rih-i Umumi'yi neşretti (istçınbul 1328) ve "Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı" se­risinden Lale Devri 1130-1143 (istanbul 1331) , Tarihi Simô.lar (istanbul 1331) ; Köprülüler (istanbul 1331); Felaket Se­neleri 1094-1110 (istanbul 1332) ; Ka­dınlar Saltanatı I-IV (istanbul 1332-1923); Alimler ve Sanatkarlar 900 -1200 (istanbul 1924) gibi eserlerini ik­dam'da tefrika etti. Bir yandan popüler mahiyette yazılar yazarken öte yandan Tarih-i Osmani Encümeni Mecmua­sı 'nda ilmi makaleler de yayımlıyordu.

Enver Paşa'nın teşvikiyle ilk defa Ha­zine-i Evrak'a (Arşiv) girerek Osmanlı belgelerini inceleyen Ahmed Refik'in asıl ilmi çalışmaları 1915'te Anadolu'dan is­tanbul'a döndükten sonra başlar. De­ğerli vesikaları ihtiva eden Memalik-i Osmaniyye'de Demirbaş Şarl (istanbul 1332) ; On uncu Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı 961-1000 (istanbul 1933, 2. bs ., Onaltıncı Asırda istanbul Hayatı, 1935); Memalik-i Osmaniyye'de Kral Ra­koczi ve Tevabii 1109-1154 (istanbul 1333) ; Osmanlılar ve Büyük Frederik 1133-1179 (istanbul 1333); Türkiye'de Mülteciler Meselesi (istanbul 1926); Anadolu'da Türk Aşiretleri 966-1200 (istanbul 1930); Hicri Onikinci Asır­

da İstanbul Hayatı 1100-1200 (istan­bul 1930) ; Osmanlı Devrinde Türkiye Madenieri 967-1200 (istanbul 1931) ; Hicri Onbirinci Asırda İstanbul Ha­yatı 1000-1100 (istanbul 1931); Hic­ri ünüçüncü Asırda İstanbul Hayatı 1200-1255 (İstanbul 1932); Onaltıncı

Asırda Rafizilik ve Bektaşilik (istan­bul 1932); Türk Hizmetinde Kral Tö­köli İmre 1683-1705 (istanbul 1932) ad­lı eserler buradaki çalışmalarının mah­sulüdür: İstanbul hayatına dair eserleri-

Ahmed Refik Alt ı nay' ın mezarı- Büyükada i istanbul

nin faksimile neşirleri 1988'de yapılmış­

tır. Demirbaş Şar1 ile ilgili çalışmasın­

dan dolayı İsveç hükümeti, Türk-Bulgar ilişkilerine dair araştırma ve yayınları

dolayısıyla da Bulgar İlimler Akademisi tarafından nişan ve madalya ile taltif edilen Ahmed Refik. bizde eski tarihçili ­ğin son. modern tarihçiliğin ilk, popüler tarihçiliğin ise en iyi temsilcisidir.

ilmi mahiyetieki makalelerini Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, Darülfü­nun Edebiyat Fakültesi Mecmuası ve Türkiyat Mecmuası'nda neşreden Ah­met Refik. tarihi konuları halkın seviye­sine indirirken gerçeği tahrif etmeme­ye gayret göstermiştir.

Bu arada çocuklar için tarih kitapları ile okul kitapları yazan. Fransızca'dan

da bazı tercümeler yapan Ahmed Refik, ayrıca Silahdar Tarihi, Tarih-i Gılmani ile Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nin dokuzuncu ve onuncu ciltlerini de ya­yımlamıştır. Rindmeşrep ve neşeli bir mizaca sahip olan Ahmed Refik'in bir­çoğu bestelenmiş olan şiirleri Gönül ( 1932) adlı kitapta toplanmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

R. Ekrem Koçu, Ahmed Refik, İstanbul 1938; Muzaffer Gökman, Tarihi Sevdiren Adam: Ah­med Refik Altınay, İstanbul 1978; Mükrimin Halil ... "Müverrih Ahmed Refik", Millf Mec· mua, sy. 39, İstanbul 1341; A. Tietze, "Ahmad Rafik", E/2 (Fr.), 1, 302-303.

liJ A BDÜLKADiR ÖzcAN

1 AHMED REMZİ D ED E

ı

L (bk. AKYÜREK, Ahmt;d Remzi).

_j

1 AHMED RESMi

ı

(ö. 1783)

L Osmanlı devlet adamı ve tarihçisi.

_j

1700'de Girit'te doğdu . Tahsilini ta­mamlamak üzere geldiği İstanbul'da re­isülküttablardan Tavukçubaşı damadı

Mustafa Efendi'nin yanında yetişti ve daha sonra onun damadı oldu. Devlet hizmetine girerek Bursa mukataa * sı. Selanik, İstanbul ve Gelibolu baruthane­leri nezaretleri, küçük evkaf muhasebe­ciliği görevlerinde bulundu. Sadrazam Ragıb Mehmed Paşa tarafından lll. Mus­tafa'nın tahta geçişini bildirmek üzere şıkk-ı sani defterdarlığı payesiyle Avus­turya'ya elçilikle gönderildi (ı 757- ı 758) Daha sonra maliye tezkirecisi ve Anada-

AHMED RESM[

lu muhasebecisi oldu. Yedi Sene savaş­ları sonunda Prusya-Rusya yakınlaşma­sının Osmanlı Devleti'ne zararlı olup ol­madığını incelemek, ayrıca yolu üzerin­de bulunan Osmanlı himayesindeki Leh­liler'e teminat vermek için elçilikle Ber­lin'e gönderildi (Temmuz 17631 Prusya kralının ifadesiyle. vazifesini "zerafet ve feta~netle" yapan Resmi, İstanbul'a dön­düğünde (Temmuz 17641 sadaret mek­tupçuluğuna tayin edildi. Ardından ça­vuşbaşı, matbah ve tersane emini. rı1z­m1mçe*ci oldu. Maldavani Ali Paşa'nın sadaretinde devlet işlerindeki bilgisi ve yararlığı düşünülerek 23 Kasım 1769'da sadrazam kethüdalığına getirildi ise de kısa süre sonra sadaret değişikliği se­bebiyle eski görevine iade edildi. ROz­namçeci olarak bulunduğu Rus savaşın ­

da Avrupa'yı yakından tanımış olduğun­dan 24 Şubat 1771'de tekrar sadaret kethüdalığına getirildi. Bu hizmette iken nişancı* lık payesiyle başmurahhas ola­rak Küçük Kaynarca Antiaşması görüş­

melerine katıldı. istanbul'a dönüşünde aziedilen Ahmed Resmi, bundan sonra matbah emaneti, şıkk-ı sani defterdar­lığı, cizye muhasebeciliği ve rOznamçe­cilikte bulundu. İleri yaşta gözden düş­tü ise de Halil Hamid Paşa'nın sadra­zamlığı sırasında kendisine önce süva­ri mukabeleciliği. sonra da rüznamçe­cilik verildi. 30-31 Ağustos 1783 gecesi öldü. Üsküdar'da Karacaahmet Mezarlı­ğı'na defnedildi.

Eserleri. Tarihe karşı özel bir merakı olan Ahmed Resmi Efendi, küçük ha­cimdeki eserlerinden ikisini Hadikatü'l­vüzera 'yı örnek alarak meydana getir­miştir. Bunlardan. muhtemelen 1750 yı ­

lında kaleme aldığı Halikatü 'r-rüestt , kayınpederi Reisülküttab Mustafa Efen­di'ye ' karşı duyduğu saygının mahsulü olup Koca Nişancı Celalzade Mustafa Çe­lebi 'den başlayara k Ragıb Paşa'ya ka­dar gelen reisülküttabların hal tercüme­lerini toplamaktadır. Eser Ragıb Paşa'ya sunulduğunda . onun tavsiyesi üzerine daha çok Setine tü 'r-rüesa adıyla anıl­

maya başlanmıştır. Daha sonra 11 78'e ( 1764-65) kadar ilaveler yaptığı bu eser. Süleyman Faik Efendi'nin Reisülküttab Mehmed Sadık Efendi'ye ( 1812- 1824 ı ka­dar gelen zeyliyle birlikte taş basma­sı olarak ve yanlışlıkla Halifetü'r-rüesa adıyla yayımlanmıştır (istanbul 1269) Da­rüssaade ağalarının biyografilerini ih­tiva eden Hamile tü '1-kübera adlı ese­rinin telifi ise. Kızlarağası Sünbül Ağa'­

nın korsanlarca şehid edilmesinin mü-

121

AHMED RESMI

,ı,

v&,ı;..;~.;..~y,J ~ı.:;.~ı.;;.rt1~1 cH),\,I,.)_,~~.pll~\i,l

. 9'ı.!>t::f~'.,Uı.~l,.ı.)(\.i)-.y,:.l.~ ~yJ<ı}Jo./'Af\;ıJ~Jio~l~\;. '{))!:-,ı().)..:.>L;:>,Ul;vf>}J~\i-~1 J.h;.;../::;.IJ../ôj;JJ~o\Y.)}!.~t.: >iJ.,_.J r,?. ~\.ı,.\ JJJ:IıS.;~ \s'jlt.e J

ı:)JJ:I>'6:>\JJi;..y_;_;;,l.,..~~l . '(j.~..,;~iw,~..:.~_,;_,.~_~,;JI 4-J/~i?.:f'--.J ~~Jgı... \_,j_,I~G\-.,_;).~1;, "~j1

t'>I.>.Q..I).~:\A..\J~;~ü.4'v:):>j ;.,~ .. ı;:·?~J Lıl;..,tı\::~; .:. -~ · ·..ı--~- ~J\1)~ ....... ~ ,_,...J. . . ·· . ı.:..w))-~1 J.5.ıfi~~~....;..liJ_,A.!--.i ~·tt' .s{rJ~,j:f'!~Jt>l.a>tt;? . .;_,~-~ JJ>~JV,O\;..J_7.,:..;.i~' ~,/'~/>&.~·~\,:,~~\r)~JI

c)\.~'.;.:.!.i..foj-'-'_.....,.t~' J j.:~,).;l.l):ı)__,lj ~:ı)lc)-ti--1.:1'#' ;;.._ı,..:.\f.ıv~.J\.,UV\JJ-\;1~, _;v~,\.:.J.ı,.'~IJ;\.-!J-> f\ij~_ ~.J~eJ..~J-~-='~ı' ;,(,~,

ellifin vatanı Girit'in fethine vesile teş­kil etmesi gibi bir sebebe dayanmak­tadır.

Ahmed Resmi Efendi'nin bir diğer bi­yografi denemesi. Alaybeyizade Emin Mehmed Efendi'nin 1666'da telif etti­ği Vefeyat'ına 1778'e kadar getirdiği

zeyjldir (Viyana National Bibliothek'inde­ki nüshasının tavsifi için bk. G. Flügel, ll, 101)

Viyana elçiliğinden dönüşte, seyaha­ti sırasında gördüklerini, Avusturya ' nın

devlet idaresi ve politikası ile Viyana ' nın

durumu ve halkının yaşayışını bir rapor halinde tesbit ederek hükümete sun­muştur. Bu küçük SeNiretname çağdaş vekayi'namelerde yer aldığı gibi ayrı­

ca basılmış (istanbul 1304) ve Hammer tarafından da Almanca'ya çevrilmiştir

(Berlin ve Stettin 1809). Berlin dönüşü sunduğu raporda ise yolu üzerindeki Romanya. Polonya ve Prusya şehirleri,

Büyük Friedrich'in faaliyetleri ve ülke­si hakkındaki görüşleri yer almaktadır.

Vekayi'namelere konulan ve ayrıca müs­takil olarak da yayımlanan bu Sefa­retname (istanbul 1303), Almanca (Ber­lin ve Stettin 18091 ve Lehçe'ye tercüme edilmiştir.

Hazır bulunduğu 1768-1774 Osman­lı-Rus Savaşı hakkındaki görüş, tenkit ve intibalarını kaydettiği Huldsatü '1-i'tibdr adlı eserini 1781'de kaleme al­mıştır. Bu eser üç defa basılmış (istan­bul 1282. 1286, 1307) ve H. F. von Diez

122

Ahmed Resmi'nin Halfkatü 'r·rüesil adlı eserinin müellif nüshasından

ilk iki sayfa (Si.ll eymar.1iye K tp .,

Reisülkütt&b,

m . 639)

tarafından Almanca'ya tercüme edil­miştir (Halle ve Berlin 1813). Yine 1768-177 4 harbi sırasında. Osmanlı teşkila­

tında ve hususiyle ordunun iaşe ve ik­malinde görülen aksaklıkları, Sadrazam Halil Paşa'ya sunduğu 1770 tarihli La­yiha'da (iÜ Ktp., 1Y, nr. mükerrer 419, vr. ı b_l O b) dile getirdiği gibi. Bucak ve Memleketeyn'i istila eden Ruslar'ın bu­ralardan bir daha çıkarılamayacağı veh­mine kapılan Sadrazam Muhsinzade Mehmed Paşa 'yı, tarihi hadiseleri zikre­derek, devletin harp yerine hudut mu­hafazasına gayret göstermesi halinde Ruslar'ın geri çekileceğini telkin eden takrir* i ( faksimilesi ve sadeleştiriimiş met­ni için bk. i. Parmaksızoğlu, "Bir Türk dip­lomatının XVIII. yüzyıl sonunda dev­letler arası ilişkilere d&ir görüşleri", TTK Belleten, XLVII / 186 119831. s. 527-535) ile tenvir ve teseliiye çalışmıştır. Ahmed Resmi Efendi'nin diğer eserleri arasın­da. Prusya'dan dönüşte tercüme ettiği Coğrafya-yı Cedid'i (Süleymaniye Ktp ., Hüsrev Paşa , nr. 268, 269). 17S4'te, Sad­razam Bahir Mustafa Paşa'nın ata düş­künlüğü vesilesiyle, bu hayvana duyu­lan sevgiyi dile getiren Arapça, Farsça ve Türkçe'deki tabir, darbımesel ve be­yitlerle, atın tabiatı ve hasJetleri hak­kında yazdığı el-İstinas ii ahvali'l-ef­ras (i Ü K tp . TY, nr. 6667) adlı risalesi ile Arapça nesirdeki kudretine delil sayı­

lan ve Arapça darbımeselleri toplayan Züldliyye adlı makame*si ve Arap­ça Lugaz'ı (Muradi, 1. 74-78) sayılabilir.

BİBLİYOGRAFYA :

BA. KK. Ruüs Defteri, nr. 261·6 / 61 ; izzi. Tarih, istanbul 1199, s. 70, 283; Hakim Meh­med, Tarih, TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 231 , vr. 298b·310'; Ramiz, Adab-L Zurefa, Süleymaniye . Ktp., Esad Efendi, nr. 3875, vr. 43'; a.mlf., Zübdetü 'l-vakLtit, iü Ktp., TY, nr. 2395, vr. 15b, 24b, 25'; Muracti, Si/kü 'd·dürer, Bulak 1292, 1, 72, 73·80; Enveri. Tarih, iü Ktp., TY, nr. 5994, vr. 69', 412'; a.e., Millet Ktp., Tarih, nr. 67, vr. 177', 193b, 194b; Vasıf. Tarih, ı, 120, 132,239, 262; Akif Mehmed. Tarfh·i Cülüs·i Sultan Mustafa, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2108, vr. 15', 247 '; Ahmed Cevdet Paşa,

Tarih, istanbul 1303, ll, 236 ; Hammer. Wiener und Beriiner Gesandtschafts Bericht; Resmr Ahmed Efendi, Gesandtscha{tliche Berichte von seinen Gesandtscha{ten in Wien im Jah· re I 757 und im Berlin im Jahre I 763, Berlin 1809; J. J. S. Sekowski. Col/ectanea z Dziejo· pisôw Tureckictı, Warszawa 1825, ll, 222, 289; Flügel, Handschriften, ll, 101; Willy-Bey Bolland. Eine Türkische Botscha{t an Fried· rich den grossen, istanbul 1903; Sicill-i Os· manf, ll, 380 vd.; Osman IL Müelli{leri, lll, 58 vd.; Faik Reşit Unat. Osmanil Sefirleri ve Se· {aretnameleri (n şr . Bekir Sıtkı Baykal). Ankara 1968, s. 102-105, 112·116; Babinger (Üçok). s. 337·340; a.mlf., "Ahmed Resmi", İA, 1, 202; Kemal Beydilli. 1790 Osman/L-Prusya İtti{ak1, istanbul 1984, s. 14·16; a.mlf .. Büyük Fried· rich ve Osmanillar, istanbul 1985, s. 81·92 ; Hüseyin G. Yurdaydın. "Ahmed Resmi Efendi ve Bazı Düşünceleri", Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri (Bildiriler), Ankara 1987, s. 65-70; Bekir Kütükoğlu, "Ahmed Resmi", Küçük Türk islam Ansiklopedisi, istanbul 1974, s. 54·55 ; Bilge Ercilasun. "Ahmed Res­mi Efendi'nin Türk Yenileşme Tarihindeki Yeri", AtsLZ Armağam, istanbul 1976, s. 127· 146.

L

~ BEKiR KüTÜKOGLU

AHMED REŞİD EFENDi

(1 758· 1834)

Osmanlı şeyhülislamı. _j

7 Ağustos 17S8'de doğdu. ı. Abdül­hamid devri ilmiye ricalinden Mehmed Sıdkı Efendi'nin oğludur. Tahsili ve hoca­ları hakkındaki bilgiler yetersizdir. Baş­langıçta çeşitli medreselerde müderris­lik yaptıktan sonra kadılık mesleğine

geçerek İzmir, Mekke ve istanbul kadı­lıklarında bulundu. Daha sonra 1816'da Anadolu kazaskeri, 1816 ve 1821'de iki kere Rumeli kazaskeri oldu. 1 O Kasım 1822'de Yasincizade'nin azli üzerine şeyhülislamlığa getirildi. Şeyhülislamlığı döneminde ilmiye sınıfının menfaatleri­ni koruyan Ahmed Reşid Efendi, kendi­sinden önceki dönemlerde çeşitli se­beplerle sürgüne gönderilen ulemanın sıkıntılarını gidermeye ve onları mem­nun etmeye çalıştı . Ancak. gerek yakın­larının naiblerden rüşvet aldığı yolunda-