Liberal demokratiyanın sonu.doc

8/20/2019 Liberal demokratiyanın sonu.doc

1/6

Liberal demokratiyanın sonu (Doktor AyətQənbəri)Demək olar ki, Yoshihiro Francis Fukuyam görüşlərinin meydana gəlməsi liberal

demokratiya cərəyanının üstünlüyü bəhsini qəzəşdırdı. u nəzəriyyənin əsası !ə əhəmiyyəti

nədən ibarətdir"

Fukuyamanın nəzəriyyəsinin əhəmiyyəti bundan ibarətdir ki, o, Hegelin nəzəriyyəsini əsasgötrərək liberal demokratiyanı bə!ər ideologiyası təkamlnn sön nö"təsi, son bə!ərihakimiyyət #orması, ba!"a sözlə desək, tari$in sonu hesab edir%

Fukuyamanın "ənaətinə görə son illərdə btn dnyada liberal demokratiyanın bir hakimiyyətsistemi kimi legitimliyi ha""ında yekdil #ikir #ormala!mı!dır% &nun #ikrin'ə buna səbəb liberaldemokratiyanın ad!ahlı", #a!izm ə sonlarda kommunizm kimi rə"iblərini mə*lub etməsi#aktıdır% & deyir+ &la bilər ki, liberal demokratiya bə!ər ideologiyası təkamlnn son nö"təsi,son bə!əri hakimiyyət #orması, tari$in sonu olsun% -nki ilkin hakimiyyət #ormaları .o$lu"surları oldu*u .n, a*ıla m#a#i"lik olmadı*ı .n .ök!lə nəti'ələndi% Amma liberal

demokratiya isə bu nö da$ili təməl ziddiyyətlərdən uza"dır/%

0lbəttə, o $atırladır ki, bu nəzəriyyənin önə .əkilməsinin mənası he. də bu deyil ki, Amerika,Fransa, 1se.rə kimi bugnk sabit demokratik sistemlərdə ədalətsizlik ə ya digər 'iddi i'timai

roblem yo$dur% &nun #ikrin'ə, bu roblemlər iki ba!lı'a rinsiin 2 azadlı" ə bərabərlik rinsilərinin özndən yo$, dzgn i'ra edilməməsindən "ayna"lanır%

Fukuyamanın #tari$in sonu% konse&siyasının nəzəri əsası haradan mənşə almışdır"

&nun konsesiyasının kökndə 3arks ə Hegelin nəzəriyyələri dayanır% Fukuyamaya görə, tari$ahid mnsə'im ə təkamldə olan bir rosesdir% &, $atırladır ki, 3arks ə Hegel hər ikisi bə!əri

'əmiyyətlərin sonsuz olmadı*ını bildirirdilər% 4ir zaman bə!ər onun ən dərin, kökl arzularına'aab erə bilə'ək bir 'əmiyyət "ura bilsə, tari$ sona yetməli ola'a"%

&nun #ikrin'ə hər iki mtə#əkkir tari$in sonunu sbuta yetirmi!lər% 4urada #ər" bundan ibarətdirki, sözgedən son Hegelə görə liberal, 3arksa görə isə kommunist 'əmiyyət idi% Fukuyamayagörə tari$in sonunda mə"səd böyk hadisələrin ba! erməyə'əyi bir 'əmiyyət yo$, təməl

rinsilərin daha irəliyə gedə bilməyə'əyi, inki!a#ın son həddinə yetə'əyi 'əmiyyətin "urula'a*ızamandır%

Fukuyamanın konsesiyasının əhəmiyyəti ondadır ki, Qərb dnyası Amerikanın rəhbərliyi altındaliberal demokratik "urulu!un stnlyn zorla, hərbi təzyi"lərlə, militarist sullarla dnyaya

sırıma" #ikrindədir ə onun #ikirləri Amerika dölətinin dnyada tətbi" etmək istədiyi suli5idarənin ha"" "azandırma" .n əleri!li nəzəri dəstazdr%

Fukuyama liberal demokratiyanın hökmranlı'ının !ə tari$in sonu konse&siyasının isbatı

ü(ün hansı dəlilləri ortaya qoyur"

Fukuyama bə!əriyyəti liberal demokratiyaya do*ru yönləndirə'ək mnsə'im ə mə"sədyönltari$ konsesiyasını iki yolla sbuta yetirməyə .alı!ır+ i"tisadi ə #əlsə#i izah yolu ilə%

Fukuyamanın liberal demokratiyanın hökmranlı'ı ü(ün göstərdiyi sübütun iqtisadi

yanaşması hansı ba$ışa əsaslanır"

Fukuyamanın i"tisadi istinadına görə $al"lar öz hakimiyyətlərini "oruma" .n inki!a# etməyə,

http://darolershad.org/az/index.php?option=com_mailto&tmpl=component&link=94b85ab46f46a7e1455000a6873c90ec9a7e0103http://darolershad.org/az/index.php?view=article&catid=80%3Amqallr&id=189%3A-85&tmpl=component&print=1&layout=default&page=&option=com_content&Itemid=109http://darolershad.org/az/index.php?view=article&catid=80%3Amqallr&id=189%3A-85&format=pdf&option=com_content&Itemid=109


2/6

modernlə!məyə mə'burdurlar% 4una dəstək ola bilə'ək i"tisadi sistem kaitalist i"tisadiyyatdır%

&nun "ənaətinə görə yeni təbiət!naslı" elmləri i"tisadi istehsal imkanları sahəsində 6789:; #"lər a.mı!dır%


3/6

sistemə $as oldu'u qənaətindədir. +araqlıdır, belə bir iddia ger(ək ola bilərmi"

er.ək budur ki, Fukuyamanın hiotezi elmi istinaddan .o$ Moet Mosialist 1tti#a"ınında*ılmasından yaranan #əzanın təsirindən irəli gəlmi!dir%

Moetlər 4irliyinin da*ılması ə Qərb dnyasında bir sıra i"tisadi mö"eylərinin əldən .ı$masıAmeriak nəzəriyyə.ilərində ə onların #ikir istehsalı mərkəzlərində belə bir tə!ə$$s yaratdı ki,liberal kaitalizm əbədi "ələbəyə yetdi%

Fukuyamanın si!ilizasiyaların liberal demokrat si!ilizasiya ilə nəticələnməsi yönündə önə

(əkdiyi iqtisadi görüşü necə tənqid oluna bilər"

Fukuyama kaitalizmi bə!ər i"tisadi tari$ini yolunda son mə"səd hesab edir% 0gər ideal bə!ərisistem bə!ərin ən dərin, təməl arzularını doyurmalıdırsa, hə"i"ətən, kaitalist i"tisadiyyat dnya$al"ları .n bu !əraiti yaratmı!dırmıN

1nkar etmək olmaz ki, bu sistem sayəsində .o$lu sayda te$nolo>i inki!a# ə i$tiralar meydanagəlmi!dir% Lakin həmin i"tisadi sistemin dəh!ətli nəti'ələrini, hətta liberal demokratiyanın ənideal 'əmiyyəti olan Amerikada m!ahidə etmək olur% 1'timai böhran, böyk i"tisadi u.urum,təbə"ələ!mə, mənəi böhran ə s% göstərir ki, azad bazar i"tisadiyyatı bə!ərin təməl arzularını,hətta ən ideal 'əmiyyətində, yəni Amerkada belə ger.əklə!dirməkdə a'iz olmu!dur% 4undan

ba!"a, 'əmiyyətlərin inki!a#ının yeganə modeli Qərb modeli deyil% Oaoniyada, -ində,3aleziyada, Min"aurda milli mədəniyyəti "oruma"la yana!ı əldə olunan inki!a# göstərir ki,'əmiyyətlərin liberal inki!a# modelinə "atılmaları mə'buri deyil%

4ir .o$ eksertlərə görə beynəl$al" kaitalist sistem, $susilə beynəl$al" ti'arət sahəsində elə bir

əziyyət yaratmı!dır ki, inki!a# dörn ya!ayan ölkələrin sözgedən rosesə "atılma"dan ba!"a.arəsi olmasın% Digər tərə#dən isə bazar i"tisadiyyatının, i"tisadi yenidən"urma rosesinin geni!yayılması ə kaitalizmdən $ari' olan $al"ların mə'buri olara" bu sistemə ke.məsi dnyasəiyyəsində həmin nəti'ələri do*urmu!dur%

u &roses ətra*lnda hazırda da böyük sözsöhbət oldu'un nəzərə alsaq onun hansı

nümunələrini göstərmək olar"

4u ha"da .o$lu nmunələr ar% 3isal .n, otuz il ərzində 5 PRS5'i ildən PTS5'ı illər arasında!imal ölkələri ilə 'ənub ölkələrinin #asiləsi otuzda birdən yz əllidə birə enmi!dir% 4ir halda ki,liberal demokratiya tərə#darı olan siyasət.ilər, dnya mediaları bunu inki!a# dör (ke.id dör)

adlandırırlar%

Digər məsələ isə budur ki, dnya milyarderlərinin yalnız on nə#ərinin maddi əsaiti yz otuz .milyard dollardır% 4u, 1ran, 3isir, Uakistan kimi inki!a# etməkdə olan dölətlərin mumi gəlirinə

bərabərdir% 1deal liberal demokrat ölkələrdə mö'ud olan bu "eyri5bərabərlik də .o$ geni! halalmı!dır% PP5'i ildə Amerika $al"ının yalnız be! #aizi milli gəlirin tə"ribən do$san #aizinə malik idi% Fransada isə $al"ın altı #aizi milli gəlirin əlli #aizinə, "alan do$san dörd #aiz isə digər əlli#aizinə malik idi%

Digər nmunəsi isə budur ki, hər il otuz milyon insan a'lı"dan həyatını itirir% Hazırda səkkiz yzmilyon insan isə dzgn "idalanmadan məhrum oldu*u .n $roniki $əstəliklərin da!ıyı'ısıdır%4u statistika 43


4/6

[irosima meydana gətirməsi deməkdir%

1nki!a# etməkdə olan dölətlərin \]\ milyard əhalisinin be!də . səhiyyə $idmətlərindənməhrumdur%

Fransa Le Monde "əzetinin yaydı*ı məlumata görə dnyada bir milyard . yz milyondan .o$insan mtlə" yo$sul həyat srr% 4u rə"əm gn5gndən artma"dadır% 4əzilərinin tə$mininə görə

bu rə"əm iki milyarda .atmı!dır%

4ir ara!dırmaya görə, dnya əhalisinin dörddə birindən .o$u bir dollardan az gəlirlə ya!ayır%Dnya əhalisinin yarısı isə iki dollardan az gəlirlə, yetmi! #aizə ya$ını isə . dollardan az gəlirlərhəyat srr% Amma dnyada i"tisadi zlm sikkəsinin digər zndə isə dnya milyarderlərinin on#aizi yer alır ki, dnya mumi gəlirinin səksən #aizinə sahibdirlər%

3əlumdur ki, bu böyk "surun ən mhm amillərindən biri dnya mi"yasında 'ənub

dölətlərini kaitalist i"tisadın tətbi"i ilə mstəmləkəyə .erilməsi nəti'əsində meydana.ı$mı!dır%

=aitalist sistemin mən#i nəti'ələrindən biri də ayrı5ayrı #ərdlərin gizlin olara" kaitalistlərinköləsinə .erilməsidir% ^ahirdə bu sistem hakim olan 'əmiyyətlərdə hamı azaddır% Ammahə"i"ətdə isə gərgin i! re>imi ilə barı!ma*a mə'burdurlar%

1'timai bərabərsizliyin .o$alması, 'əmiyyətin tək"tbl olması yo$sullu", sə#illik bu i"tisadisistemin digər a'ı nəti'ələrindəndir% 4u, hətta inki!a# etmi! !imal ölkələrində də belədir%

PTS5'ı ilin ikin'i yarısında Amerikada esizlərin sayı be! milyondan do""uz milyona "ədər

artmı!dır% Amerika ahıllarının yeddi #aizi ömrləri boyun'a esiz5e!iksizliyi tə'rbə etmi!lər%

Oo$sul məhəllələri, ir"i ayrı5se.kilik, məhbusların sayının artması da kaitalist i"tisadi sistemininərmə*an etdiyi mən#i nəti'ələrdəndir%

=aitalizmin ən ideal sistemi dnyada ən .o$ məhbusu olan ölkədir% =ali#orniya !tatı Amerika4irlə!mi! _tatlarında ən .o$ məhbusu olma" isti$arına sahibdir%

Hal5hazırda oz*unlu", u!a"ların 'insi istismarı Amerika ə =anada ən rönə"li u!a" oz*unlu" bazarlarındandır%

Amerika 0mək Wazirliyinin yaydı*ı məlumata görə, buna səbəb "ida ə s% ehtiya'lar .n daha.o$ gəlir əldə etmək 'əhdləridir% 4u u!a"lar Q1-M ə s% 'insi $əstəliklərə yolu$ma" ə yaəh!i'əsinə 'insi istismara məruz "alma" təhlkəsi ilə z5zədirlər% &nlar bu əziyyətin a'ınəti'ələri ilə 2 .o$ gman ki, .o$ az olan 2 ömrləri boyun'a əlbəya$a olurlar%

ütün bunları insanın ən ül!i ehtiyaclarını təmin etmək istəyən ideal bəşəri sistemə necə aid

etmək olar"

Liberal demokratik 'əmiyyətin mərkəzində (Amerikada) #ederal olis hər iyirmi iki də"i"ədə bir"ətl, hər be! də"i"ədə bir tə'az, hər "ır$ do""uz saniyədə bir o*urlu", hər otuz saniyədə birsilahlı bas"ın, hər on saniyədə isə bir silahlı o*urlu"la "ar!ıla!ır%

4ugnk kaitalist sistem öz i"tidarının klminasiya həddinə yksəlmi! ə Amerika dnyadaahid g'dr% 0gər liberal demokratik sistem btn bu inki!a#a, imkanlara rə*mən bə!əriyyətin


5/6

kökl i"tisadi ehtiya'larını təmin edə bilməmi!dirsə, sözgedən "surları aradan "aldıra bilməmi!dirsə, bu, onun kökdən zəi# oldu*unun göstəri'isidir% ̀ mumiyyətlə "eyd etmək lazımdır ki, kaitalizm i"tisadiyyatı zlm, ayrı5se.kilik zərində "urulmu!dur% 4elə bir sistem i"tisadsahəsində ideal ədalətə susayan bə!əriyyət .n ideal sistem ola bilməz%

)iberal demokratiyanın digər si!ilizasiyalar üzərində hökmranlı'ı ü(ün göstərilən istinadın

*əlsə*i tətə*lərinə qarşı hansı iradları önə (əkmək olar" Fukuyamanın bu konse&siyasını

necə tənqid etmək olar"

Fukuyama öz hiotezini sbuta yetirmək .n insanın #itri ehtiya'ından, yəni rəsmi olara"tanınması duyumundan yararlanmı!dır% &nun #ikrin'ə bu ehtiya' yalnız liberal demokratiksistemdə təmin olunur% &, bildirir ki, bə!əriyyət bu nö hakimiyyət sistemlərində tari$in, öztəkamllərinin sonuna .atır%

0gər Fukuyamanın bu #ikrini Hegelin gör! əsasında "əbul etsək, o zaman onun insan #itrətində

mö'ud olan əsaslı bir "anununu rəsmi olara" tanınma" səiyyəsinə d!rdynn !ahidiola'a*ı"%

Mual budur ki, liberal demokratik sistem bu ehtiya'ı təmin etməyə "adirdirmiN 4izim #ikrimiz'ə'aab mən#idir% =aitalist i"tisadi siyasət yrdən liberal demokratiya rinsi'ə zlm ə ayrı5se.kilik zərində "urulmu!dur% 4elə olan halda bə!ərin ədalət tələbini ne'ə təmin edə'əkNzndə olmayan bir !eyi ba!"asına ne'ə erə bilərN

Qeyd etmək lazımdır ki, liberal demokratiya ədalət zərində yo$, iki kök 2 liberalizm,azadlı"seərlik ə demokratiya, hakimiyyət 5 zərində "urulmu!dur% 0gər bu 'ərəyanın digər

rinsilərini də, misal .n, humanizmi, indiidualizm, sekulyarizm, rasionalizm ə s% nəzərdən

ke.irsək, onların ədalətə yad oldu*unu görə'əyik% 4əli, demokratiya bir nö siyasi ədalətdir%Lakin siyasi ədalət i"tisadi, mədəni, i'timai, hərbi ədalət olmadan yararsızdır% 4elə bir sisteminolması ilk nöbədə mmkn deyil% 4undan ba!"a, bə!əriyyətin ehtiya'larını da təmin etmir%

-izcə, liberal demokratik si!ilizasiyada liberalizm !ə demokratiya &rinsi&lərini bir yerə

sı'dırmaq !ə onlara ədalət, insani təkamülə yetmək sayəsində əməl etmək mümkündürmü"

Hə"i"ət budur ki, liberalizm ə demokratiya kimi iki rinsii ahid bir nəzəriyyəyə sı*dırma"mmkn deyil% 4u ziddiyyətdir% Liberal mö"ey #ərdi ə $susi həyat zərində israrlıdır%4a!"alarına ona də$alət etmək i'azəsi ermir% Demokratik mö"ey isə kollekti həyat, toluse.im "aydası zərində dayanır ə dölətə #ərdi həyata də$alət h"u"u erir%

əzəri ba$ımdan liberal demokratiyanın da$ili ziddiyyətləri nədəddir"

Liberal demokratiya nəzəri ba$ımdan da$ilən əsaslı ziddiyyətlərdən əziyyət .əkir% 4a!"a sözlədesək, liberal demokratiya öz özn inkar edir% Liberal demokratiya, hətta siyasi ədalətin

bərasında da mə*lubiyyətə u*ramı!dır% -nki bu gnədək liberalizm rinsiini demokratiya rinsiindən stn tutmu!dur% 4undan ba!"a, demokratiya rinsiinin kökndə $al" ə $al"hakimiyyəti yo$, kaitalizm ə kaital dayanır% 4u, həlledi'idir%

`mumilikdə demək olar ki, liberal demokratiyaya, yəni liberalizmə görə dölət zəruri !ərdir%-nki onun kökndə azadlı*a mane.ilik durur% 4una görə də azlı*ın hakimiyyəti iləki#ayətlənmək olar% 4u nəzəriyyədə dölət ge'ə "aroul.usu, mbahisələrin hakimi rolunuoynayır%


6/6

3ara"lı burasıdır ki, !ər ə azadlı*a mane bir arlı" "aroul.ulu"da, mhakimədə,təhlkəsizliyin təmin olunmasında ədaləti ne'ə bəra edə bilərN z !ər, "eyri5ədalətli olan birdölət ədalət 'ar.ısı ola bilməz% _ərdən ədalət törəyə bilməz% 4u yalnız bir halda, sözgedəntə#əkkrn rinsilərində dəyi!iklik aarıldı*ı halda mmkndr%

/raktiki ba$ımdan bu da$ili təzadlar hansılardır"

Uraktiki ba$mdan da liberal demokratik sistem iki msbət ə mən#i 'əhətlərə malikdir% 3sbət'əhəti budur ki, bu sistemin kölgəsi altında .o$lu inki!a#lara, i$tiralara !ahid oluru"% Amma bu əya digər nmunə, örnək sistemin #unksiyasında mən#i tərə#lər olmamaldıır% Liberal demokratlarınideal ölkəsi, yəni Amerika böyk roblemlərdən əziyyət .əkir%

3ənəi böhran, "aradərililər, a*dərililər ə "ırmızıdərililər arasında ədalətsizlik ə ayrı5se.kilik,aroalı ə "eyri5aroalı mi"rantlar arasında ayrı5se.kilik, msəlamanlar ə "eyri5msəlmanlararasında ayrı5se.kilik, ailə da*ılması kimi i'timai böhranlar, gən'lərin, ki!ilərin sərtliyi, seks 'ə

'insi az*ınlı", narkomaniya, bir5birinə etibarsızlı", eti"adi nihilizm, sabitliyin olmaması ətəhlkəsizlik böhranı, media ə reklam roblemləri, siyasi roblemlər ə s% hər biri Fukuyamanınideal 'əmiyyətinin ba!lı'a roblemlərindəndir%

Fukuyama bildirir ki, liberal demokratlardan tə!kil olunmu! dnya daha az mharibə stimullarınamalik ola'a"% Liberal demokrat olan son insan yırtı'ı $arakterli deyil% &ndan soru!ma" lazımdır,liberal demokratların dilək kəbəsi olan Amerikanın bugnk dnyamızda militarist addımlarına, o'mlədən btn beynəl$al" "anunları aya" altına atıb 4irlə!mi! 3illətlər

Documents

Liberal demokratiyanın sonu.doc