ceveg

2

Fme lejn ceve Deheveer MeefkeÌle³eeW keÀes veä keÀjlee ngDee leveeJe keÀeefMekeÀej nesves ueielee nw~ Deepe ³ener efmLeefle DeveskeÀ ceveg

3

Jele&ceeve ceW ®entB Deesj Òel³e#e ªhe mes osKee pee mekeÀlee nw~DeeDees, nce meYeer efceuekeÀj mejueleehetJe&keÀ peerJeve peerves keÀe hejce

Deevevo ueW~ ³eefo Oeve-Oeev³e Je heefjJeej heekeÀj Yeer nce leveeJeûemle nQ leesnceW iecYeerjlee mes FmekesÀ keÀejCeeW keÀes peeve keÀj GvekeÀe Gvcetueve keÀjvee®eeefnS~ ³eefo De®íe heo ³ee OevOee heekeÀj Yeer nceW ®ewve keÀer veeRo veneRefceueleer nw lees nceW ®eskeÀ keÀjvee ®eeefnS efkeÀ nceejs ¢efäkeÀesCe ³ee nceejsJ³eJenej ceW keÀneR efJeke=Àefle lees veneR nw? peerJeve ö SkeÀ F&éejer³e Jejoeve nw~nce Fme lejn peer³eW efkeÀ nceeje peerJeve nceW Yeer efÒe³e ueies Je otmejeW keÀesYeer~

4

nceW ³en %eeve nesvee ®eeefnS efkeÀ Fme efJeMeeue efJeée kesÀ veeìkeÀ ceb®e hejnce meYeer ceveg

5

DeeefÞele neslee nw Deewj HeÀue Gmes leye ®eKevee heæ[lee nw peye GmekeÀer Dee@KeWKegueleer nQ DeLee&led peye Jen mecePeoej yevelee nw~

lees Deheves keÀceeX keÀes Kesue keÀer lejn keÀjvee ®eeefnS~ peerJeve ceW DeevesJeeueer heefjefmLeefle³eeW keÀes Yeer Kesue keÀer lejn nBmeles-nBmeles heej keÀj uees~keÀneR hej ©keÀes veneR~ ³eefo legce ©keÀ ie³es lees Fme Kesue keÀe Deevevo veneRDee³esiee~ ³eefo legce Fme mebkeÀuhe mes keÀe³e& keÀjesies efkeÀ ³en keÀce& Kesue nw leeskeÀce& legcnW LekeÀe³eWies veneR Deewj keÀce& ceW Kesue Kesueves pewmee Deevevo Òeehlenesiee~

lees ]peje peerJeve kesÀ Òeefle Dehevee ¢efäkeÀesCe yeoue keÀj lees osKees!ef]peccesJeeefj³eeW keÀe yeesPe, yeerles efoveeW keÀer ef®evlee³eW ³ee YeefJe

6

yeele-yeele ceW ¬eÀesOe efoKeevee, efoKeeJes kesÀ efueS otmejeW hej jewye Peeæ[vee³ee efkeÀmeer Yeer keÀejCe mes mJeYeeJe ceW ef®eæ[ef®eæ[sheve keÀe ÒeJesMe %% leveeJe kesÀefueS Üej Keesue oslee nw~ keÀF& heefjJeejeW ceW efove keÀe ÒeejcYe ner ¬eÀesOe mesneslee nw~ DeeBKe Kegueles ner ®ee³e ceW osjer nes ieF& lees peveeJe Gyeue heæ[s,Dee@Ke ceueles-ceueles efkeÀmeer keÀer keÀesF& Yetue osKe ueer lees ¬eÀesOe keÀe Yetle ngDeemeJeej ö Fme ÒekeÀej efJeefYevve keÀejCeeW mes ceveg

7

Deehe ]peje "njves keÀer Deeole [euees~ efJe®eej keÀjes ö Fme ceveg

8

FmeefueS Fme ¬eÀesOe keÀes peerJeve keÀe ceneJewjer peevekeÀj veä keÀjves keÀerDeevleefjkeÀ F®íe peeie=le keÀjes~ ³eeo jKees ö ¬eÀesOe ceveg

9

ceveg

1 0

DeehekeÀes kegÀí ]ieuele yeesue oslee nw, leye DeehekesÀ ceve ceW ke̳ee Òeefleef¬eÀ³eenesleer nw? peye Deehe J³eeefOeûemle nQ leye DeehekeÀe ceve DeehekeÀes keÀneB keÀermewj keÀje jne nw? peye Deehe mecem³eeDeeW kesÀ Iesjs ceW nQ lees Deehe ke̳eemees®eles nQ Deewj peye meye kegÀí DeehekeÀer F®íe kesÀ efJe©× nesves ueielee nwleye DeehekeÀe ef®evleve efkeÀme ÒekeÀej keÀe neslee nw?

³eefo DeehekeÀes ieuele mees®eves keÀer Deeole heæ[ ieF& lees DeehekeÀe cevekeÀYeer Yeer leveeJe-cegkeÌle veneR nes mekesÀiee~ DeveskeÀ ueesie J³eLe& mees®e jns nQ,DeveskeÀ Guìe mees®e jns nQ, DeehekeÀer ke̳ee ieefle nw? Fme Deeole keÀesyeouees, ]peje De®íe mees®evee ÒeejcYe keÀjes~ DeeBKe Kegueles ner De®ísefJe®eejeW keÀe efvecee&Ce keÀjes~ ³eefo Deehe Oece&-Òesceer nQ lees Gme mecyevOe ceWefJe®eej keÀjes, ³eefo Deehe keÀesF& meeOevee keÀjles nQ lees ceve keÀes jeskeÀves kesÀDeefleefjkeÌle Gmes DeevevokeÀejer efJe®eej Yeer oes~ hejvleg Ssmes efJe®eej DeeefKej-keÀej Dee³eWies keÀneB mes? FmekesÀ efueS DeehekeÀes De®ís mes De®ís meeefnl³e keÀeDeO³e³eve keÀjvee nesiee~

G"les ner Deehe mees®eW, ceQ YeieJeeve keÀe ye®®ee ntB~ Jen cesje hejceefheleecesje ef]peccesJeej nw, Gme hej cesjer ef]peccesJeejer nw~ Jen DeJeM³e ner cegPesceoo keÀjWies~ cesje hejceefhelee lees meJe& meceLe& nw, cesjs Thej GmekeÀerí$eíe³ee nw Je cegPe Hej GmekeÀer DeieeOe ke=Àhee yejme jner nw~

megKeo Je MeefkeÌleMeeueer efJe®eejeW keÀe efvecee&Ce keÀjvee meerKeW~ ÞesÿefJe®eej nceejs peerJeve keÀer Decetu³e efveefOe nQ~ Fme peerJeve ceW, ceve ceW efpelevesDe®ís efJe®eej Glhevve keÀj mekeÀles nQ, Jes Gleves ner megKeer yeve peeles nQ~

1 1

J³eLe& efJe®eejeW ceW ueies jnves keÀe DeLe& nw ö ³eeW ner ceve ceW leveeJe keÀeDee»eve keÀjvee~ meye kegÀí Jewmee ner veneR neslee pewmeer efkeÀ nce keÀuhevee keÀjlesjnles nQ~ lees ceve ceW mebkeÀuheeW keÀes heefjJele&ve keÀjves keÀe DeY³eeme keÀjW~ peesmebkeÀuhe ceve ceW leveeJe hewoe keÀjles nQ GvnW ceve kesÀ Üej lekeÀ ve Deeves oW~GvekeÀe ªhe heefjJele&ve keÀjles ®eueW~

Deehe mJe³eb ceW leveeJe-ûemle jnves keÀer Deeole ve [eueW~ ³eefo SkeÀ yeej³en Deeole heæ[ ieF& lees efvekeÀueveer keÀef"ve nesieer~ leveeJe Dee³es leesMeerIe´le³ee efJe®eejeW keÀes heefjJee|lele keÀjkesÀ mJe³eb keÀes Deeveefvole keÀj ueW~ Fmelejn ceve hej kegÀí mece³e O³eeve osves mes Deehe Fme leveeJe kesÀ jesie mes cegkeÌlenes mekeWÀies~

Y Y Y

1 2

mebmeej ceW Ssmes DeveskeÀ ueesie nQ pees heefjJeejeW ceW ³ee oHeÌlejeW ceW otmejskeÀes oyeeles nQ, meleeles nQ Deewj Fme ÒekeÀej ceveg

1 3

he®ee ve hee³eW lees yeonpeceer hewoe nesieer Deewj Deehe leveeJeûemle jnves ueieWies~FmeefueS otmejeW keÀer yeeleeW keÀes meceeDees ö Gmeer meercee lekeÀ, peneB

lekeÀ DeehekeÀer KegMeer keÀce ve nes~ ³eefo otmejeW keÀer yeeleW Deehe ceW Iegìve hewoekeÀjleer nQ lees GvekeÀer Guìer keÀj oes ö DeLee&led De®ís MeyoeW ceW GÊej osoes~ Deehe pees keÀnvee ®eenles nes, keÀn [euees~ neB, keÀnles mece³e leye YeerDeehe efMeäe®eej ve YetueW peye otmeje DeefMeälee keÀe J³eJenej keÀj jne nes~

FmekeÀe DeLe& ¬eÀesOe veneR~ ke̳eeWefkeÀ ¬eÀesOe lees leveeJe yeæ{e³esiee ner~leelhe³e& ³en nw efkeÀ Deehe Iegìve cenmetme ve keÀjW~ yegef× Je peerJeve kesÀefJekeÀeme kesÀ efueS Kegues DeekeÀeMe ceW éeebme uesvee hejceeJeM³ekeÀ nw~ ³eefoyeesue keÀj DeehekeÀes megKe-®ewve DevegYeJe neslee nw lees Jener keÀjW leeefkeÀ otmejskeÀer oceve veerefle kegÀí Oeerceer heæ[ mekesÀ~

otmejeW kesÀ oceve keÀes menvee Yeer keÀe³ejlee nw~ Fmemes otmejeW keÀer DeemegjerÒeJe=efÊe³eeW keÀes yeæ{eJee efceuelee nw~ Deehe mJe³eb keÀer KegMeer keÀes ye®eeles ngSoceve kesÀ efJe©× Keæ[s nes pee³eW, DeehekeÀer efJepe³e DeJeM³e nesieer JeocevekeÀejer keÀes meerKe efceue pee³esieer~

³eefo otmejs J³eefkeÌle ceW meleeves keÀer Deeole ner heæ[ ieF& nw ³ee Fmes JenDehevee DeefOekeÀej mecePelee nw lees Deehe Gme J³eefkeÌle keÀer yeeleeW keÀes veieC³ekeÀjves ueiees~ peye Jen osKesiee efkeÀ Fve hej cesje keÀesF& ÒeYeeJe ner veneR heæ[leelees DeJeM³e ner Dehevee J³eJenej Jen mJele: ner yeouesiee~

Deheves ceve keÀes efveye&ue, efvejeMe nesves mes ye®ee³eW~ ³eefo yeesueves Jeeueeyeesues ner pee jne nw, ³eefo Jen Deheveer Deeole veneR íesæ[lee lees nce Deheveer

1 4

KegMeer ke̳eeW íesæ[W? peye Jen Dehevee keÀe³e& yeKetyeer mes keÀj jne nw lees ceQYeer Þesÿ J³eJenej keÀjvee ke̳eeW íes[tB? peye Jen yegje J³eJenej keÀjs leesDeehe mees®ees efkeÀ cegPes Fmemes DeÒeYeeefJele jnvee nw~ meeLe ner meeLe Deheves cevemes Ye³e efvekeÀeue oes Deewj DeefOekeÀej heve keÀer YeeJevee mes jnes~ ke̳eeWefkeÀ Deeheiegueece lees veneR nes pees otmeje J³eefkeÌle Deehemes ³eeW ner ogJ³e&Jenej keÀjleejns~

Deheves Yeei³e hej efJeéeeme jKeles ngS, Deheveer keÀce&"lee hej efJeéeemejKeles ngS Ye³e mes cegkeÌle jnW~ pees nesiee, Gmemes efveheìWies~ DeYeer mes Ye³eYeerleke̳eeW ö Ssmes-Ssmes efJe®eejeW mes Deheves ceve keÀes ¢æ{ keÀjW~

³eeo jns öocevekeÀejer J³eefkeÌle mJe³eb Yeer mJe³eb mes Deefle hejsMeevejnlee nw Deewj SkeÀ efove Deelee nw efkeÀ Jen veä ner nes peelee nw~ DeeheDeheves ceve keÀer KegMeer keÀe³ece jKees, Deheves keÀe³e& Fceeveoejer mes hetCe& keÀjlesjnes Deewj leveeJecegkeÌle peerJeve keÀe hejce-Deevevo ö Deleerefvê³e megKe uees~

Z Z Z

1 5

Deepe mebmeej ceW DeveskeÀ yegef×ceeve ueesie DeefOekeÀ hejsMeeve hee³es peelesnQ~ efpevnW yegef× keÀer megvoj efieHeÌì Òeehle nw, Jes Yeer ³eefo leveeJeûemle neWieslees meeceev³e peve keÀe ke̳ee neue nesiee?

ke̳eeW nQ ³es yegef×ceeve ueesie hejsMeeve? ke̳eeWefkeÀ GvnW yegef× keÀe DenbkeÀejnw Deewj ke̳eeWefkeÀ Jes Deheveer yegef× keÀe meoghe³eesie ve keÀjkesÀ og©he³eesie keÀjlesnQ~ DenbkeÀej JeMe GvnW Ssmee ueielee nw efkeÀ otmejs ueesie GvnW mecceeve veneRosles, otmejs ueesie GvekeÀer Dee%eeDeeW keÀe heeueve veneR keÀjles~ HeÀuemJeªhe JesmJe³eb ner mees®e keÀj hejsMeeve jnves ueieles nQ~

yegef×ceeve ueesie ner p³eeoe mees®eles nQ, DeLee&led p³eeoe ef®evlee keÀjles nQke̳eeWefkeÀ Jes Deheves keÀes p³eeoe mecePeoej mecePeles nQ~ ef]peccesJeeefj³eeW ceW JesnukesÀ jnvee ner veneR peeveles~ nj heefjefmLeefle keÀe Jes ]p³eeoe efJeMues

1 6

keÀesF& efkeÀmeer keÀes men³eesie veneR oslee, keÀesF& nceejer yeele ner veneR megvelee?Fme ÒekeÀej yegef×ceeve J³eefkeÌle otmejeW hej oes

1 7

mecyevOeeW keÀe megKe GveceW ceOegjlee hej DeeOeeefjle nw~ mecyevOeeW kesÀefvecee&Ce kesÀ heerís `mvesn Je men³eesie' keÀer YeeJevee efveefnle nw~ mecyevOeeW ceWceveg

1 8

nceW osKevee ³es nesiee efkeÀ efjMleeW keÀer Fme KeeR®eeleeve ceW ceQ keÀneB lekeÀef]peccesJeej ntB? Òee³e: ceveg

1 9

DeJeiegCe ef®eÊe hej jKe keÀj nceves GvekesÀ Òeefle pees Ie=Cee YeeJe hewoe keÀjefue³ee nw ³ener GvekesÀ ogJ³e&Jenej keÀe ef]peccesJeej Deewj nceejs leveeJe keÀekeÀejCe nw~

lees veeleeW keÀes ceOegj yeveeDees~ mJe³eb ceOegj yevees, veceÏ yevees~ DehevesheefjJeej ceW SkeÀ-otmejs kesÀ efueS Deeole keÀe ceenewue hewoe keÀjes, DenbkeÀejkeÀe veneR~ SkeÀ-otmejs mes nukesÀ nes peeDees~ otmejeW keÀer yeeleeW keÀes mecePeves keÀeÒe³eeme keÀjes, leveeJe DeehekesÀ Iej keÀer oerJeejeW keÀes ítves keÀer Yeer keÀesefMeMeveneR keÀjsiee~

2 2 2

2 0

keÀF& ueesie keÀesF& Yeer keÀece Oew³e&leehetJe&keÀ veneR keÀjles, ve keÀjves osles~GvekeÀer peuoyeepeer GvekesÀ Je otmejeW kesÀ ceve ceW leveeJe hewoe keÀj osleer nw~³eefo GvnW ³ee$ee keÀjveer nw lees mece³e hej ì^sve hekeÀæ[ves kesÀ efueS Deewj GmemeshetJe& keÀer lew³eejer keÀjves kesÀ efueS Jes Fleveer peuoyeepeer keÀjles nQ efkeÀ meYeer keÀeshejsMeeve keÀjkesÀ jKe osles nQ~ Jes keÀYeer efkeÀmeer hej ¬eÀesOe keÀjles nQ, keÀYeerefkeÀmeer hej~ keÀYeer keÀnles nQ ö peuoer keÀjes, osj nes pee³esieer~ ueielee nwDeepe legce cesjer ì^sve ígæ[JeeDeesies Deewj Fme ÒekeÀej leveeJe hewoe nesves meskeÀe³eeX ceW ieueleer Yeer ]p³eeoe nesleer nw, mece³e Yeer ]p³eeoe ueielee nw~

nceW ³en peeve uesvee ®eeefnS efkeÀ leveeJe Glhevve nes peeves mes ceve keÀeryengle meejer MeefkeÌle³eeB veä nesves ueieleer nQ leLee keÀe³e& ceW hejsMeeefve³eeBp³eeoe Deeleer nQ~ Meevle Je efmLej ceve mes keÀe³e& keÀjves mes keÀe³eeX ceW hetCe&le³eenesleer nw Je mece³e mes hetJe& keÀe³e& hetCe& nes peeles nQ~ Deehe ³en keÀYeer ve YetueWefkeÀ ³eefo Deehe otmejeW kesÀ ceve ceW leveeJe hewoe keÀjles nQ lees Deehe leveeJe-cegkeÌle keÀYeer veneR nes mekeWÀies~

peuoyeepeer keÀe mebmkeÀej DeLee&led GleeJeuesheve keÀer Deeole yegjer nw~GleeJeuesheve mes efkeÀ³es ie³es keÀe³eeX kesÀ yeeo DeJeM³e ner ceveg

2 1

Deehe meoe ner Deheves ceve ceW ³en ¢æ{lee uee³eW efkeÀ nce mece³e mes hetJe&Deheves meYeer keÀe³e& hetCe& keÀj ueWies~ ®eens DeehekeÀes Leesæ[s ner mece³e ceW DeveskeÀkeÀece ke̳eeW ve keÀjves neW, ®eens DeehekesÀ ojJeepes hej efceueves JeeueeW keÀer Yeeræ[nes lees Yeer Deehe leveeJe ûemle ve neW~ Oew³e&leehetJe&keÀ, Meevle ceve mes Kesue keÀerlejn meejs keÀe³e& keÀj ueW~ ³en cee$e efme×evle veneR hejvleg ³eefo Deehe DeheveskeÀe³eeX keÀes "erkeÀ lejn mes Dee³eesefpele keÀjWies lees yengle meejs keÀe³e& YeerDeehekeÀes Kesue legu³e Òeleerle neWies~

keÀF& DeefOekeÀejer peye ³en osKeles nQ efkeÀ Deepe Gvemes keÀece keÀjevesDeveskeÀ ueesie Dee ie³es nQ lees GvekeÀer YeewnW leve peeleer nQ, Jes Gyeue heæ[lesnQ Deewj yegje J³eJenej keÀjves ueieles nQ~ hejvleg Deehe ceve ceW OeejCee yevee ueWefkeÀ ceQ meYeer kesÀ keÀe³e& keÀj uetBiee~ ³en efJeéeeme ner DeehekeÀes meHeÀueleeefouee³esiee~ Fmemes ceve Meevle jnsiee Deewj yegef× ceW mevlegueve yevee jnsiee~

DeehekesÀ Iej ceW ³eefo De®eevekeÀ cesnceeve Dee heOeejW Deewj DeehekeÀes yenglemeeje keÀe³e& keÀjvee nes lees Yeer Deehe leveeJeûemle ve neW~ Òesce mes GvekeÀemJeeiele keÀjW~ nes mekesÀ lees GveceW mes ner efkeÀmeer keÀes Dehevee men³eesieer yeveeueW Deewj Òemevve ceve mes GvekesÀ efue³es ®ee³e veeMlee lew³eej keÀjW~ hejvleg ³eefoDeeheves Deheves efJe®eejeW keÀes vekeÀejelcekeÀ keÀj efo³ee, ³eefo Deehe mees®eves ueiesefkeÀ cegPes lees DecegkeÀ keÀe³e& keÀjvee Lee, Ssmes mece³e ceW cesnceeve Dee ìhekeWÀ leeshejsMeeveer nesieer, hejvleg DeeJeM³ekeÀleevegmeej Deehe Deheves keÀe³e&¬eÀce yeoue ueWDeewj pees keÀe³e& De®eevekeÀ meeceves Dee ie³ee nw, henues Gmes hetCe& keÀjW~

Fme ÒekeÀej Òeefleefove ceveg

2 2

nQ lees DeY³eeme keÀj ueW efkeÀ neLe heeBJe Yeues ner leerJe´lee mes ®eueW hejvleg ceveleerJe´lee mes ve YeeieW~ ceve Deheves keÀCì^esue ceW neW~ ³eÐeefhe FmekesÀ efueS De®ísDeY³eeme keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw lees Yeer ³en efmLeefle Òeehle keÀj uesves mes keÀce&Kesue ueieves ueieWies~

³eefo DeehekeÀes De®eevekeÀ kegÀí efveCe&³e Yeer uesvee heæ[s, ®eens Jees efveCe&³eotmejeW keÀes kegÀí yeesueves keÀe ner nes, lees Yeer Leesæ[e "njes, otmejeW keÀes yeesuevesoes~ ³en DeY³eeme DeehekeÀes leveeJe cegkeÌle nesves ceW ceoo keÀjsiee~

ceve keÀes Ssmeer efmLejlee Òeoeve keÀjves kesÀ efueS jes]pe DeeBKe Kegueles ner³es DeY³eeme efkeÀ³ee pee³es efkeÀ ö ceQ Fme osn mes efYevve SkeÀ Deelcee ntB.....ceQSkeÀ ®ewlev³e MeefkeÌle ntB......ceQ Fme osn mes keÀe³e& keÀjeves Jeeueer ntB....DeewjceQ Meevle mJeªhe ntB.....~ ³es Deelce-ef®evleve leveeJe cegkeÌle nesves ceW cegK³eYetefcekeÀe efveYee³esiee~

u u u

2 3

Òel³eskeÀ ceveg

2 4

FmeefueS nce íesìer ceesìer Yetue keÀes iecYeerjlee mes ve ueW~ peye kegÀí yeæ[ekeÀe³e& ®eue jne nes lees GmeceW 5% ³ee 7% vegkeÀmeeve lees nesiee nerFmeefueS nesves Jeeues íesìs ceesìs vegkeÀmeeve mes hejsMeeve ve nes G"W~ ³eefoDeehekesÀ meeLe 10 J³eefkeÌle keÀece keÀj jns nQ, Deehe Fme lejn SkeÀceeheoC[ Deheveer yegef× ceW jKeW efkeÀ 10 ceW mes 2 J³eefkeÌle lees Deefle ³eesi³eJe yegef×ceeve neWies, 6 J³eefkeÌle meeceev³e neWies Je 2 J³eefkeÌle keÀce yegef×Jeeues Je keÀce ³eesi³elee Jeeues Yeer neWies~ Fve oes J³eefkeÌle³eeW mes Deehe p³eeoeef®eefvlele ve neW~

³ener yeeleW SkeÀ heefjJeej hej Yeer ueeiet nesleer nQ~ Òee³e: nj heefjJeej ceWSkeÀ ve SkeÀ J³eefkeÌle Fmeer ÞesCeer keÀe neslee nw, nceW Gmes mJeerkeÀej keÀjkesÀmeceevee nesiee~ DeehekesÀ Fme mebie"ve ceW keÀesF& SkeÀ Ssmee Yeer nes mekeÀlee nwpees DeehekeÀer DeJe%ee keÀjs.....Fmes Yeer DeehekeÀes yegef×ceeveer mes "erkeÀ keÀjveenesiee~

Deehe efve³ece yevee ueW efkeÀ nj yeele ceW Deehe mejueef®eÊe jnWies~ FmemeshejsMeeve nesves keÀer Deeole meceehle nesleer pee³esieer~ hejsMeeefve³eeB Je mecem³ee³eWlees nj peien nQ ner, hejvleg nceW hejsMeeve veneR nesvee nw~ nceW ncesMee ³es nerveneR mees®eles jnvee nw efkeÀ ke̳ee keÀjW ueesie keÀece ner veneR keÀjles? osefKe³es,peneB-leneB ³ener efMekeÀe³ele nw efHeÀj Yeer mebmeej kesÀ meYeer keÀe³e& nes jns nQ~neB, ³eefo nceejs meeLeer "erkeÀ keÀece veneR keÀjles lees nceW GmekeÀe Gef®ele Ghee³eDeJeM³e keÀjvee ®eeefnS~

mejueef®eÊe nesves mes Deehe meoe cegmkeÀjeles jnWies~ nj yeele keÀes mejue

2 5

keÀjves keÀe mebmkeÀej yevee ueW Deewj ³en Deìue efve³ece ³eeo jKeW efkeÀ ö ̀ peesefpelevee mejue ef®eÊe nw, GmekeÀe keÀe³e& Glevee ner mejuelee mes hetCe& neslee, peesefpelevee mejue nw Jen peerJeve ceW Glevee ner meHeÀue nw~' ke̳eeWefkeÀ mejuelee mesDeehekesÀ ceve keÀer yengle-meer MeefkeÌle ye®esieer Deewj ³en ye®eer ngF& mebkeÀuheMeefkeÌle mJele: ner DeehekesÀ keÀe³eeX keÀes me]HeÀue keÀjsieer~ ³eneB mejuelee keÀe DeLe&ueehejJeener veneR nw~ Fme mebmeej ceW Òee³e: keÀce ueesie ner Fme efme×evle keÀespeeveles nQ efkeÀ nceejs meYeer keÀe³e& hetCe&le: nceejer mebkeÀuhe MeefkeÌle mes ÒeYeeefJelenesles nQ~ mebkeÀuhe Guìs lees keÀe³e& DemeHeÀue Deewj mebkeÀuhe meceLe& lees keÀe³e&me]HeÀue!

mejuelee kesÀ meeLe ner Deehe Deheves Deelce-efJeéeeme, efnccele Je meenmekeÀes Yeer Dehevee efce$e yevee³eW~ efpemes mJe³eb ceW efJeéeeme nw, Jen efnccelehetJe&keÀyeæ[s mes yeæ[s keÀe³e& Yeer menpe ner hetCe& keÀj uesles nQ~ hejvleg efpevnW mJe³eb keÀer³eesi³eleeDeeW Je MeefkeÌle³eeW ceW ner efJeéeeme veneR, Jes heefjÞece keÀjves hej YeermeHeÀuelee kesÀ ®ejce efyevog hej veneR hengB®e heeles nQ~

³eefo Deehe DeeefmlekeÀ nQ lees Fme Deelce-efJeéeeme kesÀ meeLe ÒeYeg-efJeéeemeYeer peesæ[ oW~ ³eneB F&éej ceW efJeéeeme keÀe DeLe& DevOe efJeéeeme mes veneR~peyeefkeÀ Deehe hejceelcee kesÀ ye®®es nQ, Jen legcneje hejceefhelee nw lees JenlegcnW ceoo DeJeM³e keÀjsiee~ hejvleg leye peye Deehe GmekesÀ Dee%eekeÀejer ye®®esyeves neW~ Deehe Deheves kegÀí yeesPe Gme hej íesæ[ oes, Jees DeJeM³e ner DeehekesÀkeÀe³e& hetCe& keÀjsiee~ Jees DeJeM³e ner DeehekeÀer efyeieæ[er keÀes yevee³esiee~ GmekeÀesyeesPe oskeÀj Deehe nukesÀ nes pee³eW~

2 6

Fmemes ³ener ueeYe nesiee efkeÀ ef®evlee ceW veä nesves Jeeueer MeefkeÌle ye®epee³esieer Deewj Jener ceve keÀer MeefkeÌle DeehekesÀ keÀe³eeX keÀes meHeÀue keÀjsieer~DeehekeÀes yeej-yeej efYeKeejer keÀer lejn YeieJeeve mes keÀesF& ceoo keÀer YeerKeveneR ceeBieveer nw~ hejvleg Gmemes Flevee meceerhe keÀe veelee peesæ[vee nw efkeÀ JenDeehekeÀes mJe³eb ner ceoo keÀjW~

ef]peccesoeefj³eeW ceW Fme leveeJe keÀe SkeÀ ÒecegKe keÀejCe ceveg

2 7

DenbkeÀejer J³eefkeÌle mJe³eb Yeer hejsMeeve jnlee nw Je otmejeW keÀes YeerhejsMeeve keÀjlee nw~ DenbkeÀej keÀe Yetle efpeme ceveg

2 8

DenbkeÀej ö ¬eÀesOe Je DeMeeefvle keÀe pevceoelee nw~ ¬eÀesOe mes efJeJeskeÀveä neslee nw Deewj ceveg

2 9

FmeefueS ef®eÊe keÀes efmLej keÀjes~legcnejer veceÏlee ner legcneje ̀ keÀJe®e' nw~ Fme keÀJe®e ceW leveeJe kesÀ leerj

®egYe veneR mekeÀles~ ³en keÀJe®e Deheves keÀcees$e hej meeLe ues ®euees~ ke̳eeWefkeÀlegcneje keÀcees$e Yeer SkeÀ ³eg× #es$e ner nw~ ®eens keÀeF& legcnW efkeÀleves Yeer keÀìgJe®eve ªheer leerj ceejs, legce Fme keÀJe®e keÀes keÀYeer ve Gleejvee~ veceÏlee legcnejspeerJeve keÀes efoJ³elee keÀer Deesj ues ®euesieer~ pees J³eefkeÌle veceÏ mJeYeeJe Jeeueenw, pees meYeer keÀes Dehevee mecePe keÀj J³eJenej keÀjlee nw, pees yeæ[s íesìs keÀeYeso veneR keÀjlee, meYeer GmekesÀ efce$e yeve peeles nQ, meYeer GmekesÀ hetCe&men³eesieer yeve peeles nQ Deewj GmekesÀ FMeejeW hej kegÀyee&ve nesves kesÀ efueS lew³eejjnles nQ~ Fme ÒekeÀej GmekeÀe ceve meoe-meoe kesÀ efueS Òesce-³egkeÌle Je leveeJe-cegkeÌle nes peelee nw~

8 8 8

3 0

keÀefue³egie kesÀ Fme leveeJe ³egie ceW efJe%eeve kesÀ meeOeveeW ves peneB ceveg

3 1

Gþves mes DeveskeÀ MeejerefjkeÀ J³eeefOe³eeB Yeer ceveg

3 2

yegef× efJekeÀeme keÀe cegK³e meeOeve nw~ peuoer Keeves keÀe leelhe³e& peuoer-peuoerKeeves mes veneR hejvleg meesves mes 3 IeCìs hetJe& Keeves mes nw~ jeef$e keÀes meesves meshetJe& Yeer Deehe efkeÀmeer megKeoeF& meeefnl³e keÀe, kegÀí ÒesjkeÀ yeeleeW keÀeDeO³e³eve keÀjW, leeefkeÀ G"les ner DeehekesÀ ceve ceefvoj ceW megvoj efJe®eejeW keÀeDeeefJeYee&Je nes~

lees yeoue ueW Deehe Deheveer efove®e³ee& keÀes~ ³eefo DeehekeÀes osj lekeÀ keÀecekeÀjvee heæ[lee nw lees GmekeÀe kegÀí efnmmee meJesjs hetCe& keÀjW~ ³eefo DeehekeÀerjeef$e [d³etìer nw lees keÀesF& yeele veneR, efove ceW he³ee&hle efJeÞeece keÀj ueW~ leesDeehekeÀe peerJeve Ssmee Meevlece³e Je Þesÿ yeve pee³esiee pees DeehekeÀes osKekeÀjotmejs Yeer leveeJe cegkeÌle nesves ueieWies~

k k k

3 3

``Deye ke̳ee nesiee!'' ö ³en mebkeÀuhe DeveskeÀeW kesÀ ceve keÀer ef®evlee yevekeÀj Gmes Keeueer keÀj oslee nw Deewj Gmeer Keeueer ceve ceW yemesje nes peelee nwö leveeJe keÀe~ jes]pe ner Òel³eskeÀ ceveg

3 4

jKeles nQ lees heefjCeece GmekesÀ nJeeues keÀj oes~keÀce& keÀjves hej ner ceveg

3 5

Òel³eskeÀ ceveg

3 6

ueesie hetíles nQ efkeÀ pees yeeleW nQ ner iecYeerj GvekesÀ efueS ke̳ee keÀjW? peesyeeleW JeemleJe ceW ner iecYeerj nQ, GvnW Deehe menpe YeeJe mes ueskeÀj osKeW DeewjheefjCeece veesì keÀjW~ DevegYeJe nw efkeÀ ³eefo ceve Meevle Je mejue ef®eÊe nw leesiecYeerj mecem³ee³eW nukeÀer DeJeM³e nes pee³eWieer~

mel³e Ieìvee nw ö 5 Je

3 7

keÀer efmLeefle nukeÀer nesieer lees meejer keÀejesyeej Yeer nukeÀer nes pee³esieer Deewj³eefo Deehe íesìer-íesìer yeeleeW ceW leveeJeûemle ngS lees DeehekeÀer meejerkeÀejesyeej efyeieæ[leer jnsieer, HeÀuemJeªhe DeehekeÀe leveeJe jespe efMeKej hejhengB®ee keÀjsiee~

FmeefueS DeY³eeme [euees ö íesìer-íesìer yeeleeW keÀes, IeìveeDeeW keÀes JeotmejeW keÀer Deeuees®evee Je ìerkeÀeDeeW keÀes íesìe mecePe keÀj nukeÀe jnves keÀe~íesìer-íesìer yeeleeW mes leveeJeûemle neskeÀj peerJeve kesÀ megKe keÀes efJe

3 8

Gmemes yeeo ceW efveheìWies ö Ssmes efJe®eejeW mes mJe³eb keÀes meenmeer Je mejueef®eÊe yeveeDees~ leveeJe keÀjves mes lees kesÀme megOejves Jeeues veneR nQ!

pees J³eefkeÌle DeehekeÀes OeesKee os jne nw, Gmemes Òesce mes yeele keÀjes~Gmemes {bie mes efveheìes, hejvleg ceve keÀes Yeejer ve keÀjes~ ³en ³eeo jKees efkeÀpees nceejs Yeei³e ceW nw, Gmes ncemes keÀesF& íerve veneR mekeÀlee~ ³eneB nceejskeÀnves keÀe ³en DeLe& keÀoeefhe veneR efkeÀ Deehe Yeei³eJeeoer yevekeÀj efveef

3 9

Je efyeieæ[lee nw~ JemlegSb Yeer yeveleer efyeieæ[leer nQ~ vegkeÀmeeve nes ie³ee, DeyeGmes "erkeÀ keÀjW, leveeJe ³egkeÌle nesves mes lees kegÀí Yeer neLe veneR Dee³esiee~

Fme ÒekeÀej mejue ef®eÊe ceve Üeje Je Òemevve cegêe Üeje Iej kesÀ, oHeÌlejkesÀ ³ee Deheves keÀe³e& mLeeve kesÀ JeeleeJejCe keÀes nukeÀe keÀjles jnes lees DeehekeÀepeerJeve leveeJe cegkeÌle jnsiee Je DeehekesÀ meeLeer DeehekesÀ meeLe keÀe Deevevo Yeerues mekeWÀies~

y y y

4 0

ceve keÀe leveeJe Mejerj hej kegÀÒeYeeJe [euelee nw~ Mejerj keÀer Òee³e: meYeerveme-veeefæ[³eeB Yeer leveeJeûemle nes peeleer nQ~ Fmemes Mejerj {ueves ueielee nw,cemlekeÀ hej efmekegÀæ[ve Deeves ueieleer nw Je ceefmle

4 1

mJe³eb keÀes MeefkeÌleMeeueer yeveeDees~ Deheves ceve keÀer MeefkeÌle keÀes yeæ{eDees DeewjefJe®eejeW keÀes Keguee keÀjes~ Deheveer efove®e³ee& keÀes "erkeÀ keÀjvee Yeer DeeJeM³ekeÀnw~ pewmee nceves efueKee nw efkeÀ osj mes G"vee Yeer leveeJe keÀes Dee»eve keÀjveenw, hejvleg mece³e mes hetJe& Deheves keÀe³e& mejueleehetJe&keÀ Je me]HeÀuelee hetJe&keÀhetCe& keÀj uesves mes, mece³e keÀer keÀceer cenmetmelee mes Glhevve leveeJe meceehle nespee³esiee~ keÀF& ueesie Jewmes lees Dehevee mece³e veä keÀjles jnles nQ Deewj keÀecekesÀ mece³e peuoyeepeer keÀjkesÀ Deheves Je otmejeW kesÀ ceve ceW leveeJe hewoe keÀjosles nQ~ FmeefueS keÀece keÀes Oew³e&leehetJe&keÀ Je Meevle ceve mes keÀjves keÀeDeY³eeme [eueW~

meyesjs G" keÀj Deehe Òeke=Àefle kesÀ Üeje Òeoeve efkeÀ³es ngS MeerleueJeeleeJejCe keÀe megKe ueskeÀj lees osKeW! peye Òeke=Àefle Deevevo efyeKesj jner nes,leye Deehe mees jns nes lees ke̳ee nesiee? megyen keÀer Meerleue heJeve ceW mewj keÀeDeevevo ueerefpeS~ DeehekesÀ ceve ceW veJeerve efJe®eejeW keÀe meb®eej nesiee, efoceeiekeÀer meueJeìW KegueWieer, Deehe leve-ceve keÀer lee]peieer cenmetme keÀjWies~

Òeele: keÀeue Keeueer hesì kegÀí Deemeve Je J³ee³eece keÀjves mes Mejerj ceWjesieeW keÀer DeeMebkeÀe keÀce nes peeleer nw, pecee jkeÌle yenves ueielee nw, vemeeWkeÀer efmekegÀæ[ve Kegue peeleer nw, HeÀuemJeªhe jkeÌle keÀe efve³eefcele ³ee mecegef®eleÒeJeen nesves mes leveeJe veä nes peelee nw~ hejvleg ³eefo Deehe megmle ceneosJenQ, osj mes G"ves kesÀ keÀejCe DeehekeÀes mece³e ner veneR efceuelee lees leveeJeDeehekeÀes efMekeÀej DeJeM³e yevee³esiee~ FmeefueS jes]pe J³ee³eece keÀjvee Jehe³ee&hle veeRo uesvee leveeJe cegefkeÌle kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ nw~

4 2

FmekesÀ meeLe ner meb³eefcele peerJeve, Je meb³eefcele Yeespeve Yeer nceW FmejesieeW kesÀ cetue keÀes keÀeìves ceW ceoo keÀjlee nw~ Yeespeve keÀe Yeejerheve yegef× keÀesYeejer keÀjlee nw~ ³eefo Deehe yegef×ceeve yevevee ®eenles nQ lees meb³eefcele YeespevekeÀjW~ Ssmee Yeespeve pees he®eves ceW mece³e ues ³ee pees he®es ner veneR, leveeJe keÀesyeæ{eJe osiee ke̳eeWefkeÀ ceefmle

4 3

leveeJe keÀer Deefive mes Deheves leve-ceve keÀer MeefkeÌle³eeB YemceerYetle ve keÀjes~peerJeve lees henues ner íesìe nw~ keÀefue³egie kesÀ Fme Ieesj DevOekeÀej ceWmecem³ee³eW Je heefjefmLeefle³eeB ve neW, ³eneB OeesKee Deewj DeefJeéeeme ve nes, ³eneBkegÀmebie Je ®eefj$enervelee ve nes ö ³en DemecYeJe nw~ ³eefo ³eneB Þesÿleenesleer, ³eefo ³eneB ceeveJelee nesleer, ³eefo ³eneB Oece& neslee lees Fmes ̀ keÀefue³egie'keÀer meb%ee ner ke̳eeW oer peeleer?

heefjefmLeefle³eeW keÀes mJeerkeÀej keÀjves kesÀ yepee³es nceejs heeme Dev³e keÀesF&®eeje veneR~ neB, ³eefo Deehe Fve mecem³eeDeeW kesÀ keÀìerues ceeie& keÀes meeHeÀkeÀjvee ®eenles nQ lees Deheveer mJeefmLeefle keÀes DeLee&led ceveëefmLeefle keÀes Þesÿyevee³eW~ ceve ceW keÀeBìs veneR neWies lees ceeie& ceW Yeer keÀebìW veneR jnWies~ ceve keÀerefJeke=Àefle³eeB, ceve keÀer mecem³ee³eW ner peerJeve ceW mecem³eeDeeW keÀe efvecee&Ce keÀjjner nw~

ceve keÀer Þesÿ efmLeefle Òeehle nesleer nw ö jepe³eesie mes~ jepe³eesie ke̳eenw? Fmemes Òee³e: nceeje peve mecegoe³e DeveefYe%e nw~ jepe³eesie ö Deelcee Jehejceelcee keÀece efceueve nw~ jepe³eesie keÀe DeLe& nw ö Deheveer ceve Je yegef×keÀe mecyevOe hejceefhelee hejceelcee mes peesæ[vee~ meJe&MeefkeÌleJeeve mes ceve Jeyegef× pegæ[ peeves mes FvekeÀer heefJe$elee Je MeefkeÌle³eeB yeæ{ves ueieleer nQ~ ceveg

4 4

jepe³eesie mes efJe®eej Meg× nesles nQ, efJe®eejeW keÀes ³eLeeLe& efoMee efceueleernw, otmejeW kesÀ Òeefle nceejs ¢efäkeÀesCe yeoue keÀj Þesÿ nes peeles nQ ö nceejer¢efä yeoueves mes mecyevOeeW ceW ceOegjlee Dee peeleer nw~ mebkeÀuheeW ceW yeue Deevesmes SkeÀ jepe³eesieer íesìer-ceesìer yeeleeW ceW leveeJeûemle veneR neslee~

efkeÀleves ner ceveg

4 5

lees DeeDees, jepe³eesie keÀer mebef#ehle efJeefOe DeehekesÀ ueeYeeLe& Òemlegle keÀjWö ³en jepe³eesie Òepeeefhelee ye´ïeekegÀceejer F&éejer³e efJeée efJeÐeeue³e ceWefmeKee³ee peelee nw~ Deepe keÀF& ueeKe ueesie Dehevee heeefjJeeefjkeÀ peerJeveJ³eleerle keÀjles ngS Fme menpe ³eesie keÀe DeY³eeme keÀj jns nQ~ FmeceW kegÀííesæ[ves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR yeefukeÀ Mevew: Mevew: Deelcee kesÀ Megef×keÀjCemes DeveskeÀ yegjeF³eeB mJele: ner ítì peeleer nQ~

Deehe Deejece mes mejueleehetJe&keÀ efkeÀmeer Yeer Deemeve hej yewef"³es~ DeehekegÀmeea hej Yeer yew" meceles nQ Je peceerve hej Yeer~ neB, ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀDeehekeÀe Deenej-efJenej Meg× nes~ Meg× Devve mes ceve Meg× nesiee DeewjefmLej ceve ner jepe³eesie kesÀ DeY³eeme keÀes me]HeÀue keÀjsiee~

Deehe Deheves ceve mes ef®evleve keÀjW efkeÀ `Fme osn kesÀ Devoj Ye=kegÀefì³eeWkesÀ ceO³e efJejepeceeve, ceQ SkeÀ ®esleve Deelcee ntB....ceQ osn veneR ntB....ceQ Fmeosn keÀer ceeefuekeÀ ntB.....ceQ p³eesefle-mJeªhe ntB.....cesje mJeOece& Meeefvle nw~'Fme ÒekeÀej ef®evleve keÀjles ngS Deheveer yegef× keÀes Deheves p³eesefle-mJeªhe hejefmLele keÀjW~ kegÀí #eCeeW kesÀ efueS Deheves efJe®eej ÒeJeen keÀes yevo jKeles ngSDeheves mJeªhe ceW efmLele nes pee³eW~

hegve: ef®evleve keÀes ÒeJeen oW efkeÀ `ceQ SkeÀ Deelcee ntB.....p³eesefle hetBpentB....ceQ Meevle-mJeªhe ntB....MeefkeÌle-mJeªhe ntB......' Deewj efHeÀj mes Deheveeryegef× keÀes Ye=kegÀefì kesÀ ceO³e efmLele DeeeflcekeÀ-mJeªhe hej kegÀí #eCeeW kesÀefueS efmLej keÀj oW~

4 6

hegve: ef®evleve ÒeejcYe keÀjW efkeÀ `ceQ Deelcee Fme osn ceW hejceOeece(DeelceeDeeW kesÀ ueeskeÀ) mes DeeF& ntB~ cesje mJe Oeece ö MeeefvleOeece nw~ ceQFme osn ceW SkeÌìj ntB....ceQves Ssmes DeveskeÀ osn OeejCe efkeÀ³es nQ.....ceQ p³eesefleHegBpe ntB' Deewj Fme lejn hegve: Deheveer yegef× keÀes Deheves mJeªhe hej efmLejkeÀjW~

Fme ÒekeÀej Oeerjs-Oeerjs mJe³eb keÀes DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLej keÀjles ngSDeheves ceve keÀes hejceelce ef®evleve ceW efmLej keÀjW~ hejceelcee ke̳ee nw? meb#esheceW ö Deelcee keÀer ner lejn Jen Yeer p³eesefle efyevog mJeªhe nw....ÒekeÀeMe hegbpenw.....nce meYeer DeelceeDeeW keÀe hejceefhelee nw......hejceOeece keÀe Jeemeernw.....iegCeeW kesÀ meeiej nQ, meJe&MeefkeÌleJeeve nQ.....ceve keÀes hejceelcee ef®evleveceW ueiee³eW....Jen efvejekeÀej efMeJe hejceelcee %eeve kesÀ meeiej nQ, Òesce kesÀmeeiej nQ, megKe kesÀ meeiej nQ, me=efä kesÀ j®eef³elee nQ, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekesÀ oelee nQ Deewj lelhe½eeled Deheveer yegef× keÀes hejceOeece ceW GmekesÀ efoJ³emJeªhe hej efmLele keÀjW~

hegve: hejceelce ef®evleve ÒeejcYe keÀjW efkeÀ ̀ Jes cesjs hejceefhelee nQ, heefJe$eleekesÀ meeiej nQ, MeefkeÌle oelee nQ, Jejoelee nQ, og:Kenlee&-megKekeÀlee& nQ, Jesye´ïee-efJe

4 7

meb#eshe ceW ³ener ̀ jepe³eesie keÀer efJeefOe' nw~ Fmemes Oeerjs-Oeerjs Deelcee keÀemecyevOe hejceelcee mes nes peelee nw Deewj hejceelcee kesÀ iegCe, heefJe$elee JeMeefkeÌle³eeB nce DeelceeDeeW ceW Deeves ueieleer nw~

Fme jepe³eesie keÀe DeY³eeme met³eexo³e mes hetJe& ye´ïe cegngle& ceW keÀjvee®eeefnS~ Meece keÀes, peye met³ee&mle neslee nw, Òeke=Àefle keÀer Gme Meevle JesueeceW keÀjvee ®eeefnS~ Fme lejn efoveeWefove DeY³eeme keÀjves mes ceve Meevle Jeefvee|JekeÀejer nesves ueiesiee~ Deelcee keÀer MeefkeÌle³eeB yeæ{ves ueieWieer~ ceve ceWmevlegueve Je yegef× ceW efmLejlee Dee³esieer, efJe®eej Meg× nesves ueieWies DeewjJ³eJenej ö ¬eÀesOe Je DenbkeÀej jefnle nes pee³esiee~ efpememes nce leveeJe cegkeÌleneskeÀj Meevle Je megKeer peerJeve keÀe jmeheeve keÀj mekeWÀies~

DeesceMeeefvle