38
Libros venenosos ENRIQUE GACTO Universidad de Murcia A mi amigo Antonio Roldón, Director de esta Revista «Bachiller.— ¿Sabeis leer, Humillos?/Humillos.— No por cierto/ni tal se probará que en mi linaje/haya persona de tan poco asiento/que se ponga a aprender esas quimeras/que llevan a los hombres al brasero/y a las mujeres, a la casa llana...» (M. DE CERVANTES, Entremés de la elección de los alcaldes de Daganzo) Sobre la base de una larga tradición eclesiástica en tema de censura, la literatura jurídica inquisitorial desarrolló toda una completa teoría acerca de la legitimación de las autoridades religiosas para decidir lo que sus fieles podían y lo que no podían leer, una elaboración doctrinal que, en España, ser- vida al Santo Oficio para justificar su propia competencia en la materia y, en consecuencia, para plasmar en normas de derecho positivo una legalidad que iba a tener vigencia en este campo durante siglos’. Me propongo ensayar a A. de SOUSA, Aphoris¡ni Inquisitorum in quatuor libros distributi. Cum vera his- toria de origine S. Inquisitionis Lusitanae, et quaestione de testibus sin gularibus zn causis Fidei. Lisboa 1630, 1. Cap. 21. De legentibus ac retinentibus apudse libros prohibitos, ni, pág. 56v: «In Ecciesia cahtolica est potestad ad prohibendos libros, et eos concremandos, et hoc negare haereticum est»; C. CARENA, Tractatus de OfficioSanctissimae Inquisitio- nis et modo procedendi in causis Fidel in tres partes divisas. Lyon 1669, 2. Tít. 10. De retentorihus librorum prohibitorum, & 1. De exco,nmunicatione Bullae Coenae ¡ata ¡a legentes, etc., libros haereticorum, ni 1, pág. 154: «In Eccíesia Dei adesse potestatem proliibcndi libros haeritocorurn, eamque justissiman et legitimam esse constat ex perpetuo usu Ecclesiae...». Revista de la Inquisúción, 6, 7-44. Servicio de Publicaciones. Universidad Complutense, Madrid, 1997

Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

  • Upload
    others

  • View
    5

  • Download
    1

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos

ENRIQUE GACTOUniversidaddeMurcia

A mi amigo AntonioRoldón, Director de estaRevista

«Bachiller.—¿Sabeisleer, Humillos?/Humillos.—No por cierto/nitalse probaráqueen mi linaje/hayapersonade tan pocoasiento/quesepongaaaprenderesasquimeras/quellevanaloshombresal brasero/ya las mujeres,a la casallana...»

(M. DE CERVANTES,Entremésde la eleccióndelosalcaldesde Daganzo)

Sobrelabasedeunalargatradicióneclesiásticaentemade censura,laliteraturajurídica inquisitorialdesarrollótodaunacompletateoríaacercadela legitimación de las autoridadesreligiosasparadecidir lo quesus fielespodíany lo queno podíanleer, unaelaboracióndoctrinalque,enEspaña,ser-vida al SantoOficio parajustificarsupropiacompetenciaen lamateriay, enconsecuencia,paraplasmarennormasde derechopositivounalegalidadqueiba atenervigenciaen estecampodurantesiglos’. Me propongoensayara

A. de SOUSA,Aphoris¡ni Inquisitorum in quatuor libros distributi. Cum vera his-

toria de origine S. Inquisitionis Lusitanae, etquaestionede testibussingularibus zn causisFidei. Lisboa 1630, 1. Cap. 21. De legentibusac retinentibusapudselibros prohibitos, ni,pág. 56v: «In Ecciesiacahtolicaestpotestadad prohibendoslibros, et eosconcremandos,et hoc negarehaereticumest»; C. CARENA, Tractatusde OfficioSanctissimaeInquisitio-nis et modoprocedendiin causis Fidel in tres partesdivisas. Lyon 1669, 2. Tít. 10. Deretentorihus librorum prohibitorum, & 1. De exco,nmunicationeBullae Coenae ¡ata ¡alegentes, etc., libros haereticorum, ni 1, pág. 154: «In EccíesiaDei adessepotestatemproliibcndi libros haeritocorurn,eamquejustissimanet legitimam esseconstatex perpetuousu Ecclesiae...».

Revistade la Inquisúción,6, 7-44.Servicio de Publicaciones.UniversidadComplutense,Madrid, 1997

Page 2: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

8 Enrique Cacto

continuaciónun elementalacercamientoa los principios fundamentalesquecimentaronestateoríacensoriade la Inquisición,enmodestohomenajeamiamigoAntonioRoldán,entrañablecolegay maestrode largabibliografíaquetanhermosaspáginastiene escritas—también—sobreestamateria.

A tonocon la existenciade multiples y egregiosprecedentesque lostratadistasgustanderecordar2,la censurafue consideradaenlospaísescató-licos como asuntode Estadode singular importancia,al que los poderespúblicosdebíanprestarmeticulosaatención.En España,efectivamente,elaño 1502 los ReyesCatólicospromulgaronunaPragmáticapor la quelospermisosde impresiónde libros quedabanreservadosa los Presidentesdelas Audienciasde Valladolid y CiudadReal—estasegundatrasladadaense-guidaa Granada—,asícomoa los ArzobisposdeToledo, Granaday Sevi-lla, y alos obisposde Burgosy Salamanca.A elloscorrespondíatambiénlafacultad de concederlicenciaparavenderdentro del reino cualquierobraimpresamásallá de. las fronterasnacionales3.

Medio siglo despuésel sistemacambiay secentralizaen el Consejo,único organismoque, en lo sucesivo,podría autorizar la impresióndelibros en España,conforme aun complejoprocedimientoque fue objetode prolijas regulacionessucesivastcuyocumplimientoquedabaasegura-do por una severapenalizaciónde las infracciones:en efecto, tanto laimpresiónen Españade escritoscarentesde la previa licenciadel Conse-jo, como la introducciónno autorizadaporél de los publicadosfueray delos qite hubietainsido prohibidospor la Inquisíciónpodíacastigarseconsancionesque llegabanhastala penade muertet

- C. CARENA. Tractatusde Oft¿cio... 2 Tít, lO De retentoribus librorum prohibito-rum & 1 De excomniunicationeBullaeCoenae¿ata ¡u legentes,etc., libros hareticorum,n.1, págs.154-155,saltandode ejemploenejemplo,pasarevistaa las másafamadasquemasde libros, dsde las realizadasen tiempos de los Apóstoleshasta las hoguerasencendidasmásrecientementeen Romacon las obrasdel impío Lutero,pasandopor las quemandaronalimentar, respectivamente,Constantinocon los escritosde Arrio y Teodosiocon los deNestorio: i. de SIMANCAS, De Carbolicis institutionibusLiberad praecavendasu exur-pandashaeresesad,nondumnecessarius,tertio imaneeditus. Roma1573. Tít. 38 I)e Lib ns,u0’ 1-12,págs.285-287.habíarememoradoprecedentesde la antigUedadclásicay, dentroya dc la tradicióncristiana,añadidoa las flameantescampañasdeConstantinoy Teodosio,las no menosflamígerasde Valentiniano y Marciano contra los libros de Eutiquesy deApollinario o las de Honorio y Teodosiocontra los códicesde los Matemáticos,conunareferenciaa la Novela42 de Justinianoqueordenaquemarlos escritosde Severoy cortarla manoaquines los copien. Por su parte, N. de EYMERICH, Directoriuni Inquisitoruincan, connnentaniisFrancisci Pcgnae.Roma 1587, 1. Comm. 1% págs. 56-57, ofrece unanálisis del decretodel año494en queGelasio1 condenabala lecturade libros cismatícosy heréticosasícomode los quecirculabansin el nombredel autor.Vid, en nota62 unarefe-renciasuyaa la normajustinianeaa la quealudeSimaneas.

NuevaRecopilación 1.7.23.NuevaRecopilación2.4.48, 1.7.24,1.7.27,1.7.32,1.7.33,AutosAcordados1.7.14.NuevaRecopilación 1.7.24.

Page 3: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 9

Paramayor seguridad,se atribuyó a las autoridadeseclesiásticasysecularesla responsabilidadde vigilar el tráfico y circulaciónde libros,tareaqueseorganizódesdeel principio sobrela basede un régimendevisitasalas librerías.Segúnesterégimen,los visitadoresdebían,a] menosunavez al año, examinarlas existenciaspara comprobarque entrelasobrasofrecidasal público no hubieraningunade las incluidasen el Catá-logo de libros prohibidos queel SantoOficio habíaelaboradoy que semandóimprimir, conla obligacióndequetodoslos librerosexhibiesenunejemplaren susestablecimientos,paraquelos compradoresse cercioraranpor sí mismosde la ortodoxiade sus adquisiciones6.

Tácitamenteseveníaareconocerasí la posibilidadde quelibros quehabíansido editadoso importadosconla aprobaciónde laautoridadsecu-lar, estoes,del ConsejoReal,pudieranresultardañinosparalos católicosespañoles,y tácitamentese proclamabatambién la competenciade laInquisición paracondenarlos,como el SantoOficio haríarepetidamentedesde 1551, a través de la publicación de diferentes Indices de librosprohibidosy expurgados7.

6 Ibídem.

Véasepara estaactividad de la Inquisición españolaen materiade censura,A.SIERRA CORELLA, La censurade libros y papelesenEspañay los Índices y Catálogosespañolesde libros prohibidosy expurgados.Madrid 1947; y 1958 (2 vols.), y susartícu-los Aportacionespara la historia externa de los Indices expurgatorios españoles,enHispaniaXII ([952), n.< 47, págs.253-300,eHistoria interna de los Indicesexpurgatoriosespañoles,en Hispania XIV ([954), n.< 56, págs.411-461. Vid, también la sección«Lacensurainquisitorial», en La Inquisición española.Nuevavisión, nuevoshorizontes,volu-tren dirigido por 1. PEREZ VILLANUEVA, en especia] Y PINTO CRESPO,Institucionalización inquisitorial y censura de libros, págs...~13-536; J. MARTÍNEZMILLÁN, Aportacionesa laformnacióndel Estadomodernoy a la política españolaa tra-vés de la censura inquisitorial durante el período 1480-1559, págs. 537-578, y 1.MARTíNEZ DE BUJANDA, Literatura e Inquisición en España en el s. xvi, págs.579-592. Una visión generaldela censurainquisitorial españolaen su dimensiónprácticapuedeverse en E. GACTO, Inquisición y censura en el Barroco español, en F. TOMÁS YVALIENTE y otros, Sexobarroco y otras transgresionespremodernas.Alianza Editorial.Madrid 1990, págs.153-174,y sobreaspectosya más concretosde estamisma dinámica;E. CACTO,Sobrela censuraliteraria enel sigloxvii. Cervantes,Quevedoy la Inquisición,en Revistade la tnqaisición 1(1991).Ed. UniversidadComplutense,págs..11-61 y Censurapolítica e Inquisición: La «Historia Pontifical» de Gonzalo de Illesas, en Revista de laInquisición 2, (1992). Ed. UniversidadComplutense,págs.23-40. Ofrece una inteligenteaproximacióna la incidenciade la censuraen el siempreturbulentomundo del teatroA.ROLDAN PÉREZ,Problemática sobre la licitud del teatro: actitud del SantoOficio y sumanipulación, en Revistade la Inquisición 1(1991).Ed. UniversidadComplutense,págs.63-104, la validezde cuyasmásimporantesconclusionesha sido contratadapor el propioautor al aplicarlas al análisis de un caso particular: A. ROLDÁN PÉREZ,«EIDiabloPredicador»: una comedia cuestionada,en E. CACTO (Ed.), El Centinela de la Fe.Secretariadode Publicaciones.UniversidaddeSevilla. Sevilla 1997,págs.399-468.

Page 4: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

lo EnriqueGacto

En sintoníacon la más prestigiosadoctrina inquisitorial, y bajo lainfluenciadel Índice tridentinopromulgadopor Pío IV en 1564,la Inqui-sición española,conscientede laresponsabilidadasumidaen esteámbito,terminaríapor incluir en suslistasde libros prohibidosunasorientacionesgenéricasparaquetodo lectorbuencristianopudieraconfacilidaddescu-brir y, conla mayor rapidezposible,denunciarcualquierlibro todavíanocondenadopor el SantoOficio pero queen opinión del pío lector mere-ciera serlo. Estaes la filosofía latenteen lasReglasgenerales,queenca-bezanlos Indicesde libros prohibidosa partir del publicadoen 1583 porel inquisidorQuiroga8conla finalidad referidade divulgarlos criteriosodirectricesque pudieranservir al público en generalpara identificar lasdoctrinasmaléficasquehicierana un libro susceptibledecondenay mere-cedor,por tanto,de figuraren la siguienteedición del Indice, incorporadoyaparasiempreala lista de obrasprohibidas9.

1. LIBROS ESCRITOSPORHEREJESQUETRATANDE RELIGIÓN

Al abordarla cuestiónde cuáleseran los libros cuyalecturahabíaqueprohibir por los efectosperniciososquepodíanproducir sobre losfieles, la doctrinase pronunciade maneraunánime,en primer lugar, porlos escritosde los herejesquecontenganherejíao quetraten de religión,conformea lo expresadoen la Bula In Coena Domini’0. Se entiendeque

índex ci Catalogaslibrorum proluibitorumn, mandatoIlíustrissimi oc ReverendissimaDD Gasparis Quiroga Cardenalis Archiepisco¿~i Toletani, ac in Regnis Hispaniarun,(Seneralistuquisitoris, denuoeditus...Matriti aunoMDLXXXLII; liudes librorum prohibito-ruin etexpurgatoramIllustrissinui oc ReverendissimiDD BernardideSandovaletRosas,SREPresb. Cardin. Toletani Hispanloruin Primnatis Maioris Castellae Cancellarii (jeneralisInquisitoris RegíiStatusConsilliori... Madriti MDCXII; Novasíndex librorain prohibitorunuet expargatorum, editas auctoritate et iussu En,inenrissin,iac Reverendissi,niDi) ,4ntoniiZapata, SRE Presbyí. Card. Protectoris Hispan¡aran,, Inqaisitoris Generalis in oninibasRegnisetditionibus Pbilippi IV RC el ab ciasStatu.AunoMDCXXXII; Novissirnuslibroruinprohibitoruni ci expargandoruniíndexpro Cahiolicis HispaniaramRegnis,Phili¡~pi II Reg.Cath.Anno1640. lussaoc studiis Ilhni. ac Rl)!) Antonii a Soto Maior SapremiPraesidis ¿u.in RegnisHispo. Sicil. et Indiar GeneralisInquisitoris. Madriti MDCXL.

Los Indices de 1583, 1612 y 1632 recogen14 Reglas:el de 1640 contiene16.Cfn V. PINTO CRESPO.Inqaisición y control ideológicoen lo Españadel siglo xvi.

Madrid 1983. 251, nota 54 parala evolución que experimentaeí contenidode estaBula.desdeLeónX hastaGregorioXIII. A. DE SOUSA,Aphorismi inquisitorum... 1, Cap.21 Dclegentibusac retinentibusupadse libros prohibitos, ni’ 6, pág. 57: «Contralegens,retinen-tes, defendentes.etc., libros prohibitos.muítae danturccnsnrac pso facto incurrendae,InBulia Coenae,contra legenteslibros haereticorumhaeresinicontinentes,aut de religionetractantes . La mismaposiciónmantuvoC.CARENA, T,acratusdeOff¡cio...2,Tít. ¶0 De

Page 5: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 11

tratan de religión aquellasobrasquese ocupande exponercuestionesrelativasalaFe,explicanlas SagradasEscrituras,enseñanaspectosde laTeologíaescolástica,dogmáticao moral, versan sobrecuestionesrela-cionadasconelculto, o discurrensobreel estadode los eclesiásticosy delos religiosos11.

Simancasargumentaque los libros quereúnenestascondiciones(serescritospor herejesy contenerherejíao tratarde religión) debenquemar-se,porquesi todocristianotieneobligaciónde apartarsedelaconversacióny del trato conlos herejes,conmuchomayormotivo debeaborrecerla lec-tura de sus obras,ya quelo quese afirma por escrito suelemeditarseafondo,y se presentade forma muy artificiosay deliberada,sin laesponta-neidadque tienen las cosasque se hablan,de forma quequien lee aunherejebebeun venenomáspuro queel quese limita a escucharlo.Además,y a diferenciadel dañoprovocadopor las palabras,que se desvanecenenel aire unavez pronunciadas,el queproducela escrituralibro resultamásduradero,porqueletrapermanececomo adormecidadentrodel libro parareactivarsea cada lectura,de forma que conservasiempreun potencialinfecciosoquepuedecontagiara las generacionesvenideras12.

Pero haymás.Mientasqueun heresiarca—razonael autorcitado—,por mucho que se esfuercea duraspenas serácapazde conseguirqueescuchensuvoz todosloshabitantesde unaciudad,susescritossípuedenfácilmentedivulgarse,esparciendola doctrina en ellos contenida,no yasólo porunaciudad,sinopor regionesy reinosenteros.Esaes la razónpor

retentoribas libroram prohibitorum, & 1, De exco,n,nanicationeBullae Coenae ¡ata inlegentes,etc., libros haereticora,n,n.” 2 y 7, pág. 155: «In primo canoneBullae Coenae,excommunicanturscienterlegentesaut retinentes,imprimentesseuquomododolibetdefen-denteslibros haereticorumhaeresimcontinentesvel dereligionetractantes,absquelicentia.Ex quibus verbiscolligetur quod andincurrendanmhanccensuramrequiritur, primo, guodlibri qui legunttir, retinentur,etc., sit libri haereticorum...Secundaconditioet ut liber hae-retici haeresimcontinenat,velí de religionetracted,in guare animadvertendumest,guodquilegeretlibrum haereticigui ex professohaeresimnon contineret,nec deReligione tractaret,licet aliquamhaeresiincontineret,nonob hoc incideret in hancexcommunicationemhuiusEullae...».

A. DE SOUSA,Aphorismnilnquisitoramn..., 1. Cap. 21 De legentibasoc retinentibasapud se librosprohibitos, n.0 5, pág. 57.

J. DE SIMANCAS, De Catholicis institationibas... Tit. 38 De libris, n.0 10, pág.287: «Muitaeautem sunt causaepropterquas librí haereticorumin ignem mittendi sunt.Nam si vitaredebemusimpiorum colloquiaprava,multo magiseorumlibros; eaenim quaescribunturmagisnocerepossunt,quiapraemiditatasuntet fortiorenervoshabent.Ad haec,qui legunt,vehementiusinsistuntquamqui audiunt et plus veneribibunt, et saepiuslibroslegereatqueex eis discerepossunt.Deinde,semelemissumvolat irrevocabileverbum,atscripta per multa seculadurant et posterios etiam inficere queunt , n.0 25, pág. 290:«Nec en,mminus haereticisunt gui haeresesdicunt guamqui eas scribunt; imo delibe-ratione maiori libri seribunturguam verbaemittantur...».

Page 6: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

12 Enrique Gacto

la cual los libros heréticoshabendísunt veluti perennesquídamfontesperpetuamvirus scaturientes’3.

El escolasticismocaracterísticode la literaturajurídica inquisitorialse esmeraríaen precisarquebajola genéricareferenciaal término«libro»debíanentendersecomprendidosno sólo los textos impresos,sino tam-bién los manuscritos,incluso los incompletos, así como los escoliosredactadospor los herejes a libros compuestospor buenoscatólicos yaprobadospor la Iglesia, cuandosu extensiónfuera considerable;porejemplo cuandoJa extensiónde los escoliosexcedieraa la de la obracomentada,porqueen estecaso,afirmaCarena,puedehablarseconpro-piedad de que es un libro herético’4. No se consideranlibros, sin embar-go, las epístolaso cartas,ni siquieracuandoestuvieranredactadasamodode tratados15.

La concepcióndel libro comoobjeto físico, comovolumen materialpor oposicióna la ideade obraentendíaen el sentidode unidadabstractase manifiestaen autoresque,como Sousa,no consideranincursosen laBula citadaa quienesleen uno o varios tomosde unaobraprohibidaenlos queni se tratede religión ni hayaherejeria,mientrasquesilo estaríanen todo casolos lectoresde un libro tambiéncondenadoque,editadoenun solo volumen,estuvieradividido en capítulos,títuloso libros; en estesegundosupuesto,quien leyeraalgunade estasunidadesinternas,un sólocapítulo,por ejemplo, aunqueen él no se tratará de religión ni hubieraexpresadaherejíaalguna,seriaconsideradolectorde libro prohibido,y, enconsecuencia,anatematizado’6.Desdeunaposiciónmássimpley radical,

L3 J. DE SIMANCAS, De Catholicis institutionibus... Tít. 38 De libris, o.’ lO,pág.287: «Deniquevoces haereticorumcivitatem unamreplerevix possunt,libriverode popu-lo in populn, de regno in regnumper facile transeunt.Quamobremhabendísunt vetutiperennesquidam fontes,perpetuumvirus scatur,entes

‘> CARENA, Tractatasde Officio..., 2, Tít. 10 De retentoribas libroruni prohibito-ram, & t, De exconimunicationeBullae Coenae¿ata in legentes,etc., libros haereticoram,n.’ 5,pág. 155: «Secussi scholia essentquid minirnum, nain tunc vere non possentdiciliber haerctici».

A, DE SOUSA,Aphorismi Inqaisitorutn... 1, Cap.21 De legentibasac retinentibasapud se libros prohibitos, n.<’ 8 y 9, pág. 57v: «Librorumnomine non solum intelligunturimpressi,sedetiammanuscripti, et eorumpartes...Nomine libri non intelligitur epistolaquamnvisfiat permodumtractatus,illans tamenretinens,si haeresimcontineat,non carebitsuspicionehaeresis...»,J.ALBERGHINI, ManualeQualificatorutnSanctaeInquisitionis, inqao omnia qaaead illad Tribunal aeHaeresumccnsuranípertinent. brevi methodoadda-cantar Colonia1740,Cap. 32De legeníibusacretinentibuslibros prohibinw n.” 5. pág. 197hacédistiikiÓñ+diiték~Ñfti lhs <~éjlii6lá< i11edóÑÁI~ lé&iirá condenadaporqueformanpartedel libro enel quese incluyen: «SequitursecundeIegentemepistolamhaereticiconti-nentemhaeresimnon incurrere,quia nonest[ter, quod si legat epistolamdedicatoriamve]ad lgctorem, vel praefationemin libro haereticíincurret, quia haccpartessunt libri...’>.

A. DE SOUSA, ~4phorismi Inquisitorutn... 1, Cap.21 De legentibusac retinentibusapud se libros prohibitos, n.< 10, pág. 57v; .1. ALBERGHINI, Manuale Qaalificatoram...

Page 7: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 13

Carenaextiendela excomunióna todoaquelqueleaunapartecualquierade un libro prohibido, aunqueen ella no hayaherejíaalguna,porqueloqueestáprohibidoes la lecturade éste,sin distinguir unas materiasde

‘7otras

Debensercondenadasy destruidastambiénlasversionesde las obrasde los Santospublicadaspor herejes,quepuedendañarde maneraespe-cial, pues mientrasel buencristiano evita los libros escritospor éstos,conocedorde la mala doctrina que encierran,puedeen cambio leer debuenafe los libros de aquellossantosautoresen edicionesadulteradasdemodo que,sin darsecuenta,pudieraresultarengañadoporlos erroresque,encubiertay maliciosamente,hubierandeslizadoallí los editores,comosuelenhacer.Porqueestos falsificadores—escribeSimancas—sancto-rum scriptis virus suum immisceresotent, verbulo uno, alterove clancu-lum aut addito, aut dempto,aut mutato,proutcuique ad suaín remfacerevidetur’8.

Aunqueno faltan autoresquedefendieronquedeberíanprohibirseyserquemadostodoslos libros de los herejes,sin concesionesde ningúntipo’9, Ja mayoría consideró,como queda dicho, que, en principio, Japrohibición debeentendersereferida tan sólo a aquéllosque contienenherejíaso quetratande religión,de acuerdoconla formulacióncontenidaen la Bula Iii CoenaDominí. LaRegla2 del Índice de 1583,sin embargo,daríaen partela razóna los primeros,al menosrespectode las obrasdelos heresiarcasmásdescollantes,objetode unacondenaindiscriminada:

Cap.32 De legentibusac retinentibas libros proluibitos, n.> 7, pág. 197: «Itemlibro prohibi-to etiamob unamhaeresimin nulla eius parte legendusest; excommunicatioin multostomos,et unus ex iis non eontineathaeresimvel non tractetdeReligione,legi poteritabsqueincursuhuius excommnicationis..

‘~ C. CARENA, Tractatusde Officio... 2, Tít. 10De retentoribuslib rorum prohibito-ram, & 1, De excomniunicationeBullaeCoenaelata in legentes,etc., libros haereticoram,n. 6,pág.155.

~ J. DE SIMANCAS, De Catholicis institutionibus...Tít. 38 De libris, n.< 11, pág.287. Y añadeen n.0 12: «Et non longe factorum exempla petantur,corrumpunthodieLuterani sacrosfere libros omnes; quos magno studio curantut sic depravati,ad Indosusqueperveniant.Usqueadeoverumestquo ille Hieronimusiam ohm scripsit: In co seIucrum putantconsequi,si alios decipiantet ipsi perditi caeterosperdant.. .

J. DE SIMANCAS, De Catholicisinstitationibus...Tít. 38 De libris, n.” 17-18, pág.288: «Et quamvisin haereticorumlibris (in iis praesertimqui ad religionempertinent)ah-quia reperianturelegantertractata,nibihominus tamenlibri eorum vitandi et comburendisunt. Nani.. non oportetquacrereapudalios veritatem,quamfacileestabecelesiadiscere.Adde quod.. quanvissint in illis quaedamquaevideanturspeciemhaberepietatis, nun-quam tamenvacuasunt venenis...Timendum quidem est, ne dulcedineveritatis lectoresallecti, impietatisvenenura,ncauti liguriant; atqueeacausafuit ut ChristussalvatornosterdemoniaveritatemdicentiaIoqui prohibuerit... Improbusenim magisterestdiabolus,quifalsaveris saepepermiscet...

Page 8: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

14 Enrique Gacto

«Prohibirselos libros dc los heresiarchas,assi losque del dichoañode mil y quinientosy quinzea estapartehan sido inventoresorenovadoresdela heregías,comolas cabegasy los capitanesdellas...Pero no se prohibenlos libros de catholicosaunqueandeny esteninsertosen ellos los tratadosde los dichosherisarchas,contra quien

escriven. »20

Salvadasestasexcepciones,quedabaabiertala posibilidadde leer lasobrasde los herejesque,por no tratarcuestionesrelacionadasconla reli-gión, no se considerabanmerecedorasde una condenaautomática,asícomo las obrasdoctrinales,quehubierancompuestoantesde incurrir enel error, o despuésde haberreingresadoen el senode la Iglesia. Lo cualno quieredecir, ni mucho menos,que su lecturafuera toleradasin pre-cauciones:la sospechosacondición de sus autoresdeterminó que sólopudieranleerseestoslibros cuando,trassuperarelexamenminuciosodelos expertos,hubieransido objetode aprobaciónexpresa:

«Asi mesmose prohiben los libros y obrasde los otros hereges,queno son cabe9as,inventoresni autoresde lasheregías,si deprin-cipal intentotratan de religion, aunqueno contenganerrores.Perobiense permitenlos libros queestostaleshancompuestode historiay de otrasfacultades,siendoprimeroexaminadosy corregidosporelSantoOficio. Y asímesmolos libros de buenay cathoíicadoctrinacuyos autoresanteso despuesde averlos escripto,fueron hereges,aviendoparaello expressalicencia in seriptisde los Inquisidores,yno de otra manera21.

20 Estátomadade la Regla2 del Índice tridentino de 1564. Es la Regla 3 partir delIndice de 1632, queadoptaunaformulaciónmásliteral con respectoal modelo pontificio:«Prohibenselos libros de los Heresiarcas,assíde los quedespuésdel dicho año [ISIS] ofueron Cabe~as,o Caudillos de hereges.comoMartín Luthero, 1-luldrico Zuvinglio, JuanCalvino, BaltasarPacimontano,GasparSchwenchfeldio,i otros semejantesde cualquiertitulo, o argumento,seprohibendel todo.Mas no se prohibenlos libros decatólicosen queandany estáninsertosfragmentoso tratadosdc heresiarcas,contra quienescriven . ElÍndice de 1640añade:«Ni delos dichoslibros y Tratadosse hadeborrarel nombrede losdichosHeresiarcas,puespara refutarsuserroresse permitenombrarlos,comotambiénenlos libros de Historia, lo qual sedeclarapor evitarescrúpulos».

2< Índicede 1583y 1640,Regla3, tomadatambiéndel Índice tridentinode 1564,Regla2. Es la Regla 2 del Índicede 1632: «Los libros de los otros Heregesquedepropósitotra-tan deReligión, i puntoscontroversosdella, seprohibendel todo. Másbien sepermitenlosque no tratan della, siendoprimero examinados,y aprovadospor Theologospíos i doc-tospornuestromandato...Los libros debuenay Catolicadoctrinacuyosautoreslosescrí-vieron antesquecayessenenheregia,o despuésde aversereduzido,i buelto al gremio dela Iglesia, aunquetratende Religión, examinadosi aprobadosen la misma forma, pare-ziendo convenir,los permitiremos...».Deja constanciade estaposibilidad,apuntandouncierto matiz de provisionalidad. FranciscoPEÑA en N. DE EYMERICH, Directoriuta

Page 9: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 15

Aunque la doctrina entendiópacíficamenteque, por tratar de reli-gión, las versionesde las SagradasEscrituraspreparadas,por herejesde-bíanconsiderarseincursasen lageneralcondenación,los Indiceshicieronexpresay redundantereferenciaaellas en susReglasGenerales22.

Por otra parte,se consideraen principio quecuandoun autorresul-ta condenadopor la Iglesiadebeentendersequequedanprohibidastodassus obras,a no serque fueran expresamenteaprobadaspor la autoridadeclesiástica23.Porquecuando se condenaun árbol pestífero—escribeFranciscoPeña— se han de entendercondenadostambién sus frutos,paraque no destilenla fetidez de su veneno.Y estaconsideraciónvaletambiénpara aquelloslibros que, escritospor herejes,no contienen,almenosen apariencia,másquemáximasbuenasy provechosas:puesnoes infrecuenteque entretantasreflexionesy consejosútiles palpite laherejía,conformea la tácticausualquetales autoresutilizan, de adorme-cer la vigilancia de los lectoresenseñándolesmuchascosasbuenas,paraconvencerlesmás fácilmente de los erroresque, con mañosasutileza,deslizanentreella24.

tnquisitorum... 2, Cap.4. Comm. 3, pág. 92: «Quorundamtamenhaereticorumlibri quiex profcssode religione non tractan,aut conscripti sunt ab haereticisdum catholicisforent, examinatiet approbatiab Inquisitoribuspermittuntur, iuxta dispositionemregu-lae 2 indicis librorum prohibitorum. quaedonecaliud satuatur,tuto observarepossunt1 nq ui si tores.

Se permitieron,en cambio, las edicionesde los Libros hagiogáficos.Así, Regla5 deI Índice de 1583: «Permitenselas versiones,quequalesquieraheregesayanhechoohizierende autoresy escriptores,aunqueseaneclesiasticos,mientrasno se hallarenenlas dichastransíationesy versionesalgún error o sospechosadoctrina del interprete...Las translacioneso versionesde la biblia, assi del Viejo como del NuevoTestamento,hechasp>r qualesquierautoreshereges,generalmentese prohiben. Mas podran losInquisidoresdar licenciain seriptis a algunoshombresdoctosparapodertenerlas quedel Viejo Testamentoovierenhecholos dichosautores,.,conqueno usen dellascomodetexto sagradoy authentico . Es la Regla 3 deI Índice tridentino, y del de 1632, y la 4del Índicede 1640. FranciscoPeñaabundasobreel temaen Directoríuni Inqaisitorum...2. Quaest.23. Comm.48, pág. 309, distinguiendoentre libros canónicos,hagiográficosy apócrifos.

-~ A. DESOUSA,AphorismiJnquisitorumn... 1, Cap.21. De legentibasa” retinentibusapudselibros probibitos, n.’ 47, pág. 61v. En n.~ 18, pág.58v, precisaque, deacuerdoconla Regladel Índice,«libri haereticorumediti antelapsum,dum erantfideles,autpostrecon-ciliationem Ecclesiaefactam,si approbatifuerunt, non dicunturhareticorunilibri»; N. DEEYMERICH, Directoriu,n Inqaisímoru,n... 2, Cap. 4, Comm. 3, págs. 90-91. En pág. 82añadequeno sólo debenconsiderarsecondenadoslos libros quehubieraescritosino tam-bién los queescribieraen adelante«sin nota dc condenación».

N. DE EYMERICH, Directorian, Inquisitorum... 2, Cap. 4, Comm. 3, pág. 91.FranciscoPEÑA sostienetambiénaquíque la discusiónsobreestepunto no tienemuchosentidodadoque todaslas obrasde los herejesestángenéricamentecondenadasy prohibi-daspor los rescriptosCum meditatiocordisde Julio III, y Dominicus gregisdePío IV, asícomopor la propiaBula In CoenaDondn¿.

Page 10: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

16 Enrique Cacto

2. Y OTROS LIBROS PERVERSOS

Manifiestan todos los autoresunaconvicción generalizadasobrelanecesidadde controlartodocuantoserelacionaconel comerciodel librosin descuidarni unasolafase,desdequeel manuscritollega ala impren-ta hastaque se difundepor los diferentescanalesde distribución.Esteesel único remedioparaevitar quelos cristianosse contagiende los erroresheréticoscuyaexpansiónha sido facilitadade maneraextraordinariaconla apariciónde la imprenta.Dela mismamaneraquelasautoridadespolí-ticas superentiendenla fabricaciónde moneda-——reflexiona Simancas——deberánsometera estrechainspecciónlas publicacionesqueapareceno seintroducen en sus estados,pueslos autoresdañinospuedenresultarmáspeligrososparala comunidadque los monederosfalsos25.

Y estacomparecenciadel control la tiene reconocida,ante todo elPapa,quehacelibre usode ella, como hemosvisto, cuandodeclarahere-jes y apartade la Iglesiaa quienesamenazanconsudoctrinala purezadcla verdadcatólica.Pero hay libros queno hansido escritospor los here-jes,queno se ocupantampocodirectamentede asuntosreligiososy cuyalectura,sin embargo,puederesultartambiéndemoledoramenteperniciosaparalos fieles. Velandoporellos, la alertavigilancia de obispose inquisi-doreshará todo lo posibleparaimpedir que libros de estanaturalezalle-guenhastasus manoso, al menos,paraadvertirlesde la obligaciónquetienenno ya de no leerlos, sino de denunciarlosy entregarlosa la autori-dadparasu destrucción.Paraafrontarestaresponsabilidad,en cuantolosinquisidorestengannoticia de la apariciónde unaobra de doctrinaposi-blementenociva, deberánencomendarsu lecturaa personasdoctasy deprobadaformación,paraque dictaminensobrela convenienciao no deprohibiríay retirarlade lacirculación2”.

-. J. DE SIMANCAS, De Catboiicis institutionibus...Tít. 38 De libris, n.’ 14, págs.287-288.: en ni, pág. 188 recuerdaquesobreestamateriaexistenprescripcionesde Dere-chopositivo: «ExtatConcilil Lateranensidecretumvetansne quis liher imprimaturnisi perepiscc>pumet inquisitore~napostilicurndiligenter sit examinatus;qui contrafeceri in sen-tentiamexcomnunicationisincurrat, el lihri publice ardean.Quod in Synodo Tridentinarenovatumest, et regiispragmaticispoenismagnissancitum>’.

26 N. DE EYMERICI-I, Directoriun, Inquisilorunu... 2, Cap.4. Co,nm. 3, pág. 92: «Fiquaehactenusdiximus verasuntcumagiturde libris iam damnatisvel de libris haereticorumnonnnatimdamriatorum.Cum vero liber aliquis pravaconti~iens dogmataab auctorenonda,nnatocomposilusdenovo prodit,nc inficiat, legendusquidemesíut cognitiserroribusperiudicem legitimum prohibeaturLegendusaul.emnon per imperitos aut idotasvelmeros¡urisconsultos,sedper theologosgraveset probatosperqueviros tales, qui discerneresciantinter lepramet Iepram, habcantquepravorumdogmatumet eatholicarumassertionumnoti-t,am... Postrerno,antequamlibri undecunquein civitateadvectiaquoquamlegantur,easuntdiligenter observanda.quaepaescribunturin indice librorum prohibitorum, regula lO... utvidelicet liber osíendaturpersonisad hoc deputatiset facultasa!, cis obtineatur.. o.

Page 11: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 17

Porqueefectivamente,los obisposen susdiócesisy los inquisidoresen sus distritos respectivos,ademásde la potestadde hacercumplir lasprohibicionesdel Papacastigandoa los contraventores,tienen tambiénreconocidaunaampliafacultadde prohibición y condenade libros, sobrecuyoalcancediscurrelargamenteladoctrinajurídica27.

Así, FranciscoPeña,corrigiendola visiónmedievalquesobreel par-ticular habíasostenidoel maestroEymerich,precisóqueobispose inqui-sidorespodíanen susdistritoscondenary prohibir, sin licenciadel Papaypor su sola jurisdicción, todas aquellasobrasque contuvierandogmasexpresamentecondenadospor la Iglesia, aunquesus autoresno hubieransido formalmentedeclaradosherejes28.

Puedenprohibir tambiénlos libros que,por cualquiercausaquesea,les resultensospechososde contenerherejía,aunquesus autoresseancatólicos;pues si se les reconoceautoridadparainvestigarlos dichosyhechosde los fieles y tomar las medidasoportunascuandohay algúnmotivo, aunquesealeve,parasospecharen ellos herejía,muchomásjus-tificadamentedeberánprocedercuandola sospechaprovengade la doc-trinacontenidaen los libros que,comoya sabemos,tienenunaproyeccióntemporaly espacialqueexcedeconmucholaquealcanzanlas palabrasolos comportamientosde unapersona,puesson«enim velutperpetuiqul-damfonteshaeresumvirus copioseemittentes»29.

27 N. DE EYMER[CH, Directorun, Inquisitoritn... 2, Cap. 4, Comm. 3, pág. 90:

«...Dicam autem summatimcertiora et ea in primis: quaead Inquisitores spectareiurevidentur,..»;A. DE SOSA,¿tphorisrni lnqaisitorarn... 1, Cap.21 De legentibusac retinen-tibusapudse librosprohibitos, n.0 45, pág. 61v: «Legentesprohibitos libros,si abinquisi-toribus sint prohibiti, ab ipsis puniri possunt,ut fractores suoruni decretorum.. .»; C.CARENA, Tractatas de Officio...2, Tít. lO De retentoribus librorun’ prohibitorum & 2Quis sit iudexhuiascriuninis, n.0’ 17-19, pág. 156.

N. DE EYMERICI-I, Directoriam Inquisitorum... 2, Quaest.27, Comm.52, págs.314-315: «Hie videtur indican non potuisseEpiscopum et Inquisitoremcondemnarehoslibros nisi mandatumhabuissentspecialea SedeApostolica, quod videtur dubium; cumeorumin hacre ut in ceterisad fidem spectantibusnon mediocrissit iurisdictio, ergout reshaec,quaecognitu estdignissimaet valde etiamnecessariaradicitusintelligatur. brevitermihi hoc loco estdicendumquantasit iudicum ecclesiasticorumin hac re iurisdictio. Acprimum qtddem Episcopiet Inquisitoresdamnarepossuntet prohiberesuis dioccesibuslibros omnesqui continentdogmataexpressecondernnataperEcelesiam.tametsiab aucto-ribus nominalim non condernnationcompositi sint. Ratio in promptu estquoniam quaesemeldamnatasunt, absquenovacondemnationeprohiben possunt,ne novis semperdis-putationibus,quaesalubritersunt semel sancita,perturbenturet in dubium revocentur...Deniqueex quibuscumquccausisInquisitoresprocederepossuntcontrahominesquianoce-re suadoctrinapossunt,ex eisdempoteruntetiamin libros inquirire ex datasibi potestateet iurisdictione animadvertendiin haereticos».

29 N. DE EYMERICH, Directorian, Inqaisitorum...2, Quaest.27, Comm. 52, pág.314: «RursusEpiscopiet Inquisitoresprohibere etiampossuntin suis dioecesibuslibros dehaeresisuspectosoh quanicumquehaeresissuspicionem,tametsisint acatholieisauctoribus

Page 12: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

18 Enrique Gacto

Inquisidores y obispos tienen potestadtambién—absque mandatospecialiSummiPontíficis, expropia ¿urisdictione——paraprohibir aquelloslibros que, aúnno siendo sospechososde contenerherejías,contenganproposicionescapacesde provocar escándaloentre los fieles, o afirma—ciones peligrosas,erróneas,sapientesa herejía,discrepantespor algúnmotivo de la Fe católicao de lapiedadcristiana,o contrariasa las buenascostumbres,porque si Inquisitores inquirere possuntet compescereaccoercereeos qui praedictaspropositionesausifuerint praedicare, sanemulto magisprohibere poteruntlibros ¿stacontinentes,quenon semelautiterumsedsemperde die de noctequepraedicaní el aunbus lectorum¿te-ratis vicibus talia dogmata inculcaní. .~ O tesisque no sonpropiamenteerróneas,pero puedeninducir a error porquela ainbigúedadde su formu-laciónadmitadoblesinterpretaciones,católicasunasy otrasheréticas3.

Entrelos libros de estaespeciese encuentralos quetratan de astrolo—gíajudiciariaquesuelendiscurrir sobremateriasinciertas,temerarias,aje—nasa la religión y a la piedadcristiana, y exagerarla valoraciónde lasinfluenciasquelos astrosejercensobrelos hombres,restringiendoel ámbi—to de su libre arbitrio; libros cuyocomerciodeberíaestarprohibidoperoqueabundanmuchoy cuyoscontenidos,puestoquese permitesu circula-ción,convieneexaminarcontodocuidadoantesdeautorizarlos32.Enestre-

editi. Cumenim possintprocedereadversusquosvishomines,saltemad inquirendum,etiamob levesprobabilestamenhaeresissuspiciones...profectomulto magispoteruntagereinlibros suspectoseosqueprohibere,qui continentproposítí>nessuspectas.Quia libri fortiorenervoshabentadnocendumquamhomines,cum qui coslegunt firmius cis insistant quaínqui hominesloquentesaudiunt. ítem quia vivac haereticorumvoces vix unam civitatemreplerepossunt,libri autemcum facilehinc et inde transuehantur,non modumunamcivita-tem sedet regnaet provinciasinficiunt, sum en’rn velut perpetui quidam fonteshaeresu,nvirus copioseemittentes.»La intluenciadel pensamientode SimancassobreFranciscoPeñaes aquíevidente:vid, notas12 y 13.

N. DE EYMERICH, Directoriam Inqaisitorum... 2, Quaest.27, Comm.52. págs.314-315: «Ad haec,Inquisitoreset EpiscopiabsquemandatospecialiSummi Pontificisexpropria iurisdictione possuntprohiberelibros non modo suspectascontinentespropositio-nes, ut proximedlxi. Verum etiamseandalosas,periculosas.erroneas,haeresi¡nsapientes.a fide catholicaquavis ratione discrepantes,et Christianaep¡etati ac bonis nioribus nonconformes...Si enin Inquisitoresinquirere possunt...».

>‘ N. DE EYMERICH, Director/am lnquisitoram... 2, Quaest.27, Comín. 52. pág.315: «1amquoddixi de libris suspectasaut erroneaspropositionescojitinentihus,idem dic-tum vellem delibris, habentibusancipites.dubiasseuambiguaspropositiones.quaedupli-cernsensumhaberepossunt,haercticuniunum,alterumcatholicunt..hi enirn tandiu prohi-ben poteruntab inquisitoribusquandinnon fuerint illae ancipitespropositionesdeclarataeIn sensumcathnlico...>’.

N. DE EYMERICH, Director/unu Inquísiioramn... 2. Quaest.27, Gomm..52,pág.315: «Interhos libros facile rcferri pnssuntmulti ex illis qui de Astrologia iudiciariatrae-tant, item de Chiromantiaet aliis divinandismodis in quibus multapassimsunt temeraria.incerta,areligioneset Christianapietatealiena,nimiu,n astrístribuentiaet liberohominis

Page 13: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 19

charelaciónconellosestánotrasobrasqueencierranespecialperversidad:las dedicadasa las artesadivinatorias,casi siempreindisolublementeuni-dasaprácticassupersticiosasqueentrañaninvocacionesdiabólicaso usodegradantede los sacramentales.Los lectoresy retentoresde estoslibrosquedanexcluidosde la jurisdicciónepiscopalparacaer de pleno derechoen la correspondientea los inquisidores,porqueestegénerode aficionessabemanifiestamentea herejía33.LasReglasgeneralesde los Índicestra-duciríana Derechopositivo estaposturacontodapuntualidad34.

arbitrio plurimum detrahentia.1-ii enim ant prorsusprohibereant nonnisi emendatissimipermitti deberentin commerciumhominumvenire...».

A. DE SOSA, Aphorismi Inqaisitorum... 1, Cap. 21 De legentibusac retinentibasapud se libros prohibitos, ni 21, págs.58v-59: «Libri Geomantiae,Hydromantiae,Acm-mantiae,Necromantiae,sive in quibus continentursortilegia.veneficia, auguria,auspicia,incantationesartis magicae,non prohibenturin Bulla, si authoreorumhaereticusnonsit;prohibenturtamenin indice prohibitorio N. DE EYMERICH, Director/am Inquisito-ram... 2, Quaest.28, Comm.53, pág. 317, dondeFranciscoPeña,recogiendoun sentirmuyextendidoensu tiempo, relacionaestoslibros con latradiciónmahometano-judaica:«Exti-tit superioribussaeculisin Hispaniainter infideles arabesqui circa annosDomini DCC-XIIII tranato1-lerculeo freto Hispaniamoceuparunt,et Iudaeosqui ibidem degebant,fre-qucussuperstitiode consulendisdaemonibus.Est enim haecgens magnoperehuic illicitostudio dedita, qui eamartem deinvocandisdaemonibusin seriptaredigebantet quasihae-reditariamsuisposterisrelinquebant.Multi autemex bis qui sacrobaptismateerantabluti,etiameandemsuperstitionemseqtiebantur.et eascriptaretinebantcontraexpressascano-num iussiones.Eavix aboleri potuerunt,doneeabHispaniaHebraeipulsisunt,et baptizatiSarraceniet officium inquisitionis diligenterexercericoeptum.Fiebant autemper huiusmodi nefariasinvocationesprorsusmira quaedamet en incredibilia, ut saepea meis malo-ribus audivisseme memini. Qui vero haec exercentproculdubio subdunturinquisitorumiurisdictioni, quiacum haeinvocationesraro fiant sine sacrificiodaemoniexhibito, haere-sim sapiuntmanifeste..

>~ Índice de 1583, Regla9: «Otro si se prohibentodos los libros, tratados,cedulas,memogales,receptasy nominasparainvocardemoniospor qualquieravia y manera,orasea por nigromancia, hydromancia,pyromancia,aeromancia,onomancia,chiromanciaygeomancia,orn por escriptosy papelesde arte magica, hechigerias,bruxerias,agueros,encantamentos,conjuros,cercos,characteres,sellos,sortijas y figuras. Tambiénse prohi-ben todoslos libros, tratadosy escriptos,en la partequetratan y dan reglasy hazenarteoselencíaparaconocerpor las estrellasy susaspectoso por las rayasde las manoslo porvenir queestáen la libertaddel hombre,y los casosfortuytos quehande acontescer,o queenseñana responderlo hechoo acontescidoenlas cosaspassadaslibresy occultas,o lo quesuccederaen lo quedependede nuestralibertad,queson las partesdela judiciariaquella-man de nascimientos,interrogacionesy electiones...Perono porestoseprohibenlas par-tes de la Astrologia que tocan al conocimientode los tiemposy succesosgeneralesdelmundo, ni las queenseñanporel nacimientodecadaunoa conocersusinclinaciones,con-dicionesy qualidadescorporales,ni lo quepertenecea la agriculturay navegacióny medi-cina... En los conjurosy exorcismoscontralos demoniosy tempestades,demasde lo queel rezadoromanoordena,sepermitesolamentelo queen los manualeseccíesiasticosestarecibidoporuso de lasyglesiasvisto y aprobadopor los Ordinarios».Es Regla 8 del Índicede 1632, y Reglas8 y 9 del de 1640. El precedentedetodasellas,en el Indice tridentino,Reglas8 y 9.

Page 14: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

20 Enrique Gacto

Handecuidarademáslos inquisidoresqueen susdistritosno sepubli-quen,y debenprohibirlos si estánya impresos,los libros quereproducencontroversiasy disputasteológicas,o proposicionesque se explican encontradela opinióncomúnde los teólogos,o deforma distintaalo queseacostumbraasentirentrelos fieles piadosos,sobretodoen asuntostocan-tes a la teología,a la Fe, a las costumbres,sacramentosy potestadde lospreladosy de lajerarquíaeclesiástica.Porqueaunquealgunasde estaspro-posicionesseandogmasquepuedendefendersecontododerechoy sutili-dad, es mássegurono ocuparsede estascosas,queapenasayudanni sonde provechoespiritualy, en ocasiones,perjudicanmuchísimo35

Convienequelos obisposy los inquisidoresimpidantambiénla lec-tura de los libros quedescribenamores,obscenidadesy comportamientoscontrariosa las buenascostumbres,prohibiendosu impresión o si ya cir-culan, como ocurre con las obrasde muchos poetasclásicosde la Anti—gdedad,prohibiendoa los fielessu lectura,porqueresultancorruptoresengradosumo,sobretodoparalajuventud36.

Aunqueno comprendidosen laBulaIn CoenaDomin¿por no serobrade herejes,los Indices inquisitorialesincluyeron por unade sus ReglasGeneraleslaprohibiciónde lecturay tenenciade los libros sagradosde las

37

confesionesno cristianas

>~ N. DE EYMERICH,Director/unuInquisiíoranu...2, Quaest.27, Cornm. 52, pág. 315:

«Sednequeillos libros vel tractatusaut imprimi aut publican et vendi in suis diocecesibuspermittent,in quibus propositiones,disputationes,antcontroversiaecontinentur,et diffiniun-tur contraeommunemtheologorumsententiamautreceptumet usitaturnsentiendimorem,inhis praesertimrebusquaeadtheologiam,fidem. mores,sacramenta,potestatempraelatorumet ministrorumEcclesiaespectant.Tametsieni,nquaedamsint dogmatael propositionesquaesummoiureersubtilitatedefendipossunt,tutios tamenestab is abstinere.namiuvareautpro-dessenonpossunr,obesseverointcrdumplurimun ,solent.Ac necpenmnitlendumquidemessetut similia libere in scholis legerenturet iuvenibus proponerentur,quorum ingenia saepeamplectimagissolentquaemagisa conmunisvia recedunt...In his tamenomnibuspruden-tia et iudicio opusest...». Estepuntoquedóreguladopor los Indicesde 1583,ReglaSt. 1632,Regla57, 1640, Regla6.~, etc., todosellos inspiradosen Índice tridentino. Regla67.

36 N. DE EYMERICH, Directoriun, Inqaisitorum... 2, Quaest.27, Comm. 52, pág.315: «Huc etiamrefernipossuntmulti ex poetistam antiquisquamrecentionibus,qui multadocentobscaenaet bonismoribuspenitusadversa,quos proptereaiam ohm Maximus Platosuarepublicavivere nonpatiebatur.Sunt enim tales iuventutiscorruptoreset cumparasitiset lennonibusmerito coercendi,quorumars eo tande,nevasitut nihil fermescribantnisiquod ad Iasciviamet turpemamorempertineat.Hos ergosi iam editi sint prohiberepote-runt Episcopiet inquisitores in suis dioccesibus;quod si non sint editi. cos imprimi nonpermitantquoniamtalium librorum lectiomulttorumpeccatorumcausaessesoles».La con-denagenéricade estaclasede libros, estabaprevistaen el indice tridentinoRegla 7: omi-tidaen el Indiceespañolde 1583, quedaríaincorporadaenlos posteriores,porejemplo,enel de 1632, Regla 6, o enel de 1640,Regla 7.

~> Índice de 1583, Regla4?: «Prohibenseassi mesmolos libros de judios o moros cuyopr¡ncipalargumentoescontranuestra sanctafe catholicao contralascostumbresy universales

Page 15: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 21

3. LECTORES PRIVILEGIADOS

Exentosde la prohibiciónde leer libros condenadosestaban,natural-mente,quienesteníanpoder paraestablecerestasprohibiciones.Podían,portanto,leertodo tipo deobras,incluidaslasheréticas,en primerlugarelPapay, junto aél, los CardenalesInquisidoresGeneralesde laCuriaRoma-na38,perotambiénlos inquisidores39.Encambio los obispos,en opinióndeladoctrina,no gozabande estaperrogativapor haberresignadosucompe-tenciasobrelos asuntosdefe en manosde aquéllos40.

cerimoniasde la sanctayglesiaromanao contra las comunesexposicionesde los doctoresysanetosen el sentido literal de la sagradaescriptura,o los quede propositoenseñansu sectaJudaicao Mahometica.Perobien sepodranpermitir a hombresdoctosassi estoscomoalgunosrabbinosqueescribensobreladivina Escriptura,aviendoparaello expresalicenciain scriptisde

-los Inquisidores,aunqueno en maneraalgunael Thalmudni los comentarios,glosasni annota-clonessobreel... Y no porestoseentiendaserprohibidoel Thargum,queesla paraphrasischal-daica»:Índicede 1632,Regla 13; Índicede 1640, Regla14; A. DE SOUSA,AphoristniInqaisi-torutn... 1, Cap. 21 De legentibusoc retinentibusapud se libros prohibitos, a.0 20, pág. 58v:«Libri etiaminfidehium, estoaliquos continenulerrores, non sunt in Bulla prohibitti , C.CARENA, Tractatasde Officio... 2, Tít. lO De retentoribuslibrorun, prohibitoram, & 1 DeexconumanicationeBallaeCoenaelota in legentes,etc,, libroshaereticos,n.0 3, pág. 155: « Exquaprimaconclusionesequiturquod legenteslibros infidelium continentesbaereses,ut librumTalmud,etc.,non ineurruntexcommunicationemnostram...».

A. DE SOUSA,AphorísmiInquisiíorum. .1, Cap.21 Delegentibasoc retinentibusapudselibrosprohibitos,n.’ 55, pág. 62v.o<Poenaeetcensuraein legenteset retinenteslibros prohi-hitos eas personasnon comprehenduntquaelegitimarneos legendi habentfacultatem,qunefacultaslicite concedipotest...Libros prohibitosetiambaereticoslegereet tenerepossuntilus-trissirni CardinalesinquisitoresGeneralesin RomanaCuria...».

»~ N. DE EYMERICI-I, Director/am Inquisitorum...2, Cap. 4, Comm. 3, pág. 9i: «1amhaceprohibitio de legendishaereticorumlibris non comprehenditInquisitoreshaereticaepravi-tatis,neceorumsubstitutosseuvicarios,ut cavitlulis III in praefatorescripto«Cummeditatio..»;A. DE SOUSA,Aphorismi Jííquisitorum...1, Cap. 21 De legentibusac retinentibusapud selibros prohibitos, n.> 56, pág. 62v: «Inquisitoresa commisariisuperhaeredeapravitatenonSoluin aSedeApostolicasedetiamab psis Inquisitoribusdeputati,legerepossuntquoscumquelibros prohibitosetiamhaereticos,exceptislibris Carolini Molinaei , C. CARENA, TractatusdeOfflcio. . .2. lO De retentoribuslibrorun, prohibitoram & 1 De exconumunicationeBulíoe Coe-nae lota in legentes,etc., libros hoereticorum,n.>~ 12 y 14, pág. 156: «Quoadinquisitoresvero,Pegnaetc... volueruntBuIlam nostramnon comprehendereinquisitoresnec eorumvicarios ethoc per Bullam allegatamlulii III ubi postquamPontifex revocavitomneslicentias, etc.,con-cessasEpiscopis,etc.,addit haecverba: «Inquisitoribusseucommisariissuperhaereticapravi-tateab ApostolicaSedeprotemporedeputatis,duranteipsadeputationetantummodoexceptis»

Si quis tamenmagis in sentcntiamPegnaeinclinaret, advertereomninodeberetBullam illamlulii III comprehenderesolosCornrnisarioslnquisitorum,nonabipsis Inquisitoribussubstitutos,sedabApostolicaSedecreatos...quamvisPegnacontrariumteneat..

~ N. DE EYMERICH, Director/unuInquisitoram...2, Cap.4, Comm.3, pág. 91: «Fallun-tur ergoEpiscopi,qui existimant,perindesibi, acInquisitoribusdamnatorumlibros legerelicere.Non enirapossuntnisi a SummoPontificespecialembabeantfacultatem.Videnturtamenpíneel-tati rescripti verbasolumcomprehendereInquisitorumcommissariosauctoritateApostolicacrea-tos, noncosquos sibi Inquisitoressubstituunt,nanbi non videnturposseun hoc privilegio...»:

Page 16: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

22 En ‘queCacto

La facultadde concederlicenciasparaleer libros prohibidosa aque-lías personasquealegaranmotivos suficientementejustificadosparasoli-citarías,facultadreservadaen un primer momentode maneraexclusivaalRomanoPontífice41,pronto fue tambiénextendidaa la Inquisición, quehacíausoordinariode ella expidiendotítulosde calificadoren favor de laspersonasencargadasde dictaminarsobreel contenidode las obrassospe-chosasy concediendoo negandoautorizacionesde lecturaalos fielesquelas solicitaban42.

A. DE SOUSA,Aphorismi Inquisitorum...1, Cap.21 De legenribusoc retinentibas apudselibros prohibitos, n.0 65-66, págs.63v-64: «Episcopi legerenon possuntlibros haereticorumhaeresimcontinentes,autdereligionetractantes.NecEpiscopiproutiudicantin causisEidei cumInquisitoribus,nequequi loco eorumpraedictiscausisassistunt,legerepossuntlibros prohibitos.Quia non sunt iudicesuniversaliumcausarum,quaein Tribunali Fidei tractantur,cum solum-modointersuntiudicaturisibi subditos,eísicnecadprohibitonemnecadcondemnaíionemlibro-mm vocantur,nequegaudentnomine et privilegio lnquisitorum»;C. CARENA. TractatusdeOfflcio... 2. Tít, lO De retentoribuslibrorum prohibitoruro, & 1 De excommun/cationeRalbeCoenaelota in legeníes,etc., libros haereticorum,n.> II, págs.155-156.ooQuoadEpiscoposetCardinalesdicendumestabsolutequod Hulla nostraillos comprehendit..omnesnamquelicen-tiae et privilegia fueruntrevocataper Iulium III in constitutioneincipienteCaro meditatiointerlitterasapostolicasproSanetoOfficio, idem etiamfactumfuit persimilem constitntionemPauliIV incipientemCumJittarum,et Pu IV Curopro mullere, etnovissimeperconstitutionemOre-gorii XV editamdie 30 decembris1623 incipientemApostolaíasOfficiuni impressan~postFlo-res Batiolae inter litteras apostolicaspro SancroOfficio. Et ultimo loco, per constilutionemS.D.N. UrbaniVIII sub dataII aprilis 1631...».

41 Así todavíaJ.DE SIMANCAS, De Catholicis institution/bus...Tít. 38 Delibris, n.0~ 20-22, pág 289: «Summitamentheologi, concessuPontificis Maximi libros haereticorumlegerepoteruntut fallaceseorumdoctrinasrefellant...Vol quoquesapientes,permissuPontificisMaxi-mi legerepossunthaereticorumlibros,eospraesertimqui religionis non sunt,sedvel iuris civilis,vel medicinae,vel artium liberalium, ut si quaprodessecarbolicisqueant,ab haereticis,ranquamab iniustis possessoribus,auferantur...Sed si id fiat, nc nominandi quidem haeretici suní..

tambiénC. CARENA, TractorasdeOfficio... 2, Tít, lO De reíentoribuslibrorun, prohibitorum &1 De excoromanícationeRullaeCoenaelota in legentes,erc., libros haereticoru,n,n.’ 9, pág. 155,aunqueparecequese estárefiriendosólo a las obrasde autoresformalmentecondenadoscomoherejesquecontenganherejíaotratendereligión, no a lasprohibidasenlos Indicesinquisitoria-les: «Quartaconditioest id fiat absquelicentiaPapae,qui soluspotestbine licentiarndate...».

~42 Vid. Nota 26: N. DE EYMERICI-I, Directorium Inquisitorum... 2, Cap.4, Comm.3,pág. 92: «Quorundamlamenhaereticorumlibri qui ex professode religione non tractantautconscriptisunt abhaereticisdum catholici forent, examinatici approbatiabInquisitoribusper-miltuntur, iuxta dispositionemregulae2 indicis librorum prohibitorum,quaedonecaliud statua-tur, luto observarepossuntInquisitores...»;A. DESOUSA,Aplíorisn~ilnquisitoruní 1, Cap.2]De legentibusoc retinentibusapadse libros

1,rohibitos,n.«’ 58-61, págs.63-63v : «Licentiam

legendílibros etiamhaeretiosdarepossuntin plenacongregationetantumornnesvel maiorparsIllustrissimorumCardinaliumGeneraliumLnquisitornm in Curia Romana,exceptistamenlibrisCaroli Molinaei quos solus SummusPontifex concedit...Publici librorum censoresccclesiasti-ci legerepossuntlibros prohibitosqui Inquisitoribus legcndi conceduntur..,Libros nondumdamnatosaut authorumnondamnatorum,etiamhaereticoset suspectos,ab Inquisitoribuscom-mitti possentlegendosdoctis et probatistheologissiveuniversaliterut consultoribusex olficio.siveparticulariter,ut cognitiserroribusprohibeantur...inquisitorespossuntconcederelicentiam

Page 17: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 23

Aunqueconalgunaslimitaciones,comolas queexcluyelacompeten--ciade los inquisidoresparaautorizarla lecturade libros de herejesforma-les quecontenganherejíao tratende religión, el poderde permitir la lec-tura quedabaasípuesvinculadoaquienesteníanreconocidala potestaddeprohibiría, y de castigara los contraventores43.

4. LA TIPIFICACION DELAS CONDUCTAS:LEER, RETENER,COMERCIAR, DIFUNDIR, DEFENDER

En principio, de acuerdocon la formulación de la Bula Iii CoenaDomini, incurren en la conductadelictiva quese tipifica quienes,cons-cientementey sinlicenciadela autoridadeclesiástica,leyerano retuvieranlibros deherejesquecontuviesenherejíao tratasende religión. La doctri-na ampliaríael supuestoextendiéndolocasuisticamentea la lectura,reten—ción, comercioy defensade las restantesobrascondenadaspor el SantoOficio y de las incluidasen losÍndicesinquisitoriales4t

Lógicamente,las prevencionesquesuscitanlos libros prohibidosesta-banjustificadas,antetodo, en relaciónconsu lectura,puestoque,comoesnatural,sólo a travésde ella surgeel peligro de quepuedanenvenenarlaconcienciade los fieles;de ahí que la doctrinadediquebastanteatenciónaprecisarquiénesdebenconsiderarselectoresdelibros prohibidosy, porcon-siguiente,incursosen delito y merecedoresdelaspenasparaellosprevistas.Sousanosdirá,por ejemplo,queparaquepuedaconsiderarsequealguienha leído unaobraprohibidabastaquehayarecorridoconlos ojos suspági—nas,prestandoadvertenciaa los conceptosescritosenellas,aunqueno hayaemitidomidoalgunoconlaboca.Leerno hade entendersepues,en el sen—tido de recitaciónoral, sino de aprehensiónmentaldel mensajeescrito45,de

legendi libros haereticorumqui nihil de Fide et religioneex instituto differunt,aut qui ab ipsisconscr¡ptisuntdumeatholicierant,autfactospost reconciliatonem,examinatostamenetappro-batosab ipsis Inquisitoribus,imo taleslibri permittuntur in secundaregulaIndicis...».

~> Así lo advienePENA en N. DE EYMERICH, Directoriurn Jnqnisitorurn...2, Cap.4,Comm. 3, pág. 92: «NunquidautemInquisitorespossintconcederefacultatemlegcndi librossemeldamnatos,quamipsi habent,saepevidinius dubitare.Et tametsimagnasir eorumauctori-tasamplaquepotestas,venuses hanefacultatemeosconcederenon posse.QuiaRomanusPon-tifex specialitervidetur sibi hoc reservasse...»; A. DE SOLSA, Apborismi Jnqaisitoram...1.Cap. 1 Dr’ legenlibusac retinentibusapudse libros prohibitos,n.” 62-63,pág.63v: «Inquisito-res non possuntdare licentiatn legendi libros haereticosaut dereligionetractantes,necetiamEpiscopi...Possunttamenconcederlicentiamlegendi libros a seprohibitos,cumipsi suisprohi-birionis dispensarevaleant»;tambiénC. CARENA enel sentidoapuntadoen nota4].

~‘ C. CARENA, Troctatusde Officio...2, Tít, 10 De retentoribuslibroruro prohibitoram &1 De exconnnunioneRalbeCoenaelato in legentes,etc.,libros haerericoran,,uY’ 1-9, pág. 155.

A. DE SOUSA,AphorismiInqaisitorurn...l,Cap.21 Delegentibusoc retinentibusapudselibros probibitos,n.’ 11, pág. 57v.

Page 18: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

24 Enrique Godo

modo queno se puedeconsiderarlector de libros prohibidos,ni incurre enlas censurasdictadascontraellos quien recite de memoria las doctrinascontenidasen unaobraheréticasin poner los ojos en el texto, con inde-pendenciade quesucomportamientolevantecontraél vehementessospe-chasde herejía.Y la lecturaha de serdirectay personal,por lo quetam—poco se consíderatécnicamenteincursoen dichas censurasel quemanda,megao persuadeaotroparaqueleaun libro prohibido, aunquela lecturase hagaparaqueél la oiga,y sin quetangarelevanciael hechode quepres—te o no atencióna las palabrasdel lectort

La cuestiónadmitela apreciaciónde parvedadde materia,entendién-dose queno delinquenlos que leen unaspocas lineassiemprequeéstaspertenezcanal cuerpode la obra, puesla lecturadel Prólogo,como la delíndice,por brevesqueambossean,excluyenla parvedad,dadoel carácterglobalizadorde sucontenido47.Carenaconsideraquetodaestacuestióndela materiaparva debequedar,como tantasotras, encomendadaal rectoarbitrio del inquisidor prudente,que deberádecidir ponderadamenteelnivel de riesgoal queestuvoexpuestael almadel lector45.

La naturalezaintelectualde estetipo de delito explicaque los autoreshayanconcedidoespecialrelevanciaal elementosubjetivode la conductapara por ejemplo,excluir de culpaa quien carecede fonnaciónsuficienteparacomprenderla temáticaexpuestaen la obraquelee materialmente,o

A. DE 5OUSA,AphorismniInqaisitorum..1, Cap.21 De legentibusac retinentibasupadselibrosprohibitos, n.0’ 12-13, pág. 58: «Recitansmemrwiterlibrum prohibituní.quamvismalaintentione id faciar, non censeturlegereadetfectumincurrendicensuramcontralegenteslara...Nec similiter qui praecipir, suader,autquovisalio modoes] causa,ut aliquis legar librum prohi-bitum. aul qui illum audit legentem,sive auditionesuasil causa,ut aliquis legat, sive in lectio-nc continuetsivenon..,»; j. ALBEROHINI, Monuale Qualiflcororum... Cap. 32 De legentibusad retinentibaslibros prohibitos,n.0 II, pág. 198: «Sequiturseplimo. audientemsive sil causalectionissive non,excusan,quia verenon legir, etiamsi sit famuluset legat iussudomini, ‘ncu-mr, nisi gravi metuexcusawtur

A. DE SOUSA,AphorísmíInqai?Ñítorurn...1, Cap. 21 Dc legentihasoc relinentibusupadselibros prohibitos. n.’ 14. pág. 58; i. ALBERGHINI, ManualeQualificutoraní...Cap. 32 Delegentibasac retinentibus libros prohibitos, ~ 6, pág. 197, revisa los distintos criteriospro-puestos por la doctrinapara la estimaciónde la parvedad:pocaspalabras,hastadiez lineas,unapágina.

“ C. CARENA, Tracia/asde 0/ficio... 2, Tít. 10 De reíeníoribus libroruin prohibitorurn.& 1 De excotnmanioneRalbe Coenaelato in legentes,cte., libros haercticorurn, n.’ 10, pág.155: «Duotamenhoc loco examinandasunt. Primumestan parvitas,nateriaeexcusetab incur-su huiuscensure?In qua re <Jgolinus...negativamruetur sentenriam,ervuir legenteseriammini-manl partemdictorum librorum includi in nostrocanone.1-loe tamennon obstante,contrai-iumesí venus,er communiusa DD receprum.tales nimiruní legentesnon esseexcommunicatos,s~cuti nec brevissimotempore rerinentes... la iudicandaaurerríbac parvitate materiae,plurimumporestprudentis iudic¡s arbitnium, a iure tamenregularum...sempertamenin eadiiudicandaiudex anteoculossuoshabere debctpericulumcol legensseexposuir,namsi periculum sir nota-bili. excomrnunicatiosine dubio incurritur».

Page 19: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 25

no entiendeel idioma en queestáescrita;o parajustificar tambiéna quienactuaramovidoportemorreverencialo miedograve,comoseríael supues-to del criadoque, obligadopor suamo, le lee aéstelibros prohibidos.Sinembargo,puestoque la razónúltima de la prohibiciónes preservara losfielesdel contagioideológicotransmitidospor las obrasheréticas,se con-siderairrelevantequeel lector hayaprocedidode buenafe o movido pormalaintención,sin quepuedanexcusarsede suconductano ya los quelashanleído por simple, aunquemalsana,curiosidad,peroni siquieralos quelo hanhechocon un propósitoen principio tan encomiablecomopudieraserel de refutar sus perversasdoctrinas, u otro semejante49.Sobreestepunto en panicular,FranciscoPeñaprevienea los inquisidorescontralatesisquea él le parecepocoseguradeadmitirconfacilidad la excusade laposesiónde libros condenadosporla finalidadde rebartirlos;en suopinión,quienalegaraestajustificacióndeberáprobarlamásallá de cualquierdudarazonable50.

Carenareflexiona tambiénsobreestecasodel lector de obrasprohi-bidasquejustifica suactividad conel argumentode su deseode asumirladefensade la ortodoxia.Y, en la misma líneaquePeña,consideraque tallectorquedalibre de sospechasólocuandoel inquisidorencuentrepruebas,o al menosindiciosqueabonenrazonablementesudeclaración:por ejem-pío -——escribe—-—si junto a los libros condenadosaparecenescritossuyosenlos que, en efecto,tratade argumentaren contrade las tesiscontenidasenaquéllos.Peroinclusoen estesupuesto,el lectorqueha quedadoa salvodela sospechade herejíano se libera de la excomunión,y ha de serabsueltode ella, puesla Iii CoenaDomini prohibelaretencióny lecturaen términosabsolutosqueno admitenexcepciónalguna,ya que lo quecondenano es

~‘< A. DE SOUSA,AphorismiInqaisitorum...1, Cap.21 De legentibusocretinentibusapad

se libros prohibitos, 0.00 15-17, págs. 58-58v: «Faniulusqui metu gravi ab herosuo compelliturlegere Iibrum prohibituin,nonincurrit censuram;eatamenligatur si metustalis nonsit... Legenslibrutw prohibitumin eatamenlingua scriprumquaxnpenitus ignorat, nondicitur legere...Ceo-suraniBulIae incurrit qui Iegit librum in eaprohibitum quamvisnon dolo malo id faciat, sedexsolacuriositateautadconfutandosbaerericorumerrores...»;C. CARENA, TractatusdeOfficio...2, Tít. 10 De retentoribushbrorumprohibixorum& 8 De abiurotione¿sUsretentorihasiniangan-da, n.’ 44: «Si namqueinquisiti ex retentioneilla reddanrurtantum levirer suspecti,ut quiasintidiotaemaximein mnarerjisillis dequibustractantlibri iii... tunc ahiuraredebentdelevi. Si veroomninoignorantesessentita ut ignorentpenitus latinamlinguam illorum librorum,vel etiamnes-cirentlegere,tunc omitti porestornninoabiuratioquoniasncessaretiamin totum suspicio...».

N. DE EYMERICH, DirectoriumInquisitora,n...2, Cap.4, Comm.3, pág.93: «Tamet-si vero multis modis innocentiamsuarnostenderepossitqui libros vetitos repertusesthabere,cumtamennullo modotuebitursi dicatseeoshabereadconfutandum,contraquamsentiatCon-dissalvuserAlbertinus, quorumdoctrinahis locis ruta non est, quoniamut pauloanteamonul-mus snbanathemateomnibuspraecipiturnesinespeeialiPapaefacultatelibros vetitaelectionisretineantur,autlegantur...».

Page 20: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

26 Enrique Cacto

la conversióndelos lectoresal error,sino el peligro enque seponende serconvencidos,y a tal riesgosehan abandonado,haciendocasoomiso de la

prohibición,estoslectoresimprudentesSi.Desdeunamentalidadmuy pare-cida Simancashabíaescrito algunosafios antesquepecanmortalmentetodoslosque,movidosporunacuriosidaddepravada,se exponenal error,aunqueno caiganen él, porquequi amalpericulum, peribit in illo: et quitetigerirpicen, inquinabitur ab ea52.

Hay reconocidotambién en estamateriaun cierto margenparalaignorancia,en el sentidode considerarqueno incurre en excomuniónlapersonaqueno conocíasuobligaciónde abstenersedeesalectura,por noconstarlequeel autor fuera herejeo, sabiéndolo,por ignorarqueel librocontuvieraherejíao tratasede religión. Incluso se apreciacomoeximenteel desconocimientoqueproviniesede ignoranciacrasao supina, siemprequeno hubieramediadotemeridadinjustificable, como seríala de aquelquesiguieraleyendoaúndespuésde quealgúnpasajede laobrale hubie-ra suscitadovehementessospechasde la malicia de la misma53.

<‘ C. CARENA, Tractorasde Offcío... 2, Tít. 10 De retentoribaslihrora,n prohibítorurn& 5, De eoqui retinel librain haereticiut erroresconfutenn.« 28-35,pág. 158: «Breviterarbi-tror legentemvel retinentemlibrum haeretici.qui ex professohaeresirncontinervel dereligionerractet, si id faciat animo confuntandiillius errores,ob comniunebonum ReipublicaeChristia-naeidqueSanctoOfficio legitime conster,puta quia in pesquisirionedomusdum libri fuerintjnventi inventaeetiamfuerintscripturaeretinentisdictoslibros ir quibuseorumdogmnaraconfu-tabat,esseabomni haeresissuspicionei¡nmunem,acproindepuniendumquidemesse,quiasinelicentia erpropriaauctoritatedictoslibros retinuit, abstinendumtamenab omni torturaer abiu-ratione...Est etiambic absolvendusabexcominmnicationelata in BollaCr>enae,quia adquan-tumvis bonum finera libri baeriticorumretineantur.semperincuniitur excomrnunicatiodicrne.Bullae... Ratioautemhuiuscerei estgeneralitasBullaequaenon distinguit prohibetenim reten-tionemetlectionemabsoluteob periculumperversionis,aliquandoenim conrigitquod qui in fidefirmus estsaepecadatet laqueis.quosexistimabatpossedissolvere,comprehendatur...Necobs-tar si dicaturcnnonemilluir Bu]iaefundan superpraesumplionepericuíiperversionis,qunprn-esumptionecessante,etiamin aliquocasuparticularivideturdicendumquodetiamcessaredebe-at dispositiodicti canonis,ad eaquaenotat mulri recentioresapudP. Dianam... Quia opinioillorum recentiorunípotesthaberelocumubi lex sefundatin praesumptionedelicti, facti, secussí sefundatin periculodelicti... Addoego¡a aullocasoparticularicessarepraesumprionemperi-culi perversionis,quiaperseverantiain fide esrpeculiaredonumDei...».

J. DE SIMANCAS, Del Caiholicis insí/tutionibas.. Tít. 38 De libris, n.« 19. págs.288-289: «Sedquamvishaecita sint, quiesceretamennescitpravacuriositas.et Evaefilii ut bonumet malum sciant, libros haereticorumlegunt.Quasiveroin omni doctrinarumgenereinnumera-hiles lihri non extent,quorumlectione curiosi hominessatiarinon queant. lsti vero praeceptaPontificum contemnentes,vehementerpeccant,nain qui cos spernit,Christumspernit. Deindecommittuntsepericuloerroris impii, etqui amatpericulum..

A. DE SOUSA,Aphorisrnilnquisitorant..l, Cap.21 De legenribusacretinentibusapadse libros prohibitos, n.” 22-23, pág. 59: «Ut censuraBullaeCoenaeincurratur,requiriturquodquis scienterlegat.Undenonexcomínunicaturqui ignoranterlegit praedictoslibros, licer igno-rantiacrassaaur supinasit, nisi adsit ingeristenientas,ul esr vehemenssuspiciomalitiae libri..,

Page 21: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 27

Peroya quedóapuntadoqueno sólo incurreen delito el queleelibroscondenadosy prohibidos. Su sola tenencia,la denominada«retención»,aparecetipificadatambiéncomoconductaculpable,quelegitima parasos-pecharde laortodoxiade quieneslapractican.Porquelos libros quecom-batenla fe, másallá del dañoqueproducesu lecturaactual,encierranunpeligro latentequeperduramientrasexistanfísicamente,mientraspuedanserleídos, de maneraquesólo sudestruccióncompletamedianteel fuegopurificadorgarantizala total desactivacióndel letalefectoretardadoquela

54letraimpresalleva siempreconsigoDe ahíquela condenacontenidaen la Bula in CoenaDornini sepre-

dique no sólo de los lectoressino también,y en los mismostérminos,delos retenedoresconscientesde libros prohibidos,sobrequienessedesano—lía tambiénmi minuciosocasuismodoctrinalquedice muchode la impor-tanciaquelos autoresatribuíana la cuestión55.Incurrenasíen la conductacondenadapor la Bula, segúnopinióncomúnde los tratadistas,quienesensusCasastuvieronlibros condenadosy delecturaprohibida,estéo no com-pleta la obra, aunquesolamentequedeun par de folios, y tanto si los con-servanconintenciónde leerloscomosi lo hacenpor curiosidad,por orna-to, con afánde lucro, paravenderloso permutarlospor otros,e incluso siseguardanconunafinalidad tandistantede cualquierveleidadintelectualcomopuedeserla de los comerciantesquelos destinana envolverconsushojaslas mercancíasquedespachan56.

Legeoslibros in dictaBulla prohibitos,ignoransessehaereticosautdereligionetractare,quam-vis sciataurboreseorumhaereticosesse,sive e contrario,si sciatlibros haereticosesse,vel dereligionetractere,ignorar ramenauthoresessehaerericos,non excommunicatur , C. CARE-NA, Tractotusde Officio... 2, Tít. 10 De retentoribuslibroruin prohibirorutn & 1 De ascornmu-nicationeBullaeCoenaelota in legentes,etc., libros hoereticoram,n.0 8. pág. 155: «Tertiacon-ditio est ut scienterlegantur,retineantur,etc., undesufflcit adevadendamhanc censuram,velignorarehbrumessehaeretiel,‘tel etiamsi hocsciaturignorarequodhaeresimcontineat,‘tel dereligione tracter , J. ALBERGHINI, Monuole Qaalmficatorum... Cap.32 De legentibusocretinentibuslibros prohibitos, n.0 9, pág. 198: «Sequiturquinto ignoratiamnonmodo probabi-lem seetiamcrassanlelaffecraramexcutareabincursuhuiuscensurae,quia requiritururselen-ter legarur,rerineaturetc.,nisi accedererignorantiailla adtemeritaremmagnam,et vehementemsuspicionemhabuisset¡nalitiam¡ibid... Quodsi ignorerlibrum conrinerebaeresim,ve] deReli-gionetractare,etia¡nsi seneressehaeretici,non incurreret,quia utrumqueillorum requiritur..

54 Vid. Nora 12.> Porejemplo,A. DE SOUSA,Áphorismnilnquisitorani. .1,Cap.21 De legentibusoc rau-

neto/busapudse libro,s prohihitos,u.’ 26, pág. 59v.~ A. DE SOUSA,AphoristniJnquisiíorumí, Cap. 21 De lagent/busocret/nentibusapud

se libros prohibitos, n.’ 28, pág. 59v: «Retinenspraedictoslibros sive in propia sive in alienadomo,sive librum intelligat sive non, sivetorum retinealsive partem (dummodofolium unumtantum non sitj, siveetiamretineatur legat, sive solumcausacuriositatis,ornarus,ve] permutan-di eoscum aliis libris, seuur ea, quaevendit, librorum foliis obvolvat.exconussunicarionemBulIae incurrit , planteatambién,académicamente,el casolímite del renderoqueusalashojasdelibrosprohibidosparaenvolverlos productosquevendeC. CARENA, TractotasdeQificio. .2,

Page 22: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

28 Enrique Gacto

La parvedadde materiaque, como quedaindicado, no se tiene encuentaen estamateriaconrespectoal númerode páginasque se retienen,sí se contempla,sin embargo,en relaciónconel tiempo quedurela reten—ción del libro; así,quien lo mantuvieraen supoderconintencióndeentre-garlo en un cortoperíodo,en uno o dos días,por ejemplo,no estaríaafec-tadopor la In Coena Domini, incluso si después,por causasque no lefueran imputables,le resultaraimposibleentregarloa los inquisidoresy loconservarapor mástiempo57.

Porotraparte,estaentregaa los inquisidoreses laúnicaconductaquele estápermitidaaaquéla cuyasmanosllegael libro condenado.Aunquela primeradoctrinade la Inquisición medievalhabíaconsideradolícito yaúnrecomendablequeel lectorparticularquemaradepropiamanoel libroprohibido, sobre la basede la legislación canónicageneral58,los autoresmodernosnegarona los simplesfieles la legitimidadparadestruirlopor supropiaautoridad;demodoquesi alguien,al enterarsedequetieneen su casaunaobraprohibidala quemara,aunqueestareacciónle serviríaparalibrarsede la sospechade herejía,no leexonerabasin embargode la excomunión59.

Tít. 10 De retenroribus librorun, proh/bitorum& 1 DeexconmmunicationeBullaeCoenaalata inlegentes,etc., libros haereticoraro,ni 8, pág. 155; también1. ALBERGI{INI, ManualeQuolifi-catoruin... Cap. 32Delagentibusoc retinentibuslibrosprohibitos.ni 13., págs. 198-199.

A. DE SOUSA,Aphorisnmi Inquisitorum...1, Cap. 21 De legentibusocretinentibusapudse libros prohíbítos,n.« 29, pág. 59v: «Retínenslibruni ad brevetempos,ur unius aut duorumdierum spatium,dumniodonon rerineaturvoluntateabsolutaretinendi, licet posteamuteturve1quamdiunondaturcomnioditasdeferendiillum adInquisitores,nonexcommunicatur».Vid., ennota48 laoponióndeC. CARENA, básicamentecoincidente.

~< Repertor/atnInqaisitorumpravitatishaereticaein quo omnia quaead hoeresurncogni-tioma,n ac 5. Inquis/tionisforum pert/netcontinantur Correctionibusetannotatiot,ibasproc>tantissimorurnluorisconsultorun,Qaintillioni Mandosi/oc Perr/ Vendron,enidecoratumetauc-tutu. Venecia¡588. Vr Librt pág. 514: «...NuIlusdebertales libros scientersuscipereve? tenere;mio is adcuiusmanuspervenirer,debetstarimcos igne comburere,vel inquisitori seuepiscoporesignareut per ipsoscomburanrur,ut extradesuinmaTrinareet fide catbolica,damnamus...etquieunquehabueritaliquos libros reprobatosreneturcoscombureremfraoctodiespostquamadmanussuaspervenerint,ut habeturin quadamextravaganteJohannis22 quaeincipit «superilliusspecula ; N. DE EYMERICH, Director/am Inqaisiroruni... 2, GlossaArchidioconi superSextolibro Decretoliun,, Tít. De haereticisc. Quincwnque,ni ¡2, pág. 194: «ítem,qui libroshaereticorumsuscipiunt,dico suspectoset eis purgationcíindicedam,sí tamencosstatu des-truxeruntincendiovel alio modo,credoinnoxios iudicandos ; Ibiden,2. Quaesí.43, 9, Faro-vag. JoonnXXIII contraMagos,nagicasque saperstitiones, pág. 342. Praecipimuset man-damus quod nullus eorum libellos, seripturasquascumquede praefatis damnatiserroribusquicquamcontinentes,habereautrenere,vel in ipsisstuderepraesunsat,quin potius volumusetin virtute sanctaeobedientiaecuncrispraecipimus,quod quicwiquedeseripturis praefaris,vellibellis quicquamhabuerint,mfra octo dierunispatium ab huius,nodiedicti nostri notitia cuí-putandum,torumet in toto etrn qualibelsui parteaboJere,elcomburereleneantur;alioquinvolu-mus quod incurrantsententiamexcomiunicationisipso facro..

>‘ A. DE SOUSA,AphorismiInqais/íoru,n...l,Cap.21 Delegentibusac reti,,entibusapadse libros prohibiros, ni 30, pág. 60: «Qui librum haereticumant falsamdoctrinamcontinente

Page 23: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 29

Se buscabaconello, másalládel meroactode destrucciónde laobra,conseguirun doble efecto: activar las alarmas,medianteedictos quedifundieranentrelos fieles la noticia de su malignidad,lo quea su vezfacilitaba la localizacióny requisade nuevosejemplares,pero tambiénponeren marchalos mecanismosinvestigadoresquepermitieranrastrear,a travésdel interrogatoriode los sucesivosposeedoresdel libro, el itine-rarioseguidoporéstehastalocalizarla imprentaen quese editó o elpuntofronterizo por el que fue introducidoen España,extremoscuyo conoci-mientoresultabaimprescindibleparacorregirlas deficienciasquehabían

6t)hechoposiblesucirculación

Incursosen la condenafulminadacontra los lectoresy tenedoresdelibros prohibidosquedabantambién todos aquellosque, de unau otramanera,hubieranhechoposible su publicación.Entreestoscolaborado—

61

res,la doctrinadestaca,en primerlugar, a los amanuensese impresores

Inquisiroribusnon tradit, sedpropiaaurboriratecomburit,in exconnnunicationemincidit, suspec-rusjamendehaeresinonsit. Quandoauremliher traditur Inquisitoribus,interrogaredebentdefe-rentemundeillum habuerit.. .». De la mismaopinión eraFranciscoPEÑA,N. DE EYMFRICH,Director/am Inqaisitorum...2, Cap. 4, Comm. 3, pág. 91: «Praeterea,quamvisnonnullisvideaturpossequenilibelpropriaauctoritatelibros damnatoscomburere‘tel aliter perdereubi ad ipsumquocunquemodopervenerint,tutius tamenvidetur... ut cosad fidei iudicesdeferar...CeteruraegocrederenecessarioInquisitoribusessedeferendos,namin praefatorescriptoIulii III ita scrip-tum extat: Inquisitoribushaereticaeprov/taus in civitatibus in quibus libris huiasmod/ex/stunt,consignassedebeanureoliter et cuni effecua»;C. CARENA, TractatusdeOfflcio... 2, Tít, lO, Deratentoribuslibroramprohibitorum& 8 De abiurotioneistis retentoribusiniungendo,n.0’ 45-46,págs.159-160parecetitubear:«Si tamenstatim aclibros aliquos quis reperit sehabere,seusta-tim acad manussuas pervenium,illos combwit vel lacerat,tune quoniamomnis haeresiscessatpraesuniptio,cessarequoquedeberabiuratio...An autemsufficiat libros propriaauctoritatecom-burerevel necessariosmi Inquisitoribusconsignandi.disputantDD... Si tamenquis bonafide¡líos propriaauctoriratecombussisset,non ob hoc in haeresissuspicionemincidisset...nec In

excommunicationemBullaeCoenaeDomini ex Seortia,qui alios allegat...comprehenditur».Laobligacióndeentregarlos libros ala autoridadinquisitorialapareceformuladademanerainequí-vocaenla Reglo13 delÍndicedel 583: «... Yse manday prohibequeningunoporsu autoridadquite los taleserroresni rasgueni borreni quemelos libros, papeles,ni hojasdondesehallarensin queprimerosean manifestadosalosInquisidoresparaqueles constedeello y sehagaporsuordenlo queconvenga...»;es laReglo 11 del Indicede1632 y la 12 delde 1640.

60 N. DE EYMERICI-1, DirectoriumInqaisitorum... 2, Cap. 4, Comrn.3, pág. 91: «Monen-di tamensunt Inquisiroresut cumliber alicuiushaereticidamnatiillis, defertur,interrogentdefe-rentemunde illum habuerit,neforteeolibro fuerit male usus,aurabaliquo,qui timet prodimit-tatur...». Vid, en notaanterior,el parecidosentirdeSousa,y la alusión de la Regladel Indiceaquelos inquisidores,a la vista del libro, ordenaránlo queconvenga.

A. DE 5OUSA, Aphorisrni Inqaisiíorurn...1, Cap. 21 De legentibusoc retinentibusapudselibros prohibitos, n.0 31, pág. 60: «Qui taliterad impressionemlibrorum prohibitorumscienterconcurrunt,ut imprimentesdici possint,exconimunicanturtanquamimprimentes.Sivero imprimentesdic non possint,excommunicanturuf fautores...»;C. CARENA, Troctotasde Off/cio... 2, Tít. 10 De retentor/baslibrorumprohibitoram & 6 De transcribientibas,impri-unentibas, etc., huiasmodilibros, ni’ 36 y 39, págs.158-159. «Fa omahaquaedicta sunt dehaerericorumlibrorum retentoribus,locum haberet comprehendunt:Primo scriptoressimilium

Page 24: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

30 Enrique Godo

apropósitode los cualesFranciscoPeñarecuerdalaNovelajustinianeaquecastigabacon laamputaciónde la manoaquienestranscribieranlas obrasde los herejes,y la excomunióndecretadacontraellos por Honorio III en1216.No cabedudaninguna,concluye,de queéstahubierasido la penaque, si entonceshubieranexistido, habría correspondidotambiéna losimpresoresquienes,desdela invenciónde la imprenta,realizanla funciónde los antiguoscopistas;es más,aunquelas dosartestiendenal mismofin,la difusión de los escritos,la impresiónmecánicaesmuchomásdañina,encuanto produceunosefectosdivulgadoresde muchomayoralcance,que,de hecho,llega a hacerque los libros seaninmortales62.

Hoydía, concluye,las sancionesquecontemplaelderechocanónico,aunquemásllevaderas,deberánimponerseimplacablementesobreunosyotros, a no serqueel escribientequecopia un manuscritoseatan igno-ranteque no se enterede la calidadheréticade lo queestácopiando,loqueacontececonbastantefrecuencia,por ejemploen el casodel discipu—lo queescribelo que su maestrole dicta, teniéndolopor pensamientosbuenosy sanos,del criado quecopiael libro quesu señorle ordena,sinsaberqueestácondenadoo, sabiéndolo,movidopor el miedo,y del mer-cenario queescribepor precio, ignorantede queestácopiandodogmasvenenososo inclusocon conocimientode ello, si necesitael dinero. Y, portratarsede personassin mucha formación cultural, consideraquela pre-sunciónde ignoranciadebemantenersesiemprequeno constede manerafehacientesuconocimientosobrela materiade la queescriben:unamani-festacióndel in dubiopro reo bien poco frecuenteen las elucubraciones

librorum, nam et hosessede haeresisuspectoseodemmodoqne retentoresdocucrunt...ubiquodsi scientereostranscribunt,puniuntur uti fautoreshaereticorum...Quarto, idem quoquesenriendumde impressoribuslibrorum haereticorum,si scirentilios essehaerericos,ad quod etde poenisquibus tales impressorespuniendi sunt, vide Bullain Leonis X incipientem ExurgeDomina... aliamBullam Pu IV incipientemCain pro rnanere... et quodamDecretumEminen-tissimorumCardinaliumSupremorumInquisitorumemanatumdeanno 1543...».

N. DE EYMER¡CII, Directoriu,n Jnquisitorum... 2, Cap. 49, Comni. 17, pág. 119:«ítem,excommunicamusStarutaxioset scriptoresstatutorumipsorum.-Idemprorsussentiendumesthodiedeimpressoribuslibrorum,qui temporeHonorii III cuiusesthocrescriprumqui tloruitannoDomini 1216nondumprodierant,quiare verahac legecomprehenduntur;nam impresso-res in locumscriptorumantiquorumseulibrariorum substitutisunt, itaquedispositumin illis inbisetiamhabebitlocum... Rursus,quoniamotrorumquears in eumdemfinemrefertur,et paremeffectumhabetcensebunturitaqueeodemiure.., lmmo impresoriaaptioresrad libros evulgan-dosetreddendospropemoduminimortales...Et hodiesaluberrimalege in concilioTridentino...eaurumestnc sinesuperiorumecclesiaticorumlicentiaseufacultatatelibri imprimanturaut ven-darur...Sedquaecntpoenatranscribeníiumlibros haereticorumautdamnatoserrorescontinen-tes?Ohm lustiniausnovella quadam,constitutione42, dedepositioneAnthimi, poenamampu-tationis uniusmanusstatu,tin eosqui eiushaereticilibro scriberentin lime verba: Sciendoquiaampatotiomanas, his qai scripta eius scripserint, poeno crin Idemproculdubiodiclurus de¡mpressoribussi tuncextitissent».

Page 25: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 31

de los tratadistasde laépoca63.En todocaso,comoen tantosotrosaspec-tosde estamateria,serála serenaponderacióndel inquisidorprudentelaquedeterminaráel gradode culpabilidadquecabeimputara estoscoope-radoresde la herejía&l.

Quedabantambénafectosa las condenasdecretadascontralectores,retentorese impresoresotros cooperantesen la publicaciónde los libroscondenados,comolos quelos escondieranparaevitar suconfiscaciónporlos inquisidores,losqueproporcionaranlamateriaprimaparasu edición,los quepúblicamentedefendiesenel derechode libre expresiónde susautoreso los comerciantesque los introdujeranen paísescatólicosbur-landola vigilanciaaduanera65.

5. LA REPRESIÓNDE LOS DESOBEDIENTES

A) Excomunióny sospechadeherejía

La atribución al Santo Ofico de la competenciaparaentenderen

cuestionesrelacionadasconlacensurase fundamentaen la presunciónde

63 N. DE EYMERICH, Director/am Jnquisitorum... 2, Cap. 49, Comm. 17, pág. 119:

«Ceterum,in seriptore...vetitorum librorum scientiameorumoportet intervenire,ut talespoe-nassustineant:nam si seriptorest ignarus,qui penitus ignoretquod scmibit, quod saepecontin-git... item si lator... immunesessecrederem,quoniamignorantinihil imputatur...Verumtamen(ut plenius adhucel copiosiusdicam)deseriptorelibrorum prohibitorummultum referrearbitrorconsiderare,qualitertranscribatan sit discipulusqui magistrodictante,aut alio quovis modoiubente seu notantescribat,quaebonaet sanaessecrederet,item an sit famulusqui iubentedominolibros ‘tel librum seuquamlibetdamnatamscripturamautimpia dogmatascriberet,igno-ransqualiaeasint, aur contrasciens,sedmetunon audetdenuntiare.Item an pretio conductusscribat, nesciensse venenosadogmataseribere,aut contrasciens,item an aliquis sibi scienterscribatquaedamnataesseintelligit..

64 N. DEEYMERICI-1, Director/amInquisitorum... 2, Cap. 49, Comm. 17, pág. 119: «...

Nam lis considerationibushabitisprudensInquisitor iudicabitanscriptordehaeresisit suspee-tuserquosuspicionisgenerelaborer:ut promodoculpaeadabiurationemvel purgationencano~n’cam indicendam,aut ad alias poenasseupoenitentias,aut corporalesaut pecuniariasimpo-nendasprocederepossit».

A. DE SOUSA,AphorismiInquisitoram...1,Cap. 21 Dalegenribasoc retinentibusapudselibrosprohibitos,ni> 32-35, 41 y43, págs. 60-6l.«Authorlibriqui illum perseimprimi facit,exconimunicaturtamquamimprimenslibrum; secusveroessetsi tertius alius spensasfacereretimprimi mandarel...Defendentesdoctrinaliter,publice vel occultelibros praedictos,excommu-nicantur,nisi illud particularedefendatquod in illis catholicumest...Librum defenderecense-tur qui dicit non essecombustioneet prohibitionedignum.Defendereetiamest laudarelibrumul ab haereticocompositum,aut doetrinameius haereticam;secusvero si stylus ‘tel eloquentialaudetur...Defendentescorporaliter,id estopereet facto praedictoslibros,nead manosInqui-sitorum deveniant,exconimunicantur...Qui libroshaereticorumautpropterhaeresimaut falsamet suspectamdoctrinamprohibito adterrastideliumdeferunt,fautoreshaeritocurumsunt...Scri-benteslibros baereticosuf imprimantur aut divulgentur, vendentesad talen .scripturamve]

Page 26: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

32 Enrique Gaeta

quecualquiermanifestaciónde interéshacia las obrasque la Iglesia hacondenadoconstituyeun indiscutibleindicio de proclividadhaciala here-jía. Si bien ladoctrinadescartódesdeun principio la posibilidadde queellector o el tenedorde libros prohibidosfueraconsideradoherejeconvictopor sóloesedato66,semanifestóde maneracasiunánimepartidariade tra-tarlo como sospechosode herejía67. En principio, la tenenciade libros

impressionemchartaer atrarncntum,scienterlamen, fautores sunt haereticorum... »; N. DFEYEMERICH, D/rectoriam Inquisitoruin... 2, Cap. 49, Comm. 17, pág. 199: «Idem iudico deveredarjisnostri saeculi,seis de librorisus latoribusquos saepecontingit... libros vetitos clatndeferrein terrasfidelium: namhi fautoreshaereticorumproculdubiocensendebent

66 J,DE SIMANCAS, De Coiholicis institationibas Tít. 38 De libris, u.> 23. pág. 289:«Multi iurispeniti, nonadmodumperite aiunt: si libri baereticorumapudaliquemreperiantur,hocipso probatumcntillum haereticumesse,atqueadeou convictunlpuniri posse.In quomeaqui-demsenlentiabis erraní. Primnm, quodpracterlegesid gernisprobationisinducunt,quodnequeusquamrelatumnequeunquamreccptumesí. Deinde, quod ex easolapraesuniptionesive fictaprobationeputantChristianumho,ninenimpietatisdamnaniposse.quod legepontificia nomina-tin vetitum esí. . .»; N. DE EYMERICI-1, Diractorium fnqaisitorutn... 2, Cap.4, Como,. 3, pág.92: «Ex supradictispendetquaestiosubdifficilis, nao, cumsub anathemateinterdicaturnc quislibros vetitosrelineat,meuiroquacrituranqui contrafecerircensen debearhaereticus,vel debac-res’ saltemsuspectus...Ac pnimum. Archidiaconuset nonnulli alii.,. asseruntsufficereadcon-vincendumquempiamhaereticum,si libri damnataelectionis apud eum reperiantur;cossequi-tur... quidam alii, quorum plane sententiasimpliciter intellecia, ut propositaest, falsaesíetpenitus explodenda,cum nullo iure hoc caveatur,nequeratio patiatur,au ius, ut ex sola prae-sumplionedetanto cri,nine aliquis condemnetur ; J. ALEERCHINI, ManuoleQual,jicoto-ruin... Cap. 32 De legantibasoc retinentibaslibrosprobibitos,ni 19, pág. 201: «Et quantumadlibros haeresescontinentes,aliqui iunisconsulti non vulgarisnominis existimarunt huiusmnodiretentorem librorum haeresimcontinerttiumesse haerctictrm...>s.

.1. DE SIMANCAS, De Cotholic/s institution/bus...Tít. 38 De libris, ni 24, pág. 290:«Suntqui aiunt, suspectosesselíos, qui libros haereticorumhabent,quorumsentenriaprobabilisest.. .»; RepertoriamInqa/irito ruin... y. Libri, pág. 514: «Sedponequod quis non ediditneccom-posuil librum erroris vel erroneaconrinentem.sedtalen,librum ab haereticocomposilumsemen-tenrecepitet enmtenuil penesse, nunquidperhoc censebiturhaereticus<ve credeos?ct dicen-dum quod non, sedsurgit vehemenssuspitiohaeresiscontraeum,quia nullus debettaleslibrosscmentersusciperevel rende ; N. DE EYMFRICH, Director/am Inquisitoruin 2, Cap. 4,Comm. 3, pág. 93: «Sedaltercasusesínuncdiluendus,andvidelicetis qui retinetscienset volenslibrum vetirae lectionis abalio tamencompositum sit de haeresisuspeclushabendus.Pr suspee-tum essenullus duhitat, nam iam ohm id asseruitGuidoFuleodius,qui posteaClemens111 Papacreatusest : A. DF SOUSA,Aphor/s’ni Inquisitorunr..1, Cap. 21 De legentibusoc ret,nent¡-busupadselibros prohibitas, n.> 36, pág. 60v.«Legentes, rerinenres,impilmentesacquomodo-liber defendenreslibros haereticorumhaeresimcontinentesaur dereligionetractantes,vel aliosquOscumpquepropterhaeresimautsuspicionemillius prohibitos,deFide suspecticensenrur.erursuspectiabInquisitoribuspuniri possunt:non sunt tamenhaeriricí ; C. CARENA, TroctotusdeOfficio... 2, Tít. lO De rententoribaslibrorum proh/bitoram, & 3 An retinenslibros domnatossithabandaspro haareti&~ «el tantuinpro saspectodehoeres/,ni’ 22-24, pág. 157: «Loquendo delibris haeresescontinentibusnondefueruntrnagninominis lusrieonsultiqul volucrunttalemreten-toremhabenduo,esseprohaeretico,ira namquedocuerunt...Verumhaceopinio omninofalsaesí,tales eni,n retentoreshorumlibrorum vere ex hoesolo non iudicanrurhaeretici,lice vere sint dehaeresistspecri... earnqueob eausamin eosuti de haeresisuspectosinquini, atqueita tenueruntalios referentes ; J. ALEERGHINI.Monuale Quolmficatoramn...Cap. 32 De legentibusoc reti-nenribrs librosproIni bitas,w.> 20, pág. 202: «Sedcontrariasententiaprobabiliorerveniortenenda

Page 27: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 33

haríapruebabastantede la herejíade su poseedorsólo en el casode queéstefuerael autorde los mismosy la obracontuvieraherejíasexplícitas,o trataracontodoempeñode impugnarverdadesdefinidaspor la Iglesia68.Pero,engeneral,se admitióque lacuestióneralo suficientementedifusacomo parano admitir la formulaciónde principios generales,por lo queterminó imponiéndoseel criterio de quedeberíaser resueltacasuística--mentepor el prudentecriterio de los inquisidores,quienesdecidiríanencadacasoa la vista de las circunstanciasdel mismo.Porqueno tendríasentido,escribeCarena,aplicarrígidamenteel principio de quehay queconsiderarherejea quienretienelibros escritosporél mismosi se tratadeun hombregeneralmentereputadopor personacatólicay pía que se atre-ve atratarde puntososcurosy difíciles de religión sin tenerla preparaciónadecuada,e incurreenerroresmáspor faltade preparaciónintelectualquepor propósitode combatirla doctrinade la Iglesia69.

est, quod talesdetentoreshorum librorum cx hocsolo non iudicantorhaeretiel,hectverissimedehaeresisint suspecíl.-

» i. DE SIMANCAS, De Catholicis institutionibus...Tít. 38 De libris, a.> 25, pág. 290:«Caeteruinlibris haeresumconvincipossunteorumauthores,et plenam adversuseosprobatio-nemfaciunt, si modoplaneconstiteritabeiscompositosesse.Necenim minushaereticisunt quihaeresesdicuní, guam gui easscribunt: imo deliberationemaiori libri seribunturquamverbaemirtantur , J. DE SIMANCAS, TheoriceetPraxishoereseos,sive Ench/ridion lad,cumvio-íatoeReligionh. Venecia1573, Tít. 39De libris elseriplis,n.>’ 1-2, págs.57-57v:«Non soltareonfessionibusac testibusPromotor fiscalis reumconvicerepotest,verumetiamlibris et scrip-lis, nam si guis haeresesseriptis suisasserat,easguelibris defendat,non minushaereticusperti-nax estquamsi verbiscasprotulerir. Quimctiamtantopertinaciorvideri poteritquantomaiorecum deliberationeseriberequamloqui solemus Fi in eaquidem speciedefendipotestopinioquonrndamiuris peritorum,nc sIullasil el absurda;aiuntenim si libri haerasumraparianwrapudaliquem,hoc ipso probariplene illum haercticumcsse: hoeinquam,locum haberepoterit, cumlibri composirisuntabeoapudqueminveniuntur , J.DF ROJAS,Singalarialuris infavoreinE/dei haeresisqaedetesrationain,Venecia,1583, Sing. 24, n.>’ 1-2, pág. 96: «Libri haeretico-mm sí apud aliqucmsunt reperti,tanquamhaereticusille hoc ipsopunitur. Et hocvidetursuffi-cciv ad plenam probationempropterenornútatemcriminis... quorumdocíorumopinio ínteIIi-gendaest, guandolibri haereticorumcompositi foeruníab bis apud quos fuetuntinventi...»;N.DE EYMFRICH, Director/am Inquisitorutn...2, Cap. 4, Comm. 3, pág. 92: «... Horum lamensentenriatune veracHI cum constilcr¡t eum apudquemliber reprobataelectionis reperitureun-dem librum composuisse.. .namhoc casuverehaereticusputandusesset,cummaiori delibera-tione librí seribanturerroneiguamverbahaereticaemittantur...>~;A. DF SoUSA,Aphorisrnilnquisixorarn...1, Cap. 21 De legant/busoc retinentibusapudse libros prohibitos, n.> 38, pág.60v: «Retinenslibrum haereticuma seeditum haereticusreputanturcl ut haereticuspunitur, nisiallegetcausamipsumacriminehaeresisexcusantem»;C. CARENA, Troctatusde Olficio... 2,Tít. It) De ratentoribuslibro ramprohibitoruin, & 3 Anret/nenslibrosdarnnotossir habandasprohoereticoval tonrunpro suspecrode haeresí,n.> 24, pág. 157: «Si quis tamenpenesselibrumhabereta secompositumin quoex professohaeresesessentpositaeel Catholicae ventarestotoconatuimpugnatae,certe tausun haereticusessetcondemnandus a.

C. CARENA, Iracrolus de Officio... 2., Tít. .10 Dc retentoribaslibroruin prohibñorz¿m,& 3 Anrctinens librosdamnotossit habandaspro hoerericoval tantuinpro suspactoda hoaresi,n.>’ 24-25,pág 157: «Hacetamenlimitanda sunt in eogui non ex propositosedquasipertran-sennamscripsil. haeresio,:praesumiturenim taushoeex ignoranriapotiusscripsisse,praesertim

Page 28: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

34 Enrique Geicto

Sólo la sagacidaddel inquisidor, afirma Peña,podrá discernir si lasospechaquenacecomo consecuenciade la retenciónde libros prohibi-dos es leve, grave,o violenta, una vez quehayaconsideradolacondiciónde la personay la naturalezade aquéllos.Porqueaunquequien guardaestasobrases siempresospechoso,cuandose tratade un hombreinculto,del queno cabedudaque es incapazde comprenderlo queestoslibrosdicen,o ni siquierade leerlos,parececlaro que no podrá sersospechosomásquede unaforma muy leve70.E inclusopudieraocurrirqueno hubie-ra lugar ni siquieraa estegrado mínimo de sospecha,y queprevalecierala presunciónde inocenciade aquel en cuyo poder se encontraronloslibros: piénsese,dice,enquien hubierarecibidounaherenciay, entreotrosbienes.llevaraa sucasacajaso fardosconteniendolibros heréticosquesele encuentraantesde que hubieraprocedidoa desempaquetarlos.Algoparecidohabríaquedecirsi el poseedorde los libros fuerahombrede pro-badísimacatolicidad, a salvo de todamalicia71. O si fueran libros que,

sí res eral.diflicilis et obscuraci ips habebaturconjmuni opinionevir Carbolicus,erpius... Atvenuscsr hoc esscIudici arbirrariomconsideratisomnibuscircunsrantiis...»; J. DE SIMAN-CAS, De Cathohcisinstitationibas Tít 38 Da Ubris, ni> 24, pág. 290: «Egoveroplurimumarbitrir iudicuo, tribuenduo,censeo:nao, ex pcrsonarumer librorum qualitate,aliisquecireuns-tantiis, causacognita, iudiees in unaquaquespcciemelius statoerepotcrunt...’>; 1. DL SIMAN-CAS, Enchirid/on... Tít. 39 Del/br/setscriptis. n.> 4, pág. 58: «Si libri hacreticoruinreperti fue-ninr apud quempiam,ex illius er librorum qualirate,aliisquecircunstantiis.vel cnt vehementersuspeetusvel levitervel nc suspeerusquidem;id entín arbitrio iudicumrelinqucndumest... »: A.DE SOIJSA. Aphorismi lnqa/sitoruní...1, Cap. 21 Dc legentibasoc retinen/ibasopudse librosprohibitos, n.> 37, pág. 60v: «SuspiciocontraFidem in praedicriscnt vehcn,cnsvel levis. arren-ta personanimer librorumqualitate,eraliis circunstantiisoccunreniibus

N. DE EYMERICH, Director/am Inqu/s/íorum... 2, Cap. 4, Como,. 3, pág. 93: «Anautcmhacesuspiciosi levis, vehemens,aut violenta, non esía Papa cxprcssum.Zanchinus...RcpentoriumerUmbentus...vehemenleo,suspicionemex retentionedan,natorumlibroruni oririassenueruní.Ceterumvenusest, causacognita, hoc est, habitaralione pcnsonarumcf libronumprudentemlnquisiíoremnimaid oprwtere,an hacesuspiciolevis, gravisseuvehemeusautviolen-ta sir. Nam quid si retiíicnstales libros penitusesí imperitus,qui eosnec intelligar ncc legereseiat,dicesnc cunl vehementersuspeetus?Non plane. Quarein hacreuf in cererisiudicio opusestct crnsiho peritorum.. .

N. DF EYMFRICH, 1)/rector/uníInqais/toruin 2, Cap. 4, Comm. 3, pág. 93: «... Nao,fien quandoquepotesrub absqueulla haeresissuspicione libri dao,natipenesaliquemreperiripossinr,uf de imperitoproximedierumesí. Quodchao, loeumhaberepotest in eoqui cum hae-reditafevel mercibusaccepitocelusosncc adhucexolvir.., aur si is gui retinenetvir essel.pro-barissimusaguoprocul ornnismalidaabesseputaretur.sicurderefurto sublataseripsit Haldus...eaenim repertaapud hominesbonae famaequi non smf soliti furari, non facil ers pracsumitures . En el mismosentido, recogiendoel supuesto del heredero pocodiligente,C. CARE-NA, Tractotu,sde Officio... 2, Tít. lO De retentor/bus1/brorain prohibitoruin & 4Anhoecsas-pie/osélevisval uehemans.n.> 27, pág. 157: «Si tandcmlibri lvi sintrepertipeneshaeredemguinondumomnesangulosdomushacredilariaelustraverir. utiquc tahis nullam contrahethaeresissusp¡cíoaern... ita ut gualdassuspicionisintelligatur arbitrio iudicantium remissa»;tambiéni.ALEFROH INI, ManualeQaalificatoru,n... Cap. 32 Dc legentibusocretinentibus libros

1,rohi-hitos, u.> 24, pag. 203.

Page 29: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 35

aunqueescritospor herejes,no contienennadacontrala fe, o no tratansiquierade ella, sino queversansobreartesprofanas,como la gramáticao Ja medicina72.

FranciscoPeñaconsideratambiénqueen estepunto de la gravedadde las conductasdebentenerseen cuentaalgunasotrascircunstanciasquevanmásallá de las mencionadasreferenciasa la calidadde la personayde las obras;convienevalorar,ademásde ellas, si el queha incurrido enestedelito leyó pocoo mucho,silo hizo irreflexivamente,si unasolavezo sí varias, si sólo un libro o más de uno, si cuandofue amonestadooreprendidoreaccionódócilmentea la advertencia,si en cuantocompren-dió queel libro erade lecturadañosalo presentórápidamentea los inqui—sidores,si pidió con humildadserabsueltoy, en fin, si observócomporta-mientosde este tipo, conductasindicativas todasellas de una docilidadpropiade pechoscristianosy obedientes,queprácticamenteliberan todasospechade herejía,o la debilitanmucho23.

Pero si el que leyereel libro lo hiciera conscientemente,despuésdehabersido advertidode su calidadde prohibido,si lo leyereentero,o ensu mayorparte, o si leyeramás de uno, si desoyeralas advertenciasquese le hicieransobrelo peligrosode su comportamiento,o no lo entregaraa los inquisidoresni solicitase absolución,habríaindicios más que sufi-cientesparaconsideraral lector vehementementesospechosode compor-

-74tamientoherético

Y másfuertetodavíaseriala sospechaquerecaesobreel lector apa—síonado,que repasael mismo libro unay muchasveces,o variasvecesmuchoslibros, que los lee todoscon afición desordenada,sin preocu-parsede las advertenciasque sobree] particularse le hagany sin mos-trar inquietud algunapor procurarsela absolución,y lleva a caboges-tiones encaminadasa encontrarmás obrasde la misma naturaleza,odiscute y argumentacon calor defendiendoque los libros no se debenprohibir ni quemar;la sospecha,en casoscomo éste,no puedesermásgrave.

72 N. DE EYMERICH, Director/am fnquísitorum...2, Cap.4, Como,.3, pág. 93: «...

vel etiam si talesessentlibri qui licet ab haereficisessentconscripti,nihil tamencontrafidemcontinerenf,sedtantumquacad grammaticam,medicinam,vel similes profanasartesspecta-rer».Las Reglasde losIndicespermitieronla posesióny lecturadelos libros escritospor here-jes queno tratarandc religión, sino «dehistoria y de otrasfacultades»aunque,esosí, debíanestarexaminadosy corregidospor el SantoOficio (Reglo 3,~ dc los Indicesde 1583, y 1640,y 2.adel dc 1632).

N. DE EYMERICH, Directoria», Inquisitoram... 2, Cap. 4, Comm. 3, pág. 93; C.CARENA sigue,casi literalmente,el dictamen dePEÑA: TractotusdeOfflcío... 2, Tít. lO Deretentoribus librora», proh/bitorum & 4 Anhaecsuspiciosit levis val vahemens,n.> 25, pág.157.

>‘ N. DF FYMERICÍ-I, Director/aminquisitoruin... 2, Cap.4, Comm. 3, pág. 93.

Page 30: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

36 Enrique Gocto

B) La cuestiónde la tortura

Desdeun puntode vistaquetiene muchode ejercicio de teoricismoescolástico,los autoresse plantearonla cuestiónde si los inquisidorespuedenlegítimamente,paraconseguirque los lectoresy poseedoresdelibros prohibidosconfiesenel delito de herejía,someterlosal tormento.Ninguno de ellos descartapor completotal posibilidadaunquediscrepansobrelas circunstanciasquedebenconcurrir parallegar aestetrámite.Enlo quesícoincidentodoses en considerarla importanciaquetieneenestepunto,unavez más, la calidadde las personas76,en el sentidode queelhallazgode un libro prohibidoen posesiónde un hombrede buenafamaqueno hubieradadohastaentoncesmotivo de sospechaen materiadeherejía,o de un idiota incapazde entenderlo quecontiene,no seríasufi-cienteindicio paradecretarel tormento,aunqueprocederíaordenarlosi elposeedorfuerade mala vida y condición”.

Carenaejemplificael recursoa la tortura en el supuestoarquetípicode la personadoctaen cuyo poderse encuentranlibros de herejías,algu-nos de los cualessólo se los ha podido procurarmediantecostosasdili-genciasque evidencianun gran interés por encontrarlos,haciéndoselostraer clandestinamente,por ejemplo,desdepaíseslejanos,a la que se lepruebaademásquelos tieneen su poderdesdehacemuchotiempo y quelos lee con regularidad.En un casocomo éste,de suma sospecha,losinquisidoresdebenpasarsin ningunadudaa la tortura,enel transcursodela cual deberánpreguntarleal reo si ha creído los erroresqueesoslibros

~‘ N. DF EYMERICI-l, Director/am Inqaisilorain... 2, Cap. 4, Como,. 3. pág. 93; C.CARENA, Iractatasde 0ff¡cío... 2 Tít. jODe retentoríbuslibrorampro/iibitoram, & 4 AahacesuspiciosU levisve1vehe,nens,n.> 25, pág. 157, le siguetambiénaquícon fidelidad:«Si vero stu-diosepenesseretinueritve1 legerittotum, aurpluries,si inquiratunde laleslibros haberepossitcfex longinguisregionibussibi curarasporrari, ceñetalis cntdevehemenrisuspectus..

N. DE FYMERICH. Director/ata Inquis//oruta... 3, Quacst.Sí. Comm. líO, pág. .599:«Libri verohaeretieorumapudaliqucín reperti an indieiuo,faciarad torturan,,cx qualital.epersanarumpenesguam reperiurnur,pcnsandumerit : A. l)E SOUSA, Aphor/smilaqa/sitoruin...Cap. 21 De legeatibusoc retinantibasapudse1/brosproh/bU/os, ‘,,> 42, pág. 61.«Si propler lee-tionem,retentionem,defensionemnc irnpressioncrnlibrorum haercticorum,addidscircunstantiis,oriarurvehemenspraesumptiohacresis,adhiberopotestlorturaad indagandamvcritateni».

~ C. CARENA. Tracto/asdeOjftcio... 2. Tít, lO De re/entorib,,sí/brora,nprohibitorma, &7 De torturo haiasmod/reten/oribasdando,n.>~ 40-41, págs.¡59: «DisputantDD a,, solaretenfiolibni prohibiti sir suffucicnsindiciuo, adtorquendumretentoreo,,in quareeommuntsnosfron,mtra-ditio fuif unasolaretentio in hominebonaefamaenon faciarcontraipsum indiciumad rorturam..,In homineauteo,malaevitae, mnaximeconcurrenribusaliquibusadminisculisnulli dubiumestquindieta rerentiolibronjm faciar suff¡ciensindieium ad eumtorquendumsupercomplicibus,creduli-Latecontenforumin dictis libris eranaliosdierashaeresesdoeuerit...In casutamenin quo ex reten-tiorve librorumqrris reddcretursuspeetustaiflum de levi, ve1quia libri repertísin penesidiotarn, velhominemoptimaefamae...tune regulariferabstincndumpurarema fotura..

Page 31: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 3,7

contienen,e interrogarletambiénsobrela identidadde los cómplicesquese los hanproporcionadoy acercade las actividadesde proselitismoque

78hayapodidodesarrollarenseñandoa otraspersonaslas doctrinaerróneas

Se admitetambiénsin discusiónla convenienciade sometera tortu—ra a la personaquetengaen supoderlibros queno expresenelnombredesuautor,dondeseexpongandoctrinaheréticas,y convienequeenel trans-cursode suadministraciónel interrogatoriose centreen averiguarla iden-tididadde aquél;si el reo resistierala pruebasin aclararlo,seaplicarálegí-tamentela presunciónde que han sido escritos por él mismo y, enconsecuencia,el retenedorserácondenadocomo hereje’9.

Juntoa la condición de las personas,vuelve a recordarse,hay queotorgarrelevanciatambién a la naturalezade los libros queel reo hayaleído o retenidoporque,porejemplo,la lecturao posesiónde aquellosquetratan de supersticioneso de sortilegiosamatoriosno hereticaleshacensurgirsólo unasospechaleve de herejía,queno bastapararecurriral tor-mento80mientrasque,por el contrario,el quelee,guardao comerciaconlibros de herejes,de nigromantes,o quecontienenprácticasqueentrañenpactoexplicito con el demonio,con fórmulasde apostasía,etc., acreditaméritos suficientesparasertorturadosobrela intencióny la creenciaenlas cosascontenidasen dichoslibros, y sobreel usoqueha hechode talesconocimientos81.

~> C. CARENA, Tractotusde Officio... 2. Tít. 10 Da retentoribus libro,-umprohibitoruin& 8 Deabiarationeistis retentoribusin/angenda,ni 44, pág. 159: «Si veroinquisiti, primoqui-dem loco hominessint docti; secundo,libri baeresescontineant:tedio, si eosdiutissimeretine-rint et legerintaccum diligentia ex longinquisregionibusconquisitosad setransportancurave-rint, quaesunt praecipuaconsiderandain hac materia,tune,previa tontura,supercredulitateetintentione propositionumhaereticalium,supercomplicibus a guibus libros habuerunt,quibusmediantibussuperusu dictarumpropositionum,an aliquoseadocuerint...si in easenongra-vení, adhueeogendisuntababiurationemde vehementi...».

~‘> C. CARFNA, T,roctatusde0ff cio... 2,TII. 10 De relentoribas íibrormn prohibiíorum,& 7 De torturo huius,nodiretantor/bus dando,n.> 42, pág. 159: «Si tamenpenesaliquemrepe-riretur liber haereticorumsineauctorisnomine, tune licite possetinterrogan retentorde auctorein tortura, er si in tonturapersisfensauctoremnonnominarer,tunehabereturipseproauctoredicrilibri, el siccondemnareturuf haereficus...>7.

C. CARFNA, Troctotasde Offlc/o... 2,Tít. lO Da retentor/buslibrorutnprohibitorain,& 7 Da torturo haiusmodiretentor/busdando, n.> 42, pág. 159: «In easutamenin quoex reten-rione librorum quis redderetursuspectustantum de levi... quia libri damnaricontineanttan-rummodosortilegiaad amoren,non haereticalia(quocasislevemtantum suspieioneminducuntin retentore)tuneregulariterabstinendumputarematonturasuperintentionecf eredulitate...».

<‘ C. CARENA, Tractatasda Offlcio... 2,Tit. 10 De rarantoribuslibrora», prohibitoruin,& 7 De torturo ha iusmodi retentor/busdando. n.> 43, pág. 159: «Tandempro complementohuius quaesrionisadvertendum...quod ob solam retenrioncmlibrorum haereticorum,negro-inanticoruta,vel similium scripturatumcontincntiumhaeresim,vel apostasiama fide manifes-tam, solel retentor torqueni superintentione. ercredulirate contentorumin dictis seripturis,ersuperusucf complicibus...Er eaquaehoeloco dietasuntdetorturaretentoribuslibrorum danda,

Page 32: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

38 Enrique Godo

C) Lassanciones

Apartede lapenaespiritualdeexcomunión,contenidaenla in CoenaDomini y en los Indices inquisitoriales,quedeterminanla necesidaddequeel reo, sospechosode herejía,se reconcilie conla Iglesiamediantelaabjuraciónde levi o de vehementi,segúnlos casos82,los tratadistasse mos-traronpartidariosde encomendaral arbitrio de losjuecesla determinaciónde las sancionesquedebenaplicarsea lectores,retentoresy a las restan-tescategoríasde personasquedesobedecenla normativasobrelibros con—denadosy prohibidos83.

Así, Simancasrecurreal precedentede la legislación bajoimperialcuandodefiendela legitimidadqueasisteal podercivil paraseguirimpo—niendola penade muerte84.Por otra parteSousa,sobreel presupuestodeque las viejas penasdel DerechoRomanohacetiempoquehandejadodeaplicarseen laprácticainquisitoriaf5, se muestrapartidariodeencomendar

proporrionalitenaplicandasunr etiamlegentibus,seribenribuser transporuntibusdietos libros,considenarisramenin hoc omnibuscircunstanriiset qualitatepersonarum>.

>2 C. CARENA, Troctotusda O/ficio... 2,Tít. 10 De retentoribus librora»,prchibitoram,&

8 De obiuratione istis reten/cribas/n/anganda,j’,>’ 44-49, págs. 159-160: «Quoniam(ul supradixi) rerentrreslibrorum haererieorumsunt de haenesisuspecti,,nodo ]evitei; modovehementer,ideo istis,etiampromodoetgradususpicionis,qualitasergradusabiurarionisiniungendusest,..».

>~ N. DE FYMFRICI-l, Director/amIaqu/s/torani 2, Cap. 4, Cr,n,nj. 3, pág. 93: «Haceigirur prudentererdiligenter investigabunrInguisitoresut iuxta unumguemquesuspicionis gra-dum. aut abiurare,aur purgarecompcllanf legenres,ceterasguesalutarespoenitentiasiniunganf,nune minoresnunc maiorespro varia sr’spieionis cf parran delieti qualitate , C. CARENA,Tractotasda Offic/o... 2,Tít. lO De retentoribaslibroramprohibitorain, & 8 De ab/aro//caeistisretentoribusiniangendo,n.>’ 47-49, pág. 160. «Similiter si in libris damnalispenesaliquosreper-ns non adsunfpropositioneshaereticaenec ad haeresio,speerantessivedirectesive indirecte.sedtantummodoin cisreperiunturproposirionestemerariasef scandalosae,puniri debenttalesreten-torespoenisarbitrariis, non tamenabiurare...Fr quanvisinquisiri aliquandonegentse libros bac-reficorum in eorumdomibusvel cubiculis repertoslegisse,vel ibi adfuisseneganfesconstanteraffirmant ibi dictoslibros appositosfuisseab eoruminimicis, artainensi hacenon probcnr,cu,ntamenteneantur...en rorti superulteniori ventare,ere.. intentionecf complicibus,non segravant,cogendi nihilominus essentabiuraresaltem de levi, ob praesumptionemcontra líos miliratemquod dietoslibros legenint...Tandetain bac materiasempercum casusoccurrctIria anteoculossunt habenda.Primo,qualiraspersonaepenesquamlibri repeniuntur;secundo,qualitas libroruinrepertorum;renio, diutuntitas retentionis,ur ex bis qualitassuspicionispossit apparere...».

>~ Vid, nota2; J.DE SIMANCAS, De Cathclicis institurionibus...Tít. 38 De libris, n.> 27,págs.290-29]: «Nobis vero, gui scntenf¡amsanguinisferre non possumus,magnoargumentoessedcbenfsuprascriptaeleges,ut seveniusin cosaniniadvertamus,qui dolo malo haeneticorumlibros occulfant.Quodsi hi qui famosumlibellum repcniuntet non illum sfatimsupprimunfcapi-tali sentenniadamnatur:guantoacerbiuspunicndi sunf gui libros hacreticorumservant,praeser-tim Lutheranorumk.

A. DE SOUSA,Aphorismi Inqaisitorain... 1, Cap. 21 De lcgent/busoc retincatibusopud se libros prohibitos, o.> 49, pág. ólv.«Aliae poenaequaecontra legentes,retinentesel oceultanteslibros psohibitosstatutac suní iii tuse,non sisuslo praxi Inguisitionis

Page 33: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 39

la sanciónalos obisposy, enEspañaconcretamente,a losinquisidores,quehanasumidolas competenciasde aquéllosen lo atinentea la defensadela fe; unosy otros deberánhacerusode la mayor severidaden estamate-ria, de maneraespecialcuandolos libros leídoso retenidostratende artes,adivinatoriasy supersticionesque impliquen cualquiertipo de actividadrelacionadacon cultos satánicos86.Además,aconsejaa los inquisidoresqueasumanunaactividadpreventivafrente a los editorespoco escrupu-losos,adoptandomedidascomolas de imponera los impresoresde librosy folletos querocentemasrelacionadosconla religión y quehayanvistola luz sin licenciasde la autoridadeclesiástica,las penasde confiscaciónde todoslos ejemplares,quedebenserquemados,multasproporcionadasala maliciade los impresosy privaciónde la licenciade imprimir por unperiodo mínimo de un año. En penaspecuniariasincurren también lostipógrafosquehayanparticipadoen lapreparacióndel libro8.

De la mismaopiniónparticipaFranciscoPeña,quienadmitelaposi-bililidad de queel reo del delito de lecturao tenenciapuedasersometidoala purgación,comomedio de pruebaqueatestigliesucatolicismo,aunquepareceinclinarsepor la convenienciade imponerpenitencias,ademásde laabjuración,oraciones,ayunosy peregrinaciones88.Respectode los impre-soresy copistas,consideraque, comofautoresde herejesque son, se hanhechomerecedoresde penasarbitrarias,quelos inquisidoresdeterminarándiscrecionalmente89.Penascondignasconla culpa,queesmayorquela de

» vid, nora33; A. DE SOUSA,Aphor/sm/Inqu/s/torum... 1, Cap. 21 De legentibusoc

retinentibusopudselibrosprohibítos, nos51 y 54, págs.62-62v:«Legenfesaunretinenteslibrosin quibus daemonumresponsacontinenturquaefsunr in imaginibus, annulis, speculis,phialis,aut rebusquibuscumque,exeommunicanruripso facto cf gravibuspoenisplectentur...Legentescf retinenteslibrosastrologiaeiudiciariaeer alios qui defuturiscontigenribus,fortuitisvecasibusel liberis tnactanr,ab Inquisitoribusel Ordinariispuniuntur.. .

A. DF SOUSA, Aphorism/Jnqu/sitoram... 1, Cap. 21 Da lageatibusoc retinentibusapudselibros prohibitos,n.> 50, pág. 61v: «Impressores,qui absqueapprobationeSuperiorumlibrum aliquemvel aliam guamcumquescripfuram imprimere seuimprimi facerepnaesumunt,excommunicanrur,impressoslibros amirtunrur comburantur,per annumcontinuumexercitioimpressionispnivanturerpoenaaliquapecuniariaeis imponitur».

» vid. Nota64: N. DE FYMER1CH,Director/amInquis/toram...2, Cap. 4,Comm.3, págs.93-94: «1am guapoenasmiplectendibreviterestdicendum.Fr iurequidemcivili ultimo supplicioaffici ubentur... Sedhaec sevenirasatribunali inquisifionis longeabesr,cum poenamsanguinisnon irrogel. Guido Fulcodioet archidiaconus...purgationemtalibus indicendamadmonear,guaminterdumex causaimponi seu indici possenon ambigerem.Hoe sit certum,poenitentiamesseimponendamnuneaerioremaliasverolcviorem proqualitateermododelicti erdelinquentium.Nosaliquandopostabiurationemiciunia,orationeserperegrinationesimponi vidimus...».

» Vid. Nota 62; N. DF FYMERICH, D/rectoriu,n lnqa/sitorwn... 2, Cap.49, Conim. 17,pág. 119: «Sedquaeefflt poenarrascribentiumlibros haereticorumaun damnatoserroresconti-nentes?Ohm lustinianus novella quadam,constilurione42 de depositioneAnthimi, poenamampufafionisunius mnanussfatuit in cosgui ciushaeretieilibros scribcrentlii haceverba:sc/en--do quia aiaputatiomanas,bisqu/ scripla e/asscripscrint,poenoer/t. Idemproculdubiodicturus

Page 34: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

40 Enriqae Gacto

los editoresde obras condenadas,correspondena quienesfalsean lasSagradasEscriturasy los tratadosde los SantosPadres,paraconfundir

90maliciosamentey por sorpresala buenafe de los lectorescatólicos

Carenaabundatambién en estamisma opinión, precisandoque laespecificaciónde las penascorrespondientesa los que leen o retienenlibros heréticosesasuntoquedebequedarencomendadoal arbitrio inqui-sitorial, sin perjuiciode sugeriralgunasdirectricesorientadoras;porejem-pío, si el quecontravienela prohibiciónde leer es clérigo regular,propo-ne comosancionesaconsejableslasde privaciónde voz activay pasivaensucomunidady de la facultadde predicar,suspensiónu divinis y un régi-mende ayunosy penitenciasfísicasy espiritualesacomodadoa la grave--dadde su pecado.Paralos seglaresrecomienda,junto a parecidaspeni—tenciassaludables(ayuno,oracióny lecturaspiadosas),la de destierroportiempodiscrecional91.

Másduraspenas,comoes natural,aconsejaladoctrinaimponera losquecomerciancon libros prohibidosy por afánde lucro, los introducendentro de nuestrasfronteras,dandoocasiónasí aque los fieles católicos

de impressoribussi tuneextitissent.Sed hace sevenirasab Fcciesiaerribunali. quaesanguinemnon fundin, longeabesr,..Sanein haccausaita sentireo,:gui libros vetitos seienstranseriberetaun occuinecontralcgumiussioncmimprimeref.velunhaereticr,rumfautorpossetper Inguisifo-respoenisarbitranícoercíní».

vid. Nota 18; N. DE EYMFRICH. Director/am Inquisitorura... 2, Cap.49. Comm. 17,pág. 119: «I)eniquequalis sil poenaeorumqui libros carbolicosfalsaveruntcorrumpentescosautsannedoctrinaehaereticadogmatairnmiscentes.doceturiii sextoSynodoConstantinopotita-‘la... in haecverba: Praecipimasillos qa/folsovúraatlibrosCotholicc.s.onoteníot/suí,i/c/at ca~n

hoereticisonathemot/zor/.Monebointerim in huiusmodi seelerispatratoresacernimeessean,-madvertendum,cum uno actopIura delictacommitranl., illa aurco, verbaer eum haereticis...indieantcosqui talia faeiunthaereticosesseputandus,guodct vcrurnesf... Multis auremmodiscontingerepotesrhacefalsarioseudepravatioIibrorumCatholieorum,videlicct, additione.dimi-nutione,mutatione,falsacomposilione,interprerationeet makdelorfaallegatione...1amin Can-holicis libnis falsandisgradosquidam observandisunt. Namgravissimepcccanngui canonicasseripturasvetenisaunnovi Tcstamenfifalsant.Non equepeecanfgui Catholieorumscripforum,idesíSantorumPatrum libroset fractatusdepravant.tarnersícf hi etian,ingensseeluscoo,motranl.Minos vero illi delinquuntgui nondepravanrlibros ad religionemspcetantes,sedalios. llloruo,certe severaanimadversionedigna cst audaciaet perniciosamauna, gui libnis haerefieorumnomina er rirulos eatholicorumaur virorum sanctorum mponunf, ut sanamcf catholicamcre-danturhaberedoctrinam,quod o,endaciumaptissimon estad deeipiendumincautos,eradhae-resesintroducendas.Haceomnia diligenrersunr consideranda.ur pío modo culpaecondignapoenadelinqoentibusiníligatur».

C. CARENA, Tractatusde0/ficio... 2, Tít. 10 De re/en/cribasl/brcrum proh/bitorum& 9 De poanisetpoenitentiissolutoribus hu/usmodirais itaponendis,n.>~ 49-51,pág. 160.«...Progualitanehuiuscecriminis, modomaiormr,dominor poenacsf imponenda.Fr regularesgui-dem cum ex dieta retentionesunt suspecti,vehementerpossuntprivan voceactiva en passiva.suspendia divinis, privan muneribuslegendi,concionandi.etc. Er hoc ultra icionia. onafiones,etc... Non regularesvero ultra poenifenniassalutaresctiam aliquandopossunta civirate banni-ti... Suspectiautemdelcvi possuntde une dimitti cumpoenitcntiissalotaribos...».

Page 35: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 41

cedana la tentaciónde leerlos.En tal sentido,Sousaconsideraque losmercaderesque se dedicana tan perniciosotráfico incurrenen excomu-nión por serfautoresde herejes,y debensercondenadosa confiscacióndetodossusbienesy, además,a la penade destierroo de azotes,segúnsean,respectivamente,personashonradaso viles92.Lasmismassancionesacon-seja imponerFranciscoPeñacuando se refiere a los transportistasquecomercianclandestinamentecon libros quecompranen Germania,Fran-ciay otrastierrasde herejesparavenderlosen España.Aunquepartidariode un acerbocastigo,se apartadel parecerde algúntratadistamásrígidoquepropugnalaaplicaciónde lapenade muertey, lo quees másdignoderesaltar,puntualizaque la condenaa confiscación,destierroo azotessóloprocedecuandoel transportistase lucradolosamenteconel tráfico deesamercancía,o es cómplicesuyo, porquesi se tratade un mero porteadorcontratadopor el mercader,queignorael contenidode la cargaque se leha encomendado,con frecuenciaen bultos cerrados,no tendráresponsa-bilidad ninguna.Además,en un planteamientopoco usual en el Derechodel Antiguo Régimenqueya hemosvistoexpuestopor él mismoa própo-sito de los impresoresy copistas,FranciscoPeña,en contrade los princi—piosjurídicosentoncesvigentesen materiapenal,invierteaquíla cargadela pruebaen cuantoconsideraque, si no hay pruebaen contrario, ha depresumirsela ignorancia,estoes, la inocencia,del transportista93.

A. DF SOUSA,Aphor/smilaqaisitorum...1, Cap.21 Da legent/busoc retinen/ibasopudsel/brosprohibitos,n.>~4l-43, pág. 61: «Qui libros haeretieorumaunpropterhaercsimaunfalsamen suspcctamdoctrinamprohibifosadterrasfidelium deferunt,fautoreshaereticoromsunt,excom-monícationeo,incurrunt, corumbonaconfíseanturersi viles sintpersonneverberibosafficiuntor;sí vero honestiores,exilio ntolctanturpro Inquisiroruinarbitrio... Seribenteslibros hacreticosurimprimantonautdivulgenfur, vendentesadtalemscnipturamvel impressionemcharlaerarramen-ruin, seienfcrtainen, fautoressunt haerenieonum,etarbitrariapoenaplectontur...».

vid, nota63; N. DE EYMFRICH, Director/am Inquis/toram...2, Cap. 49, Comm. 17,pág. 119: «Ideo, iudico deveredaniisnostrisaeculiseude libroruin latoribusquossaepeconrin-git ex Germania,Callia, vel aliis haereticorumprovinciis, libros vetitos elamdeferrein ferrasfideliorn. Nain hi fautoreshaereticorum proculdubio censendebenr,en acriter sunt puniendi.PetrusGodofredus...capitali poenaehos subiiciendosprofitetor... sedcom saepemonuerímhacecrimina ob hacresíssusp~eionemquamhabentanexamab Inquisitoribuscoercendaesse,debuiromninoper legescanonicasiudicani. Itaquepraererexcommunrcationem,bonorumetiamconfiscatirnempatientur...Ad haecetiam, si viles fuerint, verberibuseaedipoterunt;si hones-nones,exilio mulctari, iuxta qualitatepersonarum.QuaeomniaInquisitorumarbitrio relinquun-tun. Ceferum. in . . latonevetiforum librorum scientiameorumoporrer intervenire,ut talespoe-nas sustineanf.Nam si... lator seu veredarius,quem vulgo corraum vocamus,quid deferarnesciar.cumclausoslirterarumfaseciuloserceteraquaeasportant,hoiusmodihominesreciperesoleant,irnmunesesseerederem,quoniam ignoranti nihil imputatur... Hace autemignorantiasemperpraesumitornisi seentiaprobefur ; C. CARFNA, TractotusdeOfficio... 2, Tít. 10 Dereten/cribaslibrcrum prchib/toram & 6 De transcriben//bus, imprimentibas, etc., huias,nodilibros, n.> 37, pág. 158 distinguetambiénentrequienestransportanloslibros conscientementeylos quelo hacenignorandoel contenidodc los paquetesquetrasladan,quienesquedanlibres de

Page 36: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

42 Enrique Gaeta

La preocupaciónque producíaen los ambientesinquisitoriales laexistenciay circulaciónpor la Penínsulade los libros sagradosde judíosy mahometanos—de lecturaprohibidacomo ya quedóindicado—expli-ca el hechode quesu difusión o la divulgación de suscontenidosdieralugara laposibilidadde queel Tribunaldel SantoOficio, en principiosólocompetenteparajuzgar a los cristianos,extendierael ámbitode su juris-dicción hastaalcanzarexcepcionalmentea los observadoresde aquéllasdos confesiones.ParaSousa, cualquieractividad proselitistarealizadaabasede dar publicidadaestostextosdebíasersancnonadaconpenascor-poralesarbitrariasy con la confiscaciónde todoslos bienesdel judío omusulmánquela hubieraprotagonizado94.

Conscientesde las dificultadesqueentrañabael descubrimientodeunaactividad intelectualcomo la lecturade obrasprohibidasque, por elcarácterintimista de su naturaleza,debíadesarrollarseen el círculo delmas recónditoaislamiento,los tratadistasdel SantoOficio hubierondejustificar que éste recurrieraal auxilio del sacramentode la penitenciaparasacara la luz y poder castigarlos comportaínientosquenos ocupan.La siluetade la Inquisiciónalargaasísusombrahastaproyectarlasobreelrecoleto sosiegode navesy capillas,pararetraersede nuevoal Tribunal,portadoradel abundantebotín informativo obtenidoen el secretode losconfesonarrns.

La calidadde reservadaal SumoPontíficequerevistela excomuniónen que incurrerí los que retienenlibros heréticosproporcionó,en efecto,un valioso instrumentoal serviciodel control inquisitorial95.Anteso des-pués,en el momentoen queel infractorpenitentesc acercaraa pedir clperdónde suspecados,el confesorle informaríade queel único camino

sospecha:« ecundo.asportanteshaereticorumlibros ex haereticispnovinciisad Canholicas...dumínodotalesaspontantessciantse libros haereticorumasponfant.alias si illos asporfareurinfaseiculis inclusos,nescientesquid ibi contineatur.un corno,unileraccidin in proccacio.cesaneromnis suspiciohaeresís...

» Vid, nota37; A. DE SOUSA,Aphorisnni lnquisincrum... 1. Cap.21 De legcntibuxacretinen//bu.~apad se libros prohibitos, n.>’ 52-53. pág. 62: «ludaeiel alii infidelescomo,o-nantesapodChrisrianosqui retinere,habere.legere,dedere,typis excudene.describerevelexemplare,adverhere.donare.cornmutare,aunalias quoinodilibetdisfrahereve1 alienareausífuerint libros et codicesfhalmudicos,caballisricosen alios nefarios.blasphentiasel.contume-hasin Deun, cf Sancroscontinentes,puniendi sunf arbitrio Ordinanii er Inqoisitonis poenaamíssionislibrorum, poblicationis omnium bononum, quae fisco applicandasunf. el etiamaliis gravioribuscf corporisaflliefivis... Eisdempoenisplectendissunf typognaphi,bibliopo-laeseo mercatorescf alii qoicutnqueChristi fideles. addira insupenexcomo,unieationelataescnfenfiae,qui hoc ipsunt fecerint. o.

» A. DE 5OUSA, Aphcr/soíi Inquis/torain... 1, Cap.21 De legennibusa< rc/incnt/l,usap¿¿dse lib ros pro/ib/tos. n.> 48, pág. 61v.«Excommunieatioposita i n HullaCoenae5 ummoPonrifiei reservatur.Quaevero habelur iii índice expurgatorio. resevafanon esto.

Page 37: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

Libros venenosos 43

que le quedabaabiertoparaconseguirunaabsoluciónqueél no le podíaimpartir erael de la autodelaciónanteel SantoOficio96.

Cuandose tratarade un pecadode lecturao retenciónde obrasnoheréticas,prohibidaspor edictosinquisitorialeso por el Índice, la absolu—ción quedabasupeditadaen primerlugaralaentregade los libros al SantoOficio, quedebíahacersedirectamenteo, en determinadascircunstancias,por medio del propioconfesor97.

Pero tambiéna la condición de respondercon sinceridadabsolutaalexhaustivointerrogatorioal queel sacerdoteteníaobligaciónde someterlesobrelas personasqueles hubieranproporcionadolos libros,o conlas quehubieracomentadoo intercambiadolecturasy sobreotros extremos:losmediosa travésdelos cualeshabíanllegadoa supoder,el tiempoquelosretuvo, la frecuenciacon quelos leía, si de día o de noche,a quien habla-bade ellos,y si conocasiónde sutenenciallegó apecarmortalmente.Sólosi el sacerdotellegabaaconvencersedequeel penitenterespondíaconsin-ceridad,y cuandohabíaobtenidode él el compromisode delatarante losinquisidoresasuscómplices(laspersonasqueleproporcionaronlos libros,a las queél se los prestóo con las quecomentósucontenido)podíadarle

» N. DE EYMFRICH, Director/u», lnquis/toram...2, Cap.4, Comni. 3, pág. 92: «Adhace,illod mouendisumus,nemineo,eorumqui sacrasconfessionesaudiunt,exordinariapotes-tateposseabsolvereeom qui libros prohibinosapudseretinuit...»; C. CARENA, TractatusdeOfficio... 2. Tít. lODe retentar/buslibrora ra prohib/torum& lO QuomodoConfr~sariassegare--re dabeotram legentibuset retinentibuslibros haereticosval alias prohibitos, n.> 52: «Primo,animadverte,-edebenconfessariusex regulis supeniustradifis np poenitfensincideril in cxcoin-munrcationemBullaeCoenae.nam ab eaurique prius a Summo Pontificeve1 ab habenreab Coaucroritatcmcntabsolvendos».

97 C. CARENA. Tracto/asde offzc/c... 2. Tít. lO De reten/cribasl/brorumprohiborum &lO QuoracdcConfessar/ussegeneredebaatram legentibasac ratinentibuslibros haereticos,valalias prchibitos, n.>~ 55-63, pág. 161: «Si vero traeteturdelibris prohibitis ex alia causaquamhacresis.un quiavgr. sint contrabonosmores...potenirquilibeneonfessariusab excommunica--rioneabsolvere...Secundo,advertatconfcssariusquodomninocuraredeberlibros haereticosvelhaereticonuo,vel de neligionepertraetantiumad inquisitonesdeferri... nccantedebenpoeniten-tem absolverequam libros com cffectu SanetoOffico consignancuraverin... Ubi vero libriprohibiti sonrquiareslascivasetcontrabonosmoreseonnineant,tune si poenitentesbabeanpro--possifumdIos renenendi,nuiio modorafionepericuii elpeccafisntortali ponerunfabsolvi... Sed¡tic eonfcssaniusprobabilirerpossetde duobusdubitare.Primum est, an retinenteshuiusmodilibros prohibirosob res lascivassint denonciandiSancloOfficio, in quo (salvasemperdeclara-tione SanctaeMatrisEeclesiae)diceremquodnon,nisi huiusmodiretentoresaliasessenndchae-nesj sospecti...Secundomcsf an cumpoenitenrestenenrurconsignarehuiusmodi libros tnquisi-tonibus. satisfaciantcosconsignandoOrdinariomci? In bacetiamdifficulrare responderurquodde nigore iunis poenitentessic ordinario loci libros consignantessafisfaciuntobligationi suae...SanetissimetamenagerentloeorumOrdinarii si huiusmodirenentonereminrereunInquisitoribos,qoi in causisfidei meliusob silentiumformaníprocessusquamOrdinarii, eoramquibusnonser-varur silenriurn ram arctumut in SanetoOfficio... Ubi tamenhuiusmodi libri essenf in aliqooeasuOrdinarioconsignan,OndinariusipsctenefureosdentSanetoOffico reconsignare.. o.

Page 38: Libros venenosos - DialnetLibros venenosos 9 Para mayor seguridad, se atribuyó a las autoridades eclesiásticas y seculares la responsabilidad de vigilar el tráfico y circulación

44 Enrique Gacto

la absolución,imponiéndolepenitenciasproporcionadas,entrelas quenodeberíafaltar la lecturade algunoslibros de pieda&8.

Inmersosen unaatmósferacomoésta,de espesay agobiantevigilan-cia, quienesen la Españadel Antiguo Régimenexperimentabaninquietu-desespeculativasde tipo religiosodifícilmentepodríanserenaríasa travésde la comunicaciónliteraria,fuentede sobresaltosy de pesadumbresmásquede tranquilidadespiritual.En un ambienteasíencuentralógico senti-do la bizarrarespuestade Humillos que figura a la cabezade estaspági-nas, o el tranquilizadorcomentariocon queSimancasrematasus refle-xiones sobre la satisfactoriaefectividad del sistema: Quid piura?Quotannisin Hispaniaplurim haereticorumlibri arden?0.

» C. CARENA, Tractotasde Officio... 2, Tít. íO De retenroribuslibrera», prchibitoram& 10 Qao,nodoConfessor/assegereredabaotca», legan/ibasoc ratinantibuslibros haereticos,veloliosprohibitos,n.>’ 64-68, pág. 161--162:«Ternoloco interrogaredeberconfessariospoeni-tenteman sejaraliquos legerevel reninerelibros,haereticorumvel de religionefracrantiumvelhaeresescontinentiuntetiamin alienisdomibus,et ubi aliquos huiusmodi cniminis reosagnos-caneumcogarad eosSanetoOfticio denunciandos...Qoarto, uf statuspoenitentisbeneinfelli-gatconfessarius,interrogandosesrpoenineosaquibuslibros illos habuenir,quandiopenesse cos--dem retinuerir, quories legerir, an aliquibus cl quoties ac quibus commodaverinr.an eorumoccasione(si smf ex coarinentibusres lascivas)cannaliterpeccaverin.salremdelectationessen-sualespassussir el similia... Sextocf ultimo prudensconfessatiuspoenítentiproporfíonatamarbitrio suosatisfactioneminiunget, ita tamenuf pro partedictaesatisfactionislecnione,nah--quamlibrorum piorum qualitati poenitenfisaccommodatamimponab>.

1. DF SIMANCAS, De Cathclicis institutionibus...Tít. 38 De libris. n.> 9, pág. 287.>