk ¬ Buka tulun husi Lia nain/Adat ¬ Husu tulun husi xefe Suco ou Aldeia ¬ Hatan hasoru fali feto nia familia/kolega nia laen ¬ Konsulta ho NGO local ida ¬ Konsulta ho organizasaun azudus legal ida ¬ La halo buat ida ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Seksaun F: Experensia Personal kona ba Krime no Kontaktu ho Policia

20. Tinan ida ba kotuk ne’e iha ga lae ita ou membru familia ida kontaktu ho PNTL? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik repondente resposta iha “los” kontinua ba Q20A] [SKIP LOGIC: Karik repondente resposta iha “lae”, “la hatene” ou “Respondente hili la resposta” kontinua ba iha Q b21]

20 A. Oinsa ita ita kontaktu ho PNTL? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)

¬ Telefone ba iha nomor personal ¬ Telefone ba 112 ¬ Liu husi lideransa komunidade ida ¬ Ba iha postu ¬ Halo kontaktu ho ofisiais ne’ebe liu ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

20 B. Han tempo hira bainhira PNTL responde ba iha ita nia pedidu? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)

¬ Menus husi 10 minutus ¬ Entrre 10 no 20 minutus ¬ Entre 20 no 30 minutus ¬ Entere 30 minutus too oras 1 ¬ Liu husi oras 1 ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 121: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

117

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

20 C. Iha tinan uluk, saida mak sai hanesan razaun principal ba ita atu kontaktu PNTL? [M] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Ita atende programa edukativu organiza hosi policia ¬ Bainhira hato’o reportazem ba iha policia ¬ Investiga husi polisia liga ba iha investigasaun kazu ruma ¬ Check point ba vehiklu husi ou situasaun seguransa ruma ¬ Polisia kaer bainhira ita ou membru familia ida tuir demonstrasaun/ protesta/pawai politika ida ¬ Akuza involve iha atividade criminal ruma ¬ Hasoru malun ho membru policia ne’ebe halo patrolia regular ¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

21. Iha tinan kotuk keta karik Ita ka Ita nia familia ruma hetan krime balun hanesan tuir ma ne’e? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)

1. Propriedade pesoal hetan naok

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

2. Subornu, extorsaun ou vitima ba taxa la tuir lei

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

3. Naok ema Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

4. Atake fiziku nebe mak rezulta kanek ba Ita ka membru familia

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

5. Atake fiziku nebe mak rezulta maluk ida mate

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

6. Violasaun Sexual/Pemerkosaan

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

7. Okupa rai pesoal la tuir lei

Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

8. Violensia Domestika Los Lae La hateneRespondent chose not to answer

[SKIP LOGIC: KarikLaeba perguntas hotu neébe lista ona, repondente hili “La Hatene, “La iha Resposta”ou karik la iha resposta “SELUK” entaun kontinua ba iha perguntas 23] [SKIP LOGIC: Karik “Los”ba iha opsaun neébe iha perguntas 21, kiontinua ba iha perguntas 22]

Page 122: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

118

22. Konsidera katak ita ou membru familia experernsia ona iha krime ida (temi ona iha perguntas 21) iha tina kotuk ba, saida mak ita nian reasaun primeiru? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)

[SKIP LOGIC #1: Karik respondent seleita “Buka tulun husi Polisia” ba opsaun sira seluk tan iha leten, muda ba P22C][SKIP LOGIC #2: Karik respondent seleita hotu nafatin resposta kontinua ba perguntas 22B][SKIP LOGIC #3: Karik respondent seleita resposta “La hatene” ou “La responde” ba pergunatas hotu kontinua ba perguntas 23]

22B.Hare husi ita nian reasaun primeiru ba krime, iha tempo neéba krime neé refere ba ema hirak tuir mai neé ga lae? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)

PNTL Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

Xefe Suco Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

Lia nain/Adat Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

NGO Lokal Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

Organizasaun Azudus Legal Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

Membru familia Los Lae La hateneRespondente hili la resposta

[KARIK LOS ba “PNTL”, SKIP LOGIC: KONTINUA BA IHA PERGUNTAS 22 C][ba opsaun sira seluk hotu, muda ba Perguntas 22 I]

22 C. Oinsa ita hanoin kona ba maneira PNTL trata ita ou ita nia familia bainhira ita ba buka tulun iha sira atu resolve krime particular ruma neébe afeita ita ou membru ida husi ita nia familia? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

¬ Ho respeita tomak ba ita ho familia no hatudu serbisu profesinalismo policia nian ¬ Ho minimu respeitu no profesionalismo ¬ Iha maneira neébe agresivu, abusive ou intimidasaun verbalmente ¬ Iha maneira neébe agresivu, abusive ou intimidasaun fizikamente ¬ Seluk (Spesifika) _______________________________________________

Page 123: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

119

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

22 D. Saida mak PNTL halo depoisde ita ba husu tulun ba sira? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Desputa neé resolve ona liu hosi mediasaun policia ho reprezentante komunidade ¬ La akontese buat ida ¬ Polisia fo atensaun ba parte nebe akuza ¬ Keisa formal hatoó tiha ona la iha asaun legal neébe mak foti ona ¬ Policia entrega fali kazu ba lideransa komunitaria ¬ Individual neébe akuza ona hetan detensaun husi PNTL ¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente hili“polisia refere kaju ba lider komunitaria” muda ba P22G] [SKIP LOGIC: ba opsaun sira seluk hotu, muda ba P22 E]

22 E.Oinsa ita satisfas ho rezultadu hosi keisa husu tulun husi PNTL? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Satisfas ¬ Nein satisfas ou la satisfas ¬ La Satisfas ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente hili “La Satisfas” muda ba P22F]

22 F. Tansa ita la satisfas ho rezultadu hosi husu tulun ba PNTL? [OPEN]

[SKIP LOGIC: Kontinua ba Perguntas22 I]

22 G. Oinsa ita satisfas ho rezultado kona ba PNTL refere fali ba lideransa local sira? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Satisfas ¬ Neither satisfied nor unsatisfied ¬ La Satisfas ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik satisfas, ladun satisfas, La hatene ou La responde, kontinua ba perguntas 22 I] [SKIP LOGIC: Karik La Satisfas kontinua ba perguntas 22 H]

22 H. Tamsa maka ita la satisfas ho rezultadu atendementu hosi Lideransa Komunitaria sira? [OPEN]

Page 124: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

120

22 I. Krime ne’e resolve ona? (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Los ¬ Lae ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente hili “Los” muda ba P22J] [SKIP LOGIC: Se’e respondente hili “Lae” muda ba P23]

22 J.Se mak diretamente involve iha rezolusaun final husi krime ne’e? [M] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ PNTL ¬ Xefe Suco ¬ Lia nain/Adat ¬ NGO local ¬ Organizasaun Azudus Legal ¬ Membru familia ¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________ ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

22K.Ita iha karik experensia selu kompensasaun/retribusaun hosi rezolusaun krime ida? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Los ¬ Lae ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Seksaun G: Relasaun actual entre Komunidade no Polisia

23. Iha ita nia opiniaun,oinsa grupo hirak tuir mai ne’e ativa iha komunidade hodi asiste polisia sira hodi kombate krime iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

NGO sira Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

Asosiasaun Religioza sira

Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

Partidu Politika sira Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

Xefe Suco Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

Lia nain/Adat Ativa los Ladun ativa La ativa La hateneRespondente hili la resposta

24. Policia hola parte iha rezolusaun ba desputa ruma ne’ebe hala’o husi lider local sira hanesan adat ou xefe suco sira ga lae? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Page 125: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

121

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

25. Statementu hirak tuir mai ne’e ida ne’ebe maka refleta polisia nia serbisu iha ita nia komunidade? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Pilicia serve no respeitu direitu no interese sidadaun hotu nian¬ Policia serve interese ba deit grupo selesionadu sira¬ Policia serve interese lideransa politika sira¬ Policia serve deit sira nia interese privado ¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

26. Oinsa ita karakteriza relasaun atual entre PNTL ho sidadaun iha ita nia komunidade? [S]¬ Diak¬ La-di’ak liu – la-a’at liu¬ La-di’ak¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente hili“ladiak” muda ba perguntas 26 A]

26A. Tansa ita hanoin katak relasaun atual PNTL ho sidadaun sira ladiak iha ita nia komunidade? [OPEN]

Seksaun H: Vizaun ba Relasaun Polisia-Komunitaria Ne’ebe Diak

27. Sidadaun sira ho policia serbisu hamutuk atu identifika problema seguransa iha ita nia komunidade ga lae? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (Do not read out)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Se’e respondente resposta “Los” muda ba P28][SKIP LOGIC: Se’e respondente resposta “Laos”, “Lahatene” ou “Hili la resposta ” muda ba P29]

28.Ita bele fornese exemplo spesifiku rua kona ba oinsa sidadaun sira ho police durante ne’e serbisu hamutuk? [OPEN]

1. ________________________ _

2. _________________________ 29. Grupo “komponente/partes interasadas” ida ne’ebe maka ita hanoin bele hala’o papel hosi fasilita dialogu ne’ebe diak no koperasaun entre membru sira husi komunidade ho policia? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Xefe Suco sira¬ Xefe Aldeia sira¬ Membru Parlamentu sira¬ Partidu Politikus sira¬ NGOsira¬ Organizasaun feto sira¬ Lider Religiosa¬ Lider komunitaria sira¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________

Page 126: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

122

¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

30. Ita rona ona ga lae termus “Policia Komunitaria”? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: se’e respondente resposta “los”, muda ba P30A]

30 A. Ita rona termus “Policia Komunitaria” husi ne’ebe? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Radio ¬ TV¬ Jornal/Koran¬ PNTL¬ Kolega sira¬ Internet¬ Lideransa Religiosa¬ Lideransa komunitaria sira¬ Seluk (Spesifika) _____________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hili la resposta (labele le’e sai)

Seksaun I: Kontrola Qualidade

31. Ba proposta/hanoin kontrolu-kualidade, bele ga lae ami rai hela ita nia numeru telephone? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Bele¬ La bele¬ La responde(labele le’e sai)[se’e respondente hili “Bele”, rekorda numeru iha ne’e: _________________________]

RELASAUN POLICIA-KOMUNITARIA IHA TIMOR-LESTESURVEY KONA BA PRESEPSAUN POLICIA NIAN

Favor ida hatama numeru ID ema ne’ebe intervista ita:

____________________________________

Favor ida hatama numeru kuestenariu nian:

____________________________________

Gravasaun fatin uza lokalizador GPS (Se karik la iha, hatama aldeia nia naran iha ne’e)

_____________________________________

Page 127: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

123

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Dadus respondente jeneru [S] (Labele husu respondente sira nia jeneru, rekorda tuir observasaun)¬ Mane¬ Feto

1. Ita tinan hira? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ 17 – 20 ¬ 21 – 30 ¬ 31 – 40 ¬ 41 – 50 ¬ 51 – 60 ¬ 61 – 70 ¬ 70 +¬ Respondente hiliatu la resposta

2. Ita nia status saida? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Mesak ¬ Iha relasaun In a relationship¬ Kaben ¬ Separadu ou devorsiadu ¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (labele le sai)¬ Respondente hiliatu la resposta (labele le’e sai)

3. Ita relijiaun saida? [S] (labele le’e sai opsaun)¬ Katolika¬ Protestante¬ Muslumanu¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

4. Ita iha postu ida neébe?Sub-distritu: _________________________ Suco: ________________________________

4A. Ita originalmente husi neébe? Sub-distritu: _________________________ Suco: ________________________________

4B. Ita tama iha polisia neé tinan hira ona? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Menus husi tinan ida ¬ 1 - 2 tinan ¬ 2 – 3 tinan ¬ 3 – 4 tinan ¬ 4 – 5 tinan ¬ liu husi tinan 5 tinan ¬ La hatene (labele le’e sai) ¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

5. Ita nia ‘pangkat’ oras ne sa-ida? [OPEN]

Page 128: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

124

6. Tinan hira ona maka ita tau postu iha ita nia area? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Menus husi tinan ida¬ 1 - 2 tinan¬ 2 – 3 tinan¬ 3 – 4 tinan¬ 4 – 5 tinan¬ liu husi tinan 5 tinan¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

7. Ita mai husi Seksaun ou Unidade Polisia ida nebe? [OPEN]

8. Ita nia nivel edukasaun saida? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ La eskola¬ Edukasaun Informal¬ Atende deit eskola primaria¬ Kompleta eskola primaria¬ Atende deit eskola pre-sekundaria¬ Kompleta eskola pre-sekundaria¬ Atende deit eskola sekundaria¬ Kompleta eskola sekundaria¬ Diploma¬ Atende Universidade¬ Kompleta Universidade¬ Eskola Graduadu/ekola seluk¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

9. Sa-ida mak motiva Ita hodi sai Polisia? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Servisu di’ak ho seguransa finanseiru¬ Tradisaun Familia nian¬ Ligasaun pesoal¬ Komitmentu atu hala’o Lei no Ordem¬ Serve rai ida ne¬ Atu bele htan de’it servisu¬ Seluk (Spesifika) _________________________________________________¬ La hatene (labele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

10. Tinan hira tan mak Ita honoin Ita bele servisu hanesan Polisia? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ To’o pension¬ Durante tempu tomak nebe hau sei bele¬ To’o wainhira hau hetan fail servisu seluk¬ Nunka hanoin kona ba ida neé¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Page 129: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

125

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

11. Area polisiamentu ida neébe mak interesante liu ba ita? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Investigasaun¬ Unidade Patrolia Fronteira¬ Unidade Polisiamntu Komuniataria¬ Transporte/Trafiku control¬ Patrolia Marina¬ Unidade Task Force¬ VPU¬ Seluk (Spesifika) ______________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

12. Iha termus dezenvolvimentu kareira nian, ita hare ita nian an iha tinan 5 oin mai iha PNTL nian iha parte neébe? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Promove ba nivel neébe aás liu husi devisa neébe iha agora¬ Promove ba iha devisa neébe aás¬ Transfer ba fali area policia ida neébe ita gosta los¬ Nafatin iha pozisaun neébe agora¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

13. Ita nian imediata supervisor/jerente suporta ita nia promusaun deviza iha PNTL nia laran ga lae? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

14. Ita simu ona komentarius ruma husi ita nian imediata supervisor? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

15. Buat neé fo tulun ba ita atu foti desizaun iha future hare ba ita nian kareira iha PNTL laran ga lae? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

16. Oinsa ita kontente ho Ita nia servisu oras ne’e nu’udar Polisia ka la’e? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Kontente teb-tebes¬ Kontente¬ Nein kontenti ou la kontenti¬ La-kontente¬ La-kontente teb-tebes¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Page 130: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

126

Seksaun C: Situasaun Seguransa

17. Bazeia ba distritu nian situasaun seguransa, insidentes hira mak ita sempre atende kada fulan? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ 0 – 9 ¬ 10 – 19 ¬ 20 – 29 ¬ 30 – 39 ¬ 40 – 49 ¬ Liu husi 50¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

18. Ita nia fonte informasaun prinsipal kona ba situasaun seguransa nian iha Timor- Leste mak ida ne’ebe? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Radio¬ Televizaun¬ Jornal/Koran¬ Familia/belun/comunidade¬ Xefe Suco¬ Policia¬ La-hetan informasaun¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

19. Oin-sa mak Ita halo komparasaun situasaun kona ba seguransa, iha Timor Leste, kompara ho tinan ida liu ba ne? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Seguransa sai diak liu tan¬ Seguransa hanesan nafatin hela de’it¬ Seguransa sai a’at liu-tan¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

20. Oin-sa mak Ita halo komparasaun kona ba seguransa, tinan ida neé ho tinan ida liu ba iha area nebe ita servisu ba? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Seguransa sai diak liu tan¬ Seguransa hanesan hela de’it¬ Seguransa sai a’at liu tan¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

21. Kona ba seguransa, problema sa-ida mak Ita konsidera nu’udar problema ne’ebe ohin loron neé seriu liu iha area ne’ebe ita servisu ida ne’e? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Na’uk¬ ‘Taxa Ilegal’¬ Ameasa kona ba violensia no intimidasaun¬ Oho-malu¬ Hada’u rai¬ Violensia Domestika¬ Hatama subar armas no droga illegal¬ Addiksaun ba droga/consume illegal ilegalmente¬ Violensia iha relasaun ho politika¬ Grupo Arte Marsiais¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Page 131: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

127

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

[SKIP LOGIC: Karik respondente hili kualker opsaun sira iha leten, kontinua ba perguntas 21A][SKIP LOGIC: se’e respondente hili la hatene ou hili la resposta, muda ba P22]

21A. Tansa mak ita fiar (hatama opsaun neébe hili ona husi 21) katak problema seguransa seriu ita hasoru iha fatin neébe ita serbi ba agora? [OPEN]

22. Oin-sa mak Ita bo’ot ninia preukupasaun kona ba Krime iha area nebe ita servisu ba neé? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Preukupa teb-tebes¬ Ladun preukupa¬ La-preukupa¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

23. Oinsa ho gangs/grupo arte marsias ne’ebe akitva iha ita bo’ot nia fatin hela? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Ativu teb-tebes¬ La-dun ativu¬ La-ativu¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik “ativu teb-tebes” ou “la-dun ativu” kontinua ho perguntas iha 23. Se lae, husik liu ba deit perguntas 24]

23A. Grupo Arte Matiais naran saida deit maka halaó atividade iha ita nia fatin? [OPEN]

23B. Insidentes hira mak ita atende fulan ida neé, hanesan ofisiais polisia ida, involve ho naran Grupo Arte Marsiais ida? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ 0 – 4 ¬ 5 – 9 ¬ 10 – 14 ¬ 15 – 19 ¬ 20 – 24 ¬ Liu husi 25 ¬ La hatene (lebele le’e sai) ¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Page 132: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

128

Seksaun D: Funsaun sira PNTL nian

24. Oinsa ita hanoin ita nian funsaun prinsipal hanesan membru PNTL ida? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)

Rekursus 1 2 3 4 La hatene

Garantia seguransa ho environment seguru ba sidadaun hotu

Proteje interese husi grupo sira neébe selesionadu

Asegura objetivu husi lideransa politika sira too nia fim

Asegura objetivu husi lideransa politika sira too nia fim

25. Tuir mai neé lista buat rua neébe mak maioria policia sira halo nudar maneira ida para kontaktu ho sidadaun sira? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Partisipa ho sidadaun sira programa sosializasaun nebe Polisia sira organiza¬ Sidadaun sira relata krime ida ba polisia¬ Sidadaun sira neébe hetan inkeritu husi Polisia relasiona ho investigasaun ida¬ Hetan revista husi Policia ba karreta no seguransa¬ Polisia hapara Demostrasaun/protest pawai politika neébe mak sidadaun sira partisipa¬ Sidadaun sira hetan akuzasaun tanba involve iha hahalok krime ruma¬ Hasoru malu ho sidadaun sira baihira halo patrulha lor-loron¬ Serbisu hamutuk ho sidadaun sira atu identifika no resolve krime sira no hare problema hamutuk¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Page 133: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

129

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Seksaun E: PNTL nian Rekursu

26. Ho rekursu tuir mai neé, oin-sa mak Ita esplika sufesensia/adequadu atu fo asistensia PNTL atu asegura seguransa iha Ita nia area ita serbisu ba? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

Seksaun F: Sidadaun sira nia konhesimentu kona ba polisia ninia funsaun no responsabilidade sira

27.Prosesu kona ba fo hatene kazu krime ba Polisia, tuir Ita nia hanoin sidadaun ida hatene to’o iha nebe? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Hatene teb-tebes¬ Ladun hatene¬ La-hatene duni¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

28. Wainhira sidadaun ida la-hatene kona ba prosedimentu atu bele fo hatene kazu krime ba Polisia, tuir Ita nia hanoin sira sei buka hatene wainhira sira persiza ka la’e? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

29. Tuir Ita nia hanoin, sidadaun mediu sira neébe hatene hatoó relatoriu krime atualmente hatoó keisa krime neébe afeita sira ba Policia? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Dala barak sira halo ¬ Balu halo ¬ Nein uituan no barak maka halo ¬ Uituan los maka halo¬ Nein ida maka halo ¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: se’e respondente resposta “balu halo”, “nein barak nomos uituan”, “nein uituan maka halo” ou “nein ida maka halo” muda ba P29A]

Page 134: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

130

[SKIP LOGIC: se’e respondente resposta “dalabarak sira halo”, “la hatane ” ou “laiha resposta” muda ba P30]

29A. Ita nia opiniaun, tamba sa ita hanoin sidadaun mediu hirak neébe hatene halo relatoriu krime ida, hili atu lakohi hatoó relatoriu krime sira ba polisia? [OPEN]

30. Wainhira ema ida iha ita nia area serbisu experensia krime ida, tuir ita nia hanoin, sa-ida mak sira sei halo ba dala uluk atu bele koko resolve problema neé? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

¬ Buka tulun husi PNTL¬ Halo negosiasaun ho ema nebe mak ameasa Ita ka Ita nia familia¬ Buka tulun seluk husi membru komunitariu sira seluk¬ Buka rezolusaun liu husi adat neébe eleitu iha Konselhu de Suco¬ Husu asistensia husi Xefe Suco ou Xefe Aldeia¬ Foti asaun hasoru hirak neébe halo krime kontra Ita ka Ita nia familia¬ Konsulta NGO lokal¬ La-halo buat ida¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik respondent resposta “La-halo buat ida”kontinua ba perguntas 30A] [SKIP LOGIC: ba resposta sira ne’ebe nafatin, muda ba P31]

30A. Saida mak ita hanoin sai hanesan sira nia razaun ba ida neé? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

¬ Sira la hatene atu halo sa ¬ Sira hanoin katak sei sai karun liu, wainhira prosesa kazu neé ¬ Sira hanoin katak sei han tempu barak liu, wainhira sira prosesa kazu neé ¬ Sira la hatene katak iha dalan para atu rezolve ¬ Sira lakohi atu involve ho Polisia ka sistema legal formal ¬ Sira tauk atu foti asaun hasoru hirak neébe mak responsabiliza ¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________ ¬ La hatene (lebele le’e sai) ¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Page 135: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

131

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

31. Liga ba tipu krime hirak tuir mai, se mak ita fiar iha kapasidade boot hodi kria rezolusaun dame ida? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)

PNTLLeader Komunitariu sira

La hateneRespondente hilila resposta

Propriedade pesoal hetan naok

Subornu, extorsaun ou vitima ba taxa la tuir lei

Naok ema

Atake fiziku nebe mak rezulta kanek ba Ita ka membru familia

Atake fiziku nebe mak rezulta maluk ida mate

Violasaun Sexual/Pemerkosaan

Okupa rai pesoal la tuir lei

Violensia Domestika

Seksaun G: Hanoin sira relasiona ho PNTL nia performa

32. Bainhira ita tenta atu aprosima sidadaun mediu ida bainhira lao hela iha Estrada, saida mak ita hanoin sidadun neé sei reajem? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ La-preukupa liu¬ Ladun iha preukupasaun¬ Iha preukupasaun¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

33. Tuir Ita nia hanoin, boot oinsa komunidade nia fiar ba fatin neébe ita serbi ba iha kapasidada PNTL atu apoio dame no mantein seguransa? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Fiar teb-tebes¬ Fiar oit-oan¬ Nein balu nomos konfiansa uituan ¬ Ladun fiar¬ La-fiar¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

34. Tuir Ita nia hanoin, boot oinsa komunidade nia fiar ba fatin neébe ita serbi ba ihakomitmentu ba PNTL atu apoio dame no maintain seguransa? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Fiar teb-tebes¬ Fiar oit-oan¬ Nein balu nomos konfiansa uituan

Page 136: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

132

¬ Ladun fiar¬ La-fiar¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

35. Oinsa ita nia evaluasaun ba performa PNTL nian atu manten seguransa iha area neébe ita serbi ba? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Diak¬ La diak liu – la a’at liu¬ La diak¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

36. Saida mak iha ita nia opiniaun kona ba presepsaun publiku em jeral ba PNTL? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Diak¬ La diak liu – la a’at liu¬ La diak¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

Seksaun H: Problema neebe mak polisia sira hasoru

37. Saida mak ita konsidera hanesan dezafius 3 neébe mak seriu liu hasoru policia iha fatin neébe ita serbisu ba dadaun neé? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Iha rekursu umanu ne’ebe limitadu¬ Falta de ekipamentu nebe nesesaria¬ Falta de orsamentu atu hala’o investigasaun no atividade sira seluk¬ Polisia abuza sira nia poder ba osan ou benefisiu pesoal¬ Polisia sira hetan interferensia husi elite lokal sira¬ Falta de treinamentu nebe adekuadu¬ Polisia sira la iha konfidensia no suporta husi komunidade sira neébe sira serbi ba¬ Polisia laiha vontade no moral ¬ Polisia atu hala’o kna’ar mak limitadu¬ Relasaun neébe fraku entere komunidade ho policia¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

37A. Korupsaun involve uja sala pozisaun hodi uza poder ba interese pesoal, serbisu la honestidade, hetan suap ou hamonu fiar publiku no/ou partisipa iha no proteze krime organizado. Iha termus korupsaun, ita hanoin katak iha membru PNTL balun involve ga lae? [S] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Nunka Koruptu ¬ Kadabes koruptu ¬ Sempre koruptu ¬ La hatene (lebele le’e sai) ¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik respondenete resposta “Kadabes koruptu” ou “sempre koruptu” kontinua ba perguntas 37B] [SKIP LOGIC: Karik respondent resposta “Nunka Koruptu”, “La hatene” ou “Respondente hilila resposta” kontinua ba perguntas 38]

Page 137: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

133

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

37 B. Iha termus de policia koruptu, saida mak ita fiar hanesan tipo komum husi hahalok ilustradu hosi ofisiais sira neébe koruptu? [M] (le’e sai opsaun ba respondente) ¬ Polisia uza sala sira nia pozisaun hodi uza poder ba interese privadu ¬ Policia la honestu ou hamonu fiar publiku ¬ Polisia partisipa iha, no proteze krime organizadu ¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________ ¬ La hatene (lebele le’e sai) ¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

37C. Hare liu tan ba dezafius kona ba korupsaun iha PNTL nia laran, ita fiar katak ofisiais balun, apezarde koruptu durante neé, sira hirak neé dispensa husi kastigu? (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Los ¬ Lae ¬ La hatene (lebele le’e sai) ¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

RELASAUN ATUAL ENTERE KOMUNIDADE HO PNTL

38. Grupo hirak tuir mai neé ida neébe mak policia husu tulun ba atu redus krime no mantein seguransa? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ NGOsira¬ Asosiasaun Relijiosa sira¬ Grupo Arte Martiais sira¬ Partidus Politikus sira¬ Xefe Suco sira¬ Xefe Aldeia sira¬ Lia nain/Adat¬ Publiku em jeral¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

39. Oinsa ita nia hanoin kona ba relasaun PNTL neébe iha ho grupo hirak tuir mai neé, hodi refere ba sira nia koperasaun hodi ajuda policia atu prevene ou resolve krime iha fatin neébe mak ita serbisu ba? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)

GrupoDiak

La diak liu ou la aát liu Aát

La hatene La hateneRespondente hilila resposta

NGO sira

Asosiasaun Relijiosa sira

Grupo Arte Martiais sira

Partidus Politikus sira

Xefe Suco ou Aldeia sira

Lia nain/Adat

Publiku em jeral

[SKIP LOGIC: Kontinua ba Perguntas 41, anaunserke SKIP LOGIC karaik neé aplika]

Page 138: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

134

[SKIP LOGIC: Karik respondent resposta “diak” ou “La diak liu ou la aát liu” opsaun “Publiku Jeral” kontinua ba perguntas 40]

40. Bazeia ba relasaun neébe mak PNTL iha ho membru husi publiku jeral, PNTL hetan tulun hosi membru publiku jeral ga lae? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Organiza enkontru komunidade¬ Aranja hahan, sura tahan sira no sasan fizikal seluk durante enkontru komunitaria¬ Buka informasaun bainhira investiga krime sira¬ Buka tulun atu hadiak vehiklu sira PNTL nian¬ Buka asistensia minor atu hadiak struktur sira PNTL¬ Identifika spasu no fatin ba PNTL halaó sir ania serbisu¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

41. Iha ga lae membru PNTL neébe mak halaó papel hodi hola parte iha prosesu rezlusaun desputa ruma? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik “Los” kontinua ba perguntas 41A][SKIP LOGIC: Karik “Lae”, “La hatene” ou “Respondente hilila resposta”, kontinua ba perguntas 42]

41A. Tipo prosesu rezolusaun disputa saida deit maka PNTL involve ba? [OPEN]

42. Oin-sa mak Ita hare relasaun entre Polisia ho sidadaun iha Ita nia area nebe Ita servisu ba’a oras ne dadaun? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Diak¬ La diak liu – la a’at liu¬ La diak¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

43. Relasiona ho mantein seguransa, oinsa ita hare sidadaun mediu iha fatin ita servi ba?[S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Nu’udar parseiru ida hodi kombate krime¬ Ema ida neébe atu serve ne proteje¬ Ho la iha diferensia¬ Ema neébe Ita bele aproveita nia¬ Ema ida neébe ita tenke hare ho deskonfia¬ Ameasa ida ba interese ka seguransa Polisia nian¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

HADIAK RELASAUN POLISIA-KOMUNIDADE

Page 139: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

135

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

44. Ita bo’ot hatene kona ba konseitu “Polisia Komunitariu” neé ka lae? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

SKIP LOGIC: Karik “Yes”, kontinua ba perguntas 45SKIP LOGIC: Karik “Lae”, “La hatene” ou “Respondente hilila resposta” kontinua ba sub-textu 46, tuir kedan perguntas 46A

45. Karik ita resposta “Los” bele ga lae ita esplika oituan ita nia komprensaun kona ba konsitu neé?[OPEN]

[SKIP LOGIC: La bele kontinua ba perguntas 46, kontinua ba perguntas 46A]

Sub-textu 46. Polisiamentu Komunitaria hanesan pilosofia no modelu organizasional ida neébe involve harií parseria efetivu ho komunidade sira, policia foti orientasaun resolve problema ida ba krime no inseguransa, no/ou polisia dezenvolve strutura policia no prosedementu gestaun neébe fo dalan atu desentraliza foti desizaun no komprende klean kona ba komunidade local sira no kontextu entre ofisiais sira.

46A. Ita bo’ot simu ona treinamentu especial ruma kona ba Policiamentu Komunitariu ka la’e? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e) ¬ Los ¬ Lae ¬ La hatene (lebele le’e sai) ¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

SKIP LOGIC: Karik “Los”, kontinua ba perguntas 47 SKIP LOGIC: Karik “Lae”, “La hatene” ou “Respondente hilila reposta” kontinua ba perguntas 48

47. Saida mak hanesan Natureza ba treinamentu neé? [OPEN]

48. Prinsipiu polisiamentu komunitaria dadaun neé aplika iha komunidade nia leét iha fatin ita serve ba ga lae? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

SKIP LOGIC: Karik “Los”, kontinua ba pergunta 49SKIP LOGIC: Karik “Lae”, “La hatene” ou “Respondente hilila resposta” kontinua ba perguntas 50

Page 140: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

136

49. It abele esplika hela mai oinsa mak sira dadaun neé aplika prinsipiu neé? [OPEN]

50. Tuir Ita nia opiniaun, pasu neébe mak Ita bele foti atu bele hasaé kapasidade Policia sira atu bele kombate krime iha fatin ita serbisu ba? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Fornese rekursus material barak liu tan ba Policia atu bele kombate krime¬ Fornese Policia ekipamentu nebe diak liu tan¬ Fornese treinamentu neébe di’ak liu tan ba Polisia¬ Promove komunikasaun no kooperasaun neébe diak liu tan entre Polisia ho membru komunidade neébe mak Polisia sira serve¬ Fotia asaun firme hasoru Policia neébe mak abuza sira nia poder¬ Hasa’e salariu, benefisiu no insentiva Policia nian¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

51. Policia ho sidadaun sira serbisu hamutuk atu identifika problema seguransa sira iha ita nia komunidade? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)¬ Los¬ Lae¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik respondente resposta “Los” kontinua ba perguntas 52][SKIP LOGIC: Karik respondente resposta “Lae”, “La hatene” ou “Respondente hilila resposta”kontinua ba perguntas 53]

52. Ita bele fornese exemplu spesifiku kona ba oinsa policia ho sidadadun sira durante neé serbisu hamutuk? [OPEN]

1. ________________________

2. _________________________

53. Grupu “Parte interesada/Komponente” ida neébe mak tenke halaó papel hodi fasilita dialog no kooperasaun neébe diak liu tan entre membru komunitariu no Polisia? [M] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Xefe Suco¬ Xefe Aldeia¬ Membru Parlamentu sira¬ Partidu Politika sira¬ NGO sira¬ Organizasaun Feto sira nian¬ Lider Relijioza sira¬ Lider Komunitariu sira

Page 141: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

137

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

¬ Seluk (Spesifika)___________________________________________________¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

54. Ita hanoin karik ida neé responsabilidade husi membru PNTL hotu atu halaó serbisu polisiamentu komunitaria orientado, ou ida neé hanesan responsabilidade PNTL parte Unidade Policia Komunitaria nian? [S] (le’e sai opsaun ba respondente)¬ Membru PNTL hotu¬ Unidade Policia Komunitaria deit¬ La hatene (lebele le’e sai)¬ Respondente hilila resposta (labele le’e sai)

[SKIP LOGIC: Karik respondente resposta “Membru PNTL hotu“ kontinua ba perguntas 54A][SKIP LOGIC: Karik respondente resoposta “Unidade Policia Komunitaria deit”kontinua ba perguntas 54B]

54A. Tan sa mak ita fiar katak membru PNTL hotu-hotu sei implementa polisiamentu komunitaria? [OPEN]

54B. Tan sa mak ita fiar katak ida neé hanesan responsabilidade Unidade Policia Komunitaria nian deit atu implementa polisiamentu komunitaria? [OPEN]

Seksaun J: Kontrola Qualidade

55. Ba proposta/hanoin kontrolu-kualidade, bele ga lae ami rai hela ita nia numeru telephone? [S] (labele le’e opsaun ida ne’e)

¬ Bele¬ La bele¬ La responde(labele le’e sai)[se’e respondente hili “Bele”, rekorda numeru iha ne’e: __________________________]

Page 142: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

138

Situasaun Seguransa- Lider komunitária (84%) no públiku (72%) fiar katak situasaun seguransa auementa di’ak

iha tinan ida ba kotuk. 0.5% de’it hosi públiku mak hanoin katak situasaun seguransa sai aat liu. Entre PNTL, 91% mak fiar katak situasaun seguransa sai di’ak liu ona.

- Maski iha ona persepsaun katak situasaun seguransa melloria iha tinan ida ba kotuk, lider komunitária sira indika sentimentu preokupa tebes ho sira-nia seguransa iha fatin sira hela ba (66% iha 2013; 49% iha 2008). Iha distritu Bobonaro (85%) no Baucau (78%), figura ne’e aas liu tan persentajen médiu nasionál.

- Públiku sira hamenus ona sira nia nivel preokupasaun kona-ba seguransa hosi 73% iha 2008 ba 64% iha 2013 no hatete katak sira sente “preokupa tebes” ka “preokupa uitoan”

- Haksesuk rai no violénsia doméstika kontinua sai hanesan krime rua boot liu ne’ebé públiku sira enfrenta (rai=9.5%; VD=9.0%), no lider komunitária sira mós identifika nune’e (rai=28%; VD=30%). Lider komunitária sira hatudu katak iha liu posibilidade ba sira atu esperiénsia krime ruma pesoalmente ka iha sira-nia familia laran kompara ho públiku en-jerál.

- Preokupasaun kona-ba ameasa seguransa nafatin la sobre sai no ameasa sira hanesan bele mai hosi liur de’it no la’os hosi rai laran. Maioria respondente sira kontinua hatete katak laiha ameasa seguransa boot (públiku=48%; Lider Komunitária =31%).

- Ameasa seguransa boot liu ne’ebé mak públiku sira identifika mak hada’u rai (12%), tuir kedas ho violénsia doméstika (9%) ne’ebé refleta duni númeru atuál krime ne’ebé mak respondente sira esperiénsia ka enfrenta ona.

- Entre PNTL sira, maioria respondente sira identifika problema seguransa boot liu mak violénsia doméstika (51%); grupu arte marsiais hetan de’it 4% tuir polísia sira nia resposta.

- Públiku sira konsiente liu ho situasaun seguransa iha rai laran iha 2008 ho 10% de’it mak dehan sira la simu informasaun kona-ba seguransa (tun hosi 17% iha 2008). Informasaun ne’ebé ema simu hosi televizaun kona-ba seguransa aumenta dezde 2008 no televizaun mak sai ona hanesan fonte informasaun primeiru ba grupu alvu sira hotu (públiku = 39%; Lider Komunitária = 43%; PNTL = 74%), no boot liu fali belun no familia sira nu’udar fonte informasaun seguransa ba PNTL iha 2008 (iha 46%).

- PNTL fó informasaun seguransa uitoan liu ba públiku (8% iha 2008; 3% iha 2013) no ba lider komunitária (7%) iha 2008; 3% iha 2013). Ofisiál polísia sira mós la simu informasaun seguransa sira hosi PNTL no númeru ne’e de faktu tun ona – hosi 15% to’o 12% - hanesan sira-nia fonte informasaun rasik.

Papél no Responsabilidade Mantein Seguransa - Iha mudansa boot hosi hanoin ne’ebé konsidera lider komunitária sira nu’udar primeira

parte responsavel ba mantein seguransa. Públiku (51%) no lider komunitária (66%) dadaun ne’e fiar katak sidadaun mak iha primeiru responsabilidade boot liu halo manutensaun seguransa iha sira-nia lokalidade, kompara ho 8% no 12% respetivamente iha 2008.

- Persentajen públiku ne’ebé fiar katak PNTL iha responsabilidade primeiru ne’e sa’e

uitoan (19% iha 2013; 15% iha 2008). Maibé, númeru ida ne’e tun entre lider komunitária sira (15% iha 2013; 21% iha 2008).

Interaksaun entre PNTL no Sidadaun - 12% respondente hosi públiku nasionál no 16% hosi respondente públiku distritu Dili

REZULTADU ESTATÍSTIKU PRINSIPÁL SIRAII

Page 143: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

139

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

informa katak sira halo ona kontaktu ho PNTL iha tinan kotuk liubá. Iha sorin seluk, polísia sira halo interaksaun ho lider komunitária sira barak liu fali dala tolu (39%) hosi sira nia interaksaun ho públiku iha rai laran tomak (12%)

- Kesár krime ida ba polísia mak razaun komún liu públiku (53%) no lider komunitária (47%) halo kontaktu ho polísia.

- Wainhira respondente polísia nian hetan pergunta atu hatete tipu kontaktu komún rua ne’ebé mak PNTL iha ho sidadaun sira, 87% hosi ofisias polísia sira hetete interaksaun sira liuhosi programa sosializasaun/konsentizasaun ne’ebé organiza hosi PNTL, enkuantu, liu metade polísia (53%) hatete sira halo kontaktu ho sidadaun wainhira sidadaun kesár krime ba sira.

- Respondente públiku 40% no lider komunitária 28% indika katak programa konsentizasaun ne’ebé organiza hosi polísia mak tipu kontaktu komún liu entre PNTL no sidadaun.

PNTL-nia Perfil no Dezenpeñu - Nivel edukasaun médiu iha polísia nia laran ne’e aas liu médiu públiku en-jerál nian, ho 70%

polísia indika katak sira kompleta ona eskola sekundária, kompara ho 18% hosi respondente públiku en-jerál ne’ebé informa katak sira kompleta ona eskola sekundária.

- Ofisiál PNTL rejista persentajen satisfasaun boot liu ho sira-nia serbisu, ho 97% respondente PNTL informa katak sira haksolok serbisu ba polísia, no 2% de’it hosi respondente PNTL nian mak indika katak sira la kontente.

- Maski sira iha nivel satisfasaun aas ho sira-nia serbisu dadaun, total hamutuk ofisias PNTL 57% entrevistada indika katak númeru pesoal/ema no nivel ekipamentu komunikasaun sira iha PNTL nia laran la natoon, enkuantu 52% fiar katak númeru motorizada hanesan kareta, motór no kamiaun ne’ebé la natoon impede sira-nia abilidade atu garante seguransa iha área ne’ebé sira serbisu ba.

- Wainhira respondente polísia sira hetan pergunta ida atu avalia sira-nia dezenpeñamentu serbisu manutensaun seguransa iha área ne’ebé sira serbisu ba, respondente polísia ho maioria boot (98%) informa katak PNTL hala’o sira nia serbisu ho di’ak.

- Respondente públiku (90%) no lider komunitária sira (94%) konkorda katak polísia serbí no respeitu direitos humanus no interese sidadaun hotuhotu nian.

- Ofisia polísia ida hosi na’in hat (25%) fiar katak membru PNTL balu ne’e korruptu.

- Hosi proporsaun respondente ne’ebé fiar katak membru PNTL balu ne’e korruptu, 8% indika katak hahalok polísia abuza sira-nia podér de pozisaun ba interese pesoal no 20% informa katak polísia atua ho la honesto ka viola públiku-nia fiar mak forma korrupsaun komún liu hosi polísia sira.

- Liu metade respondente públiku (55%) no lider komunitária sira (68%) temin falta de rekursu ne’ebé adekuadu (hanesan ekipamentu no pesoal/ema) hanesan dezafiu prinsipál ne’ebé serbisu polísia nian enfrenta iha sira--nia komunidade, dezafiu ida ne’e tuir kedan ho formasaun ne’ebé la adekuadu (PE = 10%; LK = 8%) no inabilidade PNTL nian atu to’o ba área hotuhotu iha distritu ida nia laran (PE = 9%; LK = 14%).

- Wainhira respondente polísia hetan pergunta kona--ba dezafiu sira ne’ebé PNTL enfrenta, kuaze sira hotu indika katak sira falta ekipamentu nesesáriu sira (92%); persentajen hanesan sente katak sira falta pesoal/ema (90%); no liu metade tan indika katak sira iha fundus

Page 144: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

140

ne’ebé la sufisiente atu invesitga kazu sira no hala’o funsaun vital sira seluk (51%).

- Iha 2013, 45% hosi ofisiál polísia identifika interferénsia hosi elite lokál sira nu’udar dezafiu boot ida hosi tolu ne’ebé polísia infrenta iha área nebe’e sira serbisu ba.

- 87% hosi ofisiais PNTL fiar katak aumenta tan fornesimentu rekursu material sei hasa’e sira-nia kapasidade atu kombate krime iha área sira ne’ebé sira serbisu ba, enkuantu 42% fiar katak promove komunikasaun no koperasaun di’ak liu entre polísia no komunidade sira sei sei alkansa ida ne’e.

Atitude buka justisa - Númeru informasaun/keixa krime nian ne’ebé mak ki’ik kontinua eziste iha fatin barak. 39%

hosi públiku ne’ebé hatete sira esperiénsia ona krime iha tinan kotuk informa katak sira husu asisténsia hosi PNTL.

- Hosi 22% públiku nebe’e esperiénsia ona krime iha tinan kotuk, reasaun primeiru hosi 39% de’it mak buka asisténsia PNTL nian, no 37% buka asisténsia xefe suku ka aldeia sira, ho balansu ne’ebé hafahe entre la halo buat ida no buka asisténsia hosi membru komunidade, familia ka lia-na’in sira.

- Iha kazu hada’u rai, maioria respondente hosi públiku prefere liu atu aprosima an ba xefe suku no aldeia sira (62%). Iha kazu involve ataka fíziku no oho-ema, (74% no 91% respetivamente) públiku prefere kontaktu PNTL

- Iha kazu violénsia doméstika, respondente públiku prefere buka asisténsia hosi xefe suku

no aldeia (36%) duké PNTL (29%). Preferénsia ida ne’e barak liu mai hosi respondente feto sira (47% no 22% respetivamente). Maibé, rezultadu ida ne’e reprezenta pontu persentajen ualu ne’ebé sa’e afavór ba PNTL dezde 2008.

- Maioria 88% respondente hosi PNTL fiar katak sidadaun sei ba uluk PNTL kona-ba kualker

tipu krime, no 7% de’it mak hanoin sidadaun sei ba xefe suku ka aldeia uluk.

- Maioria respondente públiku (89%) ne’ebé buka asisténsia PNTL nian kona-ba krime iha 2013 informa katak PNTL sira trata sira ho respeitu no profesionál, sa’e hosi 51% iha 2008. Informasaun kona-ba polísia-nia komportamentu la própriu tun ona, ho 6% mak informa PNTL ladún respeita sira (29% iha 2008), 2% informa abuzu verbál (9% iha 2008), no 3% informa hetan abuzu fíziku (12% iha 2008).

- Pergunta ida ne’ebé husu ba respondente sira ne’ebé buka asisténsia PNTL nian mak oinsá PNTL responde ba sira-nia keixa. Maioria públiku (58%) no lider komunitária (60%) hatete katak krime sira ne’e hakotu liuhosi mediasaun iha nivel komunidade ne’ebé involve PNTL. Iha 2008, krime 29% de’it ne’ebé públiku lori ba PNTL rezolve liu hosi medasaun iha nivel komunitária.

Respondente públiku iha liu posibilidade dala rua boot liu fali (17%) lider komunitária sira (9%) informa katak sira lakohi PNTL halo buat ruma ba sira nia keixa sira. Lider komunitária sira hetan susesu wainhira sira husu PNTL halao kapturasaun iha 3% hosi kazu sira kompara ho 1% hosi públiku.

Hosi respondente sira nebe’e halo keixa ba PNTL, 69% hosi públiku no 76% hosi lider komunitária sira ne’e satisfeitu ho rezolusaun. Ida ne’e reprezenta aumentu hosi 2008, wainhira 63% hosi públiku no 56% hosi lider komunitária sira mak satisfeitu.

- NASIONÁLmente, kuaze respondente públiku en-jerál ida hosi na’in haat (23%) ne’ebé informa krime ida ba PNTL hatete sira iha ona esperiénsia retribuisaun. 32% hosi lider komunitária hatete sira esperiénsia ona forma retribuisaun balu, tun hosi 58% iha 2008.

Page 145: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,

141

LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA KOMUNIDADE IHA TIMOR-LESTE 2013

Relasaun polísia no komunidade- Respondente públiku jerál (94%) no lider komunitária sira (92%) fiar katak relasaun

entre PNTL ho membru komunidade sira di’ak. 99% hosi ofisiál PNTL entrevistadu fiar relasaun ho komunidade ne’ebé sira serbí ne’e di’ak.

Maski maioria (90%) hosi ofisiál PNTL fiar katak sidadaun no PNTL ne’e serbisu hamutuk atu rezolve problema seguransa sira, 48% hosi respondente públiku de’it no 78% hosi lider komunitária mós iha fiar hanesan.

- 28% hosi respondente públiku hanoin ONG dalaruma bele ativu liu ka ativu uitoan fó asisténsia polísia hasoru krime, enkuantu 60% hosi PNTL mak iha fiar ida ne’e.

- 96% hosi públiku no ofisias PNTL no 99% hosi lider komunitária sira apoia papél ativu ba xefe suku atu fasilita dialogu no koperasaun entre serbisu polísia ho komunidade iha área ne’ebé sira serbisu ba.

- Maioria PNTL (89%) hatete sira familiar ho konseitu polísia komunitária, maibé, menus hosi metade (44%) indika sira simu ona formasaun espesiál kona-ba polísiamentu komunitária .

Apezarde ne’e hotu, maioria (81%) hosi ofisias polísia afirma prinsípiu polísia komunitária ne’e aplika ona dadaun iha lokalidade ne’ebé sira serbisu ba.

- 35% hosi respondente públiku no 70% hosi lider komunitária rona ona kona-ba polísia komunitária. 70% hosi lider komunitária no 38% hosi respondente públiku de’it mak rona ona konseitu ida ne’e hosi PNTL

- 77% hosi respondente PNTL fiar katak hala’o serbisu polísia ne’ebé mak orienta iha komunidadi ne’e responsabilidade membru PNTL hotuhotu, enkuantu 1% de’it mak fiar katak ne’e nu’udar responsabilidade unidade polísia komunitária PNTL nian de’it.

Page 146: LEVANTAMENTU KONA-BA PERSEPSAUN POLÍSIA … nune’e, polísia kontinua sai instituisaun ida ne’ebé vizível liu no dalabarak sai representasaun Estadu iha liur sentru urbanu sira,