Liljana MILEVA Kiril Kacarski PSIHOLOGIJA za zdravstvena ... · den, mesec ili godina e? PSIHOLOGIJA I DRUGITE NAUKI ZA ^OVEKOT Vo sistemot na naukite psihologijata ja vbrojuvame

Liljana MILEVA Kiril Kacarski

PSIHOLOGIJAza zdravstvena struka

Со решение на Министерот за образование и наука на Република Македонија бр. 22-5306/1 од 30.11.2010 година се одобрува употребата на овој учебник.

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје159.9 (075.3)

Милева, ЛилјанаПсихологија за III година здравствена струка / Лилјана Милева, Кирил Кацарски. - Скопје: Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010, - 225 стр. : илустр. ; 25 смБиблиографија: стр.[222]

ISBN 978-608-226-212-31. Кацарски, Кирил [автор]COBISS.MK-ID 85400330

Издавач: Министерство за образование и наука за Република Македонија

Печати: Графички центар дооел, Скопје

Тираж: 1000

Recenzenska komisija:Prof. d-r Nikola SofijanovProf. Sowa AtanasoskaProf. Suzana Kuseska

Lektor:Violeta Jovanovska

Liljana MilevaKiril Kacarski

P SS II HH OO LL OO GG II JJ AA

ZA ZDRAVSTVENA STRUKA

Do idnite zdravstveni rabotnici,kako patokaz niz temnite lavirintina profesijata so èlba celta da bidepo~esto bleskava!

Dragi u~enici,

So predmetot psihologija za prv pat se sretnuvate vo va{eto{koluvawe i sigurno se pra{uvate zo{to toj vi e potreben. Ako stese sretnale so zborot psiholog i ste razbrale deka e toa ~ovek {toznae za ~ovekovata du{a, toga{ i psihologijata bi bila nauka {to japrou~uva du{ata.

Zanimaweto zdravstven rabotnik {to ste go odbrale ne e nimalku lesno. Vo svojata rabota }e se sretnuvate so mnogu lu|e zdravi ibolni i nivnite problemi. So znaewata {to }e gi steknete odstru~nite predmeti }e moète da dadete potrebna zdravstvena pomo{.Predmetot psihologija treba da gi nadopolni va{ite stru~ni znaewai da sfatite deka ~ovekot ne e samo zbir od organi i sistemi tuku dekapod vlijanie na bolesta se poremetuva celoto negovo ìveewe,osobeno negovata du{a.

Znaewata od predmetot psihologija treba da vi pomognatpodobro da se razberete sebe i bolniot, da mu pomognete da se pri-lagodi na soznanieto za bolesta, da go aktivirate da se zazeme za sop-stvenoto lekuvawe i da go napravite partner vo procesot na leku-vaweto.

Sodrìnite vo u~ebnikot odgovaraat na Nastavnata programapo psihologija za III godina, zdravstvena struka. Toj opfa}a nekoiosnovni soznanija za ~ovekovoto du{evno zdravje {to }e vi pomognatvo rabotata. Nekoi sodrìni moèbi se povtoruvaat od drugi pred-meti, nekoi se obraboteni, poop{irno, {to smetame e va`no zava{ata idna profesija. Sodrìnite se napi{ani na lesen i razbirliv

stil, prilagoden na va{ata vozrast, za da moète polesno da giusvoite i vo idnina da gi primenuvate. Vo sekoj slu~aj od Vas seo~ekuva da u~ite redovno i so razbirawe, pri {to Ve molime igrajteja igrata na ulogi t.e. stavajte se vo uloga na bolen za polesno da jasfatite negovata du{a. Veruvame deka na ovoj na~in kaj Vas }e se raz-viva humanosta i dobrinata, edinstvenoto ne{to {to se mnoì sodelewe, tolku mnogu potrebno za profesijata zdravstven rabotnik.

Od avtorot

� PSIHOLOGIJATA KAKO NAU^NA I PRAKTI^NA DISCIPLINA

� PSIHOLO[KI DISCIPLINI

� ORGANSKI OSNOVI NA PSIHI^KIOT @IVOT

PREDMET I GRANKI NA PSIHOLOGIJATA

Psihologija8

@ivotot & postavuva cel na naukata, naukata mugo osvetluva patot na ìvotot.

Nikolaj K. Mihajlovski

Itrite lu|e ja preziraat naukata,priprostite & se voshituvaat, amudrite imaat polza od nea.

Bekon

.... Du{ata na ~ovekot sekoga{ boliposilno od koskite.

B. Gorbatov

Posre}en e najednoli~niot duh vozdravo telo, od najmudriotbole`liv ~ovek.

Xeferson

Zdraviot ~ovek ima stotina èlbi, abolniot samo edna - da bide zdrav.

Slovene~ka narodna izreka

Najgolema od site ludosti e da go `rtvuva{ svoetozdravje za {to i da bilo: poradi pe~alewe imot, poradislava, poradi slast i kratkotrajni uìvawa; s# treba damu e podredeno na zdravjeto.

[openhauer

PREDMET I GRANKI NA PSIHOLOGIJATA

[TO E PSIHOLOGIJA?

@elbata na ~ovekot da se razbere sebesi i drugite lu|e verojat-no e stara kolku {to e staro ~ove{tvoto. ôvekot e svesno bitie {togi zadovoluva svoite potrebi vo nadvore{niot svet so drugite lu|e, paima potreba da se razbere sebe si i sopstvenite doìvuvawa, da girazbere doìvuvawata na drugite lu|e i da najde na~in da ìveepoharmoni~no i poubavo. Taka se formirala prakti~nata psihologi-ja koja egzistirala iljadnici godini pred nau~nata psihologija.

So vekovi lu|eto veruvale deka so nivnoto odnesuvawe rakovo-dat zvezdi, natprirodni sili, misti~ni zbidnuvawa i sl. i se trudeleda najdat objasnuvawe za tie pojavi. Najdobra ilustracija za dolgiotrazvitok na ovaa nauka e poznatata konstatacija {to ja izrekolEbinhaus vo 1907 god. „psihologijata ima kratka istorija, no dolgominato“.

Psihologijata dolgo vreme se razvivala vo ramkite na filozo-fijata (Demokrat, Platon, Aristo-tel).

Razvitokot na naukite za~ovekot naprednal kon krajot na XIXvek, a osobeno vo XX vek. Odvoju-vaweto na psihologijata od filo-zofijata se smeta od otvaraweto naprvata psiholo{ka labarotorija vo1879 godina, otvorena od VilhelmVunt vo Germanija (sl. br. 1).

Zborot psihologija doa|a odgr~kite zborovi psiho - du{a i logos -nauka.

Spored toa psihologijata e nau-ka za ~ovekovite vnatre{ni doìvu-vawa i negovite reakcii na nad-vore{niot svet. Taa go prou~uvapsihi~koto ìveewe i odnesuvawe nalu|eto od ra|aweto do smrtta.

za zdravstvena struka 9

Sl. br. 1 Vilhelm Vunt

ZO[TO SE POTREBNI ZNAEWATA OD PSIHOLOGIJATA?

Znaewata ni se potrebni za da go razbereme ~ovekot i negovotoodnesuvawe. Potoa, znaewata ni pomagaat da gi predvidime~ovekovite doìvuvawa i odnesuvawa, a najva`no, n# u~i kako najdo-bro da im pomogneme na lu|eto koga imaat telesni i psihi~kipote{kotii.

Psihologijata n# u~i deka psihata na bolnite lu|e mnogu se raz-likuva od psihata na telesno zdravite lu|e. Psihi~koto zdravje kajbolnite lu|e mnogu zavisi od teìnata i vidot na telesnata bolest, odosobinite na bolniot, negovata vozrast, vlijanieto na negovite naj-bliski kako i od odnesuvaweto na zdravstvenite rabotnici kon niv.Mnogupati dokaàna vistina e deka ishodot na bolesta e mnoguzavisen od psihata na bolniot i negovoto odnesuvawe.

Zdravstveniot rabotnik vo svojata rabota se sre}ava so mnoguproblemi na bolniot pri {to }e mu pomognat znaewata od psihologi-jata. Ovie znaewa go zbogatuvaat likot na eden dobar zdravstvenrabotnik, za{to vo rabotata ne e dovolno samo da sakate da pomognetetuku treba da znaete i kako.

POIM ZA PSIHA I SVEST

Psiha e svojstvo na visoko organizirana materija koja nastanalavo opredelen stadium od razvitokot na ìvata materija. Se smeta dekapsiha poseduvaat i ìvotnite i ~ovekot. Taa kaj ìvotnite e prosta(elementarna) i e razli~na vo zavisnost od razvienosta na nervniotsistem na organizmot. Deka ìvotnite imaat psiha pokaùva toa {toi tie imaat emocii (taga, radost), imaat pomnewe i mislewe, nonivnoto odnesuvawe e opredeleno isklu~ivo od biolo{kite potrebi.Najvisok oblik na psiha ima ~ovekot i taa se narekuva svest. Svestima samo ~ovekot. Postojat brojni definicii koi se obiduvaat da jaobjasnat svesta. Najprifatlivo bi bilo deka svest e zbir na psihi~kipojavi vo konkreten moment, so koi ~ovekot go znae svojot identitet,orientiran e vo vreme i orientiran e vo prostor. So pomo{ na svesta~ovekot ja razbira realnosta na sopstvenata li~nost, na sredinata{to go opkruùva, pa spored toa moè da go naso~uva i prilagoduvasvoeto odnesuvawe. Toa zna~i deka ~ovekot misli, percepira, vnima-va, pameti i dr. odnosno svesta e osnova na koja se nadgraduvaat sitepojavi. Ako na primer treba da utvrdime dali bolniot e vo svest

Psihologija10

logi~no bi bilo da go pra{ame: Kako se vika{, kade se nao|a{? i kojden, mesec ili godina e?

PSIHOLOGIJA I DRUGITE NAUKI ZA ÔVEKOT

Vo sistemot na naukite psihologijata ja vbrojuvame i vo prirod-ni i vo op{testveni nauki. Kako prirodna nauka taa go prou~uva~ovekot kako najsovr{eno bitie vo prirodata. Istovremeno e iop{testvena nauka zatoa {to ~ovekot deluva i opstojuva voop{testvoto vo soìvot so drugite lu|e.

Kako prirodna nauka taa e vo tesna vrska so: anatomija,fiziologija, biologija i dr., a kako op{testvena nauka so: sociologi-ja, etnografija, filozofija, antropologija i dr.

Psihi~koto i telesnoto kaj ~ovekot se dlaboko povrzani i vli-jaat edno na drugo. Deka e taka pokaùvaat pove}e dosega{ni soznani-ja kako na primer:

� organski o{tetuvawata na CNS gi naru{uvaat psihi~kiteprocesi (na primer mislewe, pomnewe, percepirawe i drugi);

� opredeleni psihi~ki procesi se povrzani so odredeni regii vomozokot;

� razvitokot na psihi~kiot ìvot e tesno povrzan so razvitokotna CNS;

� silnite ~uvstva i doìvuvawa predizvikuvaat telesnipromeni.

GRANKI NA PSIHOLOGIJATA VA@NI ZA ZDRAVSTVE-NIOT RABOTNIK

Psihologijata ima pove}e granki koi se delat na teoretski iprakti~ni. Za zdravstvenite rabotnici posebno se va`ni:

1) medicinska psihologija koja treba da ja poznava sekojzdravstven rabotnik bez ogled na profilot.

Glavni zada~i na medicinskata psihologija se da gi prou~i:� odnosot na bolniot kon bolesta i odnosot na zdravstveniot

rabotnik kon bolesta na bolniot;� psihi~ki pojavi koi se javuvaat na relacija zdravstven rabot-

nik - bolen i obratno;� psihosomatski reakcii (t.e. psihomatski bolesti kade {to

pri~inata e na psihi~ki plan, a posledicata telesna bolest, naprimer ~ir na èludnikot);


� somatopsihi~ki reakcii (pri~inata e na telesen plan, aposledicata na psihi~ki, na primer kancerofobija);

� interakcii na bolniot so sredinata.Ovaa granka na psihologijata se temeli na poznavawe od

op{tata psihologija i psihologija na li~nosta.2) psihopatologija - nauka koja gi prou~uva psihopatolo{kite

karakteristiki na mentalnite rastrojstva koi obi~no se grupiraat vovid na simptomi ili sindromi. Simptomite i sindromite ~esto sejavuvaat kaj mentalnite rastrojstva i vodat poteklo od rastroenitepsihi~ki pojavi;

3) mentalna higiena e granka koja ima mnogu {iroka primena ise sproveduva na najrazli~ni na~ini: so emisii i spotovi preku medi-umite, predavawa vo u~ili{tata (protiv pu{eweto, drogata, alko-holot) do specijalizirani institucii za za{tita na mentalnotozdravje na naselenieto.

Zada~ite na mentalnata higiena se: � primarna (preventivna) {to zna~i prezemawe na najrazli~ni

merki za da se so~uva i unapredi mentalnoto zdravje na naselenieto;� sekundarna - rano otkrivawe i lekuvawe na du{evnite bolni;� tercijarna - rehabilitacija i resocijalizacija na ve}e leku-

vanite du{evni bolni. 4) klini~ka psihologija e granka na psihologijata koja se zani-

mava so prou~uvawe i ispituvawe na du{evnite bolni vo dijagnos-ti~ka i terapevtska smisla. Taa e ponova prakti~na granka na psi-hologijata koja s# pove}e si go nao|a mestoto vo psihijatriskiteinstitucii.

Psihologija12

Pra{awa za ve`ba (odgovori so DA ili NE).1. Nekoi lu|e moàt da gi pogodat mislite na drugi lu|e.2. Visoko ~elo e znak na visoka inteligencija.3. Samo lu|eto imaat darba da mislat, ìvotnite ne.4. Odnesuvaweto na ~ovekot e isklu~ivo rezultat na vospituvawe.5. Deteto se ra|a so mo`nost da razlikuva dobro i lo{o.6. Koj brzo u~i, brzo zaborava.7. Kaznuvaweto e najdobar metod za da se nau~i deteto na dobro odnesuvawe.8. Debelite lu|e se so dobra volja.9. Site bolni se pla{at od lekar.10. Preterano u~ewe predizvikuva du{evna bolest.11. Postarite bolni se pote{ki pacienti od mladite.12. Lu|eto imaat psiha, ìvotnite ne.

To~nite odgovori se nao|aat na poslednata strana.

ORGANSKI OSNOVI NA PSIHI^KIOT @IVOT NA ÔVEKOT

NERVEN SISTEM: DELOVI I ZNAÊWE

Nie sekojdnevno ~ekorime, jademe, pi{uvame... Dali ste sezapra{ale: kako znae levata noga deka treba da se pridviì posle(ili pred) desnata pri sledniot ~ekor? Kako znaeme koja hranamoème vedna{ da ja goltneme, a koja treba da ja xvakame? Kako raka-ta znae koja bukva treba da napi{e na pismenata ili koja ravenka }eni pomogne pri re{avawe na odredena matemati~ka zada~a?

Organite i sistemite vo na{eto telo ne rabotat sekoj za sebetuku kako edna celina. Niv gi koordinira nervniot sistem. No, ova esamo edna od mnogute funkcii na nervniot sistem: so negova pomo{nie gi obrabotuvame drazbite odnadvor (koi gi primaat setilniteorgani: oko, uvo, nos, jazik, koà) kako i drazbite od vnatre{niteorgani. Taka, nie znaeme dali pe~kata koja ja dopirame e ladna ilivrela, kako i toa dali n# boli zab ili noga. No, dokolku pe~kata evrela nie brzo (refleksno, nesvesno) }e ja povle~eme rakata i }e jaza{titime o{tetuvawa i bolka. Zna~i, i refleksite se del odfunkciite na nervniot sistem. Povisokite nervni funkcii kako {tose misleweto, pomneweto, u~eweto i drugi isto taka se izvr{uvaat sopomo{ na nervniot sistem. Zna~i funkciite na nervniot sistem semnogubrojni i sloèni.

Osnoven gradeèn element na nervniot sistem e nervnata klet-ka, odnosno nevron. Toj e sostaven od tri osnovni dela:

1. Telo na kletkata koe moè da bide so razli~na forma igolemina {to e posebno izrazeno kaj nervnite kletki koi ja gradatkorata na golemiot mozok.

2. Kratki prodolètoci-dendriti koi se pove}e na broj.Nivnata funkcija e nervniot impuls da go sprovedat od periferijatakon teloto na kletkata i da ovozmoàt vrska pome|u pove}e nevronivo edno podra~je na mozokot

3. Dolg prodolètok-nevrit e eden na broj. Negovata dolìna erazli~na i moè da dostigne i pove}e od 1 metar. Negovata funkcija eda ja prenese nervnata drazba (impulsot) od teloto na nevronot konperiferijata. Taka, preku nevritot drazbata odi kon organite efek-


tori (onie organi koi gi izvr{uvaat drazbite). Nevritot moè istotaka da se povrze so dendritite na druga nervna kletka i da im japredade drazbata ponatamu (Sl. br. 2).

Pokraj nevronot vo gradbata na nervnoto tkivo u~estvuvaat ipotpornite kletki (glija-kletki) koi sluàt da obezbedat ishrana ipotpora na nevronite.

Nervnite kletki go so~inuvaat nervnoto tkivo. Nervnoto tkivogo gradi nervniot sistem. Nervniot sistem e izgraden od nekolkudela:

Centralen nerven sistem:- ~erepen mozok koj se nao|a vo ~erepot. Toj se deli na pove}e

delovi od koi najva`ni se: golem mozok, me|umozok, diencefalon(talamus, hipotalamus), mal mozok i prodolèn mozok.

- ’rbeten mozok koj se nao|a vo centralniot kanal na ’rbetniotstolb

Periferen nerven sistem koj se sostoi od nervi. Nervite giprenesuvaat na periferija drazbite proizvedeni vo centralniot ner-ven sistem:

- ~erepni nervi koi se dvanaeset para i izleguvaat od ~erepot- spinalni (’rbetni) nervi koi izleguvaat od ’rbetniot mozok.

Po osnov na funkcijata nervniot sistem se deli na:Volev nerven sistem e onoj sistem koj rakovodi so dvièwata na

muskulite i koskite (lokomotorniot sistem) - akcii predizvikani ikontrolirani od na{ata volja: odewe, plivawe, pi{uvawe i dr.

Psihologija14

Nervenimpuls

Nervenimpuls

Sl. br. 2 Gradba na nervna kletka

dendrit

citoplazma

nevrit

jadro

Avtonomen (vegetativen) nerven sistem rakovodi so rabotata navnatre{nite organi: srce, beli drobovi, èludnik, creva i dr.Rabotata na ovie organi e avtonomna t.e. ne e podlo`na na na{atavolja. Avtonomniot nerven sistem se sostoi od dva dela:

- simpati~en nerven sistem (simpatikus);- parasimpati~en nerven sistem (parasimpatikus).Ovie dva dela se so sprotivstaveni funkcii: na pr. simpatiku-

sot (simpati~niot nerven sistem) ja zabrzuva rabotata na srceto dode-ka parasimpatikusot (parasimpati~niot nerven sistem) ja usporuva.

’RBETEN MOZOK: REFLEKSEN LAK, REFLEKSI

’Rbetniot mozok (medulla spinalis) se nao|a vo centralnata{uplina na ’rbetniot stolb. Taka e za{titen od potresi pri odewekako i od povredi so kosken oklop koj go gradat ’rbetnite pr{leni.Dodatna za{tita na ’rbetniot mozok mu davaat mozo~nite obvivki(meningi) kako i mozo~nata te~nost (likvor) koja se nao|a pome|uobvivkite i samiot ’rbeten mozok. Nadvore{no gledano toa e ednatraka dolga okolu 50 santimetri koja zavr{uva so kon~esta tvorba. Napopre~en presek ’rbetniot mozok e izgraden od dva dela:

- Bela supstanca koja e sostavena od spomenatite aksoni nacentralnite i perifernite nevroni t.n. nervni pati{ta na ’rbetniotmozok.

- Siva supstanca koja se nao|a vo centarot na ’rbetniot mozok.Taa ima oblik na peperutka sora{ireni krilja. Na nea razliku-vame tri dela koi gi narekuvamerogovi od koi izleguvaat soodvet-ni nervni vlakna:

- Preden rog kade sesmesteni perifernite motorninevroni, koi davaat motorninervni vlakna. Impulsite koi seprenesuvaat preku ovie vlaknapredizvikuvaat refleksni muskul-ni dvièwa.

- Sreden rog koj dava vege-tativni nervni vlakna koi vlegu-vaat vo sostav na vegetativniot ner-ven sistem.


Bela masa

cerebrospinalis

Nervus spinalis

Medulla spinalis

Pia mater

Arachnoidea

Dura mater

Siva masa

Sl. br. 3 Gradba na ’rbetenmozok

Bela masa

Siva masa

- Zaden rog koj dava senzitivni nervni vlakna. Preku ovienervni vlakna patuvaat impulsi od periferijata (kade se nao|aatrazni receptori, telca koi gi primaat drazbite) kon centarot t.e. kon’rbetniot mozok (Sl. br. 3).

Od ’rbetniot mozok izleguvaat ’rbetni nervi. Vo niv ima senzi-tivni,motorni a vo nekoi od niv i vegetativni vlakna.

Aktivnosta na ’rbetniot mozok se gleda najdobro preku reflek-site. Refleksite se reakcii na organizmot na razni drazbi (nad-vore{ni i vnatre{ni). Ovie reakcii se odvivaat bez u~estvo nana{ata volja zatoa gi narekuvame i bezuslovni refleksi. Refleksna ereakcijata na stesnuvawe na zenicata koga okoto }e bide osvetleno sosilna svetlina: stesnetata zenica ja namaluva koli~inata na svetli-nata koja navleguva vo okoto. Refleksno e i vcrvuvaweto na licetokoga oddedna{ sme zasrameni ili naluteni. Taka moème da go objas-nime i refleksnoto povlekuvawe na rakata koga sme doprele èòkili ostar predmet.

ÊREPEN MOZOK

êrepniot mozok se nao|a vo koskenata kapsula koja se narekuva~erep. Osven ~erepot, ~erepniot mozok go {titat od nadvore{nio{tetuvawa i trite mozo~ni obvivki kako i mozo~nata te~nost(likvor).

Psihologija16

Komisura

Frontalenlobus

Hipotalamus

Hipofiza

Mozo~nosteblo

Komisura

’Rbeten mozok

Mal mozok

Sivasupstanca

Belasupstanca

Mezencefalon

Pons

Sl. br. 4 êrepen mozok

êrepniot mozok e najvaèn del na nervniot sistem. Negoviglavni delovi se: zaden mozok, sreden mozok i preden mozok.

Zadniot mozok go so~inuvaat prodolèniot mozok (medullaoblongata) i maliot mozok (cere bellum). Vo prodolèniot mozok senao|aat centrite za regulirawe na rabotata na di{eweto i rabotatana srceto. Maliot mozok e centar za odrùvawe na ramnoteàta, uso-glasuvawe na dvièwata i odrùvawe na napnatosta na muskulite.@ivotnite, na primer, na koi im e otstranet maliot mozok ne se vosostojba da odrùvaat ramnoteà, a muskulite im stanuvaat labavi ineelasti~ni.

Vo sredniot mozok se nao|aat jadra va`ni za funkcionirawetona nervniot sistem i na organizmot vo celost. Tuka se nao|a i osobenozna~aen del retikularna formacija. Taa gi aktivira muskulite, gikontrolira avtomatiziranite dvièwa i deluva na aktivnosta namozo~nata kora. Ako dojde do o{tetuvawe na del od retikularnataformacija vo sredniot mozok, se zako~uva aktivnosta na celiotmozok, ~ovekot stanuva neosetliv na drazbi i zapa|a vo dlabok son.

Denes se znae deka budnosta i aktivnosta na ~ovekot vo golemamera zavisat od aktivnosta na retikularnata formacija.

Najvaèn del na mozokot e predniot mozok. Nego go so~inuvaatdva dela: me|umozok i golem mozok. Me|umozokot go ~inat talamusot ihipotalamusot. Talamusot e mesto kade {to se sobiraat aferentnitenervi i ponatamu se {irat nervni impulsi kon mozo~nata kora ili doefektornite centri. Hipotalamusot e centar za kontrola na mnogureakcii vo digestivniot sistem i ima va`na uloga vo emocionalnotoreagirawe. Toj gi povrzuva i usoglasuva telesnite funkcii karakter-isti~ni za emocionalnoto odnesuvawe (sl. br. 4).

Izgraden e od: siva masa (supstanca) i bela masa (supstanca).Siva supstanca koja se nao|a na povr{inata na mozokot. Vo

dlabo~inata na golemiot mozok (vo belata masa) delovi od sivata sup-stanca formiraat t.n. supkortikalni ganglii. Korata na golemiotmozok e nabrana, pa taka na povr{inata na golemiot mozok razliku-vame pove}e nabori i vdlabnatini. Korata e podelena na pove}e zonikoi imaat razni funkcii:

- motorna zona e del na mozokot od koja trgnuvaat site volevidvièwa.

- senzitivna zona e delot na mozokot kade pristigaat i kade seobrabotuvaat site impulsi koi doa|aat od perifernite receptori. Sopomo{ na ovoj del od mozokot nie razlikuvame dali sme doprele drvo


ili kamen i dali rakata ni e vla`na od morska voda ili od maslo zason~awe.

- asocijativna zona e delot na mozokot koj gi prima drazbite odorganite na setilata: oko, uvo, nos i jazik. Ima pove}e vakvi zoni ras-poredeni niz korata na mozokot: vidnata zona se nao|a vo tilniot delna mozokot, slu{nata zona vo temporalniot del i dr.

Korata na mozokot e sedi{te i na t.n. visoki nervni funkciikako na pr. mislewe, rasuduvawe, govor i sl. Nekoi od ovie aktivnos-ti se odvivaat vo to~no odredeni delovi na mozo~nata kora koi ginarekuvame mozo~ni centri: taka znaeme deka centarot za govor senao|a na levata strana na mozokot, vo ~elniot del.

Bela supstanca se nao|a pod sivata supstanca. Nea ja so~inuvaatmnogubrojni nervni pati{ta koi odat od korata kon periferijata iobratno. Vo nea se vklu~eni taka nare~enite asocijativni pati{takoi gi prenesuvaat informaciite.

Ispituvawata na Robert Orn{tajn ukaùvaat deka levatastrana na mozokot (hemisfera) prete`no e zadolèna za mentalniaktivnosti (matematika, jazik, logika, analiza, pi{uvawe) dodekadesnata strana mozokot (hemisfera) za manuelnite ve{tini i ori-entacija vo prostorot (umetnost, muzika, percepcija na boi, prostor,fantazija). Za da moè podobro da se adaptira na prirodnata sredina~ovekot reagira so refleksi: bezuslovni i uslovni. Bezuslovniterefleksi se realiziraat so pomo{ na ’rbetniot mozok. Sposobnostaza sozdavawe uslovni refleksi e posebno izrazena kaj ~ove~kiotmozok. Taa sposobnost mu pomognala na ~ovekot vo tekot na evoluci-jata da opstane, no se smeta deka istata sposobnost bila osnova za raz-vivawe na visokite nervni funkcii koi se karakteristi~ni samo za~ovekot.

VEGETATIVEN NERVEN SISTEM: FUNKCII

Rabotata na vnatre{nite organi se odviva bez vlijanie nana{ata volja: nie ne moème po èlba da ja zgolemime brzinata sokoja hranata }e pomine niz èludnikot ili visinata na krvniot pri-tisok. Pri~ina za toa e vegetativniot (avtonomniot) nerven sistemkoj ja kontrolira rabotata na vnatre{nite organi.

Vegetativniot nerven sistem se sostoi od dva dela:Simpati~en nerven sistem koj voglavno ja stimulira rabotata

na vnatre{nite organi: pod negovo dejstvo, na primer, se zabrzuvarabotata na srceto i se {irat di{nite pati{ta ovozmoùvaj}i po-

Psihologija18

zabrzan protok na vozduh vo belite drobovi. Toj e rasporeden vo oblikna dva niza od jazli na dvete strani od ’rbetniot stolb. Jazlite senarekuvaat ganglii i se vo vrska so ’rbetniot mozok. Od gangliite konsoodvetnite organi trgnuvaat nervni vlakna.

Parasimpati~en nerven sistem koj ima sprotivno dejstvo nasimpati~niot nerven sistem. Toj, na primer, gi usporuva di{eweto irabotata na srceto. Nervnite vlakna na ovoj del na nervniot sistem vonajgolem del poteknuvaat od desetiot ~erepen nerv koj e nare~en u{tei nerv-skitnik poradi negoviot dolg pat (zapo~nuva vo ~erepot, azavr{uva vo stomakot).

Simpati~nite i parasimpati~nite vlakna okolu organiteformiraat nervni spletovi t.n. pleksusi. Silnoto i nenadejnonadraznuvawe na ovie pleksusi moè da dovede do privremen prekinna rabotata na ovie organi. Moèbi ste imale prilika da vidite (nafudbalski ili bokserski natprevar) kako posle silen udar vo prede-lot na stomakot ili gradite doa|a do gubewe na svesta i pa|awe napogodenite sportisti. Toa se slu~uva zatoa {to vegetativnite plek-susi na srceto i stomakot se mo{ne razvieni i osetlivi na nad-vore{ni drazbi. Vakvite udari, iako naj~esto predizvikuvaat samoprivremeno gubewe na svesta, moè da bidat i mnogu opasni i da dove-dat do smrt.

Psihi~ki stres e zaedni~ko ime za niza na poremetuvawa koi sejavuvaat posle silni emocii: strav, bes, taga, radost. U{te od najstarivremiwa se znaelo za efektot na emociite vrz organizmot („mi puknaòl~kata od maka“, „mi zastana srceto od strav“). Sedi{teto naemociite e mozokot. Silnite nenadejni emocii moàt da go o{tetat inervniot sistem („spobudale od radost“) kako i drugite organi nateloto.

@LEZDI SO VNATRE[NO LAÊWE

@lezdite so vnatre{no la~ewe la~at specijalni materii koi ginarekuvame hormoni. Hormonite se specifi~ni materii koi, vo malikoli~ini, deluvaat na specifi~ni kletki i predizvikuvaat speci-fi~ni efekti. Toa zna~i deka sekoj hormon ima grupa na kletki nakoja deluva. Zna~i sekoj hormon ima „svoja“ kletka na koja deluva t.n.„celna kletka“. Kako hormonot ja prepoznava kletkata na koja da delu-va? Sekoja celna kletka ima posebno mesto na kleto~nata membrana nakoja hormonot se vrzuva. Toa mesto se narekuva receptor. Sekoj recep-


tor e graden za „svojot“hormon. Dokolku recep-torot poradi nekojapri~ina se uni{ti, celna-ta kletka i hormonot nemoàt da se „prepoznaat“pa efektot na hormonotizostanuva. @lezdite giizla~uvaat svoite hormonidirektno vo krvta pa zatoai se narekuvaat „so vna-tre{no la~ewe“.

@lezdi so vnatre{-no la~ewe se: hipofiza,tireoidna ({titna) `lez-da, paratireoidni `lezdi,timus, pankreas, nad-bubre`na `lezda, polovi`lezdi (jajnici kaj è-nite, testesi kaj maìte)(sl. br. 5).

Hipofizata se nao|ana bazata na mozokot,vokoskeno vdlabnuvawe koese vika tursko sedlo. Taaima forma i golemina na

zrno gra{ok. So posebna petelka e povrzana so mozokot odnosno soeden negov del koj se narekuva hipotalamus. Taa se sostoi od tri delakoi gi narekuvame rezeni: preden rezen, sreden (svrzuva~ki) del izaden rezen. Sekoj od ovie delovi na hipofizata la~i svoi hormoni.

a. Predniot rezen gi la~i hormonite:- STH (somatotropen hormon) e hormonot za rast;- TSH (tireostimulira~ki hormon) ja stimulira {titnata

`lezda da raboti;- ACTH (adrenokortokotropen hormon) deluva vrz nadbubre`-

nata `lezda i ja pottiknuva na rabota;- prolaktin e hormon koj deluva vrz mle~nite `lezdi i gi sti-

mulira da proizveduvaat mleko;- LH (luteinizara~ki hormon) go stimulira jajnikot da proizve-

Psihologija20

Hipofiza

[titna`lezda

Nadbubre`na`lezda

Pankreas

Jajnici

Testisi

Sl. br. 5 @lezdi so vnatre{no la~ewe

duva jajni kletki. Ulogata na pottiknuva~ na proizvodstvo na sperma-tozoidi kaj maìte go ima ICSH (interstitial cell stimulating hormone).

b. Sredniot del go la~i MSH (melanostimulira~ki hormon) gistimulira kletkite koi proizveduvaat crn pigment melanin (melano-citi).

v. Zadniot rezen gi la~i- ADH (antidiureti~en hormon) deluva na bubrezite taka {to ja

potpomaga reapsorpcijata (povtornoto vpivawe) na vodata od bubre-got vo krvta. Na ovoj na~in se namaluva koli~estvoto na izla~enataurina;

- oksitocin e hormon koj gi kontrahira (zgr~uva) muskulite nagravidnata matka. Toj deluva i na izla~uvaweto na mlekoto kaj majka-ta posle poroduvaweto.

Najvpe~atlivo naru{uvawe na funkcijata na hipofizata enanizmot odnosno xuxestiot rast. Toa e posledica na namalenola~ewe na hormonot za rast. Ovie lica se so nizok rast, no so skladentelesen i psihi~ki razvoj. Zgolemenoto la~ewe na ovoj hormon predpubertetot predizvikuva gigantizam (xinovski rast): vakviteli~nosti se visoki i pove}e od dva metra pred da zavr{i periodot narast. Dokolku hormonot za rast se la~i vo zgolemeni koli~ini poslepubertetot odnosno posle zavr{en rast se pojavuva akromegalija (odgr~kite zborovi akros-periferen del na teloto i megalos-golem):doa|a do zgolemuvawe na perifernite meki delovi, bradata, jazikot,dlankite, stapalata i dr. ili do zgolemuvawe na vnatre{nite organi(napr. hepatomegalija, splankomegalija i sl.).

Tireoidna ({titna) `lezda go la~i hormonot tiroksin.Tiroksinot deluva na bazalniot metabolizam. Pri namaleno la~ewena tiroksinot se javuva miksedemot pri {to ~ovekot e so zbavenipsihi~ki i fizi~ki reakcii, a na liceto i teloto se gledaat testestiotoci. Namalenoto la~ewe na tiroksinot za vreme na rastot i razvo-jot na decata predizvikuva zastoj vo telesniot i psihi~kiot razvitok.Pri zgolemeno la~ewe na tiroksinot se javuva bolesta na Bazedovkarakterizirana so zabrzano biewe na srceto, ispaknati o~ni jabol-ka, tresewe na racete i namaluvawe na teìnata.

Pankreasot e `lezda so nadvore{no i so vnatre{no la~ewe.Glavnite hormoni koi gi la~i se insulinot koj go namaluva nivoto na{e}erot vo krvta, i glukagonot koj deluva sprotivno od insulinotodnosno go zgolemuva nivoto na {e}erot vo krvta. Namaleno nivo na


insulinot vo krvta e glavna pri~ina za pojava na {e}ernata bolest(dijabetot).

Nadbubre`nata `lezda e parna `lezda koja se nao|a nadbubrezite, vo oblik na troagolna kapa. Se sostoi od dva dela: srcevina(medula) i kora (korteks).

- glaven hormon na srcevinata e adrenalinot. Toj imamnogukratno dejstvo na site sistemi vo organizmot. Najizrazeno enegovoto dejstvo vrz sistemot na krvnata cirkulacija: go zabrzuvasrceto, gi stega krvnite sadovi (vazokonstrikcija) i go zgolemuvakrvniot pritisok. Negovoto la~ewe se zgolemuva pri silni emo-cionalni vozbuduvawa;

- korata proizveduva pove}e grupi hormoni od koi najva`ni sehormonite: aldosteron, kortizol, androgeni i estrogeni.

Polovite `lezdi (jajnici kaj ènite, testesi kaj maìte) gila~at polovite hormoni.

- kaj maìte testisot go la~i testosteronot. Ovoj hormon poma-ga da se razvijat ma{kite polovi karakteristiki (rast na penisot,skrotumot, bradata, musta}ite, prodlabo~uvawe na glasot, proizvod-stvo na spermatozoidite, rast i razvoj na skeletot i muskulaturata idr.);

- kaj ènite jajnikot la~i estrogeni i progesteron. Estrogeniteja reguliraat menstruacijata kaj ènite kako i pojavata na ènskitepolovi karakteristiki (porast na dojkite, taloèwe na mastiteokolu karlicata, tipi~na vlaknatost na polovite organi i dr.)Progesteronot deluva zaedno so estrogenite na pojavata na polovitekarakteristiki kaj ènite. Me|utoa, toj e mnogu povaèn pri podgo-tovka na teloto na ènata za bremenost kako i dol` graviditetot(bremenosta).

MOZOKOT I PSIHATA

Deka mozokot e sedi{te na psihi~kite procesi se znae odamna.Pove}eto od avtorite koi se zanimavale so ovaa pra{awe sesoglasuvaat deka amigdalata, edno od t.n. supkortikalni jadra enajva`niot del za izrazuvawe na emociite. Posle uni{tuvawe na ovajadro ìvotnite ne iskaùvaat strav soo~eni so situacii koi do-toga{ kaj niv predizvikuvale strav. Stimulacijata na ovaa jadro so

Psihologija22

struja ili so inekcija na stimulira~ki aminokiselini predizvikuvasosema sprotiven efekt: strav i agitacija na ìvotnoto. Dolgoro~nostimulirawe na ovaa jadro rezultira so pojava na bolesti induciraniso stres (kako na pr. ~ir na èludnikot). Ovie zabeleùvawa ne nave-duvaat na zaklu~ok deka avtonomnite i hormonskite odgovori nadrazbi koi se vodeni od amigdalnoto jadro se odgovorni za pojava na{tetnite efekti na dolgotrajniot stres.

Istraùvawa sprovedeni na lu|e pokaùvaat sli~ni rezultati:stimulirawe na razni delovi na mozokot predizvikale kaj pacientitereakcii na avtonomniot nerven sistem koi naj~esto se asociraat sostrav, no samo pri stimulacija na amigdalata lu|eto kaùvaat dekanavistina po~ustvuvale strav. Leziite na amigdalata, pak, go namalu-vale emocionalniot odgovor. Interesno e vlijanieto naorbitofrontalniot korteks (delot na mozo~nata kora nad o~niteorbiti odnosno ~eloto): informaciite za toa {to se slu~uva vookolinata na pacientot i kakvi planovi se kovaat (vo drugite delovina frontalnite lobusi na mozokot) se ispra}aat i do amigdalata. Toamoè da rezultira so razli~ni emocionalni i fiziolo{ki reakcii.Moèbi najilustrativen e primerot na Fineas Gejx koj se naveduva voliteraturata (Damazio,1994): toj slu~ajno zadobil povreda na glavatapri {to mu e o{teten pogolemiot del na orbitofrontalniot korteks.ôvekot koj dotoga{ be{e rabotliv, seriozen i energi~en stanadetinest, neodgovoren i kon sebe i kon drugi. Toj ne bil sposoben dapravi i da realizira planirani postapki.

Drug psiholo{ki fenomen koj ima svoja organska osnova vonervniot sistem e agresijata (napadot). Dali postojat odredenidelovi na mozokot, odredeni nevroni koi, dokolku se nadraznat,predizvikuvaat agresija (napad)? Dali vo mozokot postoi „centar zaagresija“? Dokolku postoi, {to so nego rakovodi i go kontrolira?Koja e ulogata na hormonite vo agresijata?

Rabotata na pove}e avtori go implicira zaklu~okot deka vomozokot postojat nervni centri koi se odgovorni barem za razvivawena nekoi vidovi na napad (agresija). Mnogu studii pokaàa deka durii ìvotni koi spontano ne projavuvaat agresija (napad) toa }e gostorat ako odredeni regioni na nivniot mozok bidat stimulirani.Dokolku e taka, koi delovi na mozokot gi kontroliraat odredenitevidovi napad (agresija)? Napad (agresija) moè najlesno da se predi-zvika so stimulacija na hipotalamusot. Pritoa, efektite odaktivnosta na hipotalamusot se pro{iruvaat i niz sredniot mozok.


Koi se vlijanijata na hormonite vrz agresijata?Vrskata pome|u testosteronot i agresivnosta e odamna

zabeleàna: kaj najgolem del od vidovite ma`jacite se poagresivni.Dokolku tie se kastriraat, agresivnosta se reducira. Edvard vosvoite eksperimenti utvrdi deka „nevronskite kola“ odgovorni zaagresivno odnesuvawe moàt da se senzibiliziraat i kaj ènkite, sodavawe na testosteron.

Seksualnata agresija e isto taka povrzana so nivoto na testos-teronot. Vo nekoi zemji se prepora~uva kastracija (ili upotreba nalekovi so antiandrogeno dejstvo) kaj maì pove}ekratno osuduvani zaseksualni zlostorstva. Vo edna studija, inekcii na testosteron seaplicirani kaj kastriran ~ovek {to predizvikalo povtorno nasilnoodnesuvawe kaj pacientot.

Drug hormon koj e ispituvan vo vrska so agresivnoto odnesuvawee ACTH. Grupa avtori niz serija od eksperimenti dojdoa do zaklu~okdeka ACTH samiot po sebe ima antiagresiven efekt, no i deka za poja-vata na ovoj vid agresija e potrebno prisustvoto na hormonot testo-steron. Agresijata ne se pojavuva bez testosteronot, bez razlika natoa kolkavo e nivoto na ACTH i glikokortikoidite.

PSIHI^KI PROMENI KAJ HORMONALNI POREMETUVAWA

Site hormonalni poremetuvawa, porano ili podocna, vo zavis-nost od stepenot i prirodata na o{tetuvawata, predizvikuvaatnervno-psihi~ki promeni. So ogled na dirigentskata uloga nahipofizata koja la~i pove}e hormoni, koi deluvaat stimulativno nadrugite endokrini `lezdi i gi regulira hormonite vo krvta,psihi~kite promeni pri zaboluvawa na ovaa `lezda se mnogu ~esti.Promenite se dolàt na zgolemeno, namaleno ili nedovolno la~ewena hormonite. Psihi~kite promeni se rezultat na bolesta ilifizi~kiot hendikep (nizok rast, visok rast, gubitok na sekundarnipolovi belezi, vlaknatost i sl.).

Psihi~kite promeni se odlikuvaat so promeni vo karakterot,nevroza, razdrazlivost, bessonica, afektivna labilnost (od nemo-tivirano pla~ewe, do silen bes i nekontrolirano smeewe). Mo`ni sepsihi~ki poremetuvawa vo oblik na psihozi, kako posledica nafizi~kiot izgled, ili poradi toksi~niot efekt na izla~enite hor-moni od endokrinite `lezdi.

Psihologija24

Dokolku dojde do potpolno uni{tuvawe na hipofiznoto tkivoporadi povreda, krvarewe, vospalenie ili o{tetuvawe od tumor, nas-tanuva poliendokrinolo{ko poremetuvawe. Pacientot ja gubiteìnata, muskulite atrofiraat, koàta se isten~uva, vnatre{niteorgani atrofiraat i im se namaluva funkcijata. Pacientite li~at nakostur, presvle~en so tenka, bleda koà koja ~esto krvari i lesno sekine. Ovaa bolest e nare~ena Simonds-ova kaheksija spored avtorotkoj prv ja opi{al. Za sre}a ovaa bolest e mnogu retka.


Pra{awa i zada~i:1. Nervnata kletka e ista kako site drugi kletki vo organizmot. (odgovori so da ili ne)2. Cerebrum i mal mozok e edno isto (odgovori so da ili ne)3. Levata i desnata hemisfera se sosema ednakvi i vo ni{to ne se razlikuvaat. (odgovori so da ili ne)4. Koj go la~i samototropniot hormon?5. Razmisli: zo{to koga sme mnogu ispla{eni osetuvame dekanemame plunka vo ustata (suva usta)? 6. Izdvoj gi delovite od nervniot sistem i hormonite koi imaatuloga vo silnite emocionalni doìvuvawa!7. Koi hormoni vlijaat na agresivnosta?

� OSETI I PERCEPCII

� UÊWE

� POMNEWE I ZABORAVAWE

� MISLEWE I INTELIGENCIJA

� EMOCII

� MOTIVACIJA

� INTERESI I STAVOVI

OSNOVNI PSIHI^KI POJAVI

Psihologija28

Od site dobri raboti znaeweto e najdobro: nikoj ne moè dago ukrade, nikoj ne moè da go kupi, zatoa {to e neuni{tlivo.

Hitopade{a

Prijatelot go zapoznavame duri otkako }e go zagubime.Italijanska narodna pogovorka

Najgolem e toj {to znae deka ne znae.Lao-Ce

Qubovta nema godini, taa sekoga{ se ra|a, Paskal

Znaeweto e znaewe duri toga{ koga e steknato so napor nasopstvenite misli, a ne so pametewe.

Tolstoj

Genijot li~i na sekogo, no nikoj ne li~i na nego. Balzak

Te sakav i te sakam, pa ako e toa grev go molamAlah nikoga{ da ne mi gi prosti grevovite.

Mo{in Ibn al Ansari

Pojadokot izedi go sam, ru~ekot podeli go so prijatelite, a ve~erata daj mu ja na neprijatelot.

Kineska izreka

Znaeweto e doblest {to soedinuva dve najubavi~ove~ki osobini: pravednosta i mo}ta.

Paolo Mandegaza

OSNOVNI PSIHI^KI POJAVI

POIM ZA PSIHI^KI POJAVI

Psihi~kiot ìvot na ~ovekot e bogat i se odviva preku mnogupsihi~ki pojavi koi se delat na: psihi~ki procesi (funkcii),psihi~ki sostojbi i psihi~ki osobini.

PSIHI^KI PROCESI ja ~inat vrskata na ~ovekot so sredi-nata. Tie nastanuvaat vo ontogenetskiot razvitok (razvitok naedinkata) pod vlijanie na drazbite i informaciite od sredinata koi~ovekot gi prima, intelektualno gi obrabotuva i dava soodvetenodgovor. Spored funkcijata {to ja obavuvaat se grupiraat na:

a) soznajni (kognitivni ili intelektualni): oseti, percepcii,pretstavi, u~ewe, pomnewe, mislewe;

b) emocionalni - gi opfa}aat ~uvstvata, raspoloènijata idrugi emocionalni doìvuvawa;

v) konativni - gi opfa}aat motivacionite i volevite aktivno-sti.

PSIHI^KI SOSTOJBI - vo koi spa|aat: zamor, zagreanost,raseanost, vnimanie, son, spiewe i dr. Psihi~kite sostojbi go opre-deluvat na~inot, brzinata i odvivaweto na psihi~kite procesi. Napr. „ne vnimavav na ~asot i ni{to ne zapametiv“ - zna~i pomneweto(psihi~ki proces) ne bilo mo`no zatoa {to u~enikot ne vnimaval(psihi~ka sostojba). Ili „bev izmoren i ne moèv da u~am“- zna~izaradi zamor (psihi~ka sostojba) u~enikot ne moèl da nau~i(psihi~ki proces).

PSIHI^KI OSOBINI - se relativno trajni karakteristikina poedinecot kako {to se: karakter, temperament, interesi, stavovi,sposobnosti i vrednosti.

Vo ìvotot na ~ovekot ovie tri grupi pojavi deluvaat zaedno ise organizirani vo edna celina nare~ena li~nost. Site ovie pojavi giima kaj site lu|e, no se organizirani na razli~en na~in, deluvaat sorazli~en kvalitet i intenzitet od {to proizleguvaat individualniterazliki pome|u lu|eto.


OSETI I PERCEPCII

POIM ZA DRAZBA I OSET

ôvekot e postojano opkruèn so golem broj drazbi {to proi-zleguvaat od nadvore{ata sredina (boi, mirisi, zvuci, toplina, stude-no i dr.), a ponekoga{ drazbite doa|aat i od promenite vo negoviotorganizam (na pr: glad, èd, bolka, odvratnost i dr.). Drazbite dejstvu-vaat na setilnite organi koi gi primaat i preku aferentnite nervnipati{ta gi prenesuvaat vo oddelni senzitivni centri vo centralniotnerven sistem kade {to se pretvara vo fizi~ko-hemiski ekvivalentnare~en oset. Poznato e deka vo evolucijata na ~ovekot sekoj setilenorgan se prisposobil da prima opredelen vid drazbi (na pr. okotosamo svetlosni branovi, nosot mirisi i sl.). Osetite se odnesuvaat nanekoja karakteristika na predmetite i pretstavuvaat subjektivenodraz na objektivnata stvarnost.

VIDOVI OSETI

Osetite se delat zavisno od potekloto na drazbite i setilniteorgani. Ima nadvore{ni (koi gi primaat setilnite organi smestenina nadvore{nosta na organizmot - eksteroceptori (oko, nos, jazik,koà, uvo) i vnatre{ni (smesteni vo vnatre{nite organi, muskuli,koski, `lezdi) interoceptori.

NADVORE[NI OSETIVidni oseti - nastanuvaat koga vrz okoto dejstvuvaat svetlosni

branovi so branova dolìna od 390-800 milimikroni. Ultra-violetovite i infracrvenite ne gi osetuvame zatoa {to se nadvor odovie granici. Osetot za boja, se formira taka {to predmetot gi vpivasite svetlosni branovi, ili odbiva del, ili gi odbiva site odson~eviot spektar.ôvekovoto oko moè da osetuva okolu 180 boi idesetici iljadnici nivni nijansi. Za idniot zdravstven rabotnik eva`no da poznava nekoi slepila za boi {to ~esto se sre}avaat kaj po-pulacijata. Toa se: daltonizam koga ~ovekot ne razlikuva crvena izelena boja (po~esta kaj maìte, okolu 7%) i ahromatizam koga~ovekot s# okolu sebe zabeleùva vo crno-belo sivi nijansi. So ogleddeka ~esto tabletite, test lenti i dr. pomagala se vo boja, bi bilogre{ka da davame napatstvija bez da znaeme kakvo e setiloto za bojakaj bolniot.

Psihologija30

Se smeta deka deka vo oblasta na neposrednoto spoznanie okotou~estvuva duri so 90% vo zabeleùvawata.

- slu{ni oseti - nastanuvaat koga na uvoto dejstvuvaat zvu~nibranovi so za~estenost od 16-20000 herci vo sekunda. So osetot za sluhmoème da registrirame tonovi, {umovi, razli~ni glasovi i zborovi,kako i da ja razlikuvame nivnata ja~ina;

- mirisni oseti - nastanuvaat koga hemiski materii deluvaatvrz mirisniot receptor. Pove}eto predmeti vo prirodata imaat svoimirisi pa zavisno od klasifikacijata na predmetite ima podelba namirisite: na pr. cvetni, ovo{ni, za~inski i dr;

- ko`ni oseti - nastanuvaat koga se draznat ko`nite receptoriza: bolka, toplo, ladno, tvrdo, meko i sl. Tie se mnogu va`ni za~ovekot i imaat za{titna uloga za organizmot zatoa {to go izvestu-vaat za nadvore{ni {tetni vlijanija;

- oseti za vkus - nastanuvaat pri razloùvawe na materiite {togi stavame vo ustata pod vlijanie na plunkata.ôvekot razlikuvapove}e osnovni vkusovi i nivni kombinacii. Osetite za vkus se va`niza ishranata t. e. opstanokot na ~ovekot, opredeluvaat {to smeeme dajademe, a {to ne smeeme.

VNATRE[NI OSETIVnatre{ni oseti - ve}e rekovme deka proizleguvaat od vna-

tre{nite organi i gi ima dva vida:- organski oseti - {to ne informiraat za sostojbata na organiz-

mot t.e.naru{enata homeostaza (glad, èd, bolka, povra}awe);- oseti za dvièwe i ramnoteà - n# informiraat za dvièwata

i polo`bata na teloto pri razli~ni aktivnosti. Blagodarenie na niv~ovekot uspeva za kratko vreme da sovlada golem broj motorniaktivnosti.

PERCEPCII (zabeleùvawa)

POIM ZA PERCEPCII

Za osetite rekovme deka n# informiraat za poedini karakteri-stiki na predmetite, a so predmetite vo celina ne zapoznavaat per-cepciite. Tie se psihi~ki procesi (funkcii) od grupata na intelek-tualni (kognitivni) psihi~ki procesi.

Percepciite nastanuvaat vrz baza na osetite, no ne se nivenprost zbir, tuku osetite mentalno se prerabotuvaat vo centralniot


nerven sistem i zaedno so iskustvoto na ~ovekot go ovozmoùvaatneposrednoto spoznavawe (zabeleùvawe na predmetot vo celina).

Iskustvoto na ~ovekot go ovozmoùva percipiraweto i pri-donesuva za pravilna slika na ona {to go zabeleùvame. Na pr. ~ovekna golema dale~ina izgleda mal, no nie ne velime „zabeleùvam xuxe“zatoa {to iskustvoto n# u~i deka site predmeti na golema dale~inaizgledaat mali ili ako se nao|ame vo {uma iskustvoto ne u~i da raz-likuvame zvuk na motorna pila od zvuk na avtomobil.

Procesot na percepirawe se odlikuva so tri osnovni svojstva: - perceptivna selekcija - toa zna~i deka na setilata na ~ovekot

vo eden moment dejstvuvaat milioni drazbi. Jasno e deka ~ovekot odbi-ra na koi drazbi }e go naso~i svoeto vnimanie. Odbiraweto naj~estogo pravi spored svoite karakteristiki, impresii, silinata nadrazbite i dr. Na pr. zagrièna majka za zdravjeto na svoeto dete gizanemaruva site glasovi i {umovi i so vnimanie go slu{a di{ewetona svoeto dete;

- celosnost na percepcijata- zna~i deka predmetite i pojavitese sostojat od pove}e elementi, no vo percepcijata tie obrazuvaatedinstvena celina. Na pr. drvo - koren, steblo, granki, lisja;

- konstantnost na percepcijata - iako predmetite i pojavitepostojano se menuvaat ~ovekot gi imenuva kako nepromenlivi na pr.zabeleàna trkalezna masa od agol e elipsovidna, no velime„zabeleùvam trkalezna masa“. Konstantnosta na percepiraweto evaèn uslov za opstanokot na ~ovekot vo sredinata.

Poznato e deka na percepiraweto deluvaat pove}e faktori koise delat na dve grupi:

NADVORE[NI - koi ja opfa}aat samata fizi~ka organizaci-ja na drazbite spored bliskost, sli~nost, simetri~nost, kontinuira-nost i drugi osobini.

VNATRE[NI - ovie faktori imaat golemo zna~ewe vo proce-sot na percepiraweto:

- fiziolo{kata sostojba na organizmot ima golema uloga voselekcijata na drazbite i procesot na percepiraweto. Na pr. glad-niot ~ovek percepira hrana, èdniot vo pustina „percepira“ oaza sovoda. Pove}e bolesti vlijaat na senzomotornite sposobnosti, namalu-vaj}i go ili iskrivuvaj}i go percepiraweto;

- funkcijata na setilnite organi isto taka vlijae na percepi-raweto. Poznato e deka kaj starite lu|e se namaluva sposobnosta nasetilata na pr. za vid, sluh, miris. Promeni na rabotata na setilniteorgani se sre}ava i kaj razli~ni bolni sostojbi kaj ~ovekot;

Psihologija32

- iskustvo - ovoj faktor ve}e go nabroivme vo va`ni faktori zapercepiraweto. Predmetite i pojavite koi ve}e bile vo na{etoporane{no iskustvo gi percepirame pobrzo i podobro od onie so koiza prv pat se sretnuvame;

- o~ekuvawa - vlijaat na izborot na drazbite i nivnata organi-zacija vo celina. O~ekuvawata zaedno so porane{noto iskustvo pri-donesuvaat isti ne{ta lu|eto razli~no da gi percepiraat. O~eku-vawata se tesno povrzani so potrebite na ~ovekot;

- vnimanie - e vaèn ~initel vo procesot na percepciite.Kolku pove}e vnimanie naso~uvame kon nekoja pojava tolku e podobrapercepcijata. ôvek koj na svojata rabota ne obrnuva dovolno vni-manie moè da napravi mnogu gre{ki;

- emocii - nivnoto vlijanie vrz percepiraweto e dvonaso~no.Intenzivnite negativni emocii (strav, gnev) doveduvaat do deformi-rano percepirawe. Prijatnite emocii so umeren itenzitet pret-stavuvaat pogolem uslov na poto~no percepirawe;

- vlijanie na socijalnite uslovi: ovoj faktor najdobro seprikaùva so primerot na psiholozite Bruner i Gudman. Na dve grupideca (edna siroma{ni, drugata bogati ) im pokaàle metalna para i jasokrile. Potoa od decata pobarale da ja nacrtaat. Siroma{nite janacrtale mnogu pogolema odo{to bogatite deca.

Na procesot na percepiraweto vlijaat i kulturata, navikite iobi~aite. Medikamentite (sedativi, trankilizeri, hipnotici),upotrebata na alkohol, drogi (kokain, meskalni LSD i drugi), golemzamor, psihi~ki bolesti, truewa na centralniot nerven sistem, nekoiinfektivni bolesti proprateni so visoka temperatura i drugi bolnisostojbi kaj ~ovekot imaat vlijanie vrz percepiraweto.

Na kraj da spomeneme deka vo procesot na percepiraweto, koesekoga{ e proprateno so intelektualni procesi, va`no mesto zazemai inteligencijata na ~ovekot.

RASTROJSTVA NA PERCEPCIITE

Vo sferata na percepciite se zabeleùvaat tri vida rastrojs-tva: agnozii, iluzii i halucinacii.

1. AGNOZIIAgnoziite se takvi rastrojstva na percepciite kade {to postoi

nevozmo`nost od prepoznavawe na primenite osetni drazbi, pri {tose za~uvani perifernite senzorni i aferentnite i eferentnitenervni pati{ta. Postojat vizuelni (opti~ki), slu{ni (akusti~ki) i


dopirni (taktilni) agnozii, koi se javuvaat pri organski o{tetuvawana mozokot.

O{tetuvawa na odredeni oblasti na mozo~nata kora moàt dadovedat do problemi vo precepcijata, posebno na vizuelnata percep-cija ako o{tetuvaweto e vo tilnata (okcipitalnata) regija. Lu|eto sovakvi o{tetuvawa imaat t.n. vizualna (vidna) agnozija: tie gledaat(nivnoto setilo za vid t.e. patot za gledawe ne e naru{en), no nerazbiraat nitu znaat {to gledaat. Tie ne se vo mo`nost da gi prepoz-naat sekojdnevnite predmeti (laìca, viqu{ka, }ibrit) samo sogledawe tuku za da pogodat koi se tie predmeti moraat da gi doprat.

O{tetuvawe na delovi od parietalniot korteks, posebno nazadnite podra~ja, doveduva do poremetuvawe na prostornata percepci-ja. Takvo o{tetuvawe e ednostranoto vizuospacijalno (vidno i pros-torno) zanemaruvawe- pacientot zanemaruva polovina od svetot koj goopkruùva. Imaj}i predvid deka o{tetuvaweto naj~esto se locira vodesniot zaden parietalen korteks, pacientot ja zanemaruva realnosta(predmetite i slu~kite) od negovata leva strana. Taka pacientite sesudruvaat so predmetite koi se nao|aat na nivnata leva strana, ja{minkaat samo desnata strana na liceto, ja crtaat samo desnatastrana na crteòt ili go jadat jadeweto samo na desnata strana na~inijata. Tie moàt da projavat i problemi so ~itaweto zatoa {to gozanemaruvaat leviot del od odredeni zborovi.

2. ILUZIIIluziite se takvi rastrojstva na percepciite {to pridonesu-

vaat za pogre{no prepoznavawe na percepiranite predmeti i pojavi.Zna~i, toa se iskriveni i pogre{ni percepcii na nadvore{ni objek-ti. Vo normalni sostojbi nastanuvaat koga primenata drazba e podsilno vlijanie na mo{ne izrazit afekt (osobeno na strav) ili, pak,silna èlba ili potreba ili, pak, pod dejstvo na nevnimanie ili fan-tazija.

Iluziite se pogre{ni percepcii na realen stimulus. Vo psi-hopatologijata, toa naj~esto ozna~uva pogre{no protolkuvan stimu-lus kako rezultat na nenormalna nadrazlivost na senzornite centrivo mozo~nata kora kako rezultat na razni procesi (na pr. predoziraweili apstinencija od narkotici, li{uvawe od son i sl.). Ovie iluzii,koi se naj~esto rezultat na naviki, odnesuvawa, sugestii ili nesvesnimotivacii, ~esto se narekuvaat i aktivni iluzii. Pri vakov vid nailuzii nadvore{nite slu~uvawa moàt da se tolkuvaat so silnopreteruvawe vo svesta na pacientot taka {to na pr. lesnoto ~ukawe navrata se tolkuva kako grmotevica.

Psihologija34

Pasivnite iluzii se rezultat na nesovr{enostite vo funkcija-ta na odredeni osetni organi. Tie u{te se narekuvaat „neophodni“,prirodni zatoa {to ovozmoùvaat funkcionirawe na ~ovekot voodredeni situacii. Naj~esto vakvite iluzii se vidni i dopirni(vizuelni i taktilni) iluzii.Taka na pr. iako igraniot filmpred nas se proektira vo nizana isprekinati sliki koi brzose smenuvaat na ekranot, pora-di t.n. tromost na okoto nie negi zabeleùvame prekinitetuku filmot go percipirame vokontinuitet, bez prekini ({tovo su{tina e opti~ka iluzija).Golem broj na ednostavnigeometriski figuri nare~eniso zaedni~ko ime geometriskiopti~ki iluzii se stvoreni zada ja demonstriraat i proverat iluzijata vo vizuelnita percepcija.

Kaj iluziite na Miler i Lejer (Müller, Lyer) liniite raspore-deni kako zraci predizvikuvaat segmentot AB da izgleda podolg odsegmentot CD iako obata segmenta se so ista dolìna. Vo iluzijata naPonzo (Ponso) gornata horizontalna linija izgleda podolga od dolna-ta iako se so ista dolìna (sl. br. 6).

Se ~ini deka dvete ènina slikata imaat enormni raz-liki vo nivnata golemina no vorealnosta tie se so ista visina.Samata soba e konstruiranataka da izgleda deka obete ènise na isto rastojanie od kamer-ata, no ènata koja se nao|alevo e podaleku od kamerata.Vakvata soba se narekuvaEjmsova soba i go dobila imetoprema amerikanskiot oftal-molog Adalbert Ejms (AdalbertAmes) koj prv ja konstruira.

Dokolku gi pogledatepovnimatelno dadenite figuri


Sl. br. 6 Geomeriski iluzii

Sl. br. 7 Iluzii, Ejmsova soba

}e vidite deka vsu{nost tie ne moàt da se konstruiraat vo tridimenzii (kako realni objekti).

Kako poseben vid iskriveno percipirawe se t.n. paraidolii,koi pretstavuvaat iluzii {to nastanuvaat pod dejstvo na fantaz-mati~ni idei i koi se vo vid na fantasti~ni sliki so prili~na jas-nost (~ove~ki figuri, koga se percipira neboto, morskiot pesok isl.). Karakteristi~no e {to subjektot {to gi doìvuva e svesen dekatie ne se realnost tuku plod na negovata fantazija.

3. HALUCINACIIHalucinaciite se takvi rastrojstva na percepciite kade {to

postoi percepcija bez drazba. Bolniot gleda predmeti i pojavi, slu{aglasovi, go ~uvstvuva dopirot, a istovremeno ne postoi vizuelna,slu{na i dopirna drazba. Ako iluziite i moàt da se sretnat vo nor-malni uslovi, halucinaciite se sekoga{ psihopatolo{ki fenomen irezultat od nekoe psihi~ko rastrojstvo. Za bolniot subjekt tie imaatkarakter na objektivna realnost, pa zatoa toj veruva vo niv i negovo-to odnesuvawe e vo soglasnost so nivnata sodrìna.

Halucinaciite se la`ni percepcii od strana na site pet seti-la. Pri halucinaciite ne postoi nadvore{en stimulus pa taka na pr.osobata „gleda“ ku}a koja vo realnosta ne postoi. Halucinaciitemoàt da se javat vo preodni sostojbi (pome|u sonot i javeto), vodelirium, pri iscrpuvawe ili pri hipnoza. Naj~esto e zasegnatosetiloto za vid. Silni i dolgotrajni halucinacii se karakteristi~niza {izofrenijata: bolniot veruva deka slu{a glas koj mu nareduva iligo obvinuva za ne{to, a toj reagira pani~no, so pokornost ili vosamoodbrana. Ne e retko vo vakvi situacii bolniot da se samoubie.Halucinaciite (kako i iluziite) moàt da bidat predizvikani i odzemawe na odredeni drogi (meskalin, marihuana, LSD).

Kaj la`nite halucinacii (ili psevdohalucinacii), subjektot ekriti~en za nivnata realnost, me|utoa i pokraj toa toj gi doìvuva.

Halucinaciite se javuvaat vo sferata na site oseti, pa ottamumoàt da se podelat na:opti~ki, akusti~ki, taktilni, mirisni, cen-esteti~ki, gustativni i vestibularni halucinacii.

a) Vizuelni halucinaciiVizuelnite (ili opti~ki) halucinacii se vizuelni percepcii

bez opti~ka drazba. Naj~esto se sretnuvaat pri akutniot organski psi-hosindrom, t.e. kaj toksi~ni i infektivni psihozi, kaj {izofenija idrugi. Moàt da bidat elementarni, vo oblik na iskri, svetkawa i boi

Psihologija36

(fotomi) ili, pak, sloèni, koga se haluciniraat sloèni pretstavi,likovi i sceni.

b) Slu{ni (auditivni) halucinaciiAuditivnite halucinacii se slu{ni percepcii bez postoewe

akusti~ka drazba. Ako vizuelnite halucinacii bea karakteristi~niza simptomatskite psihozi, slu{nite halucinacii naj~esto se javu-vaat kaj t.n. endogeni psihozi, osobeno od {izofreniot krug. Se javu-vaat vo elementaren oblik, vo vid na {umewe, svirkawe ili, pak,bu~ewe vo u{ite (akoazmi) i vo sloèn oblik, vo vid na jasni zboroviili, pak, celi re~enici (fonemi).

v) Mirisni halucinaciiMirisnite ili olfaktivnite halucinacii pretstavuvaat

mirisni percepcii bez drazbi od hemiski materii. Naj~esto se javu-vaat kaj paranoidnata {izofrenija i kako epilepti~en ekvivalentkaj psihomotornata epilepsija kade {to postoi drazba ili lezija votemporalniot lobus.

g) Gustativni halucinaciiGustativnite halucinacii pretstavuvaat halucinacii na vkusot

bez soodvetna vkusna drazba. Naj~esto se javuvaat zaedno so olfak-tivnite halucinacii vo ramkite na istite rastrojstva.

d) Cenesteti~ki halucinaciiCenesteti~kite halucinacii pretstavuvaat percepcii na vna-

tre{niot senzibilitet i se javuvaat vo vid na ~uvstvo na kubewe,naduenost ili kopawe vo stomakot, polovite organi, gradite ili, pak,kako ~uvstvo na prisustvo na nekoe tu|o telo vo vnatre{nosta na orga-nizmot, a bez soodvetna drazba. Ovie halucinacii naj~esto se simptomna nekoi formi {izofrenija (osobeno paranoidnata).

|) Taktilni halucinaciiTaktilnite ili hapti~ni halucinacii se javuvaat vo vid na

~uvstvo na struewe, ~e{awe, bockawe ili, pak, morni~avewe pokoàta ili sluzokoàta. Naj~esto se javuvaat kaj toksi~nite psihozi,osobeno kaj delirium tremens i kaj kokainskata psihoza. Se sretnu-vaat i vo nekoi oblici na {izofrenija.

e)Vestibularni halucinaciiVestibularnite halucinacii se javuvaat vo vid na ~uvstvo na

vrtoglavica ili rotacisko dvièwe na teloto.


OSETI I PERCEPCII VO RABOTA SO BOLNITE

Sistematsko i sekojdnevno zabeleùvawe na bolnite e edna odosnovnite zada~i na zdravstveniot rabotnik. Bez zabeleùvaweto nee vozmo`no da se registrira simptomatologijata na bolesta, da sepratat site promeni i voop{to odnesuvaweto na bolniot. Voprodolènie }e se zadrìme na nekoi va`ni raboti vo oblasta nazabeleùvaweto.

Percepcii na bolniot - êsto vo rabotniot proces }e sepra{uvame so kolkava to~nost bolniot gi opi{uva svoite oseti ite{kotii. Poradi stravot od bolesta, smestuvaweto vo bolnica,ishodot od bolesta, naj~esto izjavite na bolnite se silno subjektivnooboeni. Bolnite mnogu se razlikuvaat po odnos na zabeleùvawe nasvoite simtomi. Nekoi ne gi zabeleùvaat s# dodeka bolesta ne zemezamav, drugi pak ne razlikuvaat va`ni i neva`ni promeni kaj sebe.Morame da vodime smetka za toa deka bolnite imaat razli~ni sposob-nosti za zabeleùvawe, a i razli~en re~nik da go iskaàt toa {to gopercepiraat kaj sebe (osobeno decata). Treba da znaeme deka ima bolnikoi preteruvaat vo kaùvaweto na simtomite ili pak simuliraatzaradi nekakva korist. Nekoi bolni za da izbegnat smestuvawe vo bol-nica svesno gi krijat simptomite.

Op{to za telesnata bolka Pove}eto lu|e (nekoj pove}e, nekojpomalku) ja osetile bolesta na sebe. Sekoj simptom na koja bilobolest ima vo sebe i ne{to dobro: toa e alarm deka vo organizmotne{to ne e kako {to treba i ~ovekot treba da prezeme merki. Ve}espomenavme deka telesnoto i du{evnoto se dlaboko povrzani i dekatelesnata bolka deluva na raspoloènieto i vop{to na celokupnotoodnesuvawe na ~ovekot. Bolnite polesno ja podnesuvaat bolesta akopersonalot e qubezen, trpeliv i pokaè razbirawe za pote{kotiitena bolniot. Toj treba da mu kaè na bolniot kako }e prote~e bolesta,dali }e boli, kolku }e boli, {to o~ekuva od nego i sl. Se smeta dekaako vaka postapi pozitivno }e vlijae na bolniot.

Za bolkata ne postoi objektivno merilo i tolerancijata (pod-noslivost na bolka) kaj lu|eto e mnogu razli~na. Zdravstvenite rabot-nici koi se pre~uvstvitelni na bolkite kaj bolnite, po~esto davaatlekarstva protiv bolki {to moè da bide i {tetno. Od druga stranabes~uvstvitelnosta kaj istite za bolkite na bolniot e isto taka lo{apojava. Treba da se zazeme edna sredina pome|u ovie dve krajnosti, a

Psihologija38

pritoa }e pomognat stru~nite znaewa i poznavawata na bolniot kakvali~nost e.

Koga bi moèl, na nekoj vol{eben na~in, ~ovekot da go promenisvetot, sigurno bi izbral svet bez bolka. No, toj svet bi imal seriozninedostatoci.

Fizi~kata bolka igra va`na uloga vo prilagoduvawe nali~nosta na fizi~kata sredina, zaradi {to i ostanala selektirananiz evolucijata na ~ovekot. Bolkata e vaèn znak za opasnost i potre-ba za prilagoduvawe. Ako ~ovekot ja nemal bolkata, dosega bi izginalkako poseben vid vo prirodata. Eve eden interesen primer za svet bezbolka:

Primer br. 1.

Edna 19 godi{na studentka, vrodeno ne~uvstvitelna na bolka,bila devet meseci ispituvana od grupa lekari i psiholozi na Djuk uni-verzitet vo Amerika.

Nejzinite roditeli u{te vo ranoto detstvo zabeleàle dekakoga se izgorela ne po~uvstvuvala bolka. Vo tek na ìvotot devoj~etoimalo mnogu bezbolni izgorenici, posekotini duri i iskr{enici nakoskite. Nikoga{ ne doìveala glavobolka, bolka za vreme na men-struacija, zabobolka ili bolki vo stomakot.

Na laboratoriskite ispituvawa devoj~eto pokaàlo nedosta-tok na povr{inska i dlabinska bolka na site drazbi (toplo, ladno,bockawe i sl.). Fizi~ki, devoj~eto bilo sosema normalno, osven {toimalo brojni luzni po racete i nozete. Ne postoel nikakov dokaz zapotisnuvawe na doìveana bolka: pod hipnoza devoj~eto dobivalo silnasugestija deka }e po~uvstvuva bolka, no koga bile primeneti bolnidrazbi, taa ne pokaùvala nikakov znak na doìveana bolka.

Psiholo{kite testovi pokaàle deka devoj~eto e mnoguinteligentno i normalno po odnos na prilagoduvaweto. Edinstvenaneobi~na crta na nejziniot psiholo{ki portret bila izvesnaograni~enost vo emocinalnata ~uvstvitelost. Sepak taa te~no ijasno se iskaùvala i nejziniot re~nik vo vrska so emociite bil bogati deskriptiven. Ne postoelo nikakva jasna evidencija deka nedosta-tokot na doìvuvawe na bolka go ko~el normalniot razvitok na nejzi-nata li~nost.

Taa nau~ila da koristi drugi „znaci“ za da moè da se prilagodina opasnosti od sredinata, no ne sovr{eno: po edna avtomobilska nez-goda vo koja & bil skr{en sko~niot zglob taa oti{la na igranka, nezabeleùvaj}i deka ne{to se slu~ilo se dodeka ne i potekla nogata i ne


moèla da go nosi ~evelot. Kako da gi podobrime sopstvenite percepcii - Glavna zada~a na

zdravstveniot rabotnik e da gi zabeleì promenite kaj bolniot i dareagira na niv, da znae za bolestite i da vnimava na telesnitepromeni kaj bolniot i istite da gi zabeleùva. Potrebno e postojanoda „ima otvoreni o~i“, da zabeleùva s# i ne smee da se poveduvaisklu~ivo po izjavite na bolniot. Uspe{en }e bide ako umee dobro dazabeleùva, da tolkuva i da gi selektira izjavite na bolnite.

Objektivnosta na na{eto sopstveno zabeleùvawe }e bidepouspe{na ako:

- zabeleùvame planski;- zabeleùvame temelno i od podatocite stvarame kompletna

slika ;- zaklu~ocite ne gi donesuvame brzo i bez dovolno podatoci;- vo zabeleùvaweto ne vnesuvame sopstveni èlbi ili li~ni

stavovi za problemot;- pri zabeleùvaweto sme vistinski zainteresirani;- imame dovolno stru~no i ìvotno iskustvo za ona {to go rabo-

time;- se poznavame dobro sebe si;- imame nekoj so koj }e se posovetuvame vo vrska so ona {to go

zabeleùvame.Kako }e gi podobrime tu|ite percepcii. So bolnite i nivnite

pridru`nici zboruvame taka {to tie da n# razberat, ne smeeme da mis-lime deka ona {to nam ni e jasno, jasno im e i na niv. êsto se slu~uvada bideme pogre{no razbrani. Ne e dovolno ako bolniot potvrdi dekarazbral. Na lu|eto im e pote{ko da priznaat deka ne{to ne razbrale.Zatoa treba sekoga{ koga davame va`ni napatstvija da proverimedali bolniot navistina go razbral ona {to sme mu go kaàle.

Nekoi lu|e zboruvaat tivko, nekoi mnogu brzo, nekoi mnogu,nekoi malku, nekoi koristat zborovi koi bolniot ne gi razbira. Oviepojavi ja vlo{uvaat komunikacijata. Celta treba da bide da bidemerazbrani i zatoa na{iot govor treba da bide prilagoden na obrazo-vanieto i kulturata na bolniot.

Pri priem vo bolnica bolniot e zbunet i izguben. Zatoa e dobroda go zapoznaeme so ku}niot red na oddelot, so rasporedot na pros-toriite, so persnalot i da go upatime na kogo da se obrati dokolkune{to mu treba.

Vo tek na prestojot vo bolnica treba da se zapoznaeme so sostoj-bata na setilnite organi na bolniot i drugi osobini na negovata

Psihologija40

li~nost. Poznato e deka nekoi bolni koi se pre~ustvitelni i mnogu„ofkaat“ moàt da vlijaat na ~uvstvata i na ostanatite bolni. Bibilo gre{ka ako na primer nautro mu dademe tableti na vozrasenpacient koj ima slepilo za boi i mu re~eme „nautro }e zeme{ zelenatableta, a nave~er crvena“.

Silnite ~uvstva na bolniot negativno vlijaat na percepciitezatoa narodot rekol deka „vo stravot o~ite se golemi“. Razgovorot sobolnite i dobrata podgotovka za ona {to }e se slu~uva }e pomogne dase namali stravot.

PERCEPCII NA LICA

Percepiraweto na lica pretstavuva aktiven proces. Vpe~a-tokot koj go dobivame pri prvata sredba se narekuva prva impresijakoja ~esto pati ne odgovara na osobinite na toj ~ovek. Ponekoga{vpe~atokot go stvarame vrz baza na momentnoto odnesuvawe, negoviotfizi~ki izgled ili oblekata. Za da se stvori vistinskata slika za~ovekot i da se sfati kompletnosta na negovoto odnesuvawe potrebnoe da se poznavaat negovite ~uvstva, motivi, crti na li~nosta i drugiosobini. Za sinteza na site ovie pojavi potrebno e pove}e vreme.Prvata impresija vo uslovi na primer vo edna zdravstvena ambulantavo ~ija ~ekalna ~ekaat pove}e bolni treba se odnesuva na fizi~kiotizgled na bolnite (po odnos na bolest). Nezavisno od toa koj e na red,prednost treba da im se dade na te{ko bolnite. Zatoa zabeleùvame,boja na liceto, boja na usnite, prinudna polo`ba na teloto, sostojbana ekstremitetite, di{eweto i drugi simptomi. Eden zdravstvenrabotnik so dobri stru~ni poznavawa i iskustvo „ima oko“ da giselektira bolnite u{te vo ~ekalnata i da im pruì pomo{ prvo naonie na koi vo momentot im e najpotrebna.

V N I M A N I E

POIM ZA VNIMANIE

Vnimanieto e psihi~ka sostojba. Bez vnimanieto ne e mo`noodvivaweto na percepciite.

Ve}e kaàvme deka na ~ovekot od nadvore{nata sredina dejstvu-vaat mnogu drazbi. Odbiraweto koi drazbi koi gi primime i intelek-tualno obrabotime go pravime so pomo{ na vnimanieto. Vnimanieto


zna~i naso~uvawe i odrùvawe na psihi~kata energija kon opredele-na cel (predmet, pojava, ~ovek i dr.).

Toa moè da bide:- aktivno (namerno volevo) na primer koga medicinskata sestra

izveduva nekoja intervencija. Bez ova vnimanie ne moè da se zamislitrudovata dejnost na ~ovekot;

- pasivno (nenamerno, bezvolno) koe e predizvikano od silniili neobi~ni drazbi (na primer ~kripawe na ko~nici od kola i sl.).

Vo sekojdnevnata praktika na ~ovekot aktivnoto i pasivnotovnimenie se tesno povrzani i ~esto si gi menuvaatg mestata.

Vnimanieto kaj lu|eto e razli~no i zavisi od potrebite na~ovekot, interesirawata, vozrasta, obrazovanieto i kulturata.

VNIMANIE KAJ BOLNITEKoga ~ovekot e bolen, vnimanieto prvo go naso~uva na sebe. Toa

go pravi zatoa {to se ~uvstvuva zagrozen, zatoa {to od nego toa gobaraat zravstvenite rabotnici, pod vlijanie na drugite bolni ili pakpod vlijanie na rodninite. Naso~uvaweto na vnimanieto na sebe e donekoja granica korisno, no ima bolni koi preteruvaat vo ovoj pogled,ne gi interesira ni{to drugo i odat vo druga krajnost t. e. stanuvaategocentri~ni. So toa go naso~uvaat vnimanieto na drugite kon sebe.

Osven na sebe bolnite svoeto vnimanie go naso~uvaat i nazdravsteniot personal. Nikoj ne gi zabeleùva taka dobro, kako {totoa go pravat bolnite. Od nivnoto odnesuvawe se trudat da razberat{to pove}e za sebe.

Bolnite so golemo vnimanie gi proveruvaat stru~nite i~ove~kite osobini na zdravstvenite rabotnici, otkrivaat pozitivnii negativni osobini i pome|u sebe razgovaraat za niv. [to pove}enegativni osobini zabeleùvaat tolku e pomal nivniot avtoritetot ise razbira opa|a nivoto na sorabotka.

Zdravstveniot rabotnik treba da se trudi da go prenaso~i vni-manieto na bolniot osobeno koga izveduva nekoja intervencija(inekcii, prevrski, punkcii i dr.). So odvra}awe na vnimanieto nabolniot od intervencijata na ne{to drugo go namaluvame stravot ibolkata. Ako bolkata {to ja doìvuval bolniot pri intervrncijata epomala od onaa {to ja o~ekuval, toga{ raste avtoritetot na onoj {toja izveduval. Ubavo e da nau~ime deka koga rabotime, izveduvameintervencii i sl., treba da zboruvame, ponekoga{ kaànata {ega iliinteresen nastan pravat vistinski ~uda.

Zdravstvenite rabotnici treba da se potrudat da go angaìraatvnimanieto na bolnite, na primer yidovite vo ~ekalnicite vo

Psihologija42

zdravstvenite organizacii ne treba da bidat prazni. Dobro e da imaubavi sliki so pejzaì, spisanija, revii, posteri, radio, televizija isl. (ne se prepora~uvaat sliki na umreni nau~nici zatoa {to deluvaatta`no). Na bolni~kite oddelenija treba da se angaìra vnimanietona bolnite so sala za radio, televizija, dru{tveni igri, spisanija,knigi i sl. Izborot na tie sredstva treba da bide spored vozrasta,polot i vidot na bolesta na bolnite na oddelot.

Pra{awa i zada~i:1. Koja e razlikata me|u osetite i percepciite vo procesot na

soznanieto?2. Koi se faktorite koi vlijaat na procesot na percepiraweto?3. Daj svoi primeri na vnatre{ni faktori koi go opredelile

percepiraweto.4. Objasni zo{to narodot veli vo stravot „o~ite se pogolemi“.5. Navedi nekoj prakti~en primer kako bi go prenaso~il vni-

manieto na bolniot vo tek na edna bolna intervencija.

6. Dali e dobro ako pred i vo tek na edna intervencija pove}epati povtoruva{ „nema da boli, nema da boli“...

U ^ E W E

POIM ZA UÊWE

Toa e psihi~ki proces od grupata na intelektualni (soznajni)psihi~ki procesi. Koga velime u~ewe ne mislime samo na {kolskotou~ewe, tuku na eden proces koj prakti~no trae cel ìvot; deteto u~ida odi, da zboruva, u~i da se odnesuva so lu|eto, u~at i vozrasnite lu|e,u~at i starite.

U~eweto e psihi~ki proces pri koj nastanuvaat relativno tra-jni promeni vo odnesuvaweto na edinkite pod vlijanie na nivnataaktivnost ili steknatoto iskustvo


VIDOVI UÊWAI. Spored toa kako u~ime odnosno dali vo u~eweto koristime

ednostavni ili sloèni psihi~ki pojavi u~ewata moàt da bidat:

1. EDNOSTAVNI UÊWAA) UÊWE SO USLOVUVAWE - koe se bazira na bezuslovnite

refleksi. Bezuslovnite refleksi se osnovna biolo{ka reakcija naorganizmot i imaat podgotvitelna i odbranbena uloga. Ako na primersednuvame na masa da jademe vo ustata se la~i plunka, ako na doen~e muja dopreme ustata, dopirot predizvikuva refleks na cicawe i vo dvataprimera organizmot se podgotvuva da ja primi hranata. Odbranbenatauloga na bezuslovnite refleksi se objasnuva so sledniot primer: kogaodime na ulica i naedna{ duvne silen veter i nosi pra{ina, avtomat-ski gi zatvarame o~ite za da se za{titime od pra{ina.

Ruskiot fiziolog Pavlov so negovite eksperimenti so ku~iwaotkril deka ku~eto la~i plunka i na neutralni drazbi (yvon~e ilisvetlo), koi nemaat nikakva vrska so hranata. Po dolgotrajnotove`bawe hrana-yvon~e-plunka, vo prodolènie se isfrla hranata i sezabeleùva deka ku~eto nekoe vreme la~i plunka - stvoren e t.n.

Psihologija44

Sl. br. 8 U~ewe so uslovuvawe

usloven refleks (sl. br. 8). Ako ovoj refleks ne bide potkrepuvan sohrana }e nastane gasnewe na istiot. Uslovnite refleksi imaatzna~ewe i vo u~eweto na emocionalnite reakcii kaj decata, na primerstrav. Po primerot na eksperimentot na Pavlov vo drug eksperimentnau~nicite go napravile slednoto: na malo dete mu dale da igra so belglu{ec. Vo po~etokot na eksperimentot deteto si igralo kako sosekoja druga igra~ka. Vo prodolènie na eksperimentot sekoga{ kogadeteto }e go pruèlo ra~eto kon glu{ecot se slu{al silen udar nagong. (so ovaj silen zvuk se predizvikuva bezuslovna reakcija nastrav). Vo prodolènie na eksperimentot se zabeleùva deka detetose pla{i od glu{ecot, no toj strav go generalizira (pro{iruva) i kondrugi krzneni predmeti.

Poznato e deka i strav od inekcija zaradi bolka se povrzuva sobeliot mantil, t.e. deka u~eweto so uslovuvawe ima zna~ewe na emo-cionalni reakcii kaj decata.

Psiholozite sepak predupreduvaat deka celokupnoto u~ewe kaj~ovekot ne moème da go svedeme na prosta {ema drazba - reakcija ideka ne moè eksperimenti praveni so ìvotni doslovno da se prene-suvaat na lu|eto.

B) MEHANI^KO UÊWE - ili t.n. u~ewe napamet. Ova u~ewese postignuva so mnogu povtoruvawa i asocijacii po dopir. Za ovau~ewe e potreben mnogu trud, a nau~enoto brgu se zaborava.

Zatoa se prepora~uva samo za stranski zborovi, telefonskibroevi, imiwa i adresi. Asocijacii po dopir zna~at slednovo: naprimer: mom~e= vou, zna~i vo povtoruvawata ovie zborovi odat edenpo drug. Ili ako u~ime telefonski broj na pr. 138-195, u~ime deka 1 epred 3, 3 po 1, 3 e pred 8,osum po 3 itn.

V) IMITACIJA - Ova u~ewe zna~i deka ~ovekot zabeleùvakako drugite okolu nego se odnesuvaat, pa i toj go primenuva istiotoblik na odnesuvawe. Toa e ~est oblik na u~ewe naro~no kaj decata imladite. Deteto se odnesuva kako nekoj drug {to mu sluì kako model.Pri toa go imitira negoviot na~in na rabota, dvièwe, govor, na~inna oblekuvawe, odnesuvawe i ìveewe. Ova u~ewe e va`no zatoa {tona ~ovekot mu ovozmoùva bez poseben napor da stekne uspe{ni obli-ci na odnesuvawe.

2. SLO@ENI UÊWA - se narekuvaat taka zatoa {to za niv se potrebni posloèni

mentalni funkcii. Vo ovaa grupa spagaat:


A) UÊWE PO PAT NA OBIDI I GRE[KI (instrumental-no uslovuvawe) eksperimenti praveni so ma~ki (Torndajk) ili gluvci(Skiner) go objasnuvaat ova u~ewe. Gladnite ìvotni se aktivni za dadojdat do hrana (cel) koja }e ja zadovoli nivnata potreba (glad). Tiemorale da nau~at da pritisnat kop~e {to }e ja otvori vratata nakafezot, a nadvor e hranata. Pottiknati od gladot vr{ele razli~nidvièwa i slu~ajno ìvotnoto go pritiska kop~eto i doa|a do hrana(cel). So podolgo ve`bawe obidite i gre{kite se namaluvaat, iìvotnoto s# polesno doa|a do hrana. Najva`no na~elo na ovaa u~ewee deka ìvotnoto pobrzo gi u~i onie reakcii so koi doa|a do zado-voluvawe na potrebite (glad). Ova u~ewe, za razlika od u~eweto souslovuvawe i mehani~koto u~ewe koi baziraat na asocijacii po dopir,se bazira po pat na pottiknuvawe (nagrada za uspeh). So ovaa u~ewe sevr{i dresirawe na ìvotni.

Ova u~ewe go ima i kaj ~ovekot. Na primer na prakti~ni ve`bikoga u~enikot ve`ba nekoja manipulacija. Toj e isto taka motiviran(potreba da se istakne pred drugarite ili da dobie visoka ocena odprofesorot). Kolku pove}e ve`ba tolku e pouspe{en vo ona {to izve-duva.

B) UÊWE PO UVIDUVAWE - ovaa u~ewe e najsloèno i goimame kaj antropoidnite majmuni i ~ovekot. Ovaa u~ewe e blisku doaktivnoto mislewe i tvore~ko re{avawe na problemot. Ovaa u~ewego ispituval Keler so poznatite eksperimenti so antropoidni majmu-ni (majmun staven vo kafez, vo kafezot rasfrlani kutii, majmunot seobiduva da ja dofati bananata zaka~ena na tavanot. Obidite mu sebezuspe{ni s# dodeka ne se seti da gi naredi kutiite edna na druga ida ja dofati bananata). Majmunot problemot go re{ava so toa {to giuvidel odnosite me|u predmetite vo dadenata situacija (sl. br. 9).

Karakteristiki na ova u~ewe se:- re{enieto „svetnuva“ - doa|a naedna{; - edna{ re{en problem povtorno se re{ava bez gre{ki;- re{enieto (uvidot) se koristi i vo drugi sli~ni situacii.Ova u~ewe e karakteristi~no i za ~ovekot koga se nao|a vo

situacija da re{ava nekoj problem. U~eweto so uviduvawe e mnoguva`no za ~ovekot. Toa zna~i uviduvawe na odnosite me|u poedinidelovi i stvarawe edna celina. Re{avaweto na problemi po pat nauviduvawe sodrì elementi na najvisokiot oblik na mislewe -tvore~ko mislewe.

Psihologija46

II. Vo zavisnost od toa {to u~ime, u~eweto moè da bide ver-balno (u~ewe na zborovi) i motorno (u~ewe na dvièwa potrebni zanekoja aktivnost).

A) VERBALNO - ova u~ewe moè da bide mehani~ko (koga u~imena pamet opi{ano vo ednostavnite u~ewa) i u~ewe so razbirawe.U~eweto so razbirawe e najva`no za u~enikot i ~ovekot zatoa {tosodrìnite {to gi u~ime na ovoj na~in najdolgo se pametat. Va`no zaova u~ewe e {to ja barame smislata i povrzanosta na podatocite {togi u~ime, istite gi povrzuvame so prethodnite znaewa i voednorazmisluvame za prakti~na primenlivost na ona {to go u~ime.U~eweto so razbirawe e mnogu poekonomi~no, odnosno za nego epotrebno pomalku vreme, moème od sodrìnata da izdvoime va`ni odpomalku va`ni raboti i vaka steknatite znaewa polesno moème da giprimenime vo novi situacii. Uspe{nosta pri u~eweto na verbalniotmaterijal zavisi od pove}e faktori: smislenost na materijalot,angaìranost pri u~eweto, motivacija, organizacija na u~ewe i drugo.


Sl. br. 9 Po pat na uvid u~at i antropoidnite majmuni

B) MOTORNO UÊWE - e eden vid mehani~ko u~ewe ~ija cel eda se nau~at dvièwa potrebni za nekoja aktivnost. Vo ovoj vid u~ewaspa|aat i u~eweto na naviki, sekojdnevnite aktivnosti na primer:higienskite naviki, navikite pri oblekuvawe, jadewe i sl. {to zara-di sekojdnevnoto povtoruvawe stanuvaat „avtomatizirani“.Motornoto i verbalnoto u~ewe se tesno povrzani. Na pr. ako u~ime davozime kola (motorno u~ewe) bez napatstvija od instruktor (verbal-no) prakti~no ne e mo`no. Za steknuvawe na dobri motorni ve{tinipotrebno e golem broj ve`bi i mnogu povtoruvawa. Motornoto u~eweima golemo zna~ewe vo usvojuvawe na ve{tini i znaewa za izveduvawena razli~ni medicinski tehniki koi zdravstveniot rabotnik treba giprimenuva vo rabota so bolnite.

POMNEWE (MNEZIJA)

POIM ZA POMNEWE

Traeweto na promenite vo nervniot sistem nastanati po pat nau~eweto gi ozna~uvame kako pomnewe. Toa spa|a vo grupata naintelektualni psihi~ki procesi i e tesno povrzano ne samo sou~eweto tuku i so percepciite. Pomneweto zapo~nuva za vreme na per-cepiraweto koga vo mozokot se sozdavaat t. n. engrami tragi vonervniot sistem za ona {to se percepira t.e. registrira. Registri-ranoto se zadrùva vo engramite i podocna po potreba moè da sereproducira (povtoruva) ili da se ekforira (da se prenese od potsves-noto vo svesno). Nau~nite soznanija vo vrska so fiziolo{kitepromeni koi nastanuvaat vo nervnite kletki i nivnite vrski govoratdeka dezoksiribonukleinskata i ribonukleinskata kiselina imaatogromna uloga vo procesot na pomneweto. Pomneweto e kompleksenpsihi~ki proces i zavisi od mnogu faktori na pr. smislenost namaterijalot {to se u~i, angaìranost pri u~eweto, prethodnite znae-wa i drugi osobini na onoj {to u~i. Najvisok oblik na pomneweto ereprodukcija (povtoruvawe bez prisustvo na predmetot). Repro-dukcijata zavisi od registriranoto (zapameteno) i od zadrànoto(retencija) (vidi primer 2 i 3).

Najslab oblik na pomneweto e rekognicija i toa se izveduva voprisustvo na predmetot. Na primer: profesorot go pra{uva u~enikot„koi naru{uvawa na percepciite se javuvaat bez drazbi“? U~enikot nee vo sostojba da odgovori. Ako profesorot pra{a: „dali se toaagnozii, iluzii ili halucinacii“? U~enikot odgovara deka se haluci-nacii, no no ne e vo sostojba da kaè ni{to pove}e za halucinaciite.

Psihologija48

Toa zna~i deka fiziolo{kite promeni {to se odigrale vo nervniotsistem koga u~enikot u~el za naru{uvaweto na percepciite biletolku slabi {to ostavile bledi tragi vo nervniot sistem. Vo vrska soova u~enicite se zalaùvaat koga dodeka ja ~itaat lekcijata imaatvpe~atok deka dobro ja znaat, no toa e samo prepoznavawe. [tom }e jazatvorat knigata se gleda deka vpe~atokot e laèn i reprodukcijatane e mo`na. Lekcijata e dobro nau~ena samo toga{ koga moè dobro dase raskaè so zatvoren u~ebnik.

VIDOVI POMNEWE

1. SETILNO POMNEWE - samoto ime kaùva deka pri ovaapomnewe drazbite dopiraat do setilnite organi, kratko vreme sezadrùvaat vo setilnata memorija i potoa se gubat. Se smeta deka ovapomnewe trae okolu 700 mili sekundi i deka podatocite ne se re-gistriraat. Ovie drazbi se naj~esto od auditiven ili vizuelen tip. Naprimer: tr~ate, frlate pogled na strana, tamu ima grupa lu|e, no vieprodolùvate da tr~ate. Ako nekoj ve pra{a dali vidovte grupa lu|eodgovarate „da“ no ne ste vo sostojba da kaète nitu koi bea nitukolku bea.

2. KRATKOTRAJNO POMNEWE - ova pomnewe trae okolu 15sekundi i se narekuva krstopat na pomneweto, zatoa {to nekoi infor-macii so povtoruvawe moàt da preminat vo dolgotrajno pomnewe, anekoi da se izgubat. Za vreme na kratkotrajnoto pomnewe nastanuvaatelektrohemiski procesi vo mozokot. Najdobar primer za kratkotra-jno pomnewe e koga od informacii barame nekoj telefonski broj.Brojot go pametime dodeka go vrtime i povtoruvame. Dokolku ne gozapi{eme go zaboravame.

3. DOLGOTRAJNO POMNEWE - vid koj najmnogu mu sluì na~ovekot t.e. toa e negovata memorija so dolgo traewe i neograni~enkapacitet. Ova pomnewe se postignuva so golem broj mehani~ki pov-toruvawa i elaborirawe. Elaborirawe zna~i obrabotka na poda-tocite za polesno da se smestat vo memoriskiot sistem. Pri elabori-rawe mnogu pomagaat mnemoni~ni tehniki (tehniki za uspe{no pom-newe): na prim. Grupirawe na materijalot po blokovi (Mileroviotmagi~en broj sedum t.e. deka prose~no samo sedum nepovrzani podatocimoàt da bidat naedna{ zadràni vo svesta i se javuva potreba poda-tocite da se organiziraat ako nivniot broj e pogolem), iznao|awe nasubjektivnio pogodni asocijacii (na prim. Pavlov }e go zapametam pokom{ijata Pavle), zgolemuvawe na smislenosta na materijalot (naprim. poimite {to treba da se zapametat da bidat vmetnati vo kratka


i interesna prikazna) koristewe na vizuelno i auditivno mislewe(sozdavawe i koristewe na pretstavi, sliki, zvuci, mirisi, kaseto-foni, {emi, tabeli i sl.). Za vreme na dolgotrajnoto pomnewe sepokaàlo deka nastanuva porast na RNK i DNK vo jadrata na nervnitekletki i deka nivnite molekuli se nositeli na pomneweto i ~uvawe-to na engramite.

Primer 2.Eden od mnogu va`nite tekstovi (golemo nasledstvo na psiho-

lo{kata literatura) e tekstot na V.Xems koj se odnesuva na kval-itativna analiza na procesite na mislewe i pomnewe koj }e go citi-rame doslovno:

„govorej}i od psiholo{ki aspekt kolku eden fakt (~initel,zbor) e asociran so pogolem broj drugi ~initeli koi postojat vona{ata psiha, pomneweto na toj ~initel }e bide pogolemo. Sekojasociran ~initel }e bide nekoj vid zaka~alka za koja se drì i na~inda se izvle~e ako potone pod povrvninata. Site ~initeli zaednopravat eden vid mreà koja e vtkaena vo celokupnoto tkivo nana{ite misli. Toa povrzuvawe na zborovite edni so drugi evsa{nost mislewe za toj ~initel. Sega e jasno zo{to mehani~kotou~ewe e lo{ na~in na u~ewe. Koga rabotite }e se nau~at za nekolku~asa, za edna potreba, so edna cel pred sebe (na. pr. da se dobie ocen-ka), ne moè da se stvorat brojni asociiacii pome|u pojavite.Nau~enoto napamet brgu se zaborava i ne moè da mu sluì na~ovekot. Nasproti toa koga istiot materijal se u~i postepeno,den po den, koga povtorno se pojavuva vo razli~ni kombinacii, koga serazgleduva od razli~ni aspekti, se povrzuva so razli~ni nadvore{nivlijanija, koga po~esto za nego se razmisluva, toj materijal preras-nuva vo eden sistem so mnogu vrski pome|u sebe, otvoren za novi vrskii znaewa, stanuva na{ vaèn imot....... se razbira deka vo u~ewetonapamet nema nikakov moralen sram, no toa ne doveduva do sigurniznaewa koi postojano }e mu sluàt na ~ovekot.“

Psihologija50

RASTROJSTVA NA POMNEWETO

Rastrojstvata na pomneweto moàt da se podelat na kvantita-tivni i kvalitativni.

KVANTITATIVNI RASTROJSTVA1.Tranzitorna zaboravenostTranzitornata zaboravenost e ~esta pojava i kaj zdravi i kaj

bolni lu|e. Vo sostojba na psihofizi~ki zamor ili koga vnimanieto enaso~eno kon drug pravec, moè da se slu~i vremeno da se zaboravatodredeni slu~ki. Vo psihopatologijata, ovaa zaboravenost naj~esto sesretnuva kaj nevroti~nite sostojbi.

Ovoj vid na zaboravenost se javuva ~esto vo situacii koga sil-nite ~uvstva go ko~at mislovniot tek napr. koga u~enikot odgovarane moè da se seti na nau~enata lekcija, poznato kako „ispiten stu-por“.

2.AmneziiAmneziite se takvi rastrojstva vo pomneweto kade {to postoi

celosno ili delumno zaboravawe za odredeni doìvuvawa {to seslu~ile vo minatoto. Spored pri~inite, moàt da bidat organski ipsihogeni, a spored zaboravenosta - retrogradni i anterogradni.

A. Organskite amnezii se rezultat na privremeno ili trajnoo{tetuvawe na mozo~noto tkivo, naj~esto na kraniocerebralni trau-mi.

a) Kaj retrogradnite amnezii postoi zaboravawe za periodotpred zagubata na svesta. Dolìnata na nese}avaweto zavisi odteìnata na mozo~nata povreda. Pri obi~en potres na mozokot, zabo-ravaweto (amnezijata) e za kratok period pred incidentot i predtraumata na mozokot. Retrogradnata amnezija potvrduva deka trauma-ta go naru{ila procesot na zadrùvawe na percepciite i ne dozvo-lila sozdavawe engrami.

Na primer eden ~ovek odej}i na rabota doìvuva soobra}ajnanesre}a, pri toa ima povreda na glavata i potres na mozokot. Kogadoa|a pri svest toj ne moè da se seti prvo na samata soobra}ajnanesre}a t.e. kako taa se slu~ila, ne moè da se seti i na zbidnuvawatapred nesre}ata, a ponekoga{ i daleku pred toa. Najsilno se izbri{aniod se}avaweto slu~uvawata neposredno pred nesre}ata.

b) Pri anterogradnite amnezii stanuva zbor za zaboravawe naodredeni iskustva po povredata na mozokot.

Na primer bolniot doa|a pri svest posle povredata no podocna


ne se se}ava na slu~uvawata od prvoto javuvawe na svesta, do sosemaizbistrena svest.

B. Psihogenite amnezii se rezultat na odbranbenite psiho-lo{ki mehanizmi (potisnuvawe vo potsvesta), so koi liceto seza{tituva od zapametuvawe na nekoi za nego neprijatni doìvuvawa.Bidej}i naj~esto se sre}avaat kaj histeri~ni lica, ovie amnezii senarekuvaat i histeri~ni amnezii.

Organskite retrogradni amnezii imaat golemo zna~ewe, bidej}inaj~esto nastanuvaat pri povredi vo soobra}ajni incidenti, tepa~kiili drugi kriminalni dejstva. Kaj anterogradnite amnezii, moè da seslu~i, neposredno po incidentot {to ja predizvikal organskataamnezija, povredeniot da se seti na nekoi nastani {to se slu~ileneposredno pred i po povredata, a podocna, po den- dva, da ne se se}avana incidentot, ni na vremeto koga ja opi{al slu~kata. Medicinski,anterogradnata amnezija se objasnuva so zgolemeneta psiholo{ka ten-zija neposredno po incidentot, koja mu dozvoluva na povredeniottranzitorno se}avawe za nekoi prethodni slu~ki. Podocna, poizbistruvaweto na svesta, se}avawata celosno ili delumno se bri{atza odreden period.

4. HipermneziiToa e zasilena sposobnost na zapamtuvawe odredeni doìvuvawa

so koi subjektot e emotivno povrzan. Hipermenzijata ne e zgolemenainteligencija, bidej}i taa moè da se sretne i kaj oligofrenijata. Sesretnuva vo odredeni situacii koga li~nosta e vitalno zagrozena, vofebrilni sostojbi, pod dejstvo na nekoi psihoaktivni supstancii(kako amfetamin i dr). Se slu~uva kaj stari lica kako zgolemenose}avawe za damne{ni doìvuvawa (napr. vo detstvoto) potoa doìvu-vawa pri sonuvawe vo hipnoza, naro~no kaj lu|eto pri neposrednaìvotna opasnost. Napr. kaj davenici koga za kratko vreme so „film-ska brzina“ kako na lenta mu se prikaùva celiot ìvot.

KVALITATIVNI RASTROJSTVA1. Dopolneto izmeneto se}avaweVo odredreni sostojbi, pod afekti ili deluzivni idei,

se}avaweto moè da se izmeni. Rastrojstvoto se narekuva u{te i „fal-sifikuvano se}avawe“ ili „iluzija na se}avaweto“. Na primer depre-siven bolen kaùva deka cel ìvot „gre{el“, s# {to napravil bilo„ne~esno“, „nesovesno“. „pogre{no“. Afektot e najgolemiot falsi-fikator na se}avaweto. Na site ni se slu~uva zaradi emotivnasklonost kon nekoja li~nost, ne uspevame objektivno da gi zabeleìmenejzinite nedostatoci.

Psihologija52

2. Patolo{ka la`livostPatolo{kata la`livost ili „pseudologija fantastika“ ili „mito-

manija“ e takvo kvalitativno rastrojstvo na pomneweto koga bolniot,pod dejstvo na sopstvenata fantazija, izmisluva odredeni slu~ki,odnosno svojata fantazija ja prikaùva kako se}avawe. Izmislenitelagi se sekojpat vo sklad so èlbite naj~esto neostvareni. Ova ras-trojstvo moè da se sretne i kaj deca koi se obdareni so mnogu ìvafantazija. Se sretnuva i kaj histerici i psihopati. Ovie lica nemaat„merka“ do kade odat nivnite lagi, pa ~esto ni samite ne znaat {to voseto toa e vistina.

3. Izmeneto se}avawe pod dejstvo na sugestijaSe}avaweto ponekoga{ moè da se promeni i pod dejstvo na sug-

estija (bilo avtosugestija, bilo heterosugestija). Rastrojstvoto sesretnuva kaj lica so intelektualna popre~enost, koi se podlo`ni nasugestija.

4.KonfabulaciiKonfabulaciite se takvi kvalitativni rastrojstva vo pom-

neweto koga odredeni praznini vo se}avaweto se popolnuvaat soizmisleni sodrìni. Naj~esto se sretnuva kaj Korsakoviot sindrom,senilnite psihozi, parafrenijata ili kaj nekoi psihoorganski ras-trojstva, kade {to, poradi o{tetuvaweto na mozo~noto tkivo, ne pos-toi mo`nost za retencija na sveì doìvuvawa, pa zatoa bolniotse}avaweto go popolnuva so izmisleni sodrìni. Na primer napra{aweto: zarem ne se se}avate deka v~era pievme kafe vo„Aleksandar Palas“ bolen koj so meseci ne izlegol od bolnica goprifa}a pra{aweto go razrabotuva i odgovara: „A, da, so nas be{e iPero, si razgovaravme, ti plati, a do nas sedea ubavi devojki i se smee-ja.“

ZABORAVAWE

POIM ZA ZABORAVAWE

Procesot na gubewe na promenite sozdadeni za vreme nau~eweto go narekuvame zaboravawe. Na pra{aweto zo{to nastanuvazaboravaweto nau~nicite davaat pove}e objasnuvawa i ako niedno odniv ne moè da se zeme kako sosema to~no: Na primer edna pri~ina edeka zaboravame zaradi neupotreba na engramite, drugi tvrdat deka nese zaborava ni{to (tuku samo se potisnuva ona {to e neprijatno),


treti tvrdat deka zaboravaweto nastanuva zaradi izmenetite fizi~kii psihi~ki uslovi na reprodukcijata. Nekoi avtori smetaat dekapri~ini za zaboravawe moè da bide me{awe ili sudirawe na dve ilipove}e sodrìni i pritoa ednata sodrìna spre~uva da se zapomnidrugata ili obratno {to se narekuva inhibicija. Inhibicijata moèda bide retroaktivna koga sega{noto u~ewe ja ote`nuva reprodukci-jata na ona {to porano e u~eno i proaktivna inhibicija - ona {toporano sme go u~ele ja ote`nuva reprodukcijata na ona {to sega gou~ime. Psihologot Ebinghaus ja dava poznatata kriva na zapomneto-zaboraveno {to bi trebalo da im posluì na u~enicite vo vrska so{kolskoto u~ewe (sl. br. 10). Taa pokaùva deka zaboravaweto e naj-golemo vedna{ posle u~ewe {to zna~i deka ne e dobro da se u~ineposredno pred ispit.

O{tetuvawa na slepoo~nite delovi na mozokot, atrofi~ni pro-cesi, mozo~ni traumi, infekcii i drugi patolo{ki pojavi go zgole-muvaat procesot na zaboravaweto i doveduvaat do pove}e rastrojstvana pomneweto.

Psihologija54

Sl. br. 10 Ebinghausova kriva

Primer br. 3

Psiholozite Bover i Klark izvele interesen eksperiment sodve grupi studenti. Na ednata grupa im dale da nau~at naizustlista od 10 napolno nepovrzani imeniki. Na drugata grupa im rekleda si izmislat kratka prikazna vo koja }e gi upotrebat site imen-ki. Po mesec dena obete grupi bile testirani vo reprodukcija. Onie{to izmisluvale prikazna reporoducirale to~no duri 94% odimenkite, dodeka drugite reproducirale to~no samo 14%.

Vo sekojdnevniot ìvot ~esto se koristime so ovaa tehnika.Na deteto mu velime deka treba da kupi: leb, mleko, puter, xem,jogurt, burek. Postoi golema mo`nost deka ne{to }e zaboravi. No,ako mu pomogneme da ja formira slednava re~enica: „Za pojadok jas isestra mi }e jademe leb nama~kan so puter i xem i }e pieme mleko, amama i tato }e jadat burek so jogurt“ - toa nema da se slu~i.

Pra{awa i zada~i:1. Objasni go u~eweto so nekoj li~en primer koga si bil aktiv-

en i si go promenil odnesuvaweto.2. Zo{to u~ewe so uslovuvawe se narekuva ednostavno?3. Daj primer za mehani~ko u~ewe.4. Zo{to u~eweto so uviduvawe e najva`no za ~ovekot?5. Daj svoj primer za motorno u~ewe.6. Navedi nekoj primer za dolgotrajno pomnewe so elaborirawe.


MISLEWE

POIM ZA MISLEWE

ôvekot ima postojana potreba za zapoznavawe na realnosta, zaotkrivawe na pri~inite i posledicite na nekoja pojava, da re{avaìvotni problemi, a za site ovie i drugi aktivnosti, ne mu e dovolnosamo percepiraweto, ve}e steknatoto iskustvo ili u~ewe i pomnewe.Toa go ovozmoùva eden mnogu posloèn proces- mislewe. Mislewetoe psihi~ki proces od grupata na soznajni (kognitivni, intelektualni)psihi~ki procesi. Toa e sloèn psihi~ki proces pri koj se koristatporane{ni percepcii, znaewa, iskustva, se nadopolnuvaat so novi,istite se rekonstruiraat, se bara re{enie, novo - nepoznato, sere{ava problem. Vo psiholo{kata literatura se sre}avaat pove}epoimovni odreduvawa na zborot mislewe. Na primer „Mislam zna~ipo pravilo baram odgovor“ (Vudvort 1964 god.). Psihologot Radowi}(1992 god.), istaknuva dve opredelbi na misleweto:

[iroka definicija koja e naj~esta vo sekojdnevnata upotreba naterminot mislewe. Vo obi~niot govor, istaknuva avtorot, na prim. seveli „mislam na ona {to se slu~i v~era“ ili „mislam kako biizgledala ovaa soba ako na yidot bi stavil umetni~ka slika“. Voprviot slu~aj misleweto zna~i se se}ava{, a vo vtoriot si zamislu-va{. Ona {to e zaedni~ko za dvata primera e deka koga ~ovekot misline vr{i nikakva nadvore{na aktivnost, tuku aktivnosta se slu~uva vonegovata glava, se vr{i vo „sebe“. Pri toa ~ovekot koristi simboli,zborovi, pretstavi, poimi, a ne realni predmeti. Sekoja vnatre{naaktivnost koja namesto so predmeti se sluì so nivni simboli nezav-isno dali se raboti za se}avawe, zamisla, pretstava, ili zaklu~uvawese narekuva mislewe.

Vtoroto zna~ewe na zborot mislewe e potesno i po~esto sekoristi vo psiholo{kata nauka. Spored ova definicija Radowi}istaknuva {to ne e mislewe: mislewe ne e se}avawe i pretstavuvawei ako eden problem e re{en po pat na mislewe, povtorno re{avawe nee mislewe, tuku pomnewe. Misleweto spored ovoj avtor e poseben vidre{avawe na problem pri {to doa|a do uviduvawe na bitni odnosi ivrski vo konkretnata situacija ili kade se nao|a eden element voodreden daden odnos so drugite (S. Radoni}, 1992).

Pove}e avtori misleweto go definiraat kako re{avawe naproblem, operirawe so znaci ili simboli, naso~enost kon problemot{to go re{avame i uviduvawe na odnosi i vrski.

Psihologija56

Mislovniot proces zapo~nuva so postavuvawe na problemot,definirawe na pote{kotiite, javuvawe na pretpostavki (hipotezi) zamo`ni re{enija i proveruvawa na hipotezite.

Primer br. 4

KAKO TREBA DA MISLIME KOGA RE[AVAME PROBLEM? Majer (rabotel so 178 studenti na procesot na misleweto -

re{avawe na problemi), gi predlaga slednite to~ki:1. Re{enieto na problemot koe e rezultat na procesot na

zaklu~uvawe, se sostoi vo kombinacija na staroto iskustvo.2. Kombinacijata „svetnuva“ naedna{ isto kako {to svetnu-

va skrieno lice vo nekoja slika (skrivalka).3. Va`nosta na elementite }e zavisi od kombinacijata na

celinata. Zatoa novite kombinacii doveduvaat do promeni nava`nosta na elementite.

4. So ostvaruvawe na kombinacijata se sovladuva preprekata.5. Te{kotijata na problemot e tamu kade {to ~ovekot ja

zabeleùva. Taa ne e vo samiot problem (ima ilustracii koipokaùvaat deka eden ist problem moè da se re{i na pove}e na~ini,pri {to sekoe re{enie pretstavuva sovladuvawe na razli~nite{kotii).

6. Konkretnata te{kotija koja ~ovekot ja sogledal go opre-deluva re{avaweto na problemot, t.e. koj pat }e izbere (na pr. edenlekar }e se obide da otkrie serum so koj ~ovekot }e go napravi imunna nekoi bakterii, drug }e najde na~in da spre~i prenesuvawe na bak-terii i sl).

7. Site pote{kotii ne moàt da se sovladaat, zatoa trebada se odbere taa koja moè da se sovlada.

8. Pove}eto lu|e ja zabeleùvaat istata pote{kotija (prob-lem).

9. Na~inot so koja go sogleduvame problemot, ~esto e oprede-len so porane{ni kontakti so sli~ni problemi (na pr. drugibolesti bile spre~eni so primena na serumi). Takvi pote{kotii sevoobi~aeni pri re{avawe na problemi i tie predizvikuvaatvoobi~aeni direkcii.

10. Te{ki problemi ne se re{avaat so voobi~aeni direkcii.Problemite se te{ki toga{ koga direkcijata ne e o~igledna.


Na kraj na prethodno iznesenoto Majer go sugerira slednovo: - Opredelete kade leì te{kotijata na problemot i obidete

se da ja sovladate. Ako ne uspeete, istisnete potpolno od svesta ipobarajte ja na drugo mesto.

- Nemojte da bidete ~ovek od navika i rutina. Bidete sootvoren duh za novini i novi zna~ewa.

- Re{enieto se javuva nenadejno, ne doa|a na sila, otvorete seza novi kombinacii i ne gubite vreme vo zaludni obidi.

POIMI

Soznanieto na ~ovekot se odviva neposredno preku setilniteorgani (oseti, percepcii i pretstavi) i posredno soznavawe na objek-tivnata stvarnost preku misleweto po logi~en pat. Znaewata do koise doa|a po setilen pat vo svesta se pretstaveni vo vid na percepcii ipretstavi (ve}e videno) dodeka znaewata do koi se doa|a po logi~enpat vo svesta se pretstaveni kako poimi. Poimite se zborovi t. e.misla na bitnite i zaedni~ki karakteristiki na klasa (ili grupa)sli~ni predmeti. Kako na pr. bi go objasnile poimot bolen? Moèmeda si pretstavime vo glavata razli~ni bolni i postepeno pravimenekoja {ema. So apstrakcija (mislovna operacija zna~i - izdvojuvawe)isfrlame mnogu neva`ni detali vo vrska so zborot bolen, a sokonkretizacija (poso~uvawe) gi utvrduvame bitnite i zaedni~kikarakteristiki na site pacienti, doa|ame do poimot na zborot bolen(ona {to e zaedni~ko za site bolni - generalizacija) - toa e ~ovek nakoj mu e bitno naru{ena telesnata, psihi~kata i socijalnatablagosostojba.

Poimite se osnovni elementi na misleweto i so nivna pomo{ sevr{at sloèni mislovni operacii: analiza (ras~lenuvawe nane{tata na sostavni delovi), sinteza (spojuvawe na elementite voedna celina), komparacija (sporeduvawe na ne{tata) ve}e spomnatiteapstrakcija, konkretizacija, generalizacija i dr.

MISLEWE I GOVOR

Bitna osobina na misleweto e neprekinatata vrska so govorot.Govorot e glavno orudie na misleweto i pridonesuva za podobruvawei zbogatuvawe na misleweto. Postoi nadvore{en govor koj se

Psihologija58

iskaùva so glasovi-fonemi i znaci-grafemi i vnatre{en govor koj emnogu pobogat, ~esto emocionalno oboen. Sekako s# {to mislime nezboruvame, vnatre{niot govor n# podgotvuva {to glasno }e izgovo-rime. Govorot ima tri osnovni funkcii:

a) komunikativna, soop{tuvawe i razmena na misli me|u sogov-ornicite,

b) reprezentativna - zborovite se odnesuvaat na odredeni pred-meti i pojavi,

v) ekspresivna - so zborovite gi iskaùvame vnatre{nite ~uvst-va i doìvuvawa.

Zborovite imaat denotativno zna~ewe (strogo jasno oprede-leno) t.e. kaàniot zbor - poim, za lu|eto od toa govorno podra~jezna~i isto na pr. zbor vrata i konotativno zna~ewe na poimite koepote{ko se objasnuva za{to iskaàniot poim za lu|eto ima razli~nozna~ewe na primer sre}a (moè da zna~i: zdravje, pari, qubov, ubavinai dr.). Vo ovie zborovi (sre}a, uspeh, mir, sloboda, zatvor i sl.)~ovekot vnesuva svoja potreba, volja i ~uvstva i zatoa imaat razli~nozna~ewe za lu|eto.

MISLEWE I ASOCIJACII

So zborot asocijacija se ozna~uva povrzuvawe na dve sodrìni(misli za predmeti i pojavi) {to bile istovremeno ili edna po drugadoìveani, koi vo reprodukcijata te`neat da se javat zaedno. Tiepretstavuvaat vaèn element vo procesot na misleweto i pomagaatpri re{avawe na zada~i. Ve}e spomenavme deka tie se va`ni vo pro-cesot na u~ewe i pomnewe.

Zakonite na asocijacii se poznati u{te od vremeto naAristotel i toj gi dava slednite:

a) asocijacii po dopir (vremenski i prostoren). Se povrzuvaatonie misli koi vo porane{noto iskustvo se javile zaedno ili edna podruga bolest - bolka, stud -zima i dr.

b) asocijacii po kontrast - povrzuvawe na sprotivni misli naprimer: zdravje - bolest, ìvot - smrt, crno - belo i dr.

v) asocijacii po sli~nost: povrzuvawe na misli koi se sli~ni napr. qubezen ~ovek - prijatel, visok ~ovek - ko{arkar i sl.

Asocijaciite moàt da bidat spontani i namerni. Nau~nicitesmetaat deka namernite asocijacii se vistinsko mislewe i tie mupomagaat na ~ovekot vo procesot na u~ewe i pomnewe.


Primer br. 5

Psiholozite {to rabotat vo klini~kata praktika giispituvaat spontanite asocijacii na pacientite, bidej}i po patna nivno asocirawe doa|aat do opredeleni zaklu~oci za li~nosta. Vopraktikata osobeno se koristi Jungoviot test na spontani asoci-jacii: na pacientot mu se kaùva opredelen zbor i od nego se bara daodgovori brzo so prviot zbor {to }e mu padne na um. Pritoa se gledana sodrìnata na negoviot iskaz, no i na vremeto {to mu e potreb-no da go dade. Pretpostavka e deka, koga }e mu se postavat zborovi{to se povrzani so nekoi negovi traumatski iskustva, }e dojde dozna~itelni izmeni vo brzinata na reagiraweto, no i vo sodrìnatana odgovorot. Vakvi testovi i deneska se upotrebuvaat vo svetot,osobeno vo pravosudstvoto, kade {to se kombiniraat so aparatinare~eni „detektori za lagi“. Detektorite poseduvaat golem brojinstrumenti (ja beleàt rabotata na srceto, di{eweto, elek-tri~nite branovi vo mozokot, psihogalvanskiot refleks....). So nivse sledi dali, koga se davaat kriti~nite zborovi za asocirawe doa|ado zabeleìtelni promeni.

VIDOVI MISLEWA

Postojat pove}e vidovi mislewa grupirani spored razli~nikriteriumi.

KRITERIUM SPORED SIMBOLITE - so koi se operira vo misleweto: 1. Konkretno (simbolite se percepcii i pretstavi) karakter-

isti~no za malite deca i za vozrasnite lu|e vo son. Ova mislewe epovr{no i se odnesuva na ona {to se zabeleùva ili bilo zabeleàno.

2. Apstraktno (simbolite se zborovi t.e. poimi). Zborovite senaj~esto upotrebuvani simboli koi ja odrazuvaat su{tinata nane{tata. Apstraktnoto mislewe e posloèno od konkretnoto i ekarakteristika na civiliziranite lu|e.

SPORED KORIST OD MISLEWETO:1. Neproduktivno mislewe - koga doa|a do slu~ajno povrzuvawe

na asocijaciite i do produkt koj nema nekoe zna~ewe za ~ovekot ni zaop{testvoto. Na pr. re{avawe na rebusi, krstoslovki, me~taewe i dr.

2. Produktivno mislewe - koga se otkrivaat novi raboti i soz-nanija za samiot ~ovek ili za op{testvoto. Najproduktivno etvore~koto mislewe, sozdavawe na vredni originalni dela.

Psihologija60

SPORED REALISTI^NOST VO MISLEWETO:1. Realisti~no, se odnesuva na predmeti i pojavi koi objektivno

postojat vo svetot na ~ovekot.2. Imaginativno, se odnesuva na predmetite i pojavite koi ne

postojat vo realniot svet, tuku se proizvod na ~ovekovata fantazija.(na pr. vo basnite koga ìvotnite zboruvaat). Imaginativnoto mis-lewe e karakteristi~no i za adolescentite, koga tie sebe se zamislu-vaat vo nekoja ìvotna uloga.

Site ovie vidovi mislewa ne se strogo izdvoeni i ~esto seslu~uva eden ist vid da bide i pod eden i pod drug kriterium. Na pr.sozdavaweto na edno umetni~ko delo (umetni~ka slika ili literatur-na tvorba), moè da bide rezultat na apstraktno, produktivno i imag-inativno mislewe.

Posebno va`no za ~ove{tvoto e tvore~koto mislewe. Toapodrazbira mislewe {to e originalno i isklu~itelno polezno za~ovekot i za op{testvoto. ôve{tvoto postojano napreduva blago-darenie na tvorcite, vo site oblasti na ìvotot.

MISLEWE KAJ BOLNITE

Bolesta, a osobeno hospitalizacijata, se pod golemo vlijanie namisleweto. Zabeleùvawata na bolnite pokaùvaat deka bolnitemnogu razmisluvaat za sebe, za svojata bolest i za pri~inite koidovele do bolesta. Optovareni se so razmisluvawa za ishodot nabolesta, semejstvoto, prijatelite, materijalnata sostojba. Site ovierazmisluvawa mu koristat za da se soo~i so novonastanatata situaci-ja. Kaj pomalku zrelite lu|e ili onie koi se premnogu upla{eni odbolesta moè da se javat i pogolemi promeni vo misleweto. Kaj niv


Sl. br. 11 Produkti na tvore~ko mislewe

moè zavisno od momentalnata sostojba da se javat premnogu crnimisli ili slikata za sebe da im bide porozova od o{to e.

Vo bolni~kata praktika naj~esto se zabeleùvaat slednitepromeni vo misleweto na bolnite:

- umstvena zatapenost - po~esta kaj bolni koi se na podolgotraj-na hospitalizacija. Kaj niv misleweto e neproduktivno i plitko. Seprepu{taat na pasivno prepu{tawe slu{awe radio, ~itawe krimi-nalni romani i sl;

- katatimno mislewe - kako begstvo od realnosta izgradeno vrzbaza na negativni ~uvstva i stravuvawa na primer: tvrdewa deka skoro}e umre (iako za toa nema medicinska osnova) deka za nego nikoj naoddelot ne se griì, stanuva religiozen iako pred toa ne bil i sl.Va`no za ova mislewe e deka bolniot go formira bez fakti;

- sugestibilnost - po~nuvaat da ja gubat kriti~nosta i da veru-vaat vo „~udesni lekovi“ i „semo`ni lekari“. Sugestibilnosta epogolema dokolku zdravstvenite rabotnici ne nao|aat vreme da poraz-govaraat pove}e so vakvi bolni. Ovie bolni gubat verba vo lekuvawe-to i lekarite i po~esto se prepu{taat na nadri lekari. Sugesti-bilnosta zavisi od crtite na li~nosta na bolniot, od negovoto obra-zovanie i vozrasta. Mladite bolni se pomalku sugestibilni odstarite, maìte se pomalku sugestibilni od ènite;

- nerealni o~ekuvawa - nekoi bolni smetaat deka drugi treba dase griàt za nivnoto zdravje, pa stanuvaat pasivni, zaboravaj}i dekalekuvaweto e pouspe{no ako se aktivni. Drugi pak o~ekuvaatzdravstvenite rabotnici da napravat„~uda“ i o~ekuvaat premnogu, aako ne e taka se razo~aruvaat;

- crni misli - te{kite bolni, ili bolni so te{ki operacii,po~esto pomisluvaat na smrt, {to e sosema prirodno. Vakvite mislivlijaat na celokupnoto odnesuvawe na bolnite. êsto se ispla{eni inepodgotveni za toa. Decata i starite pomalku se pla{at od smrtta, noi pomalku mislat na smrt od lu|eto vo sredna vozrast.

Pra{awa i zada~i: 1. Zo{to misleweto e najsloèn psihi~ki proces?2. Objasni go ~ovekot kako poim (koi bitni karakteristiki go

izdvojuvaat od ìvotnite?).3. Napravi svoi primeri za asocijacii od site vidovi zakoni.4. Kako }e mu pomogne{ na bolen na tvojot oddel kaj kogo

zabeleùva{ katatimno mislewe.5. Dali bolnite se posugestivni od zdravite lu|e? Zo{to?

Psihologija62

INTELIGENCIJA

POIM ZA DISPOZICII I SPOSOBNOSTI

Naslednite osobini koi imaat svoja osnova vo fiziolo{kata ianatomskata struktura na organizmot gi narekuvame dispozicii (pod-gotovka, sklonost kon ne{to). Dispoziciite ne opredeluvaat kakvisposobnosti }e se razvijat kaj ~ovekot, toa }e zavisi od negovataaktivnost i vlijanieto na sredinata. Dispoziciite se nasledni struk-turi, a sposobnostite se steknuvaat po pat na ve`bi i u~ewe.

Toa, za polesno razbirawe, bi moèlo da se objasni na sledniotna~in: Kako bi moèle od pove}eto u~enici vo medicinskotou~ili{te vo edna generacija da kaème koja }e bide podobra medicin-ska sestra - tehni~ar? Ne bi moèle za nikogo odnapred da kaèmedodeka ne gi vidime kako se odnesuvaat na prakti~nata rabota vo bol-nicite pri izveduvawe na razli~ni intervencii. Tie {to }e pokaàtpodobra snaodlivost, inicijativa, spretnost i lesnotija voizvr{uvawe na zada~ite, dobro go neguvaat bolniot i ubavo komuni-ciraat so nego moème da pretpostavime deka }e bidat podobri odonie koi na prakti~nata rabota ne se pokaàle kako niv. Toa se dis-pozicii. Dali ovie, dispozicii }e se razvijat vo sposobnosti, }e za-visi i od drugi va`ni faktori: trudoqubivo u~ewe vo u~ili{te za dastekne znaewa, da formira stavovi povrzani so zdravstvenata rabotai da formira crti na li~nosta va`ni za profesijata. Bez u~ewe iizvr{uvawe na sloèni ve{tini za koi postoela dispozicija sposob-nostite nema da se razvijat. Tie se razvivaat so permanentno u~ewe.

Vidovi sposobnosti kaj ~ovekot ima pove}e: telesni sposobnos-ti, senzorni (perceptivni), psihomotorni (aktivnosti so dvièwa),intelektualni (uspe{nost vo izvr{uvawe na sloèni aktivnosti) idr.

POIM ZA INTELIGENCIJA

Zborot „inteligencija“ doa|a od latinski zbor inteligere, {tozna~i sfa}awe ili razbirawe.

Za ovaa sposobnost kaj ~ovekot postojat brojni definicii:sposobnost za apstraktno mislewe, sposobnost za prilagoduvawe vonovi situacii, sposobnost za u~ewe, sposobnost za sogleduvawe na


bitni vrski i odnosi megu predmetite, sposobnost starite znaewa dase iskoristat na nov na~in i dr.

Taa naj~esto se definira kako sposobnost na edna individua damisli racionalno, da deluva celishodno, da se adaptira vo sredinatai da sorabotuva so nea. Ovaa sposobnost e mnogu ispituvana vo HH- veki postojat brojni teorii koi ja objasnuvaat. Teoriite glavno se delatna dvofaktorski (na pr. Spirman koj razlukuva G op{t i S speci-fi~en) i multifaktorski. Na pr. Terston-ova koj pokraj ovie dva fak-tora razlikuva u{te 7 razli~ni faktori:

S - Spacijalen faktor koj se opi{uva kako sposobnost za zamis-luvawe na odnosite vo prostorot.

P - Perceptiven faktor se sostoi vo re{avawe na problemi sopomo{ na zada~ite koi se nao|aat vo delokrug na vidnoto pole.

N - Numeri~ki faktor koj se odnesuva na prosti i sloènimatemati~ki zada~i.

V - Verbalen faktor se odnesuva na sposobnosta za razbirawe nazborovi, na nivniot odnos i na sposobnost za verbalno zaklu~uvawe.

M - Faktor na pomnewe se odnesuva na neposredno pomnewe nazborovi, bukvi i brojki.

W - Faktor fluentnost (obilnost i te~nost na zborovi) sposob-nost na brzo operirawe so odvoeni zborovi, kako i sposobnost za brzaprodukcija na zborovi.

R - Faktor na rezonirawe koj se odnesuva na sposobnosta da seiznajdat op{tite principi vo re{avaweto na problemot. Ovoj fak-tor Terston go smeta za eden od najva`nite vo intelektualniteoperacii.

Vo definiraweto na sposobnosta na inteligencijata psi-holozite gi razlikuvaat slednite poimi:

BIOLO[KA INTELIGENCIJA (poimot go vovel Galton)koja se odnesuva na strukturata na mozokot na ~ovekot, negovatafiziologija, biohemija i genetika koi se odgovorni za ~ovekovatasposobnost za intelektualno deluvawe (negovoto svesno deluvawe,re{avawe problemi, u~ewe i dr.) Taa go oddeluva ~ovekot od ìvot-nite i e odgovorna za individualnite razliki pome|u lu|eto.

Biolo{kata inteligencija se meri so pomo{ na elektroence-falograf so vreme na reakcii i drugi fizi~ki i fiziolo{ki merki.Inteligencijata ne postoi bez biolo{ka osnova (Eysenck 1986). Ovojpoim e nafundamentalen i naj~est, najmalku zastapen so socijalnifaktori.

Psihologija64

PSIHOMETRISKA INTELIGENCIJA ili Qi e vo golemdel, no ne isklu~ivo opredelena od biolo{kata (genetska) inteligen-cija. Vrz nejziniot razvitok vlijaat i kulturolo{kite, semejnite,vospitno-obrazovni i socijalno ekonomski faktori. Spored grubaprocenka okolu 70% Qi e odreden od genetskite faktori, no ne smee Qida bide izedna~en so biolo{kata inteligencija.

SOCIJALNA INTELIGENCIJA ILI PRAKTI^NAINTELIGENCIJA, ozna~uva primena na inteligencijata vo sekoj-dnevniot ìvot, vo re{avaweto na problemi so koi poedinecot sesre}ava vo sekojdnevniot ìvot. Ovoj poim prv pat go vovel Torndajkvo 1920 godina, kako sposobnost za adekvatno odnesuvawe vome|u~ove~kite odnosi. Ovaa inteligencija e vo golema merka oprede-lena od Qi no i od razli~ni aspekti na socijalniot ìvot: iskustvoto,socioekonomskiot status, zdravjeto, motivacijata, navikite, semej-noto poteklo, mentalnite poremetuvawa i dr. Sigurno e dekapoedinec so visok Qi alkoholi~ar, nema da ima golem uspeh vo ìvo-tot. Li~nosta e zna~aen faktor i odredeni osobini kako {to se emo-cionalna nesposobnost, neadaptiranost, nevroti~nost i pokrajvisokata inteligencija go onevozmoùvaat poedinecot da ja koristisvojata inteligencija na socijalno prifatliv na~in.

Od druga strana nekoj poedinec moè da bide socijalno uspe{en,a da ne e osobeno inteligenten (zabavuva~i, sportisti i sl.) So ogleddeka poimot socijalna inteligencija vklu~uva premnogu razli~niaspekti i ne moè da se meri, se osporuva negovoto nau~no zna~ewe (V.Stamenkova - Trajkova 1995)

EMOCIONALNA INTELIGENCIJA (EQ) (poimot aktual-iziran od D. Goleman 1995 god. od SAD) - za uspeh vo ìvotot, na ra-bota i vo semejstvoto ne e dovolna samo inteligencijata. Naukata niotkriva deka sre}ata, uspehot zavisat od razvienost na emociitekoordinirani so umot. Ova se potvrduva so fakti dobieni odistraùvawa i eksperimenti. Sposobnosta na ~ovekot da u~i isovladuva prepreki ne e obezbedena samo so nasledstvoto.Nevrolo{kite podatoci go pokaùvaat odnosot pome|u racionalnioti emocionalniot um. Poznato e deka centarot na emocionalniot um evo amigdalnata `lezda so bademast oblik smestena vo CNS.Signalite do ovaa `lezda patuvaat mnogu pobrzo otkolku signalitedo racionalniot (misle~ki) um i pobrzo se vra}aat.

Od aspekt na evolucijata mo}ta na amigdalnata `lezda eprimerna. Brzinata na reakciite kaj ~ovekot prestavuva prednost, a


prepoznavaweto na emocionalniot ton na porakata vaèn kapital.Zdruèni zaedno brzinata na reakciite i prepoznavaweto na emo-cionalniot ton se garancija za uspeh i sre}a vo ìvotot.

No, so brzinata ~esto doa|a nepreciznost zaradi nedovolno vre-me za obrabotka na podatocite, duri i nastanuvawe na kobni posledi-ci. No, tuka intervenira racionalniot um i gi isprava gre{kite.

Vrvna mudrost e sekoga{ da postoi „ramnoteà“ me|u emo-cionalnoto i mislovnoto, ~uvstvata i razumot, srceto i glavata.

Ovaa postignata ramnoteà odnosno sorabotkata pome|ulogikata na srceto i logikata na umot se objasnuva so emocionalnatainteligencija. Taa nudi nova pretstava za ~ovekovata priroda vo kojaosnovna ve{tina e da se nau~ime umno da gi koristime sopstveniteemocii.

Dobrite poznava~i na ~ovekovata psiha emocionalnatainteligencija ja ozna~uvaat kako ve{tina i sposobnost za razbirawena problemite na drugite lu|e. Sposobnost da se razberat tu|ite~uvstva kako i sopstvenite. Tuka spa|a i sposobnosta da se podnesatsopstvenite neuspesi, samouverenosta, samokontrolata, umeewe da sere{at interpersonalni pote{koti, t.e. vospostavuvawe skladniodnosi so drugite lu|e.

Emocionalnata inteligencija go pro{iruva zna~eweto nazborovite. Da se bide inteligenten i bogat so emocii kako centar naume{nosta da se ìvee. Taa e metasposobnost koja odreduva so kolkavuspeh }e gi koristime sposobnostite {to gi poseduvame.

Emocionalnata ingeligencija se razviva od detstvoto prekuemocionalni lekcii {to deteto gi dobiva od roditelite. Odnosroditeli - deca sekojdnevno obezbeduva mnogubrojni poraki koi patu-vaat i se skladiraat vo emocionalniot um. Ovie poraki ponekoga{ostavaat bolni tragi, a ponekoga{ doveduvaat do samouverenost ioptimizam. Rasteweto kako period so {ansa da se stekne emocionalnapismenost, no i kako beskrajna zona na rizik za deca ~ij po~etok nebil od srce i so srce. Taa zona na rizik se ostvaruva vo ìvotot nizmo`ni nasilstva, depresivno vlijanie, poremetuvawe na ishrana,konzumirawe alkohol, droga i sl.

Osnovno za zdobivawe na emocionalnata inteligencija e dekaprocesot zapo~nuva od po~etokot na {koluvaweto koga decata trebada se u~at da gi prepoznavaat svoite i tu|ite ~uvstva, da nau~at kakoda go sovladuvaat gnevot, pozitivno da gi razre{uvaat konfliktite,da ja razvivaat empatijata i da gi kontroliraat nagonite. So toa

Psihologija66

rizicite vo ìvotot se menuvaat, a {ansite za sre}a bitno se zgole-muvaat.

Emocionalnata inteligencija ozna~uva i retka sposobnost nalu|eto da se nalutat na vistinskata li~nost ili da ja prifatat, sovistinska merka vo vistinsko vreme, zaradi vistinska pri~ina i nasoodveten na~in.

MEREWE NA INTELIGENCIJA Mereweto za prv pat e napraveno vo 1905 godina vo Francija od

avtorite Bine i Simon (psiholog i lekar ) so cel da se izdvojat odu~ili{tata onie deca koi ne moàt so uspeh da ja sledat nastavata.Tie prvi testovi (standardizirani zada~i po opredeleni principi)od toga{ do deneska bile preneseni vo site zemji vo svetot i pretr-pele pove}e revizii. Testovite se sostojat od raznorodni zada~i ver-balni i neverbalni koi subjektot treba da gi re{i za opredelenovreme. Vrz osnova na vkupno re{enite zada~i za oprdelenoto vreme sedobiva umstvenata vozrast. Koli~nikot na inteligencija se dobivakoga umstvenata vozrast (rezultatot od testot) }e se podeli so kalen-darskata vozrast i }e se pomnoì po 100 (za da se izbegnat decimal-nite brojki).

MVQi=----------h100,

KV

7 9Primer 1. Qi=-----h100=100 ; Primer 2. Qi=------ h100=128

7 7

Testovite za merewe na inteligencijata imaat golema vrednost,na pr. pri ispituvawe na intelektualnata podgotvenost na decata zau~ili{te, pri profesionalna orientacija za odredeno zanimawe,prekvalifikacija na vozrasni i sli~no.Tie treba da se upotrebuvaatvnimatelno i od stru~ni specijalno obu~eni lica zatoa {to moàt dabidat pogre{no upotrebeni i tolkuvani i da dovedat do te{kiposledici po subjektot (onoj na koj se merelo).


Qi- koli~nik na intelegencija, MV-rezultat od testot, KV-vozrast

RAZVOJ NA INTELIGENCIJATA I RASPREDELBA KAJ NASELENIETO

Iako kaj inteligencijata naslednite faktori igraat golemauloga ne smee da se zanemari sredinata i aktivnosta na ~ovekot. Vonepovolna sredina ne moàt da se razvijat naslednite potencijaliili ako ne postoi aktivnost.

Se smeta deka inteligencijata zapo~nuva da se razviva od samo-to ra|awe, maksimalno se razviva do 25 godini, potoa stagnira i po 55godini po~nuva da se namaluva.Namaluvaweto kaj nekoi lu|e e nez-abeleìtelno zatoa {to imaat mnogu ìvotno iskustvo koe im poma-ga da se snajdat vo novi situacii. Namaluvaweto na inteligencijata eindividualno i zavisno od aktivnosta na ~ovekot (sl. br. 13). Toa gopotvrduvaat delata i uspe{nata aktivnost na golem broj nau~nici,umetnici, dràvnici, tvorci koi vo docnite godini od ìvototuspe{no rabotat i tvorat, na pr.: Blaè Konevski pisatel i lingvist,Slavko Janevski pisatel, L. Nikolajevi~ Tolstoj, Verdi kompozi-torot, Mikelan|elo i dr.

Terman (amerikanski psiholog) gi klasificiral rezultatitedobieni od merewata na inteligencijata spored Bine - Simonovataskala kaj populacijata i ja dava slednata skala:

Psihologija68

Prose~nointeligentni Qi od 90 do 110

Vozrast (god.)

Bro

j na

nase

leni

e

Por

ast

na IQ

– +

Sl. br. 12 Sl. br. 13

Raspon na Qi Nivo na inteligencija140 i nad Mnogu visoka, vrvna, genijalci120 - 140 Mnogu visoka, 110 - 120 Visoka90 - 110 Prose~na, normalna80 - 90 Potprose~na, niska grani~ni70 - 80 Potprose~na, niska tapi0 - 70 Slaboumnost, izrazena zaostanatost

Najgolemiot broj na lu|eto imaat Qi od 90-110 t.e. prose~na 1-2%se so vrvna intelegencija, a brojot na intelektualno popre~eni licaso koeficient pod 70 Qi e okolu 2 - 3% (sl. br. 12).

Lu|eto so visoka natprose~na i vrvna inteligencija pretstavu-vaat vistinsko bogatstvo za op{testvoto i tie treba da gi dobijatsite uslovi za da moè da se razvivaat. Kreativnite lu|e se sekoga{inteligentni, no inteligentnite ne se sekoga{ kreativni. Vo na{iteu~ili{ta (koi se so programi za prose~ni u~enici) ~esto se slu~uvainteligentnite u~enici da ne bidat zabeleàni i da se izgubat voprose~nosta.

ETIOLO[KI FAKTORI I KATEGORIZACIJANA LICA SO POPREÊNOSTOST VO PSIHI^KIOTRAZVITOK

I pokraj toa {to brojot na licata so intelektualnapopre~enost ne e golem, tie pretstavuvaat grupa na koja psiholozite izdravstvenite rabotnici obrnuvaat posebno vnimanie.

Spored Svetskata zdravstvena organizacija intelektualnatapopre~enost vo vkupnata ~ove~ka populacija se sre}ava 1-3% kaj nase-lenieto (dokaàno so brojni merewa na KI i drugi ispituvawa voovaa oblast)

Procentite se mnogu povisoki ako istraùvawata se pravenikaj decata i mladite.

Etiolo{kite faktori moàt da bidat: biolo{ki, psiho-soci-jalni ili kombinacija pome|u niv.

Predisponira~kite faktori moàt da se klasificiraat na:1. Nasledstvo (okolu 5%) {to opfa}a gre{ki vo metabolizmot

{to se nasleduvaat i hromozomski aberacii.2. Zasegawe vo embrionalniot razvitok (okolu 30%) koi nas-

tanale zaradi hromozomski promeni ili o{tetuvawa na fetusot.


3. Bremenost i perinatalni pote{kotii (okolu 10%) kade {tonaj~esto se vbrojuvaat fetalni malformacii, nedonosenost, hipoksi-ja, infekcii na plodot i porodilni traumi.

4. Op{tata zdravstvena sostojba steknata vo period na doen~e imalo dete (okolu 5%) naro~no infekcii, traumi i intoksikacii.

5. Vlijanie na sredinata i drugi psihi~ki rastrojstva (okolu 15- 20%) pri {to naj~esto se dolì na slaba ishrana, socijalni i govo-rni stimulacii, avtizam i dr.

Starata klasifikacija na intelektualno popre~eni lica (men-talna retardacija) be{e stepenuvana vo tri grupi:

1. Debilnost (debilitas mentis) so koeficient na inteligencija od50-70 i mentalna zrelost na dete od 7-12 godini.

2. Imbecilnost (imbecilitas) so koeficient na inteligencija od20-50 i mentalna vozrast od 2-6 godini.

3. Idiotija (idiotia) so koeficient na inteligencija koj {to neja nadminuva brojkata 20 i mentalna vozrast na dete do 2 godini.

Spored novata klasifikacija licata ~ij koeficient e pome|u70 i 85 pripa|aat na grani~ni slu~ai, se {koluvaat vo redovniu~ili{ta. Istite za podobri rezultati imaat potreba od dopolnitel-na nastava. Onie ~ij KI iznesuva od 51-70 pretstavuvaat lica so lesnapopre~enost vo psihi~kiot razvitok. Tie imaat potreba od posebniuslovi na vospituvawe, obrazovanie i rabotno osposobuvawe so lesniprogrami. Licata ~ij KI iznesuva me|u 36 i 50 imaat umerenapopre~enost vo psihi~kiot razvitok, steknuvaat elementarni naviki,moàt da se griàt za svoite osnovni potrebi i da se osposobuvaat zaednostavni raboti vo specijalni zavodi. Poretko imaat motorendeficit. Moàt da rabotat kako priu~eni rabotnici pod za{titniuslovi. Licata so te{ka popre~enost vo psihi~kiot razvitok imaatKI od 21-35, naj~esto ne im e razvien govorot, ne se sposobni za kakvabilo edukacija, naj~esto nemaat higienski naviki. Moàt daizvr{uvaat ednostavni raboti, no pod nadzor. Najte{ka popre~enostvo psihi~kiot razvitok imaat lica so KI pod 20. Tie ne se sposobniza kakva bilo edukacija i rehabilitacija zatoa {to poseduvaat krajnoograni~eni sposobnosti. Na niv im e potrebno trajno zgriùvawe iza{tita od okolinata.

Opa|aweto na inteligencijata kaj liceto dodeka e vo rast irazvitok vo medicinskite nauki se narekuva oligofrenija.

Opa|awata na inteligencijata koi nastanuvaat otkako taa godostignala svojot genetski potencijal se narekuvaat demencii (organ-

Psihologija70

ski psihosindromi). Glavni poremetuvawa kaj demenciite se vodomenot na kognitivnite (soznajni) psihi~ki procesi. Poradio{tetenosta na inteligencijata ovie lica pogre{no gi uviduvaatbitnite odnosi pome|u predmetite i pojavite. Najprvo se javuvaatamnesti~ki sindromi - ote`nato zapomnuvawe na sveì informacii inivno sproveduvawe vo trajno iskustvo. Potoa se javuvaat promeni vomisleweto (inkoherentno i so oslabeno zdruùvawe na mislite).

O{tetenata inteligencija i o{teteni kognitivni procesidoveduvaat do poremetuvawa vo konativnata (voleva i emotivna)sfera: depresivno raspoloènie, emocionalna tapost, afektivnalabilnost, razdrazlivost. Ako procesot napreduva se javuvaatpote{kotii so govorot, prostornata i vremenska orientacija, stanu-vaat s# pote{ki, pa nekoi vakvi pacienti go gubat i svojot identitet.

Postojat razli~ni vidovi demencii (zavisno od pri~inata ivremetraeweto). Nekoi od niv uspe{no se lekuvaat, a nekoi doìvot-no ja menuvaat li~nosta.

Primer br. 6

Idiot savant: Vo ~ove~kata populacija poretko se javuvaat lu|e nare~eni

„idiot savant“ - retardirani so edna ili pove}e visoko razvienispecijalni sposobnosti. Najmnogu e ispituvan slu~aj „L“ (od [irer,Rotman i Gold{tajn).

„L“ go donela prvpat na ispituvawe negovata majka koga imal11 godini. Medicinskite istraùvawa, praveni pove}e od 6 godini,pokaàle deka toj e zdrav i fizi~ki dobro razvien, bez znaci nanevrolo{ki poremetuvawa so normalen EEG. No, psiholo{kiteispituvawa otkrile eden psihi~ki sklop poln so mnogu paradoksi.Toj znael da kaè den vo nedelata za sekoja data za 70 godini. Bil vosostojba to~no da sobira po 12 dvocifreni brojki {tom }e gislu{ne. Speluval mnogu zborovi nanapred i nanazad i nikoga{ nezaboraval na~in na speluvawe na nekoj zbor ako edna{ mu e pokaàn.Moèl to~no da otsviri ili otpee muzi~ki kompozicii od operisamo od edno slu{awe. I pokraj toa, toj ne moèl da ja slediu~ili{nata nastava. Negovite op{ti znaewa bile podprose~ni i ne


go znael zna~eweto na zborovite. Bil sosema nesposoben da zaklu~uvalogi~no i sosema se gubel vo onie problemi kade {to se bara apstrak-cija. Bine-oviot test na inteligencija pokaàl 50 KI!

Slu~aj „L“ pretstavuva dramati~en primer protivsfa}aweto deka intelektualnite aktivnosti se odredeni so edenkvalitet ili edna sposobnost. Pred s#, kako {to istaknuvaat[irer, Rotman i Gold{tajn, superiornosta na „L“ vo mal brojtesno povrzani specijalizirani aktivnosti ne pokaùvanadarenost za tie sposobnosti. Posigurno e ona {to „L“ pokaùvae rezultat na specifi~na motivacija i ve`bawe vo edna tesnaaktivnost. Sekoe normalno dete bi moèlo da go postigne ona {togo postignal „L“ i mnogu pove}e. Navedenite avtori ja sugeriraatslednata analiza na „idiot savant“:

Postojat kako op{ti taka i specifi~ni sposobnosti.Spobosobnosta za apstraktna inteligencija e va`na za normalnofunkcionirawe na site intelektualni aktivnosti. Koga eo{tetena apstraktnata inteligencija, ~ovekot moè da bideabnormalno pottiknat da ve`ba i da gi razviva onie specifi~nifunkcii koi se pomalku o{teteni. No, pome|u site funkcii kaj eden~ovek postoi tesna povrzanost i doa|a do atipi~ni formi naizrazuvawe na relativno neo{teteni sposobnosti. Od tamu proi-zleguvaat razvieni „nevoobi~aeni“ aktivnosti; t.e. moè da sobiradvocifreni brojki, no ne ja razbira logikata i pravilata na ari-tmetikata, moè da speluva, no ne go razbira zna~eweto nazborovite. Spored toa, aktivnosta na eden „idiot savant“ e istakako i kaj normalniot ~ovek, t.e. opredelena e so interakcija naop{ti i specijalni sposobnosti.

Pra{awa i zada~i:1. [to e inteligencija ?2. Kako se presmetuva KI ?3. Presmetaj go KI na dete od 10 godini koe uspe{no re{ava

testovi za 13 godini i vo koja kategorija spa|a spored Termanovataklasifikaciona skala.

4. Dete na 8 godi{na vozrast re{ava zada~i za 5 godini. Kolkave KI i {to moè da postigne?

Psihologija72

EMOCII

POIM ZA EMOCII

Emociite se psihi~ki procesi koi opfa}aat golem broj doìvu-vawa predizvikani od nadvore{ni drazbi, vnatre{ni drazbi ili oddrugi lu|e i predizvikuvaat fiziolo{ka razdraznetost na organiz-mot. Tie go ozna~uvaat odnosot na ~ovekot kon drugite lu|e, kon sebe,kon predmetite i pojavite. Tie doìvuvawa naj~esto se narekuvaat:emocii, ~uvstva, afekti, raspoloènija, emocionalen ton, emo-cionalnost, sentiment.

Emocii - doìvuvawa koi se javuvaat i kaj ìvotnite i kaj~ovekot i proizleguvaat od bilo{kata priroda na ìviot organizam.Na pr. strav e emocija, go ima i kaj ~ovekot i kaj ìvotnite koga im sezakanuva opasnost.

ûvstva - se javuvaat samo kaj ~ovekot i se rezultat na negovotou~ewe i socijalno ìveewe (na pr. patriotizam, moral). Zboroviteemocii i ~uvstva naj~esto vo sekojdenvniot ìvot se koristat so istozna~ewe.

Afekti - se najsilni emocionalni doìvuvawa koi nastanuvaatnenadejno i se pridruèni so brojni vegetativni i motorni pojavi(bes, gnev, silna radost, golem strav). Pod vlijanie na afektot moèda dojde do stesnuvawe na svesta pri {to ~ovekot ne e vo sostojba da gokontrolira svoeto odnesuvawe i da gi procenuva nastanite. Vo otsust-vo na logi~ko rasuduvawe individuata pravi postapki za koi podocnase kae (zgolemena razdviènost, pla~ewe, vikawe, pcuewe, agre-sivnost i sl.). Afektite traat kratko vreme, no deluvaat {tetno poorganizmot.

Raspolo`nie - mnogu podolgotrajno i poslabo emocionalnodoìvuvawe i go dava osnovniot ton na na{eto celokupno svesnodoìvuvawe (na pr. optimizam, pesimizam). Raspoloènijata poteknu-vaat od nastani i doìvuvawa, no se tesno povrzani so tipot nali~nosta, konstitucijata i sostojbata na vegetativniot i endokrino-lo{kiot sistem.

Emocionalen ton - se odnesuva na doìvuvawa na prijatnost ilineprijatnost so koe se sledi percepirawe na nadvore{ni objekti. Naprimer: ubava likovna izlo`ba predizvikuva ~uvstva na prijatnost.


Pre~uvstvitelnost (hiperemocionalnost) - Poznato e dekanekoi lu|e imaat po~esti i posilni emocionalni reakcii. Tiepolesno se vozbuduvaat i na minimalno vnatre{no ili nadvore{novozbuduvawe.

Sentiment - toa se sloèni, pritaeni ~uvstva (~ovekot i ne znaedeka gi poseduva dodeka ne bidat predizvikani). Na pr. patriotizam -ne sme svesni kolku si ja sakame tatkovinata s# dodeka sme vo nea. Akose zadrìme podolgo vo stranstvo, toga{ sfa}ame kolku taa ni zna~i.

ORGANSKI OSNOVI NA EMOCIONALNITE DO@IVUVAWA

Spored soznanijata koi baziraat vrz eksperimentalni iskustvai hirur{ki intervencii vrz centralniot nerven sistem pove}eorgani i `lezdi u~estvuvaat vo emocionalniot ìvot.

- Limbi~kiot sistem ima dominantna uloga vo sozdavaweto naemocionalnoto iskustvo i so negovo posreduvawe se javuva svest zatelesnite promeni koi go pratat emocionalnoto doìvuvawe (koga napr. velime „nozete kako da mi se presekoa“ ili „se stapisav“ toa goznaeme blagodarenie na limbi~kiot sistem).

- Hipotalamus - ima uloga vo integracija na emociite i kontro-la na emocionalnoto doìvuvawe. Drazbi na hipotalamus po elek-tri~en pat predizvikuvaat reakcii na bes, {to ukaùva deka hipota-lamusot ima uloga vo afektite.

Kaj ma~kata na slikata e uni{ten hipotalamusot, zaradi {toizgubila apetit. Ma~kata desno pokaùva bes poradi draznewe nahipotalamusot (sl. br. 14).

- Centralna retikularna formacija ima uloga vo zapo~nuvawe ikontrola na emocionalnoto odnesuvawe.

- Vegetativen nerven sistem ~ij glaven centar e vo hipotalamu-sot, ima isto golemo vlijanie vrz odvivaweto na emociite. Simpati~-niot nerven sistem dejstvuva vo sostojba na vozbudenost i zgolemenipotrebi na organizmot, a parasimpati~niot dejstvuva inhibitornovrz emocionalnite doìvuvawa. Vegetativniot nerven sistem gi pot-tiknuva `lezdite so vnatre{no la~ewe, osobeno zna~ajno e la~ewetona adrenalin (hormon koj go la~i nadbubre`nata `lezda) so {to seovozmoùva spremnost za adekvatna reakcija.

- Mozo~na kora - go obezbeduva kvalitetot na emocionalnotovozbuduvawe i zavisno od procenkata na situacijata deluva

Psihologija74

inhibitorno (ograni~uva~ko dejstvo). Koga prestanuva situacijatakoja predizvikala edna emocija, mozo~nata kora ovozmoùva prekinna emocionalnata reakcija.

VIDOVI EMOCII

I. PRIMARNI ILI OSNOVNI - se narekuvaat taka zatoa {toimaat primarno zna~ewe za ~ovekot i negoviot opstanok. Nivnikarakteristiki se: se javuvaat rano vo razvojot na poedinecot,situaciite koi gi predizvikuvaat se ednostavni i proprateni se sovisoka napnatost. Vo ovaa grupa spa|aat:

- Strav - biolo{ki najstara emocija, se sre}ava i kaj ìvotnite;neprijatna, propratena so pomala ili pogolema telesna napnatost. Sejavuva kako reakcija na nekoja opasna situacija i telesnite promenikoi nastanuvaat vo toj moment se podgotovka na organizmot zaodbrana. Po intezitetot stravot moè da bide od slab do mnogu silen- pani~en strav. Vo praktikata ~esto se sre}ava neopravdan strav (odne{ta koi objektivno ne se stra{ni na pr. od viso~ina, zatvoreni


Sl. br. 14 Uloga na hipotalamus

prostori, lekari, inekcii i intervencii, takanare~eni fobii). Vouslovi na bolni~ko ìveewe stravot kako emocija lesno se prenesuvaod eden na drug bolen, zaradi kolektivniot na~in na ìveewe ipre~uvstvitelnosta na bolnite.

- Radost - prijatna emocija koja ~ovekot ja doìvuva toga{ kogapostignuva nekoja cel. Po itenzitet moè da bide od lesno zadovolst-vo do beskrajna radost, zavisno od toa kolku taa cel e va`na za~ovekot i kolku bil teòk patot do celta, dokolku e poteòk, dotolku i radosta e pogolema.

- Taga - e neprijana emocija koja deluva na misleweto imotorikata. Taa se javuva koga gubime ne{to {to cenime i {to ni evredno. Tagata isto taka moè da bide so razli~en intenzitet.ôvekot doìvuva najdlaboka bolka - taga koga gubi blizok ~ovek odsemejstvoto ili drag prijatel i ovaa taga moè da pomine vo dlabokadepresija za koja e potrebna stru~na pomo{.

- Gnev - se javuva koga ~ovekot e spre~en da zadovoli potreba ilida ostvari nekoja cel. Gnevot e razli~en po intezitet, od polesnalutina do slep bes (afekt). êsto podolgotrajna prepreka doveduva doakumulirawe na napnatosta, a podocna do eksplozivno praznewe (bes).Gnevot ~esto e propraten i so agresivno odesuvawe, osobeno kaj deca-ta i nezrelite lica, dodeka zrelite lu|e u~at da go kontroliraat i dase praznat od emotivnata napnatost. Ovaa emocija e ~esto prisutna kajbolnite luge.

II. SEKUNDARNI ÛVSTVA - Ovie ~uvstva se steknuvaat popat na u~ewe. Tie nastanuvaat kako sloèni kombinacii na primar-nite emocii, a bidej}i se odraz na ~ovekot i socijalnata sredina senarekuvaat i socijalni. Vo ovaa grupa spa|aat:

1. ÛVSTVA KOI ÔVEKOT GI NASOÛVA KON SEBE:- ~uvstvo na vina - se razviva koga ~ovekot ceni deka na svoite

bliski ne im pruìl ona {to od nego o~ekuvale. Ova osobeno seslu~uva kaj rodninite na po~inati ili te{ko bolni, {to moè da bidedolgotrajno i izma~uva~ko samooptuùvawe za {to ponekoga{ epotrebna i stru~na pomo{ (od psiholog).

- ~uvstva za samoocenuvawe - doìvuvawe na uspeh ili neuspeh.ûvstvata na sigurnost i verba vo sebe mu pomagaat na ~ovekot da sespravi so razli~ni ìvotni situacii, sprotivno na ~uvstvata na nedo-volno verba vo sebe doveduva do kompleks na pomala vrednost {tomoè da bide golema pre~ka i pri~ina za neuspeh.

Psihologija76

2. ÛVSTVA KOI ÔVEKOT GI NASOÛVA NA DRUGI LU\E:Soìvotot so drugite lu|e kaj nas budi najrazli~ni ~uvstva:- qubov kon lu|eto, predmetite, ìvotnite, simpatijata, kon

prijatelot, partnerot, roditelite, starite, kon decata, kon ne{tatakoi se za nas ubavi. ôvekot e stvoren da saka i da bide sakan.Nedostatok od qubov osobeno vo detstvoto moè da ima trajniposledici za cel ìvot. Bolnite lu|e treba da po~uvstvuvaat dekazdravstvenite rabotnici im se nakloneti, pa taka }e bidat posigurni.

- qubomora - e sloèno ~uvstvo {to sodrì qubov, rivalstvotaga i strav. Nastanuva koga zabeleùvame deka li~nosta {to jasakame e pove}e nakloneta kon nekoj drug. Qubomorata e razli~na posvojot intezitet od somni~avost do bolna qubomora koja moè dadovede do samopovreduvawe ili povreduvawe na partnerot.Qubomorata moè da se javi i kaj bolni koi mislat deka pove}e vni-manie im se obrnuva na drugi bolni, polesni bolni, otkolku na niv(ovaa qubomora ne e od erotska priroda).

- zavist - koga li~nosta zabeleùva deka drugite imaat ona {totoj posakuva da ima. Kolku èlbata e pogolema tolku i zavista epogolema. Bolnite na pr. im zaviduvaat na zdravite lu|e i zatoa predniv ne smeeme da se falime i da go naglasuvame toa {to tie go nemaat.

- osamenost - e neprijatno ~uvstvo koe ~esto se javuva kaj bol-nite. Naro~no onie koi ìveele vo svoi semejstva. Za da se namali~uvstvoto na osamenost se prezemaat razli~ni merki: ako po~esto votekot na denot gi posetuvaat i razgovaaraat so niv, da se organizirasoìvot na bolnite na oddelot so razli~ni aktivnosti, zavisno odprirodata na bolesta, vozrasta na bolnite i dr.

- empatija - sloèno ~uvstvo {to zna~i soìvuvawe na prob-lemite na drugiot. Psihoanaliti~arite ova ~uvstvo go opi{uvaatkako razbirawe na doìvuvawata na drugiot, nekoj vid na intelektu-alna identifikacija so drugiot. Empatija e ~uvstvo koe so vreme serazviva kaj zdravstvenite rabotnici, naro~no kaj onie {to rabotat sote{ki bolni. Tie gi razbiraat te{kotiite na bolniot, no pri tojodnos ne investiraat premnogu sopstveni ~uvstva. Ako zdravstveniotrabotnik pokaùva golemo soàluvawe kon bolnite pridonesuva da se~uvstvuvaat nemo}ni i da po~nat sami sebe da se soàluvaat {to }evlijae mnogu lo{o na procesot lekuvaweto.


FIZIOLO[KI PROMENI PRI EMOCIITE

Emociite se prosledeni so brojni fiziolo{ki promeni predi-zvikani od rabota na nervniot i endokriniot sistem. Kolku sepointenzivni emociite, tolku }e bidat intezivni i telesnitepromeni. Najsilno izrazeni telesni promeni se slu~uvaat za vreme naafektitite. Promenite se dolàt na biolo{koto nasledstvo i poma-gaat na organizmot da opstane. Naj~esti promeni se: promeni vokrvniot pritisok, vo psihogalvanskiot refleks (pri merewe na elek-tri~en otpor se registrira namaluvawe na otporot odnosno zgolemu-vawe na sprovodlivosta zaradi zgolemeno la~ewe na potta), promenivo bojata na koàta, krvta se povlekuva od periferijata vovnatre{nite organi, zabrzana rabota na srceto, promeni vodi{eweto, vo gastrointestinalen trakt, zgolemeno la~ewe na potnite`lezdi i dr. Site ovie promeni se slu~uvaat vo prvata faza nare~enaemotiven {ok pod vlijanie na simpati~niot del od vegetativniot ner-ven sistem i vo ovaa sostojba organizmot ne e vo sostojba za kakva biloakcija, no fiziolo{ki e podgotven da se brani. Otkako }e pominefazata na emotivniot {ok organizmot e podgotven za akcija. Vtoratafaza nare~ena faza na specifi~ni promeni, prestanuva vlijanieto nasimpati~kiot del od nervniot sistem i zapo~nuva so rabota parasim-pati~niot, promenite vo organizmot se smiruvaat, se donesuvaracionalna odluka za akciite koi treba da se prezemat (I. Todorova2000 god.). Kako edno ~uvstvo }e bide oceneto, mnogu zavisi, od toa {toza nego se znae.

Primer br. 7

Sproveden e eden interesen eksperiment vo koj na subjektiteim e dadena injekcija adrenalin, koj gi predizvikuva poznatitefiziolo{ki znaci na voznemirenost - zabrzano di{ewe, zabrzanatarabota na srceto... Na edna grupa (I) subjekti im bilo kaàno dekakaj niv }e se javat voobi~aenite emotivni promeni na vozne-mirenost; na durga (II) ne im bilo kaàno ni{to. Onie na koi imbilo kaàno, zabeleàle deka kaj niv se javile i fiziolo{ki i na nivsoodvetni emotivni promeni. Onie pak, na koi ne im bilo kaànoni{to, gi zabeleàle samo fiziolo{kite promeni, no ne gi tolku-vale kako emocii. Prvata grupa bila podelena na dve podgrupi vo koibil ufrlen „{pion“. Vo ednata podgrupa toj se odnesuval agresivno,

Psihologija78

sugeriraj}i im na drugite deka injekcijata kaj nego predizvikalaneprijatni ~uvstva. Vo drugata podgrupa toj se odnesuval veselo,sugeriraj}i im na drugite deka injekcijata kaj nego predizvikalaprijatni ~uvstva. ûvstvata {to kaj sebe gi zabeleàle subjek-tite napolno se sovpa|ale so sugestiite! Da se potsetime, sitedobile ista injekcija na adrenalin.

Izrazuvaweto na emociite e tesno povrzano so u~eweto od soci-jalnata sredina. Decata od rana vozrast u~at da gi izrazuvaat emoci-ite od svoite roditeli. Mnogu antropolo{ki istraùvawapokaùvaat deka iskaùvaweto na isti emocii kaj razli~ni narodi erazli~no (na pr. bojata na àlost kaj nas e crna vo Indija bela, àlostkaj nas se iskaùva so pla~ewe, lelekawe, vo nekoi afri~ki so ritu-alno potskoknuvawe i grebewe po liceto). Vo zapadnata kultura, kogau~enikot go gleda nastavnikot vo o~i e po~ituvawe, a vo Vietnamtakvoto odnesuvawe e izrazito nepo~ituvawe. Kaj nekoi afrikanskiplemiwa plukaweto e znak na simpatija, dodeka kaj civiliziranitenarodi toa e znak na prezir. [irum otvoreni o~i vo Evropa pret-stavuvaat izraz na ~udewe, a vo Kina znak na lutina.

Nadvore{nite manifestacii na emocionalnite doìvuvawanajmnogu se zabeleùvaat na liceto (sl. br. 15), po dvièweto na telo-to (na pr. ta`niot se dviì bavno, muskulaturata e mlitava), licevitemimiki (najzabeleìtelni dvièwa na muskulite okolu o~ite i usta-ta), glasovni izrazi(smeewe, vreskawe,lipawe) i govor (gla-sen i brz, tivok iusporen).

Za uspe{na ko-munikacija me|u lu-|eto va`no e da nau-~ime da gi procenu-vame emociite kajsogovornikot, da oce-nime kako reagiraatna na{ite postapki ida go opredelimena{eto odnesuvawe.


Za~udenost Radost Voshit

Taga Gnev Odvratnost

Sl. br. 15 Izrazuvawe na emociite

PRAKTIÊN ASPEKT NA EMOCIITE NA BOLNITE I NA ZDRAVSTVENITE

RABOTNICI

Voved

Vo procesot na lekuvaweto ima mnogu situacii koi deluvaatnegativno na ~uvstvata na bolnite. Mnogu od niv bi moèle da seizbegnat bez nekoj poseben trud, ako uspeeme dobro da ja organiziramerabotata i da imame sluh za psihi~kiot ìvot na bolniot. Vo ambu-lantite edna od najkriti~nite ~uvstveni situacii e dolgotrajnoto~ekawe vo ~ekalnite {to mnogu bolni go doìvuvaat kako golemoponiùvawe. Isto taka i vleguvaweto na prijateli i poznati prekured gi revoltira bolnite i im go zgolemuva nezadovolstvoto. Vo bol-nicite kriti~nite situacii gi ima mnogu i u{te pote{ko mu pagaatna bolniot. Na pr. pasivni postapki pri priem na oddelot, smestu-vawe vo soba so mnogu bolni, rutinski odnos kon bolniot, nevodewesmetka za negovata intimnost (na pr. go terame da se soble~e gol preddrugite lu|e i dr.).

Zatoa treba da razmisluvame za se ona {to moè da mu bideneprijatno na bolniot i istoto da ne mu go pravime. Ubavo e postojanoda se stavime vo negova uloga („da sum jas na negovo mesto kako bi mibilo?,“).

KAKO ]E VLIJAEME NA ÛVSTVATA NA BOLNIOT?

Pottiknuvawe na pozitivni ~uvstvaZdravstveniot rabotnik ima golemo vlijanie na ~uvstvata na

bolniot, zatoa treba so svojata rabota i svojata li~nost da pridone-suva za podobruvawe na psihi~kiot ìvot na bolniot. Zatoa e dobroda pro~itate nekolku soveti {to }e gi izneseme vo prodolènie natekstot.

�Pri priem na bolniot na oddel treba da mu se pretstavite, poz-drav i stisok na raka ohrabruva i „otvara vrata“, zapoznajte go so per-sonalot, odvedete go vo sobata i zapoznajte go so drugite bolni.

�Odgovarajte na pra{awata na bolnite vnimatelno, ne vetuva-jte premnogu no, ne go obeshrabruvajte. Ne se vpu{tajte vo razgovoriza dijagnoza ili prognoza na bolesta (tie podra~ja se vo zada~ite na

Psihologija80

lekarot) i voop{to ne navleguvajte vo zada~ite na profilot od povi-sok rang. Slu{nete go bolniot i toga{ koga upatuva kritika za rabo-tata na oddelot (terapija, na pr. i sl.). Ako negovata kritika e namesto, obidete se da gi ispravite tie gre{ki, dokolku bolniot ne e vopravo objasnete mu zo{to e toa taka. Onoj {to umee da go soslu{a bol-niot ja dobiva negovata doverba.

�Dokolku bolniot vi soop{til nekoja negova tajna, ne{to odintimata, so~uvajte ja, ne ja prenesuvajte na drugi lu|e. Izdvojte isoop{tete mu ne{to od toa samo na lekarot {to go lekuva dokolkusmetate deka toa ima vrska so bolesta ili lekuvaweto.

�Bidete prijatelski raspoloèni, no ne preteruvajte, ne mu sepotsmevajte, bidete dosledni (nemojte deneska da mu dozvoluvatene{to, a utre istoto go zabranuvate bez pri~ina), obidete se da imateednakvo qubezen odnos kon site bolni.

�Obidete se da bidete emocionalno stabilni, onie koi deneskase veseli, a utre ta`ni ne deluvaat dobro na ~uvstvata na bolnite.Va{ite ~uvstva prilagodete gi spored ~uvstvata na bolnite. Nekaùvajte {egi, ne se smejte ako bolniot ima bolki i mu se pla~e. pos-tojano bidete vnimatelni!

�Steknete navika sekoe utro da gi pozdravite bolnite i da gipra{ate kako se?

�Ako treba da ~eka, kaète mu pribli`no kolku, ne velete„nekoja minuta“, a toj ~eka so saati.

�Ako vo hodnik vidite posetiteli, pra{ajte gi koj bolen gobaraat, ne dozvoluvajte da vleguvaat od vrata vo vrata i da baraatsami. Bolnite ne sakaat da gi gledaat nepoznati lu|e (kako da se muze-jski eksponati).

�Ako vidite deka posetitelite lo{o vlijaat na bolniotdiskretno otstranete gi!

�Po~esto nadgleduvajte gi bolnite, bolniot ne saka da sepo~ustvuva „zaboraven“.

�Zapomnete go imeto na bolniot i ona {to vi kaàl za sebe,taka }e ja imate negovata doverba i povodi za razgovor.

�Kon starite bolni ne se odnesuvajte kako kon deca, ne im seobra}ajte so „~i~ko“ ili „tetko“.

�Ne gi optovaruvajte bolnite so va{i li~ni problemi tie ionaka imaat dovolno svoi.

�Odnesuvajte se stru~no i odgovorno i sekoga{ imajte na umdeka vie im sluìte na bolnite.


KAKO DA GI KONTROLIRAME SOPSTVENITE ÛVSTVAEmociite, naro~no intezivnite deluvaat na objektivnosta na

na{eto zabeleùvawe, i vkupnoto odnesuvawe.Vozrasnite, zrelite lu|e go dràt pod kontrola svojot emo-

cionalen ìvot i taka imaat objektiven pristap vo rabotata so bol-nite i voop{to vo ìvotot. Zatoa e dobro da primenuvaat nekoi poz-nati, no va`ni na~ela:

�Soo~uvawe so sopstvenite ~uvstva - priznajte si deka steta`ni, luti, ispla{eni. Vo sprotivno se zalaùvate, nezadovolstvotoi napnatosta vo vas raste, mo`ni se erupcii na gnev ili bes na nesood-vetno mesto i pred drugi lu|e. Koga gi analizirame sopstvenite ~uvst-va i pri~inite, napnatosta vo nas se namaluva.

�Fizi~ka aktivnost - deluva pozitivno na celokupnoto zdravje.Preku fizi~kata aktivnost, ~ovekot se prazni od zgolemen emotivennaboj {to neminovno proizleguva i od profesijata. Odberetefizi~ka aktivnost {to odgovara na va{ata li~nost, dokolku epotrebno i vo konsultacija so va{iot lekar. Nekoi lu|e velat deka zasportuvawe nemaat vreme. No vo 24 ~asa sekoj moè da najde malkuvreme za sopstvenoto zdravje, ako dobro si go organizira denot i akosportuvaweto mu e navika.

�Podgotvete se za neprijatni doìvuvawa - podgotovkata }e vipomogne polesno da gi podnesete. Dokolku ste voznemireni i napnatiili po~nete so nekoja aktivnost, kakva bilo rabota }e ja namali nap-natosta. Izbegnuvajte ~uvstveno kriti~ni situacii ako e toa mo`no,se razbira, ova ne zna~i da izbegnuvate rabotni zada~i.

�Profesijata zdravstven rabotnik e te{ka profesija vo koja~ovekot sekojdnevno se soo~uva so te{ki situacii, sekojdnevno sesoo~uvaat so taga, bolest, smrt i ~esto pati doìvuvawata od rabotagi nosat i doma i ne moàt da se oslobodat od niv. Od mentalnohigienski aspekt profesijata zdravstven rabotnik go zagrozuva zdrav-jeto na ~ovekot {to ja vr{i. Mnogu istraùvawa vo prilog na ovaatvrdewe pokaùvaat deka zdravstvenite rabotnici imaat po~estinevroti~ni i psihonevroti~ni reakcii sporedeno so rabotnici vodrugi profesii. Od druga strana interesno e deka sporedeni so pri-padnici na drugi profesii ne vodat dovolno smetka za svoeto zdravje,odloùvaat odewe na lekar, gi zanemaruvaat simptomite {to gi~uvstvuvaat t.e. nedovolno se griàt za sebe. Vo griàta za sop-stvenoto zdravje zdravstveniot rabotnik bi trebalo da vodi perma-

Psihologija82

nentna strategija kako na pr.: - razmislete dobro za svojot na~in naìveewe i obidete se da gi promenite onie raboti koi vi prestavu-vaat problem i ve iritiraat, na rabotnoto mesto zalagajte se kolku{to moète. Rabotata e va`na, no ne smee mnogu da ve okupira i voslobodnoto vreme. Najdete vreme za sebe i za bliskite, taka }e imnapravite usluga i na bolnite. Dobro e na rabotnoto mesto da imatenekoj so koj povremeno moète da razgovarate za svoite ìvotni irabotni pote{kotii. Onie koi imaat li~en sre}en ìvot (partner,semejstvo) polesno gi podnesuvaat stresnite siruacii {to gi nosiprofesijata. Obidete se da ìveete zdravo, so zdrava ìvotna filo-zofija. Griète se za svojata li~nost i stru~noto usovr{uvawe, neo~ekuvajte od sebe deka moète da napravite ~uda i na site bolni daim dadete ìvot i zdravje. Ako ste ta`ni, nervozni, polni so negativ-en emocionalen naboj, najdete soodveten na~in da se ispraznite odnapnatosta.

Situacii koi naj~esto go iritiraat zdravstveniot rabotnik igo pravat nezadovolen ima pove}e: na pr. nedisciplinirani bolni,bolni so lo{a telesna higiena, ~uvstvo na vina (zaradi {to o~eku-vawata za ishodot na bolesta treba da bidat realisti~ni) i najte{kopa|a doìvuvaweto smrt na bolniot. Smrtta e neminovost i del odprofesijata, taa sekoga{ zasega, no dokolku imame realen i zdravpogled na ìvot polesno }e se spravime so nea.

�Vo kompleksnosta na rabotata na zdravstveniot rabotnikopfateni se i ~lenovite na semejstvoto na bolniot. Tie se te{kopogodeni od bolesta na svojot ~ovek, baraat razli~ni informacii zabolesta, tekot, prognozata, posledicite. Tie se dopolnitelnoobremeneti i so finansiski pote{kotii. Zatoa treba da vlijaeme na~uvstvata na semejstvoto i zaradi nivniot odnos kon bolniot. Pri toakaj niv treba da razvivame realisti~en odnos kon bolniot i bolesta.Ne treba da se dramatizira, nitu potcenuva, situacijata ne treba da seprikaùva ni mnogu rozova ni mnogu crna. Tie treba da steknatvpe~atok deka vrabotenite se griàt za bolniot. êsto se slu~uva~lenovite na semejstvoto pri poseta vo bolnica da baraat informa-cii za bolniot, a zdravstveniot rabotnik ne moè da se seti za kojbolen stanuva zbor. Ova deluva mnogu lo{o na semejstvoto i so pravolu|eto se pra{uvaat dali svojot ~ovek go ostavile na vistinsko mestoi vo vistinski race.

Ispravno e ~lenovite na semejstvoto da gi upatime kako da seodnesuvaat kon bolniot za da moàt da deluvaat na negovoto raspo-loènie. Nekoi bolni (na gerijatriski ili psihijatriski odd.) davaat


izjavi deka na pr. ne im davaat da jadat, deka nekoj im gi ukral paritei sl. izjavi koi se dolàt na poremeten psihi~ki ìvot, za {to trebada se izvestat ~lenovite na semejstvoto.

�So napredokot na tehnikata i nejzinoto primenuvawe vo medi-cinskite nauki s# pove}e se zboruva za dehumanizacija vo medicinata.Fakt e deka tehnikata e neophodna vo postavuvawe dijagnoza i leku-vawe, no fakt e i toa deka bez stru~en i topol ~ove~ki odnos nazdravstvenite rabotnici lekuvaweto e kompromitirano.

VLIJANIE NA EMOCIITE VRZ PSIHI^KOTO ZDRAVJE

Emociite zaedno so motivite zazemaat glavno mesto vopsihi~kiot ìvot na ~ovekot. Nekoga{ tie mnogu pomagaat na pr. vou~eweto, percepciite, sportot, komunikacijata pome|u lu|eto...Ponekoga{ silnite emocii odmagaat na pr. trema pred ispit, janamaluvaat objektivnosta na percepiraweto i dr. Silnite emocii janamaluvaat ~uvstvitelnosta na bolkata t.e. imaat analgeti~ko dejst-vo. Telesnite bolesti se dlaboko povrzani so promeni vo emocional-niot ìvot i obratno silnite emocionalni doìvuvawa predizviku-vaat promeni na telesen plan. Vo ovaa smisla }e prikaème nekoipatolo{ki pojavi.

PATOLO[KI AFEKT - e krajno patolo{ka emotivna reakci-ja pri {to bolniot ima pomra~eno soznanie, dezorientiran e i gi imaslednite karakteristiki:

- nesrazmernost me|u povodot i reakcijata;- stesnuvawe na svesta;- psihomotoren nemir (koj se razviva do brutalno odnesuvawe);- nenadeen po~etok i kraj;- amnezija za vreme na afektivnata sostojba.Vo ovaa sostojba bolniot moè da napravi najrazli~ni krimi-

nalni dejstvija (povredi, ubistva) {to se predmet na sudsko-medicin-ski raspravi. Tipi~no za vakvi bolni e besmislenost na postapkata zakoja povodot e re~isi nikakov, bolniot e besen, tepa, vika, udira,pogledot mu e tap i ne ja prepoznava okolinata (stesneta svest).Dokolku izvr{i ubistvo toa e mnogu svirepo.

Fizi~kiot pristap kon lice {to e vo patolo{ki afekt treba dabide pretpazliv zatoa {to sekoj {to e vo blizina na vakvo lice moèda se najde pod udarot na krajnata agresivnost. Patolo{kiot afekt etranzitorno du{evno rastrojstvo koe naj~esto se sre}ava kaj bolni od

Psihologija84

epilepsija, histerija, kaj bolni so egzogeni intoksokacii (alkohol,droga, otrovi). Subjektot vo patolo{ki afekt e nepresmetliv za s#ona {to napravil za vreme na afektot i e predmet na po~esti eksper-tizi vo psihijatrija i kriminologija.

STRES - zborot strees e od anglisko poteklo i ozna~uvafizi~ko ili psihi~ko preoptovaruvawe na organizmot. Promenite voorganizmot se silni, ozna~uvaat alarmna reakcija koja e predizvikanaso zasilena aktivnost na vegetativniot nerven sistem (simpati~niotdel) i `lezdite so vnatre{no la~ewe (ACTH - adreno-korti kotropenhormon od predniot del na hipofizata, a pod negovo vlijanie se la~iadrenalin). So ovaa alarmna reakcija organizmot se obiduva da seadaptira na novonastanatata situacija.

Vo dene{no vreme, koga ~ovekot ìvee mnogu intenzivno, nap-nato i vo postojana trka za podobar ìvot, stresnite situacii se~esti pojavi. Pri~inite za stresot moàt da bidat razli~ni: psi-hogenite (patolo{kiot afekt), intoksikacii (so hrana, otrovi,droga, alkohol) virusnite infekcii, srcev i mozo~en infarkt, pro-meni vo nadvore{na temperatura i dr. odnosno site onie pri~initelikoi deluvaat silno i nenadejno i ja poremetuvaat homeostazata naorganizmot. Stresot pominuva niz nekolku fazi:

- trevoga (alarm) - propratena so brojni silno izrazeni telesnipromeni, opi{ani kaj telesnite promeni pri emocii, koja moè dabide i mnogu te{ka i da zavr{i so smrt (na pr. srcev infarkt);

- otpor - vo ovaa faza organizmot so svoi mehanizmi i potpo-mognat od stru~na pomo{ (na pr. lekarstva) se obiduva da ja povratiizgubenata ramnoteà (homeostaza);

- iscrpenost - e poslednata faza, koga organizmot ja nadminalopasnata situacija i poleka po~nuva da se oporavuva.

Kolku }e traat ovie fazi sekako }e zavisi od pri~initelot nastresot, od intenzitetot na agensot i od prethodnata fizi~ka ipsihi~ka sostojba na organizmot.

Ako ~ovekot ne uspee da se prilagodi i da go nadmine stresot(naro~no ako e od psihi~ka priroda), ~ovekot ~uvstvuva postojanaiscrpenost, nesonica, slabeewe na apetitot i drugi promeni.

Vo sostojba na stres ~ovekot ima golemi promeni vo misleweto,psihomotorikata, a moè da bide zasegnata i svesta.

ANKSIOZNOST - e ~uvstvo na ma~no i neprijatno is~ekuvawe,neizvesnost, teskoba vo du{ata, zagriènost. Bolniot e ispla{en, none moè to~no da go opredeli stravot, bi pla~el, a ne znae zo{to. Vo


konkretniot (opredelen) strav lu|eto moàt da bidat i mnogu hrabri.Kaj anksioznosta glavna karakteristika e bespomo{nosta. Ovaa sos-tojba zapo~nuva postepeno, po~esto bolnite ne moàt da kaàt koga,trae podolgo i e navistina izma~uva~ka za pacientot. Pri~initemoàt da bidat od nadvore{na sredina (neuspesi, konflikti so sred-inata, nezadovolstva od statusot) ili od samiot ~ovek (frustracii ikonflikti). Anksioznosta proizleguva od ~uvstvata na zagrozenostna sistemot na vrednosti koi ~ovekot smeta deka se bitni za negovatali~nost. êsti pri~ini za anksioznosta se i op{testvenite zbidnu-vawa na sovremenieto. Ovaa bolna sostojba naj~esto se sre}ava kajbolnite od nevrozi i psihozi.

PSIHOTRAUMA - pri~inata za nea poteknuva od nadvo-re{nata psiho-socijalna sredina koja deluva na psihata na ~ovekot ipredizvikuva te{ki rastrojstva {to moàt da ja poremetat li~nosta.Psihotrauma (povreda na du{ata) nastanuva nenadejno zaradi: silniemocionalni {okovi (smrt na sakana li~nost), gubitok na rabotnomesto, golema materijalna {teta, ìvotna zagrozenost, gledki nauàs (zemjotres, ubistvo, vojna), neuspeh vo qubovta i dr. Osven odnenadejnosta, vlijanieto na psihotraumata vrz ~ovekot }e zavisi i odintenezitetot i dolìnata na traeweto. Kako }e reagira li~nosta napsihotraumata }e zavisi od negovata psihi~ka konstrukcija i od nejz-inata emocionalna stabilnost. Ponekoga{ psihotraumata doveduvado trajni posledici po psihata na ~ovekot.

HOSPITALIZAM - e patolo{ka pojava koja se javuva zaradinezadovoleni emocionalni potrebi na ~ovekot. Ve}e rekovme deka~ovekot e edinstvo od svoeto fizi~ko telo i od svojata du{a. Kako{to na teloto mu treba hrana, voda, li~na higiena taka na du{ata itreba emotivna privrzanost so drugi lu|e. Toa e qubov, qubov i griàkon deteto, vozrasniot i voop{to kon ~ovekot. Hospitalizmot kajdecata ~esto se javuva zaradi dolgotraen prestoj vo institucii (napr:dom za deca bez roditeli, podolgotrajno lekuvawe vo bolnica) kogadecata se prepu{taat sami na sebe bez dovolno stimulacija i emotiv-na vrska so personalot. Nedostatok od qubov t.e. emotivna deprivaci-ja (koga deteto se odvojuva od majkata) vo po~etokot se manifestira sobeskrajno pla~ewe i odbivawe hrana. Dokolku personalot vo ovojperiod ne ja nadomesti ulogata na majkata, vo prodolènie, detetostanuva pasivno, mol~alivo, moè da regredira (dokolku imalohigienski naviki po~nuva da mokri vo sebe) i moàt da se javattakanare~eni rokinzi (vrtewe vo krug). Tie se manifestiraatrazli~no na pr. deteto sedi i so saati se dviì napred-nazad, ili leì

Psihologija86

vo krevet~eto i glav~eto go dviì levo - desno, ili go udira od yidot.Hospitalizmot najte{ko gi pogoduva decata od 2-3 godi{na vozrast ivo zavisnost od vremetraeweto moè da ostavi pote{ki posledici porazvitokot na deteto (zaostanuva vo psihofizi~kiot razvoj, ili }e seformira kako emocionalno studena li~nost).

Hospitalizmot se javuva i kaj vozrasni bolni koi se so dolgo-trajna hospitalizacija. Bolnite stanuvaat pasivni, deluvaat kako daim e prijatna bolni~kata atmosfera. imaat nerealni o~ekuvawa,stanuvaat egocentri~ni. Ponekoga{ ovaa sostojba e ponaglasena kajbolni koi imaat socijalni problemi: ìveat sami, vo lo{i uslovi,nevraboteni i sl.

Ulogata na zdravstvenite rabotnici za da spre~at pojava na hos-pitalizam e golema. Vo rabota so deca treba da ja zamenat majkata i daim pruàt emocionalna toplina: nasmevka, pregratka, igra so detetoi postojano da go stimulira da zboruva, da odi i sl.

Vo rabota so vozrasnite bolni zdravstvenite rabotnici trebaniz razgovori da ja jaknat samodoverbata kaj bolniot, da insistiraatda bidat aktivni i da ne ja prekinuvaat vrskata so nadvore{niot svet.

PSIHOSOMATSKI ZABOLUVAWA se edni od naj~estitezaboluvawa na sovremeniot ~ovek. Se javuvaat kako rezultat na napor-na dinamika na ìveewe. ôvekot e sekojdnevno izloèn na neprijat-ni, emocionalni doìvuvawa {to se osnovna pri~ina za pojava na ovaagrupa bolesti. Zna~i pri~inata e vo psihata kaj ~ovekot i kako rezul-tat na toa se javuvaat telesni (somatski) patolo{ko - anatomskipromeni. Na pr. kaj dolgotraen stres zgolemeniot krven pritisokstanuva postojan i se razviva hipertenzivna bolest. Zaradi podolgo-trajno zasileno rabotewe na srceviot muskul nastanuva hipertrofijana srceto. Dolgotrajnata podgotvenost za zgrut~uvawe na krvta, lesnose formira tromb i se razviva infarkt na miokardot. Kako naj~estise spomnuvaat patolo{ki pojavi na gastrointestinalniot trakt(ulkus, helikobakter pilori, kolitis i dr.) Imunolo{kiot sistem eisto taka inhibiran pri dolgotrajni stresni situacii zaradi {to~ovekot po~esto dobiva razli~ni infekcii i e pove}e podloèn namaligna bolest. Zgolemenata napnatost na muskulite doveduva dorazli~ni bolki vo teloto, naro~no glavobolki. Postoi zgolemenamo`nost da se dobie {e}erna bolest. Dolgotrajnata psihi~na nap-natost dopolnitelno go iscrpuva organizmot i moè da bide predves-nik na depresija.

Denes se znae deka postojat mnogu psihomatski bolesti i sesre}avaat vo site granki na medicinata. Lekuvaweto na ovie zabolu-


vawa treba da se odviva vo dve nasoki: da se lekuva zaboleniot organ(pato-anatomskite promeni) i da se raboti na otstranuvawe na psi-hogeniot faktor {to dovel do bolesta. Lekuvaweto e ~esto dolgotra-jno i neizvesno.

Verojatno posle ova izloùvawe }e si go postavite pra{awetokako da se izbegnat ovie nepovolni emocionalni zbidnuvawa, kako daizbegneme bolest, a voedno da bideme vo ~ekor so silnoto tempo nasovremeniot ìvot {to neminovno se nametnuva?

Odgovorot e ednostaven - nau~ete da se relaksirate!

Primer br. 8

13 soveti protiv stresot:� sakajte go ona {to go rabotite. }e rabotite podobro.

Zamislete si ja celta i obidete se da ja dostignete zavisno od va{atasposobnost za adaptacija;

� sostavete inventar na va{ite faktori na stres, obidete se dagi eliminirate onie koi se odgovorni za nepotrebni te{kotii i frus-tracii;

� ne barajte da im se dopadnete na site, toa ne moète da gopostignete;

� bidete onakvi kakvi {to ste. Ne se napregajte da ìveete vosvet koj ne e va{. Nepotrebno }e ja istro{ite va{ata energija naadaptacija;

� mislete na sebe; ��ako treba, spasete se od sredinata, prekinete ja raspravijata,

sostanokot, telefonskiot razgovor. Podobro e begstvo od nepotreb-na, izgubena vojna;

� kaète {to mislite, {to ~uvstvuvate, ne go ~uvajte toa zasebe;

� soo~ete se so svoite problemi, ne begajte od niv i ne gi ostava-jte za utre;

� podgotvete se za svoite profesionalni i semejni ~uvstvitelnipromeni. Premnogu promeni istovremeno doveduvaat do stres;

� vovedete „praznini“ vo va{iot raboten den i „zoni na stabil-nost“ koi ne baraat poseben napor za adaptacija;

� izolirajte se i napravete sekojdnevno barem po dve pauzi (po 15minuti) za odmor;

� bavete se so sport barem 1,5 saat nedelno, no ne so koj bilo;� ostavete go avtomobilot i nau~ete da odite pe{. Smalete go

tovarot na rabotata i ne go `rtvuvajte vremeto za razonoda.

Psihologija88

Pra{awa i zada~i:1. Navedi nekoi doìvuvawa {to kaj tebe predizvikale: strav,

radost, taga i gnev.2. Od sloènite ~uvstva izdvoj gi onie {to misli{ deka se

najva`ni za profesijata na zdravstvenite rabotnici.3. [to bi prezel kako merka da go so~uva{ emocionalniot

ìvot stabilen dokolku raboti{ so te{ki i neizle~ivi bolni?4. Koi pojavi kaj bolnite kaj tebe predizvikuvaat neprijatni

~uvstva? [to bi prezel vo takvi situacii?5. Koi se karakteristikite na patolo{kiot afekt, anksioznost

i psihotrauma?6. Opi{i nekoj primer na hospitalizam kaj deca.7. Koi zaboluvawa se narekuvaat psihosomatski? 8. Igrajte igri na ulogi: edna grupa u~enici vo klasot }e igraat

uloga na bolni (5-6 u~enika), druga grupa (2-3 u~enika) }e bidatzdravstveni rabotnici, a ostanatite nabquduva~i. Igrajte ~uvstvenokriti~ki situacii i prikaète razli~ni vidovi odnesuvawa. Na kra-jot komentirajte!

MOTIVACIJA

POIM ZA MOTIVI I MOTIVACIJA

So zborot motivacija se ozna~uva ona podra~je na psihologijatavo koe se zboruva za dinami~kite sili na ~ovekovoto odnesuvawe. Dase pra{ame: zo{to sekoe utro stanuvame, se oblekuvame i odime nau~ili{te, na rabota? Zo{to ne bi ostanale da si leìme koga vopostela e poubavo? [to e toa {to upravuva so na{ata aktivnost, {tone stava vo „pogon“,? Toa se vnatre{ni faktori koi imaat osnova vocentralniot nerven sistem. Odnesuvaweto na ~ovekot e mnogusloèno i ~esto nerazbirlivo, no vo negova osnova redovno leàtmotivi, odnosno, potrebi koi ~ovekot treba da gi zadovoli. Kogagledame nekoj kriminalen film, po pravilo liceto {to treba da gootkrie zlostornikot redovno poa|a od motivite i postepeno go otkri-va izvr{itelot, iako ve{to go prikril tragot.

Motivacijata e edno od najinteresnite podra~ja na psihologija-ta, zatoa {to i samiot proces e menliv - dinami~en, a so nego se obidu-


vame da go objasnime odnesuvaweto na lu|eto vo opredeleni situacii.êsto se pra{uvame zo{to ~ovekot postapil vaka, a ne poinaku.

Volevata aktivnost na ~ovekot se sostoi so svesna namera daostvari opredelena cel pri toa da znae kako da ja postigne i prezemaakcija. Taa e opredelena od negovite potrebi, interesi, èlbi i drugipottiknuvawa. Site tie se dvigateli na negovata aktivnost i senarekuvaat motivi (motion - dvièwe). Zna~i motivite se dvigateli{to go aktiviraat organizmot i ja naso~uvaat negovata aktivnost konopredelena cel.

Vo objasnuvaweto na motivacijata teoreti~arite ja naglasuvaattakanare~enata teorija na potrebite (Engels), spored koja odnesu-vaweto na lu|eto i nivnata aktivnost ne treba da se objasnuva so

nivnite misli i idei tuku so nivnite potrebi ili poednostavnore~eno, ne so ona {to lu|eto go zboruvaat, tuku so ona {to go pravat.Potrebite na lu|eto se osnova za nivnata aktivnost i tie, potrebite,go objasnuvaat odnesuvaweto.

HOMEOSTAZA - poimot e poznat od biologija i zna~i dekasekoj organizam vo priridata te`nee da odrì ramnoteà vo svojotorganizam. Na pr. vo na{iot organizam vodata e glaven sostaven del ie vo opredelen odnos so drugite elementi. Ako se naru{i toj odnos (napr. preku zgolemeno potewe) doa|a do deficit na voda i potreba dabide nadoknadena. Toa naru{uvawe na ramnoteàta koja postoi i ten-dencija na organizmot da ja povrati naru{enata ramnoteà se nareku-

Psihologija90

Naru{enaramnoteà

Svest za potrebataPotreba

Aktivnost

@elba

CEL

Biolo{ka isocijalna

ramnoteà

Sl. br. 16 [ema na motivacioniot krug

va Homeostaza. Ramnoteàta (homeostazata) e postojana tendencija naorganizmot, a se izrazuva preku potreba. Potrebata zna~i nedostatokili vi{ok na ne{to vo organizmot. Kako na pr. se manifestira potre-bata na ~ovekot za hrana?

Taa se javuva koga pri metaboliti~kite procesi se iskoristilehranlivite materii pri {to doa|a do poka~uvawe na zakiselenost nakrvnata plazma i se nadraznuvaat nervnite zavr{etoci vo krvnitesadovi i organite. Toa predizvikuva soodvetna drazba vo mozo~nitecentri i doveduva do ~uvstvo na glad (svest za potrebata), pomislu-vame kako da ja zadovolime (èlba) prezemame konkretna aktivnost ija postignuvame celta - ramnoteàta e vospostavena. Potrebata e ivi{ok na ne{to vo organizmot na pr. - nasobranata urina vo mo~niotmeur ja rastegnuva miskulaturata, pri toa se draznat nervnitezavr{etoci vo mo~niot meur i ja nosat informacijata do korata nagolemiot mozok kade {to se javuva svest za potrebata da se isfrliurinata. Pokraj biolo{kite potrebi (biolo{ka homeostaza) kaj~ovekot postojat i socijalni potrebi (socijalna homeostaza). Na pr.osameniot ~ovek ima potreba od dru{tvo na drugi lu|e ili ~ovekotima postojana potreba da bide prifaten i cenet od drugite lu|e.

Dokolku ~ovekot ne gi zadovoli svoite potrebi toj e vozne-miren i napnat. Motivacijata moè da bide svesna (koga ~ovekot jaidentifikuval svojata potreba t.e. ja znae pri~inata na svojata nap-natost) i nesvesna motivacija (ne e svesen za potrebite i celite t.e. zasvoeto odnesuvawe).

Zborovite potreba, motiv i nagon ~esto se upotrebuvaat so istozna~ewe. Nau~nicite smetaat deka me|u niv sepak postoi razlika.Potrebata zna~i vi{ok ili nedostatok na ne{to (homeostaza), motivima i bez potreba. Debeliot ~ovek i ako jadel i ja zadovolil gladta(potrebata), toj postojano bi jadel (motiv). Ili pak moè da postoipotreba vo organizmot (na pr. za nekoj mineral), no ~ovekot ne znae zanea t.e. nema motiv da go zeme. Poimot motiv e po{irok od poimotpotreba. Svesno doìveanata potreba se narekuva nagon.

Za motivacijata na ~ovekot posebno se zna~ajni ~uvstvata. Birekle deka motivite i ~uvstvata se dlaboko povrzani. Koga motivitene se zadovoleni ~ovekot e napnat, voznemiren, moè da bide agresi-ven, voop{to se ~uvstvuva neprijatno i obratno, zadovolenite potre-bi i motivi t.e. postignatata cel pridonesuva za ~uvstva na zadovol-stvo. êsto pati motivacijata e pottiknuvana i od drugi ~initeli napr.pofalbata.


VIDOVI MOTIVI

Iako motivite moàt da bidat najrazli~ni, istraùvawatapokaùvaat deka postojat takanare~eni univerzalni koi se sre}avaatkaj site lu|e na zamjinata topka nezavisno na koja civilizacijapripa|aat. Motivite se klasificiraat na:

BIOLO[KI POTREBI I MOTIVI - Imeto ni kaùva deka stanuva zbor za zadovoluvawe na

osnovnite potrebi va`ni za biolo{kiot integritet i opstanok na~ovekot. Najva`ni se:

- potrebi za materii (hrana, voda, kislorod);- potrebi za eliminacija na ekskreti (urina, feces);- potrebi za spiewe i odmor na organizmot;- potrebi da se so~uva biolo{kata stabilnost na organizmot

(mehanizam na bolka, nemo}, vlijanie na toplina, stud i sl.);- seksualen nagon vaèn za reprodukcijata na vidot;- maj~inski motiv, bez koj maloto dete ne moè da opstane.Nekoi od ovie motivi niz procesot na socijalizacijata, nas-

tanale i premnogu socijalizirani. Na pr. potrebata za hrana ~estoprerasnuva vo vistinski „gurmanski rituali“ ili so oblekata ne samo{to go za{tituvame teloto od stud tuku ~esto pokaùvame aktuelenmoden trend.

Primer br. 9

Psiholo{kite ispituvawa pokaàa deka maj~inskiot motiv eosobeno silen.

Vo eden eksperiment gluv~icata bila stavena vo kafez od kojmoèla da izleze samo dokolku pomine niz ì~anata podloga prekukoja eksperimentatorot & daval elektro{okovi. Kaj nea variraloprisustvoto na razli~ni motivi (glad, èd, maj~instvo, seks), a nadrugiot kraj od podlogata se nao|al objektot so koj motivotmoèl da se zadovoli. Se variral i intenzitetot na {okovite.

Ispituvaweto pokaàlo deka gluv~icata e spremna najmnoguda se `rtvuva (da podnese najgolem intenzitet na {ok) vo slu~ajkoga na drugiot kraj se nao|a nejzinoto mladen~e. Zna~i, pove}eizdrùva da ne pie ili da ne jade, otkolku da ne bide so svoetomladen~e.

Psihologija92

SOCIJALNI MOTIVI:Motiv za sigurnost - se smeta za eden od najva`nite socijalni

motivi. Toj sodrì streme` na ~ovekot da ja odrì svojata egzisten-cija i da moè da gi zadovoluva svoite osnovni potrebi. Ovaa potrebae silno izrazena u{te vo najranoto detstvo. Zdravstvenite rabotnicikoi rabotat so deca }e gi napravat decata posigurni dokolku navremei vo dovolna merka gi zadovoluvaat nivnite organski potrebi, ako negi izloùvaat decata na silni nenadejni drazbi, ako po~esto vo tek narabotnoto vreme se druàt so niv igraat i pokaùvaat qubov kon niv.

Dokolku ovoj motiv kaj decata ne e zadovolen vo detstvoto, tievo tekot na ìvotot pokaùvaat nedoverba kon lu|eto od sredinata,neprijatelstvo i agresivnost.

Vozrasnite zdravi lu|e se ~uvstvuvaat posigurno vo op{testvokade {to imaat rabota, kade {to nema vojna i zakani za vojni, kade{to nema ~esti prirodni katastrofi i sl.

Vozrasnite bolni lu|e }e se ~uvstvuvaat posigurni, ako perso-nalot raboti stru~no i sigurno. So svojata sigurnost vo rabotata jarazvivame i sigurnosta na bolniot (kako na pr. bi se ~uvstvuvale akolaborantot treba da vi napravi krvna analiza, a pri toa mu se tresatracete, ili vo istiot moment pra{uva drug laborant kako to~no seizveduva taa analiza). Bolniot }e se ~uvstvuva sigurno ako na oddelotse vodi grià za negovata udobnost i se zadovoluvaat negovitebiolo{ki i drugi potrebi.

Motiv za qubov i pripa|awe (emotivna privrzanost) - e edna odosnovnite socijalni potrebi i tesno povrzana so motivot za si-gurnost. Ovoj motiv u{te se narekuva i afilijativen (da bidemesakani i emocionalno privrzani so drugite lu|e). Se javuva rano vodetstvoto i e mnogu zna~aen za ~ovekot. Praktikata pokaùva dekaniedno dete na svetot ne nastradalo od mnogu qubov (i grià), a mnogudeca stanuvaat nesre}ni zaradi nedostatok na qubov od vozrasnite.Nedostatok na ovoj motiv kaj vozrasnite doveduva do ~uvstva na otfr-lenost, osobeno kaj starite lu|e, zatoa starite pacienti za malku negai vnimanie se mnogu blagodarni.

Ovoj motiv go ispituval psihologot Harlov so eksperimenti somali majmun~iwa na koi im bile ponudeni, dva vida ve{ta~ki majki,majka od ìca i majka od krzno. I dvete ja zadovoluvale potrebata odhrana (imale {i{ence so mleko). Se zabeleùva deka malite maj-mun~iwa po~esto pretstojuvale vo skutot na toplata (krznena) majka.Ovie ispituvawa imaat golema prakti~na primena - zdravstvenite


rabotnici koi vo rabotata imaat vedro, nasmeano lice i toplo prija-telsko odnesuvawe kon decata i po~esto gi miluvaat }e deluvaatmnogu pozitivno na psihi~kata sostojba na male~kite pacienti.

Motiv za dru{tvo - e op{t silen motiv koj zna~i da se bide vodru{tvo so drugi lu|e, da se izbegne osamenosta. Ovoj motiv e osobenovaèn koga sme voznemireni, zagrièni ili imame problemi. Zaradizadovoluvawe na ovoj motiv bolnite treba da se grupiraat pobolni~kite sobi, dokolku e mo`no, spored nivnite interesirawa.Isto taka na oddelot treba da ima prostorii kade {to bolnite }emoàt da se druàt (sala za televizija, dru{tveni igri i sl.). Serazbira deka ovie aktivnosti }e se organiziraat samo dokolku e toamo`no vo zavisnost od bolesta.

Od grupata na socijalnite motivi bi go izdvoile najva`niotasocijalen (antisocijalen) motiv, motiv za agresivnost - koga ~ovekotfizi~ki ili verbalno napa|a drugi lu|e. Agresivnosta e ~esta pojavakaj lu|eto {to spored sovremenite psiholozi moè da bide vo vid nanapad da se nanese bolka na drugiot zaradi neprijatelstvo i omraza iagresivnost vo vid na samoodbrana za da se za{titime t. e. realizaci-ja na nekoj sopstven motiv.

Agresivnosta e motiv koj u{te od ranoto detstvo, moè da serazvie kaj deteto, a se razviva zaradi imitacija od roditelite ilirazli~ni nepogodnosti pri vospituvaweto.

Agresivnosta e ~esto prisutna i kaj pacientite kako rezultatna voznemirenost, nezadovolni potrebi (potreba za zdravje) nezado-volstvo od rabotata na zdravstvenite rabotnici i dr. pri~ini.

HIERARHIJA NA MOTIVITE Li~ni motiviVo li~ni motivi spa|aat golem broj motivi: za samoostvaru-

vawe, samopotvrduvawe, sovr{enstvo, afirmacija, presti`, slava, mo},ugled i dr.

Ovie motivi nekoi avtori gi vbrojuvaat kako potkrepa na socijal-nite motivi zatoa {to se ispolnuvaat vo socijalnata sredina, vo zavis-nost i nasproti drugite lu|e. Li~nite motivi se naso~eni kon sopstvena-ta li~nost i istaknuvawe na nejzinite vrednosti. Tie moàt da senabquduvaat vo odnos na sopstvenata li~nost i vo odnos na drugiteli~nosti. Toa zna~i deka postojano se trudime slikata za sebe da jadobliìme do idealnata pritoa se sporeduvame so drugite lu|e i setrudime da bideme po~ituvani i ceneti od niv.

Psihologija94

Motiv za samopo~ituvawe se manifestira so nastojuvawe nali~nosta da postignuva ugled i po~ituvawe, da se pokaè ~esna, vredna isposobna.

Motiv za samoaktuelizacija (samoostvaruvawe) go odrazuva na{etonastojuvawe da pokaème {to moème pri toa da gi realizirame sop-stvenite sposobnosti davaj}i s# od sebe vo aktivnosta {to ja rabotime.Nakratko ovoj motiv bi zna~el ona {to go rabotime da go napravime naj-dobro {to moème.

Lu|eto mnogu se razlikuvaat po odnos na ovie motivi. Nivnoto javu-vawe i razvitok zavisi pred s# od vospituvaweto.

Sekojdnevnata aktivnost na ~ovekot e opredelena od dejstvu-vaweto na pove}e motivi. Tie motivi ponekoga{ dejstvuvaat istovre-meno (na pr. u~enikot posle ~asovi ima potreba da jade, da se odmori,da sportuva, da u~i). Vo takov slu~aj preovladuva eden motiv preddrugite i toj stanuva dominanten (na pr. u~enikot prvo }e jade). Kogadominantniot motiv }e bide zadovolen se javuva drug.

Psihologot A. Maslov tvrdel deka postoi golem red i pravil-nost pri zadovoluvaweto na motivite i ja predloìl poznatatapiramida na hierarhija (podredenost) na motivite (sl. br. 17). Sporedovoj psiholog, za fizi~kiot opstanok na ~ovekot pred s# e bitno zado-voluvaweto na biolo{kite motivi, potoa motivite za sigurnost, pamotivot za emotivna privrzanost, potoa motivite za ugled i po~itu-vawe i najvisokoto mesto e motivot za samoaktuelizacija. Za da bidemo`no ostvaruvawe na sledniot motiv neophodno e da e ostvarenmotivot {to se nao|a na piramidata pod nego. Ili, ednostavno birekle deka ako ~ovekot e gladen i èden ne moè da se ~uvstvuva sig-


B I O L O [ K ISIGURNOST

emotivna privrzanost

ugled i po~ituvawe

samoaktualizacija

Sl. br. 17 Hierarhija na motivite

uren. Ako piramidata se nabquduva obratno se istaknuvaat ~ove~kitepsihi~ki potrebi taka {to na prvo mesto e motivot za samoak-tuelizacija, a na posledno biolo{kite motivi. Lu|eto so mnogu silenmotiv za samoaktuelizacija koga intenzivno rabotat „zaboravaat„ dajadat.

Potreba za zdravje - Psiholozite P. Brajma i S. Ozimec jaopi{uvaat ovaa potreba kako latentna (prikriena). Dodeka ne enaru{ena biosocijalnata stabilnost na na{iot organizam i nana{ata li~nost za ovaa potreba ne sme svesni. Toga{ koga }e senaru{i na{eto fizi~ko i psihi~ko zdravje stanuvame svesni za ovaapotreba.

Vo zavisnost od intenzitetot i prirodata na bolesta, potrebataza zdravje izbiva na prvo mesto. Kaj te{kite bolni ovaa potreba, epova`na i od jadeweto i od seksot.

Otkako bolniot }e se izlekuva vo po~etokot se pridrùva nasite dadeni napatstvija (na pr. vo vrska so ishranata), postepeno, kakovrvi vremeto, pove}eto ne se pridrùvaat do napatstvijata.

Potrebata za zdravje treba da se aktuelizira preku zdravstvenovospituvawe na naselenieto. Razvivaweto na mentalno higienskinaviki i razli~ni profilakti~ni postapki koi treba da se sprovedu-vaat u{te od detstvoto se va`ni merki koi ja zamenuvaataktueliziranata potreba za zdravje.

ZADOVOLUVAWE NA POTREBITE KAJ BOLNITE

Potrebata za zdravje kaj bolnite e tesno povrzana i sobiolo{kite (hrana, voda, odmor i dr.) {to zdravstvenite rabotnici gizadovoluvaat zavisno od bolesta odnosno od higieno-dietetskiotreìm, vaèn za istata. Ovde }e se osvrneme na nekoi psihi~ki potre-bi na bolnite koi po~esto se sre}avaat kaj poveketo bolni, va`ni zanivnoto zazdravuvawe. Potrebite i èlbite na bolnite se tesnopovrzani so nivnata vozrast, obrazovanieto, nivnite osobini nali~nosta, interesirawata i vidot na bolesta.

Naj~esto psihi~ki potrebi se:- brzo i potpolno ozdravuvawe;- informacii za bolesta i prognoza za istata;- informacija za terapijata i rehabilitacijata;- otstranuvawe na bolki i neprijatnosti;- informacii za semejstvoto, prijatelite, rabotata;

Psihologija96

- izvestuvawe za aktuelni nastani;- dobri odnosi so bolnite od sobata i so personalot na oddelot;- mir i spokojstvo, po~ituvawe na nivnata li~nost, ~uvawe na

nivnata intima;- prijatno opkruùvawe (bolni~ka soba, udobno leglo, ~ist i

provetren vozduh). Bolni, nezreli li~nosti, bolni pod vlijanie na stres, moàt da

pokaùvaat i drugi potrebi kako na pr. preterana zavisnost odzdravstvenite rabotnici, preterana potreba za izolacija, naglasenaporeba za lekarstva ili vnimanie i sl.

Profesionalniot odnos na zdravstveniot rabotnik }e zna~i, daumee da proceni {to e vo ramkite na normalno i preterano odnesu-vawe na bolniot, da gi zapoznae negovite karakteristiki i se razbirada gi zadovoluva negovite potrebi spored nivnata va`nost, a voramkite na mo`nostite.

Pra{awa i zada~i:1.Obidi se da ja objasni{ motivaticijata niz li~en primer. Na pr.

zo{to si postavil cel da bide{ zdravstven rabotnik i kako }e ja ostvari{taa cel?

2. Daj nekoj primer za homeostaza.3. Koga se ~uvstvuva{ siguren?4. Dali se odnesuva{ agresivno kon drugarite ili predmetite? (na pr.

gi uni{tuva{ u~ili{nite predmeti) Zo{to go pravi{ toa?5. Napravi spisok na merki koi gi prezema{ za da go so~uva{ sop-

stvenoto zdravje.

INTERESI

POIM I VIDOVI INTERESI

Interesite pretstavuvaat pozitivna naso~enost na ~ovekot konnekoja aktivnost, pojava ili predmet. Tie mu se prijatni, ~ovekot gizadovoluva i toga{ koga do zadovoluvaweto se javuvaat i pote{kotii.

Interesirawata gi ima pove}e vidovi: aktivni (koga ~ovekotsportuva za da go so~uva svoeto zdravje) i pasivni (koga ~ita zasportot ili gleda sportski emisii). Potoa moàt da bidat ograni-~eni (ako eden u~enik projavuva interes za predmetot hirurgija)


{iroki (ako prijavuva interes za site predmeti), potoa profesional-ni (na pr. eden farmacevtski tehni~ar vo slobodnoto vreme ~ita zanajnovi dostignuvawa vo profesijata), neprofesionalni - nare~enhobi (na pr. eden laborant vo slobodnoto vreme sviri na instrument).

Site vidovi interesirawa se va`ni za ~ovekot i negovata ak-tivnost. Osnovna podloga za interesirawata e inteligencijata (ne-postoewe na interesirawa kaj ~ovekot e indikativno za mentalna ta-post). Tie se razvivaat pod vlijanie na sredinata koja go stimulira de-teto i ~esto se menuvaat. Na pr. edno dete deneska saka da bide polica-ec, utre da vozi kamion, potoa da bide pilot i sl. Se smeta deka onieinteresirawa koi se odrùvaat i po 12 godini voglavno traat celìvot.

Interesirawata imaat vrska so naukite i tehnikata i pridone-suvaat za razvitokot na li~nosta. Deneska na primer, kompjuterskatatehnika im ovozmoùva na lu|eto da bidat vo tek so site novini {tose slu~uvaat vo naukite.

PRAKTI^NA PRIMENA NA INTERESIRAWATAProjavenite, zadràni i prodlabo~eni interesirawa imaat

golemo zna~ewe za izborot na idnata profesija. Taka na pr. slu`bitekoi rabotat na profesionalna orientacija pri zapi{uvawe na u~eni-cite vo medicinskite u~ili{ta treba da vodat smetka za pove}e oso-bini koi treba da gi poseduva zdravstveniot rabotnik: smisla za komu-nikacija, ~ovekoqubieto, inteligencija, sposobnost za zabeleùvawe,sposobnost za vodstvo, {iroki interesirawa i dr.

Profesionalnite interesirawa im pomagaat na lu|eto posto-jano da gi nadgraduvaat i usovr{uvaat svoite stru~ni znaewa. Mnogupraveni istraùvawa pokaùvaat deka uspehot vo profesijata mnogupove}e zavisi od interesite otkolku od intelektualnite sposobnosti(koi se sigurno neophodni kako baza).

Neprofesionalnite interesi t.e. hobi se mnogu va`ni zali~nosta. Tie pomagaat da se oslobodite od napnatosta, da se relak-sirate od site negativni vlijanija {to proizleguvaat od profesijata.

Interesirawata kaj bolnite lu|e bitno se menuvaat. Tie senaso~eni na site pojavi {to se povrzani so bolesta. Eden dobarzdravstven rabotnik }e mu pomogne na bolniot ako gi otkrie negoviteinteresirawa i povremeno razgovaraat za niv, za da go ottrgne odte{kite misli za bolesta.

Psihologija98

STAVOVI

POIM I VIDOVI

Stavovite ja izrazuvaat podgotvenosta na ~ovekot da reagirapozitivno ili negativno kon nekoi pojavi, lu|e ili predmeti, sporedtoa da go naso~i svoeto odnesuvawe.

Stavovite moàt da bidat li~ni i socijalni. Li~nite se odne-suvaat na poedinecot za nastani va`ni za nego na pr. „teatarskataprestava {to ja gledav e mnogu dobra“ ili „go po~ituvam prijatelot“i dr. Socijalni se onie stavovi na poedinecot kon op{testveno va`nipojavi ili institucii na pr. Stav kon op{testvenoto ureduvawe,religijata, kon vojnata i razoruùvaweto, kon brakot i semejstvoto,kon vospituvaweto na decata i dr.

Tie se formiraat vo procesot na vospituvaweto i razvitokot nadeteto so prezemawe na tu|ite stavovi (naj~esto od roditeli iu~iteli), potoa vrz baza na li~noto iskustvo i pod vlijanie na grupa-ta na koja poedinecot pripa|a.

Stavovite se silno emocinalno oboeni, {to zna~i deka akonekoj go napadne na{iot stav nie go sfa}ame kako napad na na{atali~nost i pri toa silno go branime.

PREDRASUDI

Toa se negativni stavovi koi se logi~ni neosnovani, izgradeniod nedovolno podatoci ili sprotivni na podatocite. Tie se tvrdoko-rni, te{ko se menuvaat i emocinalno silno oboeni. Ako se naso~enikon oddelni narodi se narekuvaat etni~ki predrasudi. Etni~kite pre-drasudi se vistinska nesre}a i pridonesuvaat za razvivawe na sudirii neprijatelstva me|u poedinci ili narodi (primer br. 10). Etni~ki-te, verskite i rasnite predrasudi gi kr{at principite na razumnost,zatoa {to i pokraj neto~nosta i silnite pri~ini protiv niv, tieuporno se odrùvaat. Tie go povreduvaat i principot na pravednostzatoa {to grupata kon koja se naso~eni se diskriminira i progonuva.Sprotivni se i na principot na humanost zatoa {to ne se po~ituva~ove~koto dostoinstvo. Etni~kite i verskite predrasudi se sostavendel na sekoj nacionalizam, tie se pomalku ili pove}e rasprostraneti


nasekade niz svetot. êsto ne se znae ni koga, ni kade, ni zo{tozapo~nale, no se vra}aat kako bumerang, nosat vojni i nesre}i i mnogute{ko se otstranuvaat.

Za potekloto na predrasudite ima pove}e objasnuvawa:�Vladeja~kata klasa vo nekoi zemji so predrasudite go opravdu-

va eksploatiraweto na nekoi narodi i grupi. Povtoruvanite sudiri,vojni i sprotivnosti me|u sosedni ili razli~ni narodi i narodnostikoi ìveat na ista teritorija, pridonesuvaat predrasudite da stanatdel od sfa}awata na lu|eto. Izvori na predrasudi moàt da bidat ili~ni i op{ti pote{kotii i nezadovolstvo kaj lu|eto.

Predrasudite lesno se formiraat i {irat, zatoa {to kaj lu|etose javuva potreba da ja izrazat agresivnosta {to e predizvikana odnezadovoluvaweto na nivnite potrebi i taka se osloboduvaat odpsihi~kata tenzija. Ovaa agresivnost, ne e upatena na pri~initelotna nezadovolstvoto (zatoa {to toa ne e mo`no) tuku se naso~uva nanacionalisti~ka propaganda kon narodi i grupi.

Primer br. 10Edno interesno ispituvawe na ovaa tema e sprovedeno vo SAD

so dve grupi studenti. Ednite bile rasisti~ki nastroeni, adrugite ne. Im bile dadeni razli~ni fotografii. Na primer, naedna bila prikaàna vnatre{nosta na avtobus, a vo preden plancrnec i belec vo razgovor. Belecot vo rakata drèl bri~ (zabri~ewe) i ne{to mu objasnuval na crnecot. Po izvesen vremenskiperiod od studentite se baralo da gi opi{at fotografiite. Kajonie {to bile rasisti~ki nastroeni do{lo do zna~itelni izmenivo sodrìnite vo prilog na nivnite stavovi. Taka, na prethodnoopi{anata fotografija tie „videle“ crnec i belec vo raspravijapri {to crnecot drèl vo rakata no`. (!!!)

ZDRAVSTVENA KULTURA-STAVOVI I PREDRASUDI

Svetskata zdravstvena organizacija zdravjeto go opi{uva kakosostojba na potpolna fizi~ka, psihi~ka i socijalna blagosostojba, ane samo otsustvo na bolest i iznemo{tenost. Ako vo potpolnost seanalizira ~ove{tvoto vo celina i se sporedi so ovaa definicijaretko bi na{le zdravi lu|e, za najgolemiot del od populacijata vaka,kompletno zdravje e nedostièn son.

Psihologija100


Lu|eto koi ìveat vo lo{i ekonomski, politi~ki i drugi nega-tivni uslovi ne moàt da bidat zdravi. Ne se samo op{testvenitefaktori pri~ina za naru{eno zdravje. Tuka spa|aat i mnogu drugifaktori:

- u{te vo razvojniot period na li~nosta moàt da deluvaatrazli~ni „vospitni merki“ koi moàt da vlijaat na psihi~koto zdrav-je na pr. nedovolna qubov i vnimanie kon deteto, agresivnost naroditelite kon deteto, nezadovoluvawe na negovite osnovni potrebi(frustrirano dete) zapla{uvaweto, tabu temi i dr. pri~initelimoàt seriozno da go naru{at du{evnoto zdravje;

- kaj vozrasniot ~ovek ~esto pati subjektivnoto ~uvstvo deka ezdrav ne odgovara na realnosta. Toj moè da se ~uvstvuva dobro, a dabide bolen, na pr. od maligni zaboluvawa, {e}ernata bolest, poka~enkrven pritisok i drugi zaboluvawa koi vo po~etokot na bolesta nedavaat zabele`livi simptomi, a se mnogu opasni i moàt da zavr{atkobno na pr. infarkt ili mozo~en udar i dr. Moè da se slu~i i obra-to, ~ovekot se ~uvstvuva mnogu bolno, a da ne moàt da se najdatnikakvi organski promeni (na pr. nevrozi);

- ~ove{tvoto deneska e zagrozeno i od bolestite na zavisnost:pu{ewe, alkoholizmot i narkomanijata koi ~esto zavr{uvaat smrtno;

- nepravilnata ishrana i vi{okot na kilogrami e isto taka edenseriozen problem vo populacijata. Sekoj kilogram pove}e na telesnateìna predizvikuva optovaruvawe na site sistemi vo organizmot inivnata prekumerna rabota predizvikuva brojni i te{ki posledici;

- fakt e deka kaj pove}eto lu|e od na{eto opkruùvawe nedosti-ga sportuvaweto kako eden osnoven preduslov za dobro zdravje;

- vo dene{no vreme ne moàt da se izbegnat stresnite situaciivo op{testvoto, na rabotnoto mesto i vo semejstvata koi pridonesu-vaat za mnogu bolesti (psihosomatski).

Za da se spre~at ili ublaàt site gorenavedeni faktori i u{temnogu drugi potrebno e angaìrawe na site op{testveni snagi: roditeli, u~iteli, zdravstveni rabotnici i drugi. Posebno treba voovoj odnos da se vospituvaat decata i mladite. Na kraj treba danaglasime deka sekoj poedinec treba da se nau~i sam da go ~uva sop-stvenoto zdravje i deka za nego e najodgovoren toj samiot.

Zdravstvenite rabotnici vo delokrug na svojata dejnost vr{atzdravstveno prosvetuvawe protiv site masovni negativni pojavipreku zdravstvena propaganda so: plakati, bro{uri, spisanija, pre-davawa, igri na ulogi, organizirani rabotilnici i dr.

Psihologija102

Osnovni principii na zdravstvena propaganda se:- permanentna edukacija;- dobra stru~na podgotovka na vospituva~ot so najnovi nau~ni

dostignuawa i fakti za oblasta {to se propagira;- princip na vospitnost - materijata koja se obrabotuva da bide

primeneta vo sekojdnevniot ìvot, a ne samo nau~ena;- princip na postapnost i sistemati~nost, iznesuvaweto na

faktite da odi od polesno kon pote{ko, od poznato kon nepoznato, odblisko kon dale~no i od ednostavno kon sloèno, prilagodeno naobrazovanieto na vospitanicite;

- princip na o~iglednost - da & ovozmoì na populacijata dakoristi pove}e setilni organi so audiovizuelni i drugi tehni~kipomagala;

- princip na povrzanosta na teorijata so praktikata so orga-nizirawe na seminari, kursevi i demonstracii. Pri toa prakti~no seprikaùva ona za {to se zboruva;

- princip na dobrovolnost zna~aen za prifa}awe na ona {to gopropagirame.

Zdravstenata propaganda e {iroko rasprostraneta aktivnost iprakti~no ja vr{at site zdrastveni rabotnici vo domenot na svojatarabota.

Pra{awa i zada~i:1. Nabroj nekoi svoi interesirawa?2. [to e tvoeto hobi i kolku ti zna~i?3. Zo{to se opredeli za profesijata zdravstven rabotnik?4. Kaì nekoj svoj stav i objasni kako si go steknal.5. [to misli{, so koi merki bi se spre~ile etni~kite predra-

sudi me|u mladite?6. Razmisli, kolku sportuva{ i koj ti e omilen sport?7. Nabroj gi {tetnite posledici od pu{eweto, alkoholizmot i

narkomanijata.8. Organizirajte i sprovedete vo klasot zdravstvena propaganda

i edukacija za aktuelni problemi.

� POIM ZA LI^NOSTA

� STRUKTURA NA LI^NOSTA

� DINAMIKA NA LI^NOSTA

� RAZVOJ NA LI^NOSTA

ORGANIZACIJA NAPSIHI^KIOT @IVOT - LI^NOST

Psihologija104

Vospituvaweto gi razviva sposobnostite,no ne gi sozdava.

Volter

Na denot na tvoeto ra|awe se rodilo i cve}eto.[panska izreka

Umnite roditeli ponekoga{ }e im dozvolatna svoite deca da zgre{at.

Gandi

Mladosta e sre}na zatoa {to ima idninaGogoq

O, sre}ni godini, koj ne bi sakal u{te edna{da bide dete.

Bajron

Majkite sekoga{ se mladi. I mojata majka e mlada.Majkata nikoga{ ne staree. Za mojata majka jassekoga{ sum dete i za nea nikoga{ ne staream.

Branko V.Radi~evi}

LI^NOST - POIM, OSOBINI, TEORII ZA LI^NOSTA

Vo temata psihi~ki pojavi gi prou~uvavme psihi~kite pojavipoodelno. Tie ne deluvaat izdvoeni tuku se organizirani vo ednacelina nare~ena li~nost.

Li~nost e zbir od organizirani karakteristiki so koi ednaindividua se pretstavuva pred drugite lu|e, ili zbir na karakteris-tiki koi drugite lu|e gi zabeleùvaat i reagiraat na niv.

Li~nosta ima tri osnovni karakteristiki: edinstvo - zna~i ~ovekot deluva kako celina, t.e. negovite

osobini pretstavuvaat usoglasena integracija. Ako sakame da jarazbereme edna li~nost ne treba da stvarame zaklu~oci vrz baza naedna prijavena osobina tuku treba da gi zapoznaeme site nejziniosobini, nivnata povrzanost i me|usebnoto vlijanie;

osobenost - zna~i deka sekoj ~ovek e poseben, razli~en oddrugite i se odnesuva na na~in koj e karakteristi~en samo za nego;

relativna doslednost - vo odnesuvaweto e osobina koja epovrzana so prethodnite dve i zna~i deka ~ovekot e veren na svoiteosobini. Doslednosta e relativna zaradi procenkata na situacijata iiskustvoto na ~ovekot. Da go objasnime ova so eden primer: hrabriot~ovek vo nekoja situacija za koja ceni deka za nego e opasna (bi moèlda go zagubi ìvotot, a na drugiot nema da mu pomogne) nema da japokaè svojata hrabrost. No, za nego velime deka e hrabar zatoa {tovo pove}eto situacii koga bilo potrebno toj ~ovek ja pokaàl svojatahrabrost.

Koga gi prou~uvame i prikaùvame li~nostite naj~esto toa gopravime so crtite na li~nosta. Pod crti podrazbirame tendencija na~ovekot da dejstvuva na ist na~in vo isti ili sli~ni situacii. Zane{to da bide crta na konkretnata li~nost treba da ja ima osobinatarelativna doslednost vo javuvaweto.

Toa ve}e go pokaàvme so primerot za hrabar ~ovek.Crtite se realnost vo li~nosta i tie ni sluàt da ja razbereme

edna li~nost, prou~ime ili opi{eme.Spored nekoi avtori (Olport) tie pretstavuvaat nevropsihija-

triski strukturi t.e. stabilizirani tragovi vo nervniot sistem koinastanuvaat so povtoruvawe na isti ili sli~ni reakcii, vo isti ilisli~ni situacii. Vo sekoj jazik postojat mnogu zborovi koi ozna~uvaat


nekoja crta na li~nosta na pr.: qubezen, nasmean, silen, hrabar, ego-ist, ~uvstvitelen, ~esen, mrzeliv i dr. Glavni crti ili osobini nali~nosta se: sposobnosti, temperament, karakter, potrebi, interesi-rawa, stavovi i telesni karakteristiki (sl. br. 17).

TEORII ZA LI^NOSTA

Mnogu nauki i mnogu nau~nici se obiduvale da ja objasnat priro-data na ~ovekot, pa postojat mnogu teorii. Sekoja teorija davazna~ewe na nekoj vaèn faktor, no istovremeno sekoja ima i nedosta-toci zaradi {to teoriite se samo pretpostavki. Za da ja sfatime kom-pleksnosta na li~nosta }e se zadrìme na nekoi od ovie grupi teorii:

1. PSIHOANALITI^KI (PSIHODINAMSKI) TEORIIGlaven pretstavnik na ovaa grupa teorii e Sigmund Frojd (1856-

1939 g.). Negovata teorija ja objasnuva li~nosta preku dinami~kitesili (potrebi, nagoni, motivi) i se smeta za edna od najopfatniteteorii za li~nosta. Toj za prv pat go voveduva poimot nesvesno vo psi-hologijata. Frojd tvrdel deka osnovnite dvigateli na ~ove~kataaktivnost se negovite nagoni i instikti - na ìvot - eros (glad, èd,seks) i na smrt - tanatos (agresivnost i destrukcija).

Strukturata na li~nosta (sl. br. 18) ja pretstavuva preku tridela: ID - ja ~ini biolo{kata strana na li~nosta i svoite potrebisaka da gi zadovoluva sega i vedna{, EGO ja pretstavuva psihi~kata

Psihologija106

Sl. br. 17[ematski prikaz nastrukturata nali~nosta

strana i zna~i prilago-duvawe na li~nosta naobjektivnite realniuslovi (komunikacija sorealnosta) i SUPEREGO - socijalnoto kajli~nosta {to zna~ipo~ituvawe na socijal-nite normi vo taa sredi-na. Vo normalna situaci-

ja site tri dela na li~nosta funkcioniraat usoglaseno, no akoli~nosta e frustrirana ili se nao|a vo konfliktna situacija, toga{tie ne se usoglaseni i li~nosta koristi odbranbeni mehanizmi.

Mislata deka „deteto e tatko na ~ovekot“ poteknuva od Frojd iso ovaa izreka toj go naglasuva zna~eweto na ranoto detstvo vo razvi-tokot na li~nosta. Vo ranoto detstvo razlikuva tri fazi: oralna,trae od ra|aweto do krajot na prvata godina i zna~i deka deteto sve-tot go doìvuva preku ustata koja e naj~uvstvitelniot del od teloto;analna trae od prvata do tretata godina, koga eliminatorniteaktivnosti se izvor na zadovolstvo i falusna - zadovolstvo primanipulirawe so poloviot organ. Site ovie fazi se normalni mani-festacii i deteto treba da gi pomine bez zabrani od roditelite. Vosprotivno }e se javat patolo{ki odnesuvawa (oralna fiksacija -piewe, pu{ewe); analna fiksacija (preterana ~istota, tvrdoglavost,skràvost); falusna fiksacija (seksualni nastranosti).

Vo ranoto detstvo se javuva i Edipov kompleks, èlba na detetoda bide so roditel od sprotiven pol, a kon roditelot od ist polpokaùva neprijatelstvo.

2. SOZNAJNI TEORII ZA LI^NOSTA Ovie teorii ja objasnuvaat li~nosta preku soznajnite procesi

mislewe i razum. So ovie teorii se naglasuva postojanata potreba na~ovekot da ja soznava i objasnuva realnosta.


Sl. br. 18[ematski prikaz na strukturata nali~nosta spored Frojd

Preku misleweto ~ovekot soznava za pri~inite i posledicitena pojavite, go menuva i prilagoduva odnesuvaweto, ja koristi priro-data, raboti i sozdava. Glaven pretstavnik na ovie teorii e {vaj-carskiot psiholog @.Pijaè (1896-1980 g).

3. TEORII ZA UÊWE I VOSPITUVAWE So ovie teorii se naglasuva ulogata na u~eweto, a se zanemaru-

vaat drugi faktori. Se smeta deka li~nosta gi razviva onie crti i onaodnesuvawe za koi e nagraduvana vo tekot na razvitokot. Deteto }e seodnesuva onaka kako {to baraat vozrasnite zatoa {to tie go nagradu-vaat (i toga{ mu e prijatno) ili go kaznuvaat (neprijatno).Pretstavnik na ovie teorii e amerikanskiot psiholog Skiner koj goobjasnuva i u~eweto po pat na obidi i gre{ki.

4. SOCIJALNI TEORII Ja objasnuvaat li~nosta so vlijanieto na op{testvoto vo koe taa

ìvee. Spored, E.From (najzna~ajniot pretstavnik na ovie teorii)li~nosta na ~ovekot takva kakva e vo odredeno op{testvo i vo odredenmoment moème da ja razbereme samo ako go poznavame op{testveniotsistem vo koj taa ìvee. Sekoja promena na op{testvoto doveduva dopromeni vo li~nosta. Vo site dosega{ni sistemi ~ovekot e ottu|en odsvojata priroda. Najgolema e ottu|enosta na ~ovekot vo HH vek vo kojvrednosta na ~ovekot ne se ceni preku negovite ~ove~ki kvaliteti,tuku preku toa kolku ima i kolku moè da zaraboti t.e. „poskapo da seprodade“. Ve}e naglasivme deka niedna od izloènite teorii ne jaobjasnuva do kraj li~nosta i site imaat nedostatoci i zabele{ki.

TEMPERAMENT

POIM I VIDOVI

Poznato e deka lu|eto mnogu se razlikuvaat spored na~inot naemocionalnoto reagirawe. Nekoi se po~esto vedri i raspoloèni,nasproti drugi, tmurni i neraspoloèni. Nekoj brgu se luti i luti-nata brgu mu pominuva, nekoj se luti dolgo i silno. Ovie razlikidoa|aat od tamu {to lu|eto se razlikuvaat po svojot temperament.Temperament spa|a vo grupata na psihi~kite osobini i go ozna~uvana~inot na emocionalnoto reagirawe na edna li~nost. Pod na~in naemocionalno reagirawe podrazbirame ne samo emocii, tuku i brzina-ta, silinata i traeweto na site aktivnosti na poedinecot. Zatoa bi

Psihologija108


bilo poto~no ako kaème deka temperament e karakteristi~en na~inna emocionalno reagirawe na edinkata na razli~ni drazbi i situacii.

VIDOVI TEMPERAMENT - datiraat od gr~kiot lekarHipokrat (V vek pr.n.e.) koj smetal deka vo organizmot te~at ~etirivida te~nosti (òl~ka, krv, crna òl~ka, sluz), koi se me{aat (lat.temperare -me{awe) i vo zavisnost koja te~nost preovladuva takov tem-perament }e ima ~ovekot. Ovaa pretpostavka na Hipokrat ne edokaàna, no imiwata na temperamentite ostanale. Deneska se znaedeka temperamentot zavisi od dejstvuvaweto na vegetativniot nervensistem, `lezdite so vnatre{no la~ewe i nekoi delovi od CNS.Spored Hipokrat vidovite temperamenti se:

a) koleri~en (holea - òl~ka), ovie lica reagiraat brzo, silno,so dolgo vremetraewe, na liceto im se gleda {to ~uvstvuvaat(ekstravertno) osnovna emocija im e lutina i razdrazlivost. Poradisvojata ekstravertna priroda tie se dobri organizatori, ambiciozni,~esto sakaat da se „glavni“ so {to gi svrtuvaat drugite protiv sebe;

b) sangvini~en (sangvis - krv) reagiraat brzo so slabi reakciikoi traat kratko, ekstravertno osnovna emocija im e veselost i opti-mizam. Aktiven e, se zafa}a so mnogu aktivnosti, no ne gi dovr{uva,lesno vospostavuva kontakti so mnogu lu|e koi naj~esto se povr{ni;

v) melanholi~en (melan hole - crna òl~ka) reagiraat mnogubavno, no silno i dolgotrajno, na liceto ne im se zabeleùva {to

Na karikaturata se prikaàni ~etirite vidovi temperamenti

Sl. br. 19

Psihologija110

~uvstvuvaat (intravertno), osnovna emocija im e taga i pesimizam.Nastanite dlaboko gi preìvuva, te{ko vospostavuvaat kontakti, nokoga }e vospostavat tie se vistinski prijateli;

g) flegmati~en (flegma - sluz) reagiraat bavno so slabi reakcii,kratko vremetraewe, manifestacijata e intravertna i osnovnata emo-cija im e ramnodu{nost. Narodot za vakvi lica ima pogovorka „nituna ìvo se raduva, nitu na mrvo pla~e“. Ovie lica deluvaat spokojno istaloèno.

So ogled deka temperamentot se nasleduva i ima nevrofizio-lo{ka osnova, vakvi ~isti tipovi vo prirodata nema. Lu|eto senaj~esto so me{an tip. Osven {to se nasleduva temperamentot moè ida se kontrolira i „vospituva“.

Na pr. izbuvlivite lu|e nau~uvaat „da izbrojat do deset“, mir-nite da gi intenziviraat svoite ~uvstva i sl.

Kontrolata vrz svoite ~uvstva i emocionalnata ramnoteà sezna~ajni za ~ovekovoto odnesuvawe. Isto taka prazneweto od emotivanapnatost e vaèn uslov za so~uvuvawe na zdravjeto.

Primer br. 11

Interesni se istraùvawata na [eldon praveni naHradvardskiot Univerzitet, so cel da ja pokaè povrzanosta natelesnata gradba so temperamentot na ~ovekot. So prou~uvawa imerewa na mnogu rentgenski sliki na ma{ki tela, zaklu~il dekalu|eto moàt da se klasifikuvaat vo tri osnovni telesni gradbi:

- Endomorfija - debeli so naglasen sreden del na teloto;- Mezomorfija - telesna gradba so silni koski i muskuli;- Ektomorfija - slabi so ne`na telesna gradba.So prou~uvawe na odnosot pome|u crtite na temperamentot

Brzina Silina Traewe

Koleri~en + + + +ekstravertna lut, razdrazliv

Sangvini~en + - - +ekstravertna vesel, optimist

Melanholi~en - + + -introvertna taèn, pesimist

Flegmati~en - - - -introvertna ramnodu{nost

[ematski prikaz na temperamentite (Hipokratova podelba)REAKCII

Manifestacija Osnovna emocijaTEMPERAMENT

Sl. br. 20 Vidovi temperament


i telesnata gradba, [eldon gi dava slednite tri tipa na tempera-ment:

1. Viscerotonija - so slobodno i prijatno odnesuvawe,sklonost kon telesni zadovolstva, usporeni reakcii, qubeznost,dobar son, vo neprijatni situacii baraat dru{tvo i odgovaraat naendomorfna telesna konstitucija.

2. Somatotonija - so napadno i razdrazlivo odnesuvawe,sklonost da pokaàt hrabrost, natprevaruva~ka agresivnost,aktivni vo neprijatni situacii, bezobzirni kon drugite lu|e, somezomorfna telesna konstitucija.

3. Cerebrotonija - so vozdràno odnesuvawe, neaktivni,zatvoreni za komunikacija, neureden son i spiewe, hroni~en zamor, voneprijatni situacii se povlekuvaat, so ektomorfna telesna kon-stitucija.

KARAKTER

POIM I VIDOVI

Zborot karakter zna~i pe~at, beleg, i go pretstavuva jadroto nali~nosta. So karakter gi ozna~uvame najbitnite osobini na li~nostakoi se odnesuvaat na negovata volja i negovoto moralno odnesuvawe.

Volja e svesna aktivnost da se ostvari nekoja cel (re{itelnost,upornost, izdr`livost).

Karakterot na edna li~nost go ozna~uvame spored toa kako ednali~nost se odnesuva:

a) kon sebe si: voobrazen, skromen, samobendisan, samokriti~en,siguren vo sebe, nesiguren i drugi zborovi od na{iot jazik koi goozna~uvaat ovoj odnos;

b) kon drugite lu|e: prijatelstvo, sebi~en, altruizam, humanost,omraza, qubomora, agresiven i dr.;

v) kon rabotata: kreativen, odgovoren, aktiven, mrzliv, ispol-nitelen, discipliniran i dr.;

g) kon ìvotnata i rabotnata sredina: se griì za ~ista ìvot-na sredina, za javniot red i mir, disciplinirano, vnimateleno, segriì za op{testveniot imot, za alatite i instrumentite so koiraboti i sl.

Psihologija112

Vidovite karakter opi{ani vo starite u~ebnici i denes sekoristat vo sekojdnevniot ìvot: dobar karakter, se odlikuva somoralni osobini (pravila na odnesuvawe vo taa sredina), no ne ere{itelen vo odnesuvaweto, lo{ karakter - ima lice koe ne sepridrùva do moralnite osobini, cvrst karakter - pokraj moralniteosobini pokaùva i energi~nost vo sproveduvaweto, slab karakter -moè da ima i nekoi pozitivni moralni osobini, no nema re{itel-nost da gi primenuva.

Grupa amerikanski istraùva~i po pat na ispituvawa na crtitena karakterot predlagaat podelba na karakterot na pet tipa:amoralen, koristoqubiv, konformisti~ki, iracionalen, sovesen iracionalno - altruisti~ki.

Na amoralniot tip mu se pripi{uvaat slednite svojstva:nezrela emocionalna labilnost, gre{ki vo percepirawe na socijal-nite situacii, slaba sposobnost za samokontrola, nedoslednost, kon-tradiktornost i agresivnost vo odnesuvaweto.

Koristoqubiviot sebi~en tip se odlikuva so: nesposobnost zasogleduvawe na posledicite od sopstvenoto odnesuvawe, slabasamokontrola, slaba integriranost na li~nosta, egocentrizam, nezrelstav vo odnosot kon lu|eto, negativizam i agresija.

Konformisti~kiot tip e opi{an kako poedinec koj gi prifa}abarawata od drugite lu|e na miren, nekriti~en na~in. Socijalnite imoralnite pravila gi usvojuva pasivno. Ne e sposoben za kompleksnoracionalno mislewe, saka miren ìvot. Negov ideal e semeen mir iotsustvo na konflikt so koj bilo.

Iracionalno sovesen tip ima svoj svet na pravila koi strogo goopredeluvaat negovoto odnesuvawe. Slabo kontaktira so realnosta ie rigiden vo odnesuvaweto. Zna~aen del od agresivnosta uspeva da jakontrolira.

Racionalno - altruisti~ki tip pretstavuva idealen karakterentip. Toa e poedinec svesen za sebe, za svoite sposobnosti i za svoetomesto vo svetot vo koj ìvee. Osloboden e od konfliktite, racional-no gi koristi rigidnite pravila na odnesuvawe. Energijata koja japoseduva ja naso~uva kon socijalno vredni celi.

Postoeweto na golem broj tipologii na karakterot me|u koi:Frojdovata tipologija na karakterot (oralen, analen, falusen i gen-italen karakter) koja se bazira na tipovite na organizacija na seksu-alnata energija vo detstvoto; Fromovata tipologija na karakterot(neproduktiven i produktiven tip); Jungovata tipologija (ekstro-


verten - otvoren, introverten - zatvoren tip) i dr. upatuvaat nazaklu~okot deka problemot na klasifikacijata na karakterot vo psi-hologijata s# u{te ne e dovolno razjasnet.

Kaj karakterot razlikuvame op{ti i individualni crti.Op{tite crti se formiraat pod presudno vlijanie na op{testvenatasredina (socijalnite uslovi, op{ta kultura, op{testven sistem). Voovaa grupa crti spa|aat: visok moral, patriotizam, kolektivizam dis-ciplina i dr. Individualnite crti se javuvaat kaj konkretna li~nosti zavisat od nejzinoto obrazovane, vospituvawe i socio-ekonomskiuslovi. Ulogata na vospituvaweto e presudna vo formirawe na karak-terot.

Pra{awa i zada~i:1. Opi{i ja svojata li~nost i najbroj gi tvoite glavni osobini.2. Kako nastanuvaat crtite i zo{to tie ni sluàt?3. Zo{to Frojd rekol „deka deteto e tatko na ~ovekot“?4. Opi{i go tvojot temperament spored vidovite na Hipokrat.5. Kakov e tvojot karakter? Opi{i go so nekolku zbora.

DINAMIKA NA LI^NOSTA

POIM ZA DINAMIKA

Pod dinamika na li~nosta gi podrazbirame site pojavi koi japottiknuvaat i naso~uvaat ~ovekovata aktivnost kon opredeleniceli. Glavni generatori na dinamikata na li~nosta se motivite ipotrebite. ôvekot e aktiven i koga gi zadovoluva svoite stavovi iinteresirawa. Kaj sekoj ~ovek ovie dinamizmi se organizirani narazli~en na~in. Lu|eto imaat razli~ni potrebi i razli~en stepen navolja koi gi dviàt kon celta. Vo tek na aktivnosta ~ovekot ~esto gomenuva odnesuvaweto do postignuvawe na celta. Potoa se ~uvstvuvaprijatno (dokolku ja ostvaril celta) ili neprijatno dokolkudoìveal neuspeh.

Psihologija114

POIM ZA FRUSTRACIJA I KONFLIKT

Patot do ostvaruvaweto na celta e ~esto popre~en od razli~nipote{kotii koi polesno ili pote{ko ~ovekot gi sovladuva. No,ponekoga{ se javuvaat golemi i te{ki prepreki koi ~ovekot ni sodolgotrajni napori ne moè da gi sovlada i toga{ zboruvame za frus-tracii ili onevozmoùvawa (nemame pari, nemame dru{tvo, nemoème da se vrabotime i dr.).

Pri~inite za frustraciiite moàt da bidat od razli~niizvori: fizi~ki: na pr. bi odele na koncert, no nemame pari za bilet;socijalni: na pr. roditelite mu branat na sinot da studira vo stranst-vo; vo samata li~nost: na pr. devojkata uporno saka da bide manekenka,a za toa nema soodvetni telesni karakteristiki; konfliktnatasituacija vo samata li~nost koga ne moè da se opredeli ili ne moèda izbegne od neprijatni situacii.

Sostojbata na sudir ili sprotivstavuvawe pome|u motivite senarekuva konflikt (konfliktna situacija). êsto pati ~ovekot ne evo sostojba da realizira nekoja svoja potreba poradi vakov sudir nasopstvenite motivi.

I vo dvete situacii (konflikt i frustracija) ~ovekot e napnat,voznemiren, se ~uvstvuva nezadovolno i neprijatno.

VIDOVI KONFLIKTI

Gi ima tri vida opi{ani od amerikanskiot psiholog KurtLevin:

1. Konflikt na dvojno privlekuvawe zna~i deka li~nosta senao|a pome|u dve podednakvo privle~ni celi, a mora da odbere edna.Kako konflikt ne e teòk, no moè da trae podolgo i da go izma~i~ovekot za{to sodrì neprijatnost zaradi napu{tawe edenprivle~en objekt. Na pr. na mlada devojka istovremeno i se dodvoru-vaat dve mom~iwa.

Ovoj konflikt e najlesen i ne ostava posledici po du{evnotozdravje na ~ovekot osven {to moè da se javi kaewe za napu{teniotobjekt.

+ +L

2. Konflikt na dvojno odbivawe - zna~i deka li~nosta se nao|apome|u dve neprijatni situacii, i od dvete o~ekuva lo{o, no edna morada izbere. Toga{ ~ovekot obi~no „od dvete zla go izbira pomaloto“.Na pr. na sakanata i te{ko bolna li~nost treba da & ja kaème visti-nata za bolesta {to ni pa|a mnogu te{ko, a od druga strana ne sakameda ja laème.

Primer za ovoj konflikt ima i kaj u~enicite na pr. u~enikot sepra{uva, da ostane na ~as i da dobie edinica ili da izbega od ~as i dadobie neopravdan izostanok.

Ponekoga{ ovoj konflikt e mnogu silen i lu|eto nao|aat „spas“vo „begstvo vo bolest“ - direktorot koj ne moè da gi re{i prob-lemite vo svojata firma, a ne moè da go napu{ti rabotnoto mesto,dobiva pote{kotii so srceto i go smestuvaat vo bolnica. Lu|eto koipo~esto imaat vakvi konflikti moàt da dobijat nevroti~ni i psi-hosomatski reakcii.

3. Konflikt na istovremeno privlekuvawe i izbegnuvawe - kajovoj konflikt ima edna cel, predmet ili lice koe podednakvo e iprivle~no i odbivno. Taa situacija se narekuva ambivalencija i moèda bide navistina izma~uva~ka. Vakvi primeri ima mnogu na pr. devo-jkata uìva da jade testenini i istovremeno se pla{i deka }e se zde-beli, eden vraboten vo dobra firma bi izbegal od pretpostaveniot, noostanuva zaradi dobriot li~en dohod. êsto se sre}ava i kaj bolnitelu|e - ~ovekot znae deka treba da odi vo bolnica, istovremeno ne sakada odi i da se oddeli od semejstvoto.

Dokolku ovoj vid konflikti se po~esti kaj ~ovekot vo podolgvremenski period moàt da dovedat do seriozni psihosomatski i psi-honevroti~ni zaboluvawa i e najteòk po odnos na posledicite poli~nosta.

REAKCII NA FRUSTRACII I KONFLIKTI

ôvekot na frustracii i konflikti moè da reagira pozitivnoza da ja sovlada preprekata so realisti~en priod: so zgolemen napor ipokvalitetna rabota. Na pr. kandidat koj ne uspeal da se zapi{e na


+_L

_ _L

Psihologija116

Medicinski fakultet ovaa godina moè da re{i da se podgotvuva celagodina za da ja ostvari celta. Potoa so promeni vo na~inot napristapuvawe na problemot na pr. sportskata ekipa ja menuva tak-tikata za da go pobedi protivnikot, ili mom~eto ja menuva taktikataza da gi pridobie simpatiite na devojkata {to mnogu mu se dopa|a. Vorealisti~ki reagirawa spa|a i svesna zamena za celta. Na pr. mom~ekoe ne moè da se istakne so ubavina, so {arm, se istaknuva vosportot. Realisti~en priod na frustraciite e i ako ja zgolemime pod-noslivosta (tolerancija) na frustraciite. Na pr. neprijatniot pret-postaven so vreme se nau~uvame da go podnesuvame.

Negativni reakcii na frustracii ima pove}e. Edna odnaj~estite i najpoznatite e agresivnoto odnesuvawe koe moè da bidenaso~eno kon izvorot na frustracijata ili da bide naso~eno kon nekojsosema nevin. Potoa tuka spa|a dezorganizirano odnesuvawe koga napr. vozrasen ~ovek se odnesuva nesoodvetno i nekriti~no (kako malodete) i anksioznost, sostojba na napnatost, voznemirenost i bespo-mo{nost. Na frustracii i konflikti ~ovekot naj~esto reagira soodbranbeni mehanizmi.

ODBRANBENI MEHANIZMI

Sostojbata na anskioznost ponekoga{ e tolku voznemiruva~ka{to ~ovekovoto jas mora od nea da se brani.

Nezadovolenite potrebi i èlbi moraat da bidat otstraneti,potisnati ili preobrazeni da ne moàt da se prepoznaat. Ovaa ulogaja imaat odbranbenite mehanizmi.

Niv gi opi{al S.Frojd. ôvekot gi koristi avtomatski inesvesno za da go so~uva svoeto jas dobro pred sebe i pred drugite lu|e.So koristeweto na odbranbenite mehanizmi se namaluva napnatostapredizvikana od frustracijata. Vo prodolènie }e gi opi{emeodbranbenite mehanizmi koi po~esto se koristat:

- racionalizacija e eden od naj~esto koristenite odbranbenimehanizmi. Za nea zboruvame koga frustriranoto lice pri~inite zasvojot neuspeh gi prefrla na nekoj drug (pri toa veruva vo ona {to gokaùva), na pr. studentot ne go poloì ispitot zatoa {to samo„bubalicite“ moàt da go poloàt ili bolniot {to ne se pridrùvana sovetite na lekarot izjavuva deka lekarot ne sakal i ne moèl damu pomogne.

Ovoj mehanizam ima dva podvida koi slikovito se narekuvaatmehanizam na „kiselo grozje“ i „sladok limon“. Vo basnata lisicata


koja ne moèla da go dofati grozjeto izjavila deka toa i taka e kise-lo i ne vredi da vloùva trud t.e. licata na koi nekoja cel im enedosti`na ~esto ja omalovaùvaat. Sprotiven e mehanizmot na „blaglimon“, koga vrednosta na ona {to go ima ~ovekot ja zgolemuva.Malite uspesi se prikaùvaat kako golemi.

- kompenzacija e odbranben mehanizam {to zna~i deka li~nostazaradi neuspeh ili pre~ka na edno pole dostignuva rezultati na drugoi taka ja namaluva napnatosta i ~uvstvoto na pomala vrednost. Na pr.invalidizirano lice koe ne moè da odi, crta umetni~ki sliki, devo-jka koja ne moèla da postigne fakultetska diploma stanuva dobramanekenka.

Poseben oblik na kompenzacija e natkompenzacija. Nadkom-penzacija zna~i deka li~nosta postignuva vrvni rezultati ba{ napoleto na koe ima pre~ki i frustracii. Na pr. gr~kiot dràvnikDemosten koj imal govorna mana stanal odli~en govornik ili VilmaRudolf koja bila kako dete paralizirana so silna i uporna voljapostignala svetska slava kako vrvna atleti~arka.

- identifikacija e vaèn mehanizam koj zna~i poistovetuvaweso nekoj drug. Identifikacijata e proces koj e vaèn vo detstvoto.Preku nego deteto u~i, gi u~i ìvotnite ulogi i se socijalizira.Kako odbranben mehanizam taa zna~i da se poistovetime so drugite, sonivnite uspesi. Na pr. uspesite na svojot idol gi doìvuvame kako dasme gi postignale nie. Eden vid na identifikacija ima i na relacijaroditel dete. Vo prilog na ova e na primer izjavata na tatkoto „jas nestanav doktor, no ti mora{ da stane{“, nevodej}i smetka pri toa dalideteto saka i moè da stane doktor.

- represija e odbranben mehanizam na potisnuvawe, t.e. sitesodrìni koi mu se neprijatni, za koi se kae ili se ~uvstvuva vinoven~ovekot gi represira vo potsvesta. Tie sodrìni se navidum zabo-raveni, no pri razli~ni nepogodni situacii tie doveduvaat do psi-honevrotiski reakcii. Najgolemiot pridones na S.Frojd e tokmu toa -otkrivaweto na potsvesnoto. So psihoanalizata toj uspevaldamne{nite i potisnati nastani da gi vrati vo svesta, pacientitepovtorno silno gi preìvuvale potisnatite nastani, no po toa simp-tomite na zaboluvaweto obi~no se gubele.

Potisnuvaweto e najteòk odbranben mehanizam zatoa {to vrzbaza na ovoj mehanizam se stvaraat psihi~ki poremetuvawa, osobenonevrozite.

- regresija e odbranben mehanizam {to zna~i deka bolniotunazaduva so svoeto odnesuvawe. Na pr. frustriraniot vozrasen bolen

po~nuva da se odnesuva kako dete.Bolnite ~esto reagiraat so regresija. Vo krizni situacii ~esto

pla~at, ja baraat majkata, sakaat da bidat galeni i mazeni.Infantilnoto odnesuvawe e povlekuvawe, begawe vo detstvoto zatoa{to ne e lesno da se bide vozrasen.

- proekcija se sostoi vo pripi{uvawe na sopstvenite dlabokoskrieni potisnati èlbi na nekoj drug. Naj~esto se toa èlbi ipotrebi koi se sprotivni na pravilata i normite na taa sredina i seprepi{uvaat na drugi. Pa taka zboruvaj}i za drug, zboruvame za sebe.Na pr. èna na koja & se dopa|aat mladi maì taa osobina japripi{uva na sosetkata.

- reakciska formacija e sloèn mehanizam koj sodrì dve fazi.Najprvo nedozvolenata sodrìna se potisnuva, a potoa se izgraduvaodnesuvawe koe e direktno sprotivno na potisnatata sodrìna. Na pr.namesto potisnatata agresivnost sprema nekoe lice ili kon lu|etovoop{to, sre}avame preterana qubeznost. Tokmu toa preterano reagi-rawe e znak deka ne e prirodno tuku reakciska formacija. Sprotivno,skrienata èlba kon nekoi lica moè da se izrazi kako grubo odnesu-vawe kon nea.

- negirawe ili odrekuvawe e mnogu ~est mehanizam koj i laikmoè da go zabeleì. Se sostoi vo privid, nezabeleùvawe na opas-nost, negirawe ili otfrlawe na vistinata, nepriznavawe na opasnatasituacija. Toa se situacii koga ~ovekot „pri o~i e slep“, ne saka da sesoo~i so realnosta. Deteto ne saka da veruva deka majka mu e mrtva,pacientot ne prifa}a deka negovata bolest e te{ka, pu{a~ot neprifa}a deka nikotinot mu {teti, „o~ite na qubovta“ nezabeleùvaat nedostatoci i mnogu drugi primeri.

- konverzija e odbranben mehanizam koj ozna~uva dekapsihi~kata napnatost se prenesuva na telesen plan. Konverzijata e~esta vo sekojdnevnata praktika. Na pr. mnogu e polesno da se imaglavobolka i da se goltaat tableti odo{to soo~uvawe so problemot.Poednostavno e da se odi na boleduvawe, odo{to so direktorot da serazgovara za nepravdini. êsto konverzijata e edinstven izlez odte{ko re{livi ìvotni situacii i vakvite pacienti se ~esto voambulantite.

Na krajot da napomeneme deka odbranbenite mehanizmi mu poma-gaat na ~ovekot da se prilagodi na frustrira~kata situacija. Tie pri-donesuvaat ~ovekot da se oslobodi od napnatosta. Dokolku se koristatumereno tie mu pomagaat na ~ovekot da go odrì svoeto jas dobro i

Psihologija118

zdravo. Ako pak odbranbenite mehanizmi stanat postojan na~in nareagirawe stanuvaat {tetni i go ote`nuvaat ìvotot. Taka sezalaùva, „ìvee vo oblaci“, nerealno, ne moè da si gi re{i prob-lemite. Tie se re{avaat samo ako se soo~ime so niv, ja razgledamesituacijata i barame mo`no re{enie.

Pra{awa i zada~i:1. [to podrazbira{ pod poimot dinamika na li~nosta?2. Daj svoi primeri za site vidovi konflikti.3. Koj konflikt e najteòk za psihi~koto zdravje na ~ovekot?4. Potseti se kako si reagiral koga si bil frustriran?5. Dali odbranbenite mehanizmi sekoga{ & koristat na li~no-

sta?6. Daj svoi primeri za site odbranbeni mehanizmi.

RAZVITOK NA LI^NOSTA

POIM ZA RAZVITOKOT

Razvitok na psihi~kiot ìvot na li~nosta moè da se prou~uvaod filogenetski i ontogenetski aspekt.

I. FILOGENETSKI (razvitok na ~ovekot kako ìvoten vid odpostoeweto na prvobitnite lu|e do dene{niot ~ovek - homo sapiens).Najva`ni filogenetski faktori se:

a) razvitok na ~ovekovata raka - nastanal niz procesot na tru-dot i e propraten so paralelen razvitok na korata na golemiot mozok(CNS);

b) razvitok na govorot - kako osnovno sredstvo za komunikacijapome|u lu|eto, prenesuvawe na soznanija i iskustva, istotoovozmoèno so razvitok na korata na golemiot mozok (CNS);

v) socijalnoto nasledstvo - golema prednost na ~ovekot sporede-no so ìvotnite. Sekoja generacija prodolùva so aktivnosti koi gozgolemuvaat toa nasledstvo, sozdavano so vekovi koe mu stoi na raspo-lagawe na sekoj novoroden (na primer: nie ~itame dela stvoreni predmnogu godini, letame so avion stvoren pred godini, decata se ra|aat sokompjuteri i sl.).

II. ONTOGENETSKI (razvitok na edinkata od oplodeno jajcedo potpoln organizam t.e. na individuata). Najva`ni ontogenetskifaktori se:


Psihologija120

a) biolo{ki (nasleden) koj se prenesuva preku genite koi senao|aat vo hromozomite. Hromozomskiot kompleks kaj ~ovekot se vikakariotip. Kariotipot kaj ~ovekot ima vkupno 46 hromozomi. 44 hro-mozomi (ili 22 para) se somatski (telesni) isti za dvata pola, a 2 hro-mozomi (1 par) se polovi hromozomi za ma{ko HU, a za devoj~e HH. Vooploduvaweto u~estvuvaat 23 hromozomi od majkata i 23 od tatkoto.Polot go opredeluva tatkoto. Poznati se pove}e hromozomskiaberacii po odnos na brojot na hromozomite (na primer: Sy Downnaj~est, so kariotip od 47 hromozomi, eden pove}e vo 21-ot par, SyTurner so eden pomalku 45 hromozomi, nedostiga eden H hromozom kajdevoj~iwata i dr.) kako i drugi hromozomski gre{ki po odnos naizgledot, goleminata i drugi malformacii na hromozomite. Istotaka genite moàt da bidat nositeli na pove}e nasledni bolesti.

b) socijalna sredina e isto taka vaèn faktor za razvitok napsihi~kiot ìvot na individuata. Taa moè da bide fizi~ka (gegraf-sko opkruùvawe, materijalnite dobra), no pova`no se smeta socijal-noto opkruùvawe od lu|eto (semejstvoto na prvo mesto, drugar-~iwata od jasli, gradinka, u~ili{te, sredstvata za masovna komu-nikacija i dr.). Vo socijalnata sredina se stimuliraat i razvivaatpotencijalite koi edinkata gi nosi po ra|aweto. Socijalnata sredinago opfa}a vospituvaweto, vaèn faktor za pravila i normi na odne-suvaweto, a so cel od sekoe dete da se napravi „dobro mom~e“ ili„dobro devoj~e“ zavisno od pravilata i normite na taa sredina.

v) li~na aktivnost e tesno povrzana so prethodnite faktori izna~i deka sekoe dete treba da bide stimulirano i aktivno za da girazviva svoite individualni sposobnosti. Se smeta deka onie sposob-nosti koi na ~ovekot mu se odredeni so vidot (filogenetski) i bezaktivnosti }e se javat (na primer: odewe, govor), no so ve`bawe istimulacija govorot ke bide pobogat. Li~nata aktivnost e posebnova`na za ontogenetskite osobenosti sportuvawe, umetnost i drugisposobnosti (primer br. 12).

Postojat razli~ni sfa}awa za razvitokot na li~nosta i „kopja-ta se kr{at“ najmnogu okolu pra{aweto {to e pova`no vo razvitokotna li~nosta, nasledstvoto, sredinata ili li~nata aktivnost. Sporednativisti~koto sfa}awe nasledstvoto e glavno i go opredeluvacelokupniot razvitok i site karakteristiki na edna li~nost.

Nasproti ovie tvrdewa postojat takvi koi glavno zna~ewe &davaat na sredinata, na uslovite vo koi ìvee poedinecot.Najkarakteristi~en pretstavnik na ovie tvrdewa e amerikanskiotpsiholog Xon Votson koj rekol: „Dajte mi normalni deca i mo`nost dagi vospituvam vo uslovi kakvi {to sakam i vi garantiram deka od


sekoe dete }e napravam ona {to sakam jas: lekar, muzi~ar, prosjak,kradec, bez ogled na negovite sposobnosti, sklonosti i nasledstvo.“Ovie sfa}awa se neopravdani kako i nativisti~kite.

Nau~nicite dolgo vreme sporele okolu toa koj od ovie tri grupina ontogenetski faktori se najva`ni. Nekoi smetale deka toa sebiolo{kite, drugi sredinata, treti li~nata aktivnost. Deneska sesmeta deka site tri grupi faktori se podednakvo va`ni i eden bezdrug ne moàt da dejstvuvaat osven {to biolo{kite faktori se osno-va na koja }e sodejstvuvaat drugite dve grupi faktori. Se smeta dekapottikot od sredinata e neophoden uslov za razvivawe na biolo{kitepotencijali.

Se steknuvaat: karakterni osobini, interesirawa, stavovi,vrednosti, humanost, agresivnost, motivacija i drugi osobini koi sepod vlijanie na socijalnata sredinata.

Primer br. 12

Vo eksperimentalni i terenski studii Denis na{ol deka zasedeweto, za stoeweto i odeweto e pova`no rasteweto i sozre-vaweto na nervniot sistem i muskulaturata kaj decata, otkolkuve`baweto.

Vo edno drasti~no prou~uvawe, toj dve devoj~iwa blizna~ki giostavil prvite 36 nedeli od ìvotot da leàt na grb i gi onevoz-moìl da sedat ili stojat. Posle nekolku nedeli koga gi pu{til dase dviàt slobodno, devoj~iwata po~nale da sedat. Koga imale 52nedeli, gi stavil da stojat so pomo{, no tie zastanale posle tridena slobodno dvièwe.

Vo prou~uvaweto na odeweto kaj decata od plemeto Hopiindijanci, Denis go prou~uval vlijanieto na ograni~uvawata zaraditoa {to vo ova pleme decata gi vrzuvale za daska vedna{ pora|aweto i gi drèle vrzani pove}e meseci. Denis ne na{ol razlikavo lazewe, sedewe i stoewe kaj decata od Hopi indijanci, sporedenoso drugi deca koi nemale ograni~uvawa vo dvièweta. O~igledno edeka ovie oblici na odnesuvawe ne se pod vlijanie na ve`baweto,tuku se rezultat na sozrevaweto.

[to se nasleduva, a {to se steknuva?Se smeta deka dominacijata na naslednite faktori e prisutna

kaj slednite osobini:

� op{tite karakteristiki na vidot na rasata;� telesna konstitucija i telesna sli~nost (o~i, nos, usta);� karakteristiki na setilni organi i osetlivost na setilata;� boja na kosa, boja na o~ite, kvalitet i boja na zabite;� temperament (na~in na emocionalno reagirawe);� inteligencija;� sklonost kon telesni i psihi~ki poremetuvawa;� krvna grupa i karakteristiki na krvnite elementi.Primeri za vlijanie na biolo{kiot (nasleden) faktor, sredi-

nata i aktivnosta.1. Bra~nata dvojka psiholozi Kelog na ostrvot Tenerife pove}e

godini go odgleduvale svoeto dete i edno malo majmun~e na istavozrast. Odgleduvaweto bilo sosema identi~no: hranewe, oblekuvawe,igrawe.... Vo po~etokot majmun~eto bilo ponapredno vo odewe,ka~uvawe, hranewe... no podocna koga kaj deteto se javilo govor, maj-mun~eto zna~itelno po~nalo da zaostanuva vo psihi~kiot razvitok.

Primerot pokaùva deka stimulativnata sredina ne moè da girazvie psihi~kite osobenosti za koi ne postoi nasledna osnova.

2. Vo Indija bile najdeni dve devoj~iwa {to odrasnale so volci.Fizi~ki li~ele na ~ove~ki su{testva, no se odnesuvale kako volci(odele na ~etiri ekstremiteti, dewe spiele, no}e zavivale i sl.). Ilideteto Berci, najdeno vo edno zafrleno selo vo Romanija koe ìveeloso ku~iwa se odnesuvalo kako ku~e. Ovie primeri pokaùvaat dekaovie deca, iako poseduvale ~ove~ki biopotencijal, se odensuvale kakoìvotni zaradi vlijanieto na sredinata.

3. Deka aktivnosta ima mnogu va`na uloga vo psihi~kiot razvi-tok na ~ovekot ima mnogu primeri:

Helena Keler, slepa i gluva devojka, blagodarenie na svojatagolema aktivnost i stimulacija od sredinata, nau~ila nekolku jazika,napi{ala pove}e knigi, doktorirala.

Vilma Rudolf, paralizirana kako dete i osudena na invalidskakoli~ka, so silna i uporna volja i postojano ve`bawe postignala svet-ska slava i olimpiski medali vo atletikata.

Pra{awa i zada~i:1. Misleweto e: proces, sostojba, osobina (potcrtaj);2. Temperamentot e: proces, sostojba, osobina (potcrtaj);3. Opi{i go svojot karakter. Razmisli dali moè{ da gi

otstrani{ negativnite osobini.

Psihologija122


4. [to s# od tvoeto opkruùvawe spa|a vo socijalno nasledstvo?5. Proanaliziraj gi tvoite fizi~ki karakteristiki i nabroj gi

tie {to e vidlivo deka si gi nasledil od roditelite.6. Koj e najvaèn ontogenetski faktor za razvitok na

psihi~kiot ìvot?

KARAKTERISTIKI NA ODDELNI@IVOTNI PERIODI

DETSTVO

Detstvoto e prviot period posebno vaèn za formiraweto nali~nosta. Trae od ra|aweto do 12 godini. Vo ovoj period se zabeleùvamnogu dinami~en razvitok kako vo fizi~ka taka i vo psihi~ka smisla.Vo najranoto detstvo (prvite 2 godini od ìvotot) deteto gi usvojuvaosnovnite ve{tini na fa}awe, potoa stoewe i odewe. Vo ovoj periodse razvivaat setilnite organi i setilnata osetlivost, a po~nuva irazvitokot na soznajnite funkcii. Na krajot na prvata godina decatapo~nuvaat da zboruvaat i vo prosek znaat po 3 zbora koi imaat zna~ewe(gi povrzuvaat so konkretni ne{ta). Vo periodot na ranoto detstvozapo~nuva da se formira slikata za sebe - identitetot. Me|u 2 i 3godina normalnite - zdravi deca gi usvojuvaat higienskite naviki. Voovoj period se razviva igrata so drugi deca. Po pat na identifikaci-ja i imitacija se razviva detskata li~nost i voop{to negovata soci-jalizacija.

Razvitokot na emociite kaj decata e mnogu intenziven i go zbo-gatuva psihi~kiot ìvot na deteto. So razvitokot na intelektual-nite funkcii, mislewe, pomnewe, govor, deteto stanuva posamostojnoi ja razviva svesnata voleva aktivnost. Taka stanuva zrelo za sistema-tsko steknuvawe na znaewa, za poa|awe vo u~ili{te. So poa|awe vou~ili{te bitno se menuva ìvotot na deteto zatoa {to pred nego sepostavuvaat barawa i zada~i na koi treba da odgovori. Razvitokot nadeteto se odviva pod kontrola na u~ili{teto kade {to deteto u~i dapi{uva, u~i novi poimi i ja razviva svojata inteligencija.Kolektivniot ìvot vo u~ili{teto pridonesuva da se razvivaatpravilata na odnesuvawe i socijalnite ~uvstva {to imaat zna~ewe zarazvivawe na karakterot na deteto.

Psihologija124

MLADOST

Mladost e period koj se nadovrzuva na detstvoto i zapo~nuvaokolu 12 godina. Se karakterizira so brz telesen razvitok i javuvawena sekundarnite polovi krakteristiki. Promenite na fizi~ki ifiziolo{ki plan go zbunuvaat mladiot ~ovek. Ovie se u{te pona-glaseni so polovoto sozrevawe i interesite i èlbite {to toa gipredizvikuva. Vo ovoj period e potrebno vozrasnite (roditeli iu~iteli) pootvoreno da razgovaraat so mladite za polovoto sozrevawei seksualnosta za da im pomognat da gi prifatat i razberat oviepromeni. Mnogu antropolo{ki podatoci pokaùvaat deka te{koti-ite koi se smetaat karakteristi~ni za ovoj period gi nema vo siteop{testveni zaednici. Dokolku mladite se dobro upateni preminotod detstvo vo zrelost e polesen i bez pogolemi potresi.

Vo mladosta ima golem intelektualen i socijalen razvitok.Spored Pijaè ({vajcarski psiholog) vo mladosta se razviva for-malno operativna inteligencija t.e. operirawe so apstraktni poimii sposobnost da se izveduvaat mo`ni posledici od zamisleni pret-postavki. Kaj mladiot ~ovek intenzivno se javuva interes za aktuel-

Sl. br. 21 Redosled na javuvawe na emocii kaj decata

nite op{testveni zbidnuvawa i za svoite idei emocionalno se vrzuva.Intenzivnata èlba da bidat nezavisni gi tera da se sprotivstavu-vaat na barawata na roditelite. Razmisluvaat za nedoslednosta voodnesuvaweto na vozrasnite zaradi {to imaat kriti~en stav i otporkon avtoriteti.

Onie mladi koi ne uspevaat da re{at nekoi svoi problemi ilida se istaknat i afirmiraat na eden pozitiven na~in, pojavuvaat agre-sivno odnesuvawe, ili se povlekuvaat vo sebe ili se oddavaat narazli~ni oblici na delikvencija.

Razbiraweto i tolerancijata na roditelite i u~itelite,naporedno so postavuvawe na obvrski i odgovornosti koi mladiot~ovek moè da gi ispolni }e pomogne ovoj period bogat so doìvuvawai soznanija da stane patokaz za formirawe zrela li~nost.

ZRELO DOBA

Zrelosta e period koj se ozna~uva kako najdolg i najkreativen voìvotot na ~ovekot. Zapo~nuva po 20 godini (po nekoi avtori po 24godini) i trae do 60 godini.

Ova e period na potpoln fizi~ki i psihi~ki razvitok. Vo peri-od od 20-30 godini pove}eto poedinci gi re{avaat najva`nite ìvot-ni problemi (zavr{eno obrazovanie, vrabotuvawe, izbor na bra~endrugar i formirawe semejstvo).

Pri re{avaweto na site ovie va`ni ìvotni problemi seslu~uvaat brojni promeni vo li~nosta i nejzinoto odnesuvawe: stanu-va poodgovorna, seriozno gi sfa}a ne{tata, pogolema kontrola nasopstvenoto odnesuvawe i dr. Vo periodot na zrelosta ~ovekot enajproduktiven, stvara i za sebe i svoeto semejstvo, kako i zaop{testvoto. Na krajot na ovoj period po~nuvaat da opa|aat intere-sirawata, se namaluva krugot na lu|eto so koi ~ovekot se druì.

STAROST

Starosta e period koj zapo~nuva po 60 godini i zna~i opa|awe namnogu ìvotni funkcii. Poznato e deka kaj onie lica koiprodolùvaat da bidat aktivni po 60 godini starosta e mnogu pomalkumanifestna (povtori za intelegencija!).

Ima dve nauki koi se zanimavaat so problemite na starite lu|e:Gerontologija - nauka za zdravi stari lica i Gerijatrija - nauka zabolni stari lica.


So ogled deka fizi~kite promeni kaj starite lica se poznati io~igledni ovde }e se zadrìme samo na psiholo{kite promeni koisekoj zdravstven rabotnik treba da gi poznava:

- namaluvawe na osetlivosta na setilnite organi (naro~no zavid, sluh i miris);

- promeni vo pomneweto - starite lu|e imaat hipermnezija(zgolemeno pomnewe) za dale~ni nastani, a bliski nastani zaboravaat;

- promeni vo misleweto, toa ja gubi fluidnosta t.e. stanuvakruto i rigidno;

- inteligencijata opa|a kaj onie {to ne se ve}e aktivni;- promeni vo emocionalniot ìvot, emociite se labilni ili se

javuva emocionalna inkontinencija (nemo`nost da se kontroliraatemociite). Potoa gi obzemaat ~uvstva na osamenost i deka ve}e niko-mu ne mu se potrebni;

- po odnos na motivacijata isto ima promeni. Najva`ni stanu-vaat motivite za odrùvawe na ìvotot (hrana, voda, odmor);

- starite lica imaat pogolema potreba za vnimanie od lu|eto odsvojata sredina;

- sferata na interesirawata se namaluva povrzano so namalu-vawe na inteligencijata (zaradi neaktivnost).

Pokraj ovie promeni na psihi~ki plan, starite lica se ~estobolni zaradi opa|aweto na organizmot so {to i psihi~kite promenistanuvaat ponaglaseni.

So napredokot na medicinskite nauki i podobruvaweto naìvotnite uslovi, brojot na starite lica e golem (pred pove}e od 100godini lu|eto ìveele vo prosek 40 godini, deneska kaj nas toa se 70godini) i sekoja dràva treba da vodi smetka za zgriùvawe na staritelica. Poznato e deka na starite lu|e im e najdobro da bidat vo krugotna svoeto semejstvo, tamu kade {to go pominale ìvotot. Dokolku toane e mo`no, potrebno e da ima pove}e institucii za nivno pristojnosmestuvawe.

Nekoi stari lu|e, vdovici ili vdovci, se odlu~uvaat da sklopatpovtorno brak zaradi osamenost, {to ~esto naiduva na otpor kaj semej-stvoto. Ispituvawata pokaùvaat deka onie stari lica koi si na{leìvoten drugar doìvuvaat pokvalitetna i podolga starost.

So ogled deka starite lu|e se ~esto pacienti vo zdravstveniteustanovi, potrebno e kaj decata i mladite, osobeno kaj u~enicite vomedicinskite u~ili{ta, da se razvivaat pozitivni ~uvstva konstarite lu|e.

Psihologija126


ZDRAVA (ZRELA) LI^NOST

Vo psihologijata pod poimot zdrava i zrela li~nost sepodrazbira edno isto. Poimot zrelost kako zbor moè da se upotrebu-va vo razli~ni periodi na ~ovekovoto ìveewe: na pr. velime zrelonovorodeno (ona koe se rodilo so teìna nad 2.500 gr., koe ima dobrirefleksi pri ra|aweto i sl.), ili deteto go sporeduvame so negovitevrsnici. Zborot zrelost go ozna~uvame i kako - period pome|u mla-dosta i starosta (20-60 godini), iako nekoi lu|e ne pokaùvaatzrelost i na taa vozrast.

Zna~i zrelosta e proces, dinamika. Samiot razvitok nali~nosta e priroden streme` kon „podobro zreewe“. Zrelosta opfa}aintelektualna, psihosocijalna i emocionalna podgotvenost na indi-viduata da gi prifati, da se adaptira i po potreba da gi menuvauslovite vo koi ìvee. Kriteriiumite za toa {to e zrela li~nostmnogu zavisat od op{testvenata sredina, no psiholozite se soglasu-vaat deka postojat i univerzalni koi vaàt za site op{testva: dobrarabotna prisposobenost, realisti~en odnos kon ne{tata, si postavu-va dolgoro~ni celi koi moè da gi ostvari, nezavisna e, moèsamostojno da donesuva odluki i re{enija, ima postojanost vo intere-sirawata, spremna e da se bori so ìvotni pote{kotii, ima seksualnaprisposobenost, konfliktite i frustraciite gi re{ava realisti~no,gi kontrolira svoite emocii, podnesuva neuspesi, tolerantna e ilu|eto gi prifa}a onakvi kakvi {to se, pokaùva interes za aktuelnizbidnuvawa, ograni~eno i umereno koristi odbranbeni mehanizmi,ima eti~ki principi, nema predrasudi, ima smisla za humor (bez isme-juvawe na drugite) i dr. Nezrelite li~nosti pove}eto od ovie karak-teristiki gi nemaat i pretstavuvat problem i za sebe i za sredinata.

Pra{awa i zada~i:1. Koj e najvaèn faktor za razvitok na li~nosta?2. Kako vlijaat biolo{kite faktori i dali se tie najva`ni za

razvitokot na li~nosta?3. Koi se socijalnite faktori i kako vlijaat vrz razvitokot na

li~nosta?

Psihologija128

4. Dali si dovolno aktiven i kako tvojata aktivnost deluva vrzrazvitokot na tvojata li~nost?

5. Opi{i go vlijanieto na tvoeto semejstvo vrz tvojot razvitok.6. Opi{i ja tvojata mladost so nekolku zbora.7. Koi se psiholo{kite promeni kaj starite lica? Opi{i nekoe

staro lice od tvoeto opkruùvawe.8. [to podrazbira{ pod pimot zrelost na li~nosta?

� POIMI ZA NORMALNOST

� IZMENETI I NARU[ENI SOSTOJBI NA SVESTA

� NEVROZI, PSIHOZI, PSIHOPATSKA LI^NOST

� BOLESTI NA ZAVISNOST

� DEVIJANTNO ODNESUVAWE

NARU[UVAWA NAPSIHI^KIOT @IVOT

Psihologija130

Najgolemite bogatstva na ìvotot: zdravjeto, mladosta i slobodata ne umeeme da gicenime dodeka gi imame, tuku toga{ koga }e gizagubime.[openhauer

Razlikata me|u budaliot i umniot ~ovek e~esto nevidliva.

Ubaid Zakani

@alosta {to ja nosi deteto e ednakva natovar {to go nosat vozrasnite, no deteto janosi na svoite slabi ramena.

Silvi Kekonen

Budaliot ima ogromna prednost pred umniot~ovek, sekoga{ e zadovolen so sebesi.

Napoleon II

Na dnoto od sekoja du{a postoi skrieno bogat-stvo, koe samo qubovta moè da go iznese navidelina.

Eduard Rod

POIM ZA NORMALNOST

Odreduvaweto na granicata kade zavr{uva normalnoto, a kadepo~nuva nenormalnoto odnesuvawe, s# pove}e se pokaùva kako potre-ba, naro~no vo psihijatriskata praktika pri sudsko-medicinskiteekspertizi t.e. pri procenka na presmetlivosta na edno lice. Mnogupsihijatri i psiholozi se obiduvale da go objasnat normalnoto odne-suvawe i pove}eto od niv se soglasuvaat deka postavuvawe na ednaostra granica pome|u normalnoto i nenormalnoto odnesuvawe, prak-ti~no ne e mo`na.

Naj~esto vo medicinata, poimite normalnost i zdravje se ized-na~uvaat. Svetskata zdravstvena organizacija ja dava slednatadefinicija za zdravje: Zdravjeto e sostojba na potpolna fizi~ka,psihi~ka i socijalna blagosostojba, a ne samo otsustvo na bolest iiznemo{tenost. Spored toa, normalna ili zdrava li~nost bi bilaonaa koja nema bolki i pote{kotii, ne & se namaleni rabotnitesposobnosti, subjektivno dobro se ~uvstvuva i ne pokaùva mentalnoosiroma{uvawe, nitu upadlivo odnesuvawe. No, ovaa definicija nemoè celosno da se primeni vo psihijatrijata, od prosta pri~ina {to~ovekot moè subjektivno da se ~uvstvuva sosema dobro, a vo nego da sekrie te{ka du{evna bolest.

Normalnosta na li~nosta spored Melanija Klajn, zna~i opti-malna integracija na kapacitetite na li~nosta. Taa pridava va`nostna: emocionalnata zrelost, silinata na karakterot, sposobnost zare{avawe konfliktni situacii, stepen na ostvarena ramnoteàpome|u li~nosta i sredinata i nejzinoto dejstvuvawe kako integri-rana celina.

Neoanaliti~arot Saliven smeta deka, biten element vo pro-cenkata dali i vo koj stepen edna li~nost e normalna, e nejzinatasposobnost da se prilagoduva na drugite lu|e, na sredinata vo kojaìvee i da gi prifati i ceni kulturnite vrednosti na taa sredina.

Interesni se istraùvawata na Ofer, koj rabotel na problemotna mentalnoto zdravje na mladite lu|e vo vrska so poimot na normal-nost. Toj gi dava slednite kriteriumi:

- otsustvo na kakva bilo patologija, t.e. psihi~ki i telesni ras-trojstva;

- liceto sovladuva i re{ava zada~i vo razvojot bez regresija;- emociite gi doìvuva na soodveten na~in, fleksibilno,

istite gi kontrolira;


- konfliktite gi re{ava uspe{no i so razum;- ima relativno dobri odnosi so vozrasnite, naro~no so

roditelite. Pri toa, tatkoto mu vleva sigurnost, a majkata pove}erazbira i so nea mladata li~nost e emotivno pobliska.

- mladata li~nost ima ~uvstvo na pripadnost na semejstvoto i napo{irokata op{testvena zaednica i e svesna za normite i vrednos-tite na taa zaednica.

Treba da se ima predvid deka poimite za normalnost variraat voodnos na vozrasta, nivoto na intelektualniot razvitok, obrazovnotonivo, pa i socijalnoto milje na koe poedinecot pripa|a.Kriteriumite za normalnosta na li~nosta zavisat i od op{testven-ite uslovi, kulturata, obi~aite i tradicijata. Na primer, voafrikanskoto pleme Zulu, normalno e ènite da imaat halucinacii.

Spored antipsihijatrijata, normalnosta na li~nosta pred s#zavisi od toa kolku e odnesuvaweto na ~ovekot razbirlivo i pri-fatlivo za drugite lu|e vo sredinata vo koja toj ìvee. Vo pra{awe e,ne samo zaboleniot, tuku i onie {to go opkruùvaat. Zna~i ~ovekot }ebide ozna~en kako psihi~ki bolen, toga{ koga sredinata toa }e mu gonametne, zatoa {to negovoto odnesuvawe e razli~no od op{to pri-fatenite normi. Ili, bi se reklo i sprotivno deka, psihi~ki zabolene onoj ~ovek koj ne moè da gi zadovoli svoite potrebi za op{testvenìvot.

Fakt e, deka re~isi ne postoi ~ovek koj barem ponekoga{ ne seodnesuval ~udno, nevoobi~aeno, nepredvidlivo, no toa ne zna~i dekatreba da bide grupiran vo „nenormalni lica“. Na kraj da napomenemedeka, poimot za normalnosta e sporen vo naukata i predizvikuvapolemiki pome|u psihijatrite i psiholozite. Treba da se ima predviddeka, razvojot na li~nosta e dinami~en proces, pa i samata normal-nost na li~nosta e proces i stremewe.

AGRAVACIJA I SIMULACIJA

Agravacija (od latinskiot zbor agravo - ote`nuvam, vlo{uvam)e svesno vlo{uvawe na postoe~kite simptomi na bolesta. Taa se raz-likuva od histeri~nata simptomatika, pri koja bez ogled na nejzinatauslovna prijatnost i posakuvanost, ne sekoga{ se pojavuva namerno isvesno vlo{uvawe na simptomite, so pojava na vegetativni i sezomo-torni poremetuvawa i ima svoi karakteristi~ni mehanizmi.Ponekoga{ se zabeleùva i ednata i drugata sostojba, {to nesomneno

Psihologija132

predizvikuva dijagnosti~ki pote{kotii. Pri re{avaweto naspornite pra{awa pomaga dobronameren, poln so razbirawe, odnoskon pacientot, sposobnost da se razbere negovata sostojba i situaci-ja, da mu se objasnat celite i zada~ite na ekspertizata.

Simulacija (od latinskiot zbor simulatio - prepravawe) vomedicinata podrazbira izmislena, nepostoe~ka bolest (glumewe nabolest). Reprodukcija na kompletna klini~ka slika ne e mo`na, tukunaj~esto se simuliraat odredeni simptomi na zaboluvaweto.Vistinska simulacija kaj psihi~ki zdravi lu|e se sre}ava relativnoretko, a po~esta e delumna simulacija koja se javuva na psihi~ka baza.Pritoa pacientot ili gi vlo{uva postoe~kite poremetuvawa(agravacija) ili se stremi kon svesno prolongirawe na prethodno pos-toe~kite simptomi (metasimulacija). Vo spravuvawe so ovie sostojbitreba da se zeme predvid i psihologijata na semejstvoto na bolniot,posebno afektivniot odnos (raspoloènieto) kon sozdadenatasituacija. êsto preku semejstvoto i rodninite moè da se vlijae nastavovite na pacientot i so toa da se pridonese kon nadminuvawe naovie sostojbi.

POSEBNI SOSTOJBI NA SVESTA

Da bide{ svesen zna~i da moè{ da gi soznava{ nadvore{nitenastani, no i svoite vnatre{ni sostojbi, osobeno mislite, percepci-ite,pretstavite i ~uvstavata. Vo nesvesna sostojba pri udar,povredaili anestezija se gubi kontakt so nadvore{nite nastani, no i so sop-stvenite sostojbi.

Postojat pove}e situacii vo koi kaj ~ovekot moàt da se javatrazni izmeneti sostojbi na svesta: otsustvo ili pregolemo prisustvona stimulacii, sugestija, meditacija, hipnoza, upotreba na drogi ilialkohol i dr.,a pred se spiewe i son. Izmenetite sostojbi na svestamoàt da se javat i pri izvesni naru{uvawa na normalnoto zdravje na~ovekot: pri mnogu visoka temperatura, dehidracija na organizmot,nespiewe, epilepti~ni napadi, truewe i pri upotreba na nekoilekovi. Pri vakvi izmeneti sostojbi na svesta moàt da se javatiluzii, halucinacii, ~uvstvo na bestelesnost, ~uvstvo na odvoenost odsopstvenoto telo, na nevoobi~aen oblik i golemina na teloto,naru{uvawe na percepcijata za vreme i prostor, naru{uvawe na smis-lata za realnost. Onie {to gi doìveale vakvite sostojbi naj~esto


velat deka tie ne moàt da se opi{at. Vakvite sostojbi glavno moàtda se zapoznaat po pat na introspekcija. Ne postojat objektivni meto-di za nivnoto konstatirawe i proveruvawe (osven EEG i nekoi drugifiziolo{ki testovi).

SON I SPIEWE

Porano se misle{e deka koga spie ~ovek e celosno neaktiven ibez svest. Denes se znae deka toa ne e to~no. Spieweto pretstavuva sos-tojba na mnogu sloèna aktivnost i izmeneta svesnost: vnimavawe,~uvstvuvawe, pomnewe, u~ewe itn.

Najnovite otkritija za promenite na svesta {to se odvivaat zavreme na spieweto mnogu }e pomognat za razbirawe na sostojbite nasvesta i za vreme koga ~ovekot e buden.

Sekoj ~ovek ima potreba za son. Kaj decata taa potreba e mnogupogolema otkolku kaj vozrasnite: decata do 3 godi{na vozrast spijatdo 16 ~asa, do 5 godi{na vozrast okolu 11 ~asa dodeka vozrasnite spi-jat okolu 8 ~asa. Starite lu|e spijat prose~no 6 ~asa, no nivniot son ikvalitativno se razlikuva - tie naj~esto spijat bez faza na najdlabokson.

Koga podolgo vreme spie, kaj ~ovekot doa|a do promeni vo negov-oto odnesuvawe: ~uvstvo na zamor, glavobolka, promeni vo percipi-raweto, te{kotii vo koncentracijata i dezorientacija, gubewe namemorijata, a vo izvesni slu~ai se javuvaat i paranoidni idei i halu-cinacii. Zabeleàno e deka vo takvi situacii doa|a do abnormalnos-ti vo elektri~nata aktivnost na mozokot.

ELEKTRI^NA AKTIVNOST NA MOZOKOT PRIRAZLI^NI SOSTOJBI NA SVESTA

Ako elektrodite od elektroencefalografot se doprat do ~ere-pot na ~ovekot, aparatot }e zabeleì deka mozokot e postojano elek-tri~no aktiven. Se zabeleùvaat pove}e vidovi branovi koi me|u sebese razlikuvaat i odrazuvaat razli~ni sostojbi na mentalna aktivnostna ~ovekot (sl. br. 22).

So pomo{ na EEG (elektroncefalograf) tehnikata zabeleànise dve napolno razli~ni sostojbi vo tekot na spieweto: REM sostojba

Psihologija134

i NEREM sostojba (faza). REM-fazata pretstavuva sostojba na mnoguintenzivna aktivnost na mozokot i organizmot vo celina. Vo mozokotse javuvaat elektri~ni branovi {to se voobi~aeni za budna sostojba isostojba na mentalna aktivnost (beta branovi); se zabeleùva inten-zivna elektri~na aktivnost na muskulite, me|utoa taa aktivnost espre~ena i manifestno ~ovekot miruva; i intenzivni brzi dvièwa nao~ite (spored {to ovaa faza i go dobi imeto - rapid eye mowement); sejavuvaat kolebawa vo pulsot, vo krvniot pritisok, vo dlabo~inata iintenzitetotna di{eweto itn. Tokmu poradi vakvata aktivna sostoj-ba na organizmot, REM-fazata na spieweto e nare~ena u{te i faza naparadoksalen son, za{to ~ovekot naizgled e neaktiven, a vsu{nost emnogu aktiven. Vo NEREM fazata site ovie promeni otsustvuvaat itaa pretstavuva sostojba na golema neaktivnost.


Voznemirenost

Relaksacija

Pospanost

Spiewe

Dlabok son

Sl. br. 22 Elektri~na aktivnost na mozokot dobiena po pat na EEG

SONUVAWE

Mnogu ~esto vo spieweto lu|eto sonuvaat. Vo soni{tata nemarealnost i logika, se gubi ~uvstvoto za vreme i prostor i se ru{atmoralnite normi. Sekoga{ sonot e mo{ne ~uden, ponekoga{prekrasen, ponekoga{ stra{en, no ~estopati teòk i nevozmoèn zaobjasnuvawe. Zo{to se sonuva i {to ozna~uva sonot?

Ispituvawata pokaàa deka se sonuva naj~esto vo REM-fazatana spieweto deka sonuvaweto e odraz tokmu na mnogu intenzivniaktivnosti {to vo taa faza se odvivaat vo mozokot. Sodrìnata nasonot ne e slu~ajna. Toa osobeno go tvrde{e psihoanaliti~arot Frojd,(Fraud, S.1856-1939, avstriski psihijatar) koj napi{al cela analiza nasoni{tata vo koja veli deka sekoj son pokraj toa {to ima svoeotkrieno, ima i prikrieno zna~ewe.

Prikrienoto zna~ewe e ona {to na prv pogled ne e vidlivo, a{to od psiholo{ki aspekt e osobeno va`no. Spored Frojd, toa giotkriva ~ovekovite nesvesni idei i èlbi {to toj gi potisnal i {tone smee da gi zadovoli poradi op{testvenite zabrani („vo golem brojseksualni simboli vo soni{tata ja izrazuvaat ~ovekovata potisnataseksualnost“). Dodeka Frojd tvrde{e deka simbolite vo soni{tata giodrazuvaat konfliktite vo minatoto, Jung (Jung,G.1875-1961, {vaj-carski psihijatar) smeta{e deka tie go odrazuvaat sega{niot ìvot,kako i ìvotot vo idninata i deka poteknuvaat od „kolektivnotonesvesno“. Spored Jung, simbolite vo soni{tata go ozna~uvaat ona{to ~ovekot bi moèl da bide, a spord Frojd - ona {to ~ovekot e.

OTSUSTVO ILI PREGOLEMO PRISUSTVO NA STIMULACII

Poznato e deka mozokot, za da moè normalno da funkcionira,mora postojano da bide „bombardiran“ so informacii {to vo najgolembroj slu~ai doa|aat od setilata. Dokolku takvite informaciivoop{to gi nema, gi ima vo nedovolen broj, ili pak gi ima premnogu,mozokot zapa|a vo edna od svoite izmeneti sostojbi na aktivnost. Naprimer, ako informaciite voop{to gi nema (setilno li{uvawe), vomozokot se javuvaat alfabranovi {to ozna~uvaat neaktivnost, sezgolemuva ~uvstvitelnosta, prodolùva vremeto na reagirawe,namesto trodimenzionalno vizuelno pole se javuva dvodimezionalno iiskriveno, se javuvaat ìvi pretstavi i halucinacii, disocirano mis-

Psihologija136


lewe, zbunetost, strav sugestibilnost, i tn.Za àl nau~nite soznanija od ovaa problematika posluìja i za

nehumani celi. Ekspertite za psiholo{ka vojna dobija idei za naj-monstruozni tehniki na psiholo{ka tortura vrz `rtvite - da sepodloàt na kompletno setilno li{uvawe. Toa se postignuva na tojna~in {to im se dava dovolno za jadewe, fizi~ki ne se maltretirani,dozvoleno im e da spijat i naizgled se e vred-samo {to okolu niv s# evo edna boja (na primer bela). S# e belo: yidovite, krevetite, jadewe-to e vo bela boja, pa duri i vodata za piewe. Po nekolku dena prestojvo „belata komora“, li~nosta na `rtvata doìvuva celosen koncept nadezintegracija. Kolku vakvite tehniki na „izmivawe na mozokot“ semorbidni i nehumani potvrduva i misleweto na stru~ni lica koivelat deka „atomskata bomba vo odnos na ovie sredstva e obi~naigra~ka“.

SUGESTIJA

Koga e pod sugestija, ~ovekot e vo takva izmeneta sostojba nasvesta {to glavno go pravi ona {to od nego baraat drugite.

Sugestibilen e onoj ~ovek {to lesno podlegnuva pod tu|o vli-janie, a sugestiven e onoj {to moè da ima golemo vlijanie vrzdrugite. Psihoterapijata ja koristi sugestijata kako osnoven metodza le~ewe. Ako sami si sugerirame se vika - avtosugestija; koga drug nisugerira - heterosugestija; ako se sugerira po pat na hipnoza - hip-noti~ka sugestija; ako se sugerira so pomo{ na narkoti~ni sredstvanarkosugestija.

Primer br. 13

Vo eden moment lusterot se otka~i, padna i se skr{i nakajdeteto koe pi{uva{e. Negovata raka be{e mnogu prese~ena. Majkatastapisana zjae vo prizorot. Potoa kako da ja zabole ne{to vo isto-to mestoto na koe be{e povredena rakata na deteto, no sega- nanejzinata raka: vide golema luzna.

Ovoj slu~aj istovremeno pretstavuva avtosugestija iempatija. Majkata saka da go za{titi svoeto dete so toa {tonesre}niot nastan si go pripi{uva sebesi. So silata na svojatavolja i avtosugestija, taa duri i uspeva na opredeleniot del odrakata da predizvika takvi fiziolo{ki promeni {to }e proizve-dat luzna.

Psihologija138

EMPATIJA

Empatija ozna~uva takva sostojba na svesta pri koja se gubi delod sopstveniot identitet, zaradi razbirawe na nekogo po pat nasoìvuvawe so nego. Nastanite doìveani od nekoj drug si gipripi{uvame sebe si, vr{ime intelektualna identifikacija idoìvuvame isti ~uvstva. Empatijata e mo{ne zna~ajna tehnika vorabotata na sekoj zdravstven rabotnik, za{to toj pove}e }e gi razberedrugite ako se soìvee so niv. Zdravstveniot rabotnik {to raboti solica so o{teten vid, na primer, nosi temni o~ila niz koi ni{to ne segleda i taka donekade se doveduva vo sostojba sli~na na onaa vo koja senao|aat licata so o{teten vid.

AVTOGEN TRENING

Avtogeniot trening pretstavuva psiholo{ki i psihoterapevt-ski metod so pomo{ na koj ~ovekot po pat na ve`ba postignuva kon-trola vrz sopstvenata psihi~ka sostojba (i vrz rabotata na vegeta-tivniot nerven sistem). Celta e naj~esto kaj ~ovekot da se otstranatnevroti~nite simptomi. Posebni vidovi avtogen trening pretstavu-vaat meditacija i biofidbek.

Meditacija e takva sostojba na ve`ba pri koja se javuva visokstepen na koncentracija. Obi~no o~ite se zatvoreni, a teloto e voudobna pozicija. Psiholo{kite ispituvawa pokaàa deka pri medi-tacijata doa|a do slednive promeni: aktivacija na protokot na krvta,namaluvawe potro{uva~ka na kislorod i proizvodstvo na jaglenoro-den dioksid, zgolemena aktivnost na mozokot, smiruvawe na sim-pati~kiot nerven sistem i {to e osobeno interesno, namaluvawe naosetlivosta na bolka. Psiholo{ki e osobeno zna~ajna meditacijatakombinirana so fizi~ki ve`bi i ve`bi na di{eweto {to se pri-menuvaat za namaluvawe na voznemirenosta i agresivnosta.

Poznato e deka na nekoi kliniki te{ko bolnite od rak, {toimaat osobeno silni bolki, ve`baat meditacija za da ja izbegnatupotrebata na narkoti~ni analgetici. Lu|e {to se zanimavaat so jogai drugi specijalni ve`bi, moàt da go proboduvaat svoeto telo bez daprokrvarat, ili da odat po àr bez kakvi i da e te{kotii i promenina koàta na stapalata; da leàt na skr{eni par~iwa staklo itn.

Biofidbek ozna~uva tehnika pri koja so pomo{ na u~ewe po patna uslovuvawe i obidi i gre{ki ~ovek moè da postigne kontrola nadgolem broj vnatre{ni telesni procesi: di{ewe, rabota na srceto,


krven pritisok, puls, temperatura na koàta pa duri i nad elek-tri~nite branovi vo mozokot. Tehnikata se sostoi od slednovo: rabo-tata ili procesot na organot {to se stava pod kontrola prvo se be-leì so pomo{ na instrumenti, taka {to i samiot pacient moè da javidi ili ~ue ovaa informacija (na ekran ili preku zvu~nik gleda ilislu{a kako raboti negovoto srce). Po pat na uslovuvawe i postojanoobiduvawe pacientot potoa u~i kako da vlijae vrz toj proces.Postojano dobiva informacija za toa dali uspeal ili ne. Ako ne ezadovolen, ve`ba ponatamu s# dodeka ne go nau~i najefikasniot inajbrz na~in. Koristej}i ja ovaa tehnika pacientite moàt temperat-urata na koàta da ja variraat za okolu 5oS, da go namalat krvniotpritisok za 15%, da go zabrzuvaat i zabavuvaat pulsot, da ja opu{taattenzijata na muskulite itn.

Se pretpostavuva deka tehnikata na biofidbek vo idnina }enaide na {iroka primena vo medicinata i deka pacientite sami }emoàt da ja kontroliraat svojata hipertenzija, migrena, aritmija nasrceto, kako i golem broj drugi vnatre{ni procesi.

RASTROJSTVA NA SVESTA

Rastrojstvata na svesta vo potesna smisla moàt de se podelatna kvantitativni i kvalitativni.

1. Kvantitativni rastrojstva:a) somnolencija - ~ovekot e pospan i bavno reagira na site nad-

vore{ni drazbi;b) sopor - podlaboko zasegawe na svesta koga bolniot moè da se

razbudi samo so mnogu silni drazbi;v) koma - sostojba na dlabok patolo{ki son (celosno gubewe na

svesta) od koj bolniot ne moè da se razbudi ni so najjaki drazbi.g) kratkotrajni prekini na svesta - naj~esto se javuvaat kako

epilepti~ni ekvivalenti ili kako posledica na mozo~ni vaskularnispazmi.

Kvantitativnite rastrojstva na svesta sekoga{ se rezultat odorganski rastrojstva na centralniot nerven sistem.

2. Kvalitativni rastrojstvaA. Sostojbi na pomatena svest:a) mentalna konfuznost - rastroenost vo sposobnosta za sinteza.

Bolniot e avtopsihi~ki i alopsihi~ki dezorientiran, psihomotornozabaven i so perceptivni rastrojstva vo vid na iluzii i halucinacii.

Se sretnuva kaj toksi~ni i infektivni o{tetuvawa na centralniotnerven sistem (organski psihosindrom).

b) Delirantna sostojba - koja se karakterizira so tri osnovnisimptomi:

- pomatena svest so dezorientacija,- psihomotoren nemir prosleden so strav,- bogatstvo od iluzii i halucinacii (naj~esto opti~ki i tak-

tilni). Delirantnata sostojba se javuva kaj organskiot psihodrom,

osobeno kaj toksi~nite simptomatski psihozi, kranio - cerebralnitraumi i drugi psihoorganski rastrojstva.

v) oniroiden sindrom - specifi~no rastrojstvo na svesta, koe sejavuva so celosno ili delumno prekinuvawe na kontaktot so realniotsvet i koe potsetuva na sonuvawe ili, pak, na sostojba {to e na pre-minot me|u sonot i javeto (lesna konfuznost, bradipsihi~nost, delum-na dezorientiranost). Se sretnuva kaj nekoi oblici na epilepsija ipri simptomatskite psihozi.

g) amencija - sostojba kade {to e naru{ena sposobnosta za sin-teza na primenite drazbi. Bolniot izgleda zbuneto, bavno i upla{enoi ne e sposoben da gi povrzuva ne{tata, pa zatoa i negovite odgovorise zbuneti i nelogi~ni.

d) avtomatizam - simptom {to se javuva kako rezultat od disoci-jacija me|u odnesuvaweto i svesta, pri {to odredeni dvièwa ilidejanija se odvivaat avtomatski, odnosno bez svesna i voleva kontro-la. Se sretnuva kako hipnoti~ki fenomen, pred i po epilepti~ennapad, pri povredi na glavata i dr.

B.Sostojba na izmeneta (stesneta svest)a) samra~na sostojba - e tranzitorna patolo{ka sostojba, koja se

odlikuva so pomatuvawe na svesta i ne retko so nekoi za~uvani koor-dinirani aktivnosti. Taa e vo tesna vrska so mentalnata konfuzija imnogu pati e samo nejzina evolutivna modifikacija so kratko vreme-traewe (od nekolku minuti do nekolku dena). Bolniot e so izrazitpsihomotoren nemir, strav i dezorientiranost. Toj moè da vr{imotorni dvièwa, da patuva ili da vr{i nekoi aktivnosti, me|utoa nee svesen (ili napolno ne e svesen) za sopstvenata aktivnost i ne moèda gi sintetizira primenite setilni drazbi. Za vreme napolumra~nata sostojba, toj doìvuva mnogu iluzii i halucinacii, koinaj~esto mu gi zgolemuvaat stravot i nemirot.

Spored psihopatolo{kite sodrìni, samra~nata sostojba sekarakterizira so:

Psihologija140


- iskriveno doìvuvawe na seto ona {to se slu~uva okolu nego;- delumna ili celosna avtopsihi~ka ili alopsihi~ka dezori-

entacija;- psihomotorna vozbuda i agitacija;- aktuelnite zbidnuvawa se ~uvstvuvaat kako son.Samra~nata sostojba doa|a nenadejno, trae kratko, i nenadejno

prestanuva, ~esto zavr{uvaj}i so terminalen son, po koj nastapuvalakunarna amnezija za periodot koga bolniot bil vo taa sostojba. Vosostojba na stesneta svest, ~esti se razni kriminalni dejstva, koi sekarakteriziraat so bescelnost, nekoordiniranost i izrazenasurovost.

Spored dlabo~inata na pomatenosta na svesta, samra~nite sos-tojbi moàt da bidat dlaboki ili plitki. Vo niv naj~esto se nao|aatepilepti~ari ili histeroidni psihopati (psihogeni samra~ni sosto-jbi). Me|utoa moàt da se sretnat i pri nekoi egzogeni intoksikaciina centralniot nerven sistem.

Kriminalisti~koto i forenzi~koto zna~ewe na samra~nitesostojbi e od osobena va`nost, bidej}i bolniot se nao|a vo tranzi-torno duhovno rastrojstvo i spored Krivi~niot zakon, toj e sosemanepresmetliv za deloto {to go storil vo taa sostojba. Posebnate{kotija za dijagnoza i ekspertiza pretstavuvaat poplitikite sos-tojbi, kade {to svesta e lesno izmeneta i kade {to bolnite navidummoàt da vr{at i nekoi celishodni aktivnosti.

b) Hipnoza e postapka so koja hipnotiziraniot ~ovek ve{ta~kise doveduva do sostojba sli~na na son, pri {to e so~uvana negovatakomunkacija so hipnotizerot. Hipnotiziraniot ~ovek ne moè damisli i da se odnesuva po svoja volja za{to negovata svest eograni~ena, poradi {to e osobeno podloèn na sugestija.

Vo minatiot vek vo nekoi slu~ai hipnozata se upotrebuvalakako edinstveno anesteti~ko sredstvo pri operaciite, a na hipno-tizerite im se prepi{uvala ma|epsni~ka mo}. Nov odnos kon hipnoza-ta se razvi od vremeto na Frojd, koj ja koriste{e hipnozata zaprou~uvawe na nesvesnite procesi {to se javuvaat pri histeri~notoodnesuvawe.

Primer br. 14Osobeno poznat Frojdov slu~aj na le~ewe so hipnoza be{e

pacientkata Ana O. Taa prestanala da pie voda i sekoga{ koga }e &prinele ~a{a voda so gadewe ja odbivala. Po pat na hipnoza, Frojd,otkril deka kriti~niot moment se nao|a nekade vo detstvoto,

koga nejzinata guvernanta mu dala na ku~eto da pie od istata ~a{aod koja piela i Ana. Vo hipnoti~kata seansa Frojd & dal ~a{a sovoda i & sugeriral da se napie. Koga vo toj moment ja osvestil,gledaj}i se sebesi kako pie, Ana se zgrozila i ja frlila ~a{ata.

So povtoruvawe na hipnoti~kite seansi i sugestii nejzinataotpornost kon piewe se pov}e se namaluva.

Pri hipnoti~kata seansa, i samo nekolku zbora od strana na hip-notizerot moàt da dovedat do celosna zavisnost na hipnotiziraniot:toj gi ispolnuva negovite èlbi i naredbi da postigne visok stepen naregresija. Na primer, vo edna takva seansa, na hipnotiziraniot mubilo sugerirano deka e bebe. Toj navistina po~nal taka i da se odne-suva. Velel deka {i{eto e golemo, a toj sosema mal. Pla~el i gugalkako bebe.

Zna~aen moment za hipnozata e {to potoa nastapuva posthip-noti~ka amnezija - hipnotiziraniot ne znae {to se slu~uvalo za vremena hipnozata. Taka na primer, ako vo tekot na seansata mu se sugeri-raat nekoi aktivnosti po nekolku dena, toj naj~esto }e gi izvr{inapolno nesvesen zo{to go pravi toa.

Vo medicinata s# u{te se ispituvaat mo`nosti za po{irokaprimena na hipnozata. Na edna klinika za kardiovaskularni bolestibolnite od srce bile podeleni vo dve grupi. Ednite odele vo svoitezadolìtelni ve`bi vo priroda, a drugite ostanuvale vo sobite kade{to po pat na hipnoza bile „vodeni“ vo priroda, pri {to im bilo suge-rirano deka gi ve`baat zadolìtelnite ve`bi. Potoa obete grupibile medicinski provereni. Se pokaàlo deka i kaj dvete grupi sejavilo podobruvawe od ist stepen!

v) Fuga- (fuga-begstvo) e sostojba na delumno stesneta svest,koja se karakterizira so naglo zaskituvawe (bekstvo) na subjektot vobescelen pravec.

Fugata ima nekolku osnovni odliki:- sekoga{ e neo~ekuvana,- sekoga{ e nerazumna,- sekoga{ e so ograni~eno traewe,- pridruèna e so delumna ili celosna amnezija.Fugite treba da se razlikuvaat od dromomaniite ( kade {to pos-

toi sklonost kon patuvawa i menuvawe na ìveali{ta) i vagabundiz-mot (koj pretstavuva neprekinato skitawe na nekoi lica {to nemoàt da se prisposobat na op{testveniot ìvot).

g) somnabulizam (noktambulizam) - ili mese~arstvo e oblik naavtomatsko odnesuvawe, koe e rezultat na ras~ekor me|u sonot i

Psihologija142

motornata aktivnost, a napati i me|u sonot i perceptivnata sfera,ras~ekor pome|u svesta i motorikata. ôvekot spie, a odi, na povik sevra}a vo postela, no naredniot den ima amnezija. Se javuva kako simp-tom na odoredeni emocinalni rastrojstva, po~esto kaj deca sonaru{eni odnosi vo semejstvoto, no i kako epilepti~en ekvivalent.

NEVROZI

POIM I PRIÎNI

Nevrozite pretstavuvaat grupa na mentalni naru{uvawa bezorganski supstrat. Nevrozata e sostojba kaj koja postojat psihi~kipromeni kaj li~nosta, kaj koi ne postoi patolo{ki organski supstrat,kaj koja se javuva {arenilo od psihi~ki stradawa od subjektivenkarakter, so reperkusija vrz funkcioniraweto i adaptacijata naintimen, profesionalen i socijalen plan. Nevroti~arot nikoga{ neja prekinuva vrskata so realnosta, ne go negira postoeweto na real-nosta, toj samo ja ignorira realnosta.

Nevroti~na li~nost se javuva poradi postoeweto na konflik-tot pome|u èlbite i potrebite na realnosta.Toj ne moè da go nad-mine ~uvstvoto na anksioznost i voznemirenost.

Za vo potpolnost da se razbere nevrozata i li~nosta, mora da sedopre do potsvesnite konflikti na li~nosta. Kaj nevroti~arot, cen-tralno mesto sekoga{ zazema emotivniot konflikt. Zna~i, deka voosnovata na nevrotskoto odnesuvawe leì konfliktot. Samiot kon-flikt pretstavuva bazi~en element vo nevrotskoto odnesuvawe. Netaka retko ~ovekot e psihi~ki raspnat pome|u dva motiva, dvesituacii. Koga frustacijata stanuva neizdr`liva, li~nosta bega vobolest. Tuka povtorno se sudruvame pome|u ras~ekorot na mo`nostitei èlbite za postignuvawe uspeh, li~nosta se bori, bara re{enie,re{enie nema. Rezultat na toa e begstvo vo bolest so namaluvawe napsiholo{koto funkcionirawe.

@iveeme vo vreme na brzo tempo na ìvot, golemi tehni~kidostignuvawa, potreba za postignuvawe na maksimum od ìvotot,èlba za materijalno obezbeduvawe. @elbi mnogu a mo`nosti malku.Noviot vek mu nosi na sovremeniot ~ovek novi problemi, novi streso-vi, novi formi na ~ove~kata patologija i povedenie. ôvekot denes sebori so te{kotii da gi harmonizira me|u~ove~kite odnosi. Prisutnae delumna sigurnost za utre{niot den, ne se znae {to toj }e donese.


Neizvesnosta go ma~i ~esto pati ~ove~kiot um. Prisutna e golemame|usebna borba za presti`, koja nosi samo dve mo`nosti; ednata epotpolno zadovolstvo i du{even mir od postignatiot uspeh, ili pot-polno nezadovolstvo, taga, ~uvstvo na neprijatnost i nesigurnost idu{evna voznemirenost.

Kaj labilni lica, sekoj ìvoten neuspeh, sekoja kavga, sekojaneostvarena èlba, pretstavuvaat faktori koi ja inhibiraat, jadeprimiraat i ja usporuvaat li~nosta vo nejzinite reakcii, vovedu-vaj}i ja vo bolest. Seto ona {to li~nosta ne bila sposobna da gopostigne po normalen pat vo svojot ìvot, se obiduva sega da gopostigne po pat na bolest, pobaruvaj}i soàluvawe od okolinata zasvoite nesposobnosti ne{to da postigne. Na toj na~in li~nosta begavo bolest, stanuva nevroti~ar, bez da postoi organska podloga zabolesta.

TEORII

Kako {to e te{ko da se objasnat site etiolo{ki momenti za nas-tanuvaweto na nevrozite, taka e i te{ko ponekoga{ da se objasni ipri~inata za pojavata na nevrolo{kite ili somatskite o{tetuvawakako nivna posledica.

Temelniot pristap kon simptomatologijata za sekoj pacientmoè da dade dopolnitelno objasnuvawe za pri~inite na nevroti~-noto povedenie na li~nosta. Od tuka proizleguva deka treba da sevr{i vo sekoj slu~aj analiza na konkretnata situacija, so site mo`niaktuelni konflikti i samiot odgovor na li~nosta kon taa situacija,vodej}i smetka za afektivnata sostojba na pacientot i koristewetona modelite na odbrana.

Za taa cel postojat mnogu teorii koi se obiduvaat da dadat objas-nuvawe za etiologijata na nastanakot na nevroti~nite zaboluvawa, atoa se:

- biolo{kata teorija, - psihoanaliti~nata teorija i - bihejvioralnata teorija.

1. Biolo{ka teorijaOvaa teorija ne e prifatliva poradi nevozmo`nost da se vgradi

biolo{ka sodrìna vo osnovata na nevrozite. Prisaten e nasledenfaktor pove}e kako predisponira~ki faktor vo pojavata nanevroti~noto povedenie, koj zaedno so faktorot na sredinata ere{ava~ki vo kreacijata na manifestnoto povedenie.

Psihologija144


Spored navedenoto dosega{nite soznanija za bilo{kiot priodkon nevroti~nite zaboluvawa ne se kompletni i s#u{te ostanuvaatneubedlivi.

2. Psihoanaliti~ka teorijaOvaa teorija se bazira na teorijata na li~nosta. Za taa cel

li~nosta treba da bide prosledena niz celokupniot nejzin razvoj, pri{to se pridava va`nost na psiholo{kite traumi od najranoto detst-vo, koi bi imale reperkusija vo podocne{niot ìvot na pacientot.

3. Bihejvioralna teorijaBihejviorizmot e termin koj ozna~uva psiholo{ki pravec koj gi

istraùva odnosite na individuata so nadvore{niot svet kako i vli-janieto na toj svet vrz povedenieto na individuata.

KLASIFIKACIJA NA NEVROZITEPodelbata na nevrozite e delikatna i prema razli~ni avtori

razli~na. Me|unarodnata klasifikacija na nevrozite ja opfa}a sled-nata podelba: nevrastenija; anksiozna; depresivna; konverzivna;opsesivno-kompulsivna; fobi~na; hipohondriska; profesionalninevrozi i rentni.

1. NevrastenijaPrvite nevrosteni~ni reakcii se zabeleàni kaj doselenicite

vo Amerika kako edna masovna reakcija na naselenieto na mnogubro-jnite nadvore{ni faktori vo nivnata sredina vo forma na mnogubroj-ni i razli~ni simptomi na psihi~ka i fizi~ka zamorlivost. Oviesimptomi kaj naselenieto prv gi opi{al vo tekot na 1879 godinaC.Beard i gi narekol nervna slabost, odnosno nevrastenija.

Psihi~kite promeni po~nuvaat obi~no so poremetuvawe nasonot, otsustvo za potrebata za spiewe, povr{no spiewe, te{ko zaspi-vawe. Sekoj nareden den poradi nedovolno otspivawe i odmarawe, bol-niot se ~uvstvuva s# pove}e malaksan, neraspoloèn, stanuva pospanvo tekot na denot, stanuva nervozen i zagrièn. Na ovie simptomi senadovrzuvaat i drugi subjektivni psihi~ki poremetuvawa kako {to sezaboravnost, nesposobnost da se skoncentrira, kako vnimanieto takai vo rabotata, slabost na zapametuvawe, se gubi samodoverbata,po~nuva da ja analizira sekoja svoja postapka i sekoj simptom. Sekojatelesna manifestacija ja analizira i pogre{no ja tolkuva. Site oviesubjektivni psihi~ki simptomi se redovno prateni so somatski znacikako parestezii po koàta, ~uvstvo na ~e{awe ili struewe pod

koàta, grebewe vo grloto, bolki po celoto telo, i glavobolka odnajrazli~en tip. Na bolniot mu smeta s#, kako {to e svetlo, silni{umovi, razgovor, glasna muzika i sl. Se javuvaat i vegetativni simp-tomi od prekumerno potewe, podriguvawe, gr~evi vo stomakot, pro-livi, psihogena impotencija, frigidnost i sl.

2. Anksiozna nevrozaTuka dominira ~uvstvoto na strav, odnosno subjektivno ~uvstvo

na is~ekuvawe deka ne{to neprijatno i stra{no }e se slu~i.Izrazenata ankzioznost, odnosno neprijatnoto ~uvstvo e rezul-

tat na popu{taweto na otporot i opasnosta od nesvesnite sodrìnida prodrat do svesniot del na li~nosta.

Anksioznosta go pravi pacientot napnat, so namalena koncen-tracija, reducirana kreativnost i somatizacija na anksioznosta. Sejavuva tahikardija, povremeni ekstrasistoli, vrtoglavica, ~uvstvo nagu{ewe i stegawe vo gradite, se gubi apetitot, jadeweto stanuvanevkusno, go gubi svojot vkus. Moè da se pojavi ~ir vo stomakot, senamaluva seksualnata funkcija. Se javuva i glavobolka poradipsihi~kata napnatost.

Kakvi simptomi }e dominiraat vo klini~kata slika na anksioz-nata nevroza e vo vrska so osnovnata struktura na li~nosta.

3. Depresivna nevrozaKaj depresivnata nevroza glavno poremetuvawe se sostoi vo

afektot, odnosno dominira depresiven afekt. Ovoj tip na nevrozanaj~esto nastanuva poradi gubitok na sakano lice, ili odvojuvawe iotfrlawe od nego. Vo drugi slu~ai ovoj tip na nevroza nastanuva kakorezultat na razo~aruvawe, promena na stavot prema samiot sebe, kon-flikt so agresivni impulsi, i sl. doìvuvawa vo sredinata vo kojaedna vakva predisponirana li~nost ìvee.

Vo klini~kata slika dominira depresivnost pratena so gubewena interesot za sredinata i op{testvoto. Pri toa apetitot e reduci-ran, se naru{uva sonot, te{ko se zaspiva. Mislovniot tek e depresi-ven, se ~uvstvuvaat sami i ~uvstvuvaat netolerantnost kon lu|etookolu sebe.

Reakcijata na taga vo mnogu neprijatni slu~ki od ìvotot (smrtna drago lice) e normalna pridru`na pojava, koja trae izvesen periodi pominuva ili se namaluva. Sekoja prolongirana sostojba na taga,koja ja namaluva aktivnosta na pacientot e znak za razvoj na depresiv-na nevroza.

Psihologija146

4. Konverzivna (histeri~na) nevrozaKonverzivnata nevroza nastanuva kako rezultat na mnogubrojni

konfliktni sostojbi kaj predisponirana li~nost. Silnite emocii,golemite vozbuduvawa, navreda na li~nosta, ~uvstvo na inferiornost,i sl. promeni doveduvaat do pojava na razli~ni formi na edno his-teri~no reagirawe na li~nosta. Od toa proizleguva deka konverziv-nata nevroza, odnosno histerijata pretstavuva poseben tip na reakci-ja na mnogute subjektivni i objektivni pote{kotii kaj lica koi za toaimaa odredena predispozicija, bilo da se istite usloveni od nasled-nost, bilo da se steknati pod uslovite na razvojot vo odredena nepo-volna sredina.

Tie se vo zavisnost od strukturata na li~nosta. Vo osnova kajtie lica postojat znaci na infantilizam, emocionalna nezrelost,afektivnite izjasnuvawa se labilni, a povedenieto e polno soteatralnost. Bolniot so konverzija e mnogu emotiven vo reakciite,skloni se kon egocentrizam i èlba za dominacija. Na toa senadovrzuva sklonosta kon sugestibilnost, neodlu~nost i zagrevawe vorazre{uvawe na nekoj problem, vo {to se nesposobni da odat do kraj ida bidat istrajni.

Telesnite simptomi se manifestiraat so pojava na tremor,tikovi, nekoordinirani dvièwa, paralizi, mutizam, afonija irazli~na forma na histeri~ni napadi, pa i gubitok na svesta. Siteovie telesni ispadni simptomi nemaat organska podloga i kaj iskusenlekar lesno se razotkrivaat. Histeri~niot ili konverzivniot napade sekoga{ klasi~en. Sekoga{ se slu~uva vo prisustvo na drugi licaili koga nekoj se o~ekuva da dojde. Na mnogu teatralen na~in bolniotse spu{ta na podot, pri toa vnimava da ne se povredi, bez krikovi ipo~nuva da imitira epilepti~en napad so gr~evi na ekstremitetite.Posle ovoj napad toj nenadejno se budi, zazemaj}i teatralna poza ilivko~anetost.

Pokraj ovie simptomi moè da ima ~esti glavobolki od najra-zli~en tip, koi bolki se zgolemuvaat so psihi~ki napor.

Psihi~kite poremetuvawa ponekoga{ se povrzani i so razli~noporemetuvawe na funkcijata na svesta i pameteweto.

5. Opsesivno-kompulsivna nevrozaOpsesivnata nevroza pretstavuva specifi~na forma na psi-

honevrozite, kaj koi postoi nevrotsko poremetuvawe vo vid na prisil-no izvr{uvawe na nekoja rabota ili stimulacija. Prisilnite misli,prisilno izvr{enata rabota se nametnuvaat na bolniot koj na sekoj


Psihologija148

na~in se obiduva da ne gi izvr{i, a sekoe nivno odloùvawe voizvr{uvaweto doveduva do pojava na novi vozbuduvawa, nov vnatre{ennemir, zgolemuvawe na ~uvstvoto na strav i u{te pogolemo nametnu-vawe na prisilnata misla. Seto toa silno ja neurotizira li~nosta, goporemetuva psihi~kiot mir. Vo po~etokot bolniot se bori protivovie misli.

Primer br. 15Jas gledam deka ova so mene ne e vo red, no toa e posilno od mene.

S# po~na neprimetno, s# malku po malku... Prvo zabeleàv deka s#po~esto gi mijam racete, pa potoa deka s# po~esto gi peram moiteali{ta... potoa ja mijam ~e{mata... podocna s# pove}e... i pove}e...Cel den i cela no} jas ne gi vadam racete od voda... Koga se mijam, prvogi mijam racete, pa potoa go mijam liceto, pa povtorno gi mijamracete, za toa {to mislam deka od liceto se izvalkale. ê{mata jamijam nekolku pati, pa duri toga{ ja otvaram za da zemam voda zaperewe... Gi peram ali{tata s# dodeka racete ne mi se vko~anat, apotoa }e padne na niv nekoja tro{ka, i jas povtorno peram... No}e nemoàm da spijam, samo mislam {to e valkano pa koga ve}e ne moàm daizdràm, stanuvam skri{no, da ne me vidi nikoj i povtorno peram...Ako paltoto mi go dopre dete so ~isti race, jas se voznemiruvam iedvaj izdrùvam da stignam do doma i go peram... Ma~e }e me dopre soopa{kata, vedna{ gi soblekuvam ~arapite i peram... Ako ne gi isper-am po~nuvaat da mi lazat `marci po rbetot, se nerviram, setapocrvenuvam, ne moàm da jadam, s# prepotuvam, srceto silno mi~uka, ispla{ena sum i vedna{ po~nuvam da peram, toga{ mi stanuvapolesno... toa ve}e ne moàm da go izdràm, pla~am, kukam zo{to toamoram da go pravam, mi doa|a da se ubijam, vaka ve}e, ne moàm.

Ve molam pomagajte!

êsto pati ovie nevrozi ne moème da gi razlikuvame odopsesivnite fobii. Opsesivnata fobija e sli~na na opsesivno-kom-pulsivnite nevrozi, poradi pojavata na ~uvstvoto na strav.

6. Fobi~na nevrozaStravot e prisuten kako emocija vo ~ove~kiot ìvot. Toa e emo-

cija koja predizvikuva ne{to neprijatno i nezdravo. Koga postoirealna osnova na pojavata na stravot, ~ovekot pravi s# da go premostii izbegne. Takva emocija na strav moè da predizvika reakcija naborba ili reakcija na begstvo.

No, vo drugi sostojbi reakcijata na strav nema podloga za nejzi-nata pojava. Iako li~nosta e svesna za nelogi~nosta na prisustvoto navakvata emocija, tie ne moàt da ja izbegnat i ne moàt da ja namalat.

Fobi~nata nevroza se karakterizira so intenzivno ~uvstvo nastrav koe gi nadminuva granicite na potrebite na dadena situacija ipredizvikuva povedenie na izbegnuvawe na anksiozno provokativnitesituacii.

Razlikuvame pove}e tipovi na fobija:a. AgorafobijaAgorafobijata pretstavuva intenzivno ~uvstvo na strav pri

odvojuvawe od poznato mesto ili situacija. Toa e naj~esta forma nafobi~na nevroza koja se javuva prete`no kaj ènskiot pol. Pacientotse pla{i da ostane sam, se ~uvstvuva nelagodno i misli deka ne{to }emu se slu~i i }e nema koj da mu pomogne. Isto taka na ulica doìvuvaintenzivno ~uvstvo na strav koga treba da pomine pogolem prostorili ulica ili da vleze vo prodavnica. Pri sekoj obid da go pobedistravot se javuva potewe, su{ewe na ustata, slabost na nozete,vrtoglavica, zabrzano ~ukawe na srceto i potreba da se bara pomo{ odnajbliskoto lice.

b. Socijalna fobijaSe javuva ~uvstvo na strav vo sostojbi na socijalni kontakti,

koe se potencira vo sredbata so nepoznati lu|e. Vo takva ednasituacija pacientot se pla{i da ne bide sme{en i da so svoeto pove-denie ne dojde do naru{uvawe na negoviot socijalen ugled. Fobi~niotstrav e povrzan vo osnova so strukturata na li~nosta. Toa se li~nostikoi otsekoga{ nosat ~uvstvo na nesigurnost, kako rezultat na neadek-vatniot proces na socijalizacija vo sredinata vo koja ìveat.

v. Fobija od ìvotniFobijata od ìvotni e specifi~en strav povrzan so ìvotnite.

Toa e izoliran vid na fobi~na nevroza. Voobi~aeno stravot nastanu-va od pojavata na insektite, ma~ka, ku~e, pajak, zmija, glu{ec ili sl.Ponekoga{ fobijata e rezultat na akutno doìvean strav od odrede-no ìvotno pri neprijaten kontakt (ukasnuvawe od ku~e).

g. Specifi~ni fobiiPokraj nabrojanite formi na fobii, vo praktikata moè da se

sretnat i slednite formi na fobii od: viso~ina, lift, grmotevica,patuvawe so avion, ne~istotija, insekti i dr.

d. Fobija od bolestiOvie fobii pretstavuvaat strav za sopstvenoto zdravje i

voobi~aeno se fiksirani za normalni fiziolo{ki senzacii koi


Psihologija150

pogre{no se interpretiraat. Moè da bide tranzitorna zagriènostza zdravjeto, koga se javuva nekoj simptom na bolesta ili pogre{nointerpretrirawe na simptomite, koga se pomisluva deka boleduva odlo{a i neizle~iva bolest.

Pri~inite za pojavata na fobijata se multifaktorijalni iporadi senzibilnosta na li~nosta.

7. Hipohondriska nevrozaSekoja li~nost vr{i introspekcija na svoeto telo,

zabeleùvaj}i gi mnogubrojnite senzacii na teloto, koi se sepakrezultat na normalno funkcionirawe na organite. Ovie normalnisenzacii se sekoga{ prisutni, no ne sekoga{ gi zabeleùvame, zatoa{to se smesteni mnogu malku pod pragot na svesta.

Hipohondriskata nevroza e celosno preokupirawe so vakvitesenzacii i pri toa istite predizvikuvaat ~uvstvo na nelagodnost. Toae pred s# i pri~ina za ~esti poseti na lekar i barawe pomo{ za svoitepote{kotii.

Ponekoga{ preokupacijata so sopstvenoto telo moè da sesmeta i kako narcisti~ka preokupacija. Hipohondriskite simpotmimoàt da se javat vo koe bilo vreme. Najpove}e se sre}avaat pome|u 4o-50 godi{na vozrast.

Klini~kata slika se manifestira so pojava na mno{tvo nafizi~ki pote{kotii koi se menuvaat vo zavisnost od psiholo{katasostojba na pacientot. êsto pacientot se àli na pojava na neprijat-no ~uvstvo vo stomakot, stegawe vo gradite i pove}e drugi senzacii, zakoi edna normalna i pomalku ~uvstvitelna li~nost bi gi manifesti-rala. Istovremeno pokraj zagriènosta za svoeto zdravje, pacientot~uvstvuva silna anksioznost, propratena so blago depresivno raspo-loènie.

Ovoj tip na nevroza dosta te{ko se lekuva, pacientot postojanose àli na spomenatite pote{kotii, lekarot ne moè da najde ni{toorganski za da gi opravda pote{kotiite kaj pacientot. Pacientot odiod lekar do lekar baraj}i ja svojata bolest i baraj}i lek za istata.Poradi ova moè vo daden moment da bide i agresiven baraj}i pomo{.

8. Profesionalni nevroziProfesionalnite nevrozi pripa|aat vo grupata na konverzivni

naru{uvawa, so {to se onevozmoùva li~nosta da ja izveduva svojatasekojdnevna profesionalna rabota. Naj~esti poremetuvawa sepovrzani so nesposobnosta da se napravi izvesno dvièwe, koe e vo


neposredna vrska so profesionalnata rabota. Koga treba da senapravi nekoe drugo dvièwe, pacientot nema problem istoto da goizvede. Violinist ne moè da izvede dvièwe na violinata so maliotprst koga treba da nastapi pred publika, daktilografka ne moè da~uka na ma{ina bidej}i prstite & se ko~at i mnogu drugi primeri koivleguvaat vo profesionalnite nevrozi, na koi se nadovrzuvaat imno{tvo na drugi konverzivni simptomi.

Bolnite od nevroza se lekuvaat naj~esto vo doma{ni uslovi sostru~na pomo{ (medikametozno, psihoterapija, grupna terapija i dr.).Nivnata rabotna sposobnost naj~esto ne e izgubena, moè samo da bidenamalena. Te{kite nevroti~ni bolni se lekuvaat i hospitalno.

NEVROTI^NI I PSIHOTI^NI ZBOLUVAWA VO DETSKATA VOZRAST

Nevrozi kaj decataSovremenata psihijatrija pridava golemo zna~enie na periodot

na detstvoto, kako period vo koj se odigruvaat zna~ajni slu~ki koidoveduvaat do nastanuvawe na nevrozata kaj decata. Konstatirano edeka kaj mnogu vozrasni nevroti~ari, ~esto pati pri zemawe na anam-nezata se otkriva povrzanost na sli~ni ili isti nevrotski mani-festacii koi bile prisutni u{te vo detstvoto. Kaj druga grupa nalu|e, nevrotskite manifestacii koi se manifestirale vo detstvotoprestanuvaat da se javuvaat vo pubertetot, a so ponatamo{niotdu{even razvitok povtorno se javuvaat i se manifestiraat.

Detskata psiha e mnogu priem~iva, gotova da gi vpie site emo-cionalni doìvuvawa i na istite da reagira so svoite mehanizmi naodbranata na svojata li~nost. Ne se samo socijalnite, ekonomskite ikulturnite pri~initeli presudni za adekvatnoto ili neadekvatnotoformirawe na psihata na detskata li~nost, kako i za site drugi nas-trani osobini vo strukturata i povedenieto na detskata li~nost, nose naveduva deka od pogolema va`nost se emocionalnite zbiduvawa vosredinata vo koja deteto raste i ja izgraduva svojata li~nost.

Pove}eto psihijatriski nau~nici smetaat deka formiraweto nadetskata li~nost zavr{uva do periodot na nejzinata socijalizacija,odnosno do poa|aweto vo u~ili{te. Ako vo navedeniot period detetobide po{tedeno od te{ki, seriozni emocionalni traumi, ako ja

Psihologija152

po~uvstvuva celata toplina na roditelskata qubov, toga{ ima sosemamali {ansi vo podocne`nite fazi od negoviot ìvot da nastanatkakvi bilo poremetuvawa. Vo ovoj period do {kolo, roditelite trebada znaat da gi prilagodat svoite stavovi kon razvojot na deteto, da nebidat odbojni i ladni, nitu bolno opsesivni. Psiholo{kata klima vofamilijata treba da bide takva za da ne se sozdavaat prete`no nega-tivni uslovi za formirawe na li~nosta na deteto. Psiho-edukativniot faktor ima golema uloga vo razvojot na detskata psiha,bidej}i po pravilo e poznato deka majka nevroti~ar sekoga{ vospitu-va i tvori nevrotski crti vo li~nosta na svoeto dete.

Pokraj ovie psihosocijalni faktori za nastanuvawe nanevroti~ni i psihoti~ni zaboluvawa vo detskata vozrast, pri~ini zaovie zaboluvawa moàt da bidat i endogeni faktori (nasledstvo).

Nevrotskite poremetuvawa na deteto moàt da bidat najra-zli~ni. Tie moàt da se podelat na poremetuvawe na navikite, jadrovinevrozi i poremetuvawe na povedenieto.

1. Poremetuvawe na navikiteTie se manifestiraat kako poremetuvawe na ishranata (mental-

na anoreksija i lakomost - anorexia mentalis i bulimia), no}no mokrewe(enuresis nokturna) i no}en strav (pavor nokturnus).

1a. Poremetuvawe na ishranata moè da se manifestira u{tekaj malo dete, odnosno doen~e, koga istoto odbiva da cica ili ako japrifati dojkata zaspiva posle dva do tri povlekuvawa. No kajpovozrasni deca poremetuvaweto na ishranata se sostoi vo:

- mentalna anoreksija kako del od poremetenite nagoni.Naj~esta pri~ina za nastanuvawe na anorksijata se smeta nepravil-niot stav na depresivno strukturiranata majka, koja isto taka ima isamata problemi so ishranata. Taa mu nametnuva na deteto obvrska soodreden ritam na hranewe, koe na deteto ne mu odgovara, poradi {todeteto stanuva nervozno i se brani so pla~ewe. Postepeno se sozdavausloven refleks na neprijatno doìvuvawe koga mu se nudi hrana, so{to vo tekot na vremeto se sozdava odvratnost prema jadeweto i gube-we na apetit. Samiot mehanizam na anoreksijata pretstavuva strav odvnesuvawe na hranata, bidej}i deteto na toa se prisiluva, se tepa ilibiva kazneto;

- lakomosta (bulimija) e poretka nevrotska reakcija kaj decata,koja se manifestira so vnesuvawe na pogolema koli~ina na hranaotkolku {to e potrebno, samo so cel da se dodvori na svoite roditeli,deka e dobro i poslu{no dete, i deka s# {to }e mu se dade moè daizede, za da bide sakano od svoite roditeli;

- no}noto mokrewe (enuresis nokturna) mokreweto vo sebe dotretata ili pettata godina od ìvot, se smeta za normalno. No akoposle ovaa vozrast se manifestira, toa e ve}e nevrotsko poremetu-vawe. Mokreweto vo krevet se javuva vo tekot na dlabokiot son, taka{to tie deca te{ko se budat. No}noto mokrewe se javuva prete`no kajdeca smesteni vo internati, kako protest na uslovite na ìvotot iliod stavot na vospituva~ot, odnosno pred s# poradi odvojuvawe odroditelite. Dlabokiot son i amnezija za slu~kata se tolkuvaat kakoèlba i osnova za namaluvawe na vinata; Deneska se znae deka e izoli-ran genot koj doveduva do enurezis. No za da se manifestira enurezatava`na e i interakcijata na genetskite so psiholo{kite faktori.

- no}niot strav (pavor nokturnus) se manifestira kako nevrot-ska pojava so nenadeen strav, vrisok, voznemirenost, skokawe odkrevetot, pla~ewe i tresewe na celoto telo, sostojba koja trae mnogukratko i sledi povtorno zaspivawe i sledniot den deteto ne se se}avaza ni{to {to se slu~ilo vo tekot na no}ta. Mnogu pati tie deca gonapu{taat svojot krevet i vleguvaat vo postelata kaj roditelite itamu prodolùvaat da spijat. Ponekoga{ decata gi kaùvaatpri~inite za no}niot strav, deka se upla{ile od nekoi ìvotni i sl.,no osnova na toa e nedostatok na roditelskata toplina i qubov, paporadi toa odat vo krevetot na roditelite.

1b. Jadrovata nevroza kaj decata pretstavuva edna reakcija nastrukturnite poremetuvawa na deteto i se manifestira kako prisil-na nevroza i konverzija.

- prisilna nevroza kaj decata se javuva okolu sedmata godina naìvotot, a vo potpolna manifestiranost na simptomatologijata vopubertetot. Prisilnata nevroza se manifestira kako prisilna mislaili ideja, prisilno izveduvawe na nekoe dvièwe, od koe ne moè dase oslobodi, nitu da se sprotistavi. Vo kolku ne saka od toa da se oslo-bodi, se zgolemuva vnatre{nata tenzija, deteto stanuva napnato, ner-vozno, ~uvstvuva strav i vozbuda. Vo kolku dvièweto ili mislata jaizvede prema dobieniot „nalog“ nastanuva olesnuvawe, rasteretenosti spokojstvo kaj deteto. Prisilnite dvièwa ponekoga{ imaat gole-ma potreba da se povtoruvaat pove}e pati. Se smeta deka vo osnovatana prisilnata nevroza e mehanizmot na odbranata od nekoj strav, kojve}e bil doìvean. Odbranata od doìveaniot strav e pojavata na mis-lata ili dvièweto so koe deteto }e se odbrani od stravot;

- konverzijata e dosta ~esta forma na nevrotskoto reagirawekaj decata, koja pretstavuva nevrotski na~in na abreagovawe na


Psihologija154

intrapsihi~kiot konflikt kon sebe, kako na somatski taka i napsihi~ki plan. Konverziite moàt da se manifestiraat kako tikovi(nenadejni, nesakani dvièwa na grupa na muskuli, so tendencija napovtoruvawe). Tie se naj~esto izrazeni vo vid na: trepkawe;`mirkawe; namignuvawe; grimasirawe; naka{luvawe; poremetuvawena zboruvaweto ili pelte~ewe vo iznenadni i neprijatni situacii;potoa kornewe na kosa; ~kripewe so zabite; grizewe nokti; cicawe napalecot i sl.

Na seto ova moè da se manifestira konverzijata i so pojava nahisteri~ni napadi na gubitok na svesta ili histeri~no slepilo, glu-vost, paraliza.

1v. Poremetuvawa na povedenieto opfa}a edno nevrotsko reagi-rawe na celokupnata detska li~nost na vnatre{ni konflikti i nad-vore{ni faktori, koji ja traumatiziraat li~nosta. Naj~esto se toaemocionalni odgovori koi se manifestiraat kako: qubomora, lutina,bes, razgnevenost, neposlu{nost agresija, s# do pojava na delikventnipovedenija i konflikt so sredinata.

Kaj deteto ima vi{ok na energija koja pogre{no e naso~ena iistata so konflikti se ispraznuva, bidej}i deteto ima potreba odavtoafirmacija, ~uvstvo da stane avtoritetno, kako vo familijata,taka i vo sredinata vo koja se dviì, odnosno toa pretstavuva protestkon s# {to ja so~inuva psiholo{kata stega na li~nosta.

PSIHOZI

Pod psihozi se podrazbira grupa na najte{ki psihi~ki poreme-tuvawa. Kaj bolniot postoi raspad na egoto i te{ki naru{uvawa nali~nosta. Tie go ograni~uvaat kontaktot so realniot svet ili sosemago prekinuvaat. Bolnite ne se vo sostojba da gi izvr{uvaat svoiteprofesionalni aktivnosti, bidej}i im se o{teteni sposobnosta zamislewe, pomnewe, ~uvstvata i voop{to aktivnosta. Golem broj odovie bolni se agresivni, pa spored toa opasni i za sebe i za sredinata,ne se svesni za svojata sostojba i ne go prifa}aat svojot problem,poradi {to mora da se hospitaliziraat.

Pri~nite za psihozite moàt da se podelat na: organski i psi-hogeni.

Organski usloveni psihozi - organski psihosindrom, naj~esto sejavuvaat zaradi o{tetuvawe na centralniot nerven sistem so traumiili drugi zaboluvawa (skleroza, intoksikacii so opijati, sedativi,hipnotici, kokain, hemiski materii, alkohol, infekcii „HIV-demen-

cija“ koja se javuva kaj 2/3 na bolni od SIDA, neoplazmi i dr.). Kajsite organski psihozi se javuvaat izrazeni promeni vo psihi~kitefunkcii ili odnesuvaweto kako rezultat na o{tetuvaweto.

Vo klini~kata slika no ovie bolni se sre}avaat psihoti~ni inepsihoti~ni karakteristiki. Naj~esti psihoti~ni karakteristikise: rastrojstva na svesta, rastrojstva na kognitivnite funkcii (pom-newe, percepcii, mislewe) psihomotoren nemir (zasilen nave~er). Odnepsihoti~ni karakteristiki naj~esto kaj ovie bolni se sre}avaanksioznost, fobi~nost, hipohondrija. Vo odnesuvaweto na bolnite sezabeleùva agresivnost, impulsivnost i nekriti~nost.

Primer br. 16

Slu~aj B.S. star 47 godini berber. Podatocite gi dava negova-ta sopruga: „Pred 3 dena vra}aj}i se doma padnal na skalite i japovredil glavata. Pie intenzivno pove}e od 20 godini. Prethod-nata ve~er kako da poludel; postojano bara ne{to po sobata, ubivanekakvi buba~ki... voznemiren... bara da pie rakija... me moli da giisteram gulabite od sobata... ja krie glavata pod pernica... ~as leg-nuva, ~as stanuva... gazi ne{to po podot... cela no} oko ne zatvori...“

Pri priem na klinikata voznemiren ispoten so naglasentremor na racete. Izjavuva deka postojano gleda gulabi, pokaùva iveli „eve go pak vleze“. Gi trese buba-{vabite od sebe i se pra{uvakako „tolku mnogu se namnoìja“ kako da e vo furna, a ne vo berber-nica. Bara samo malku rakija. Ponudenata ~a{a so voda lakomo ja piei veli: „dobra e rakijava, ama moè{e da bide i malku pojaka“... pritoa iako e silno ispla{en se smee! Prvata no} posle primaweto vobolnica ne spiel voop{to zatoa {to „nekoi sakati i izobli~enideca ne go ostavile na mir...“, „stalno me pipkaa, me turkaa, me buck-aa, od tavanot mi pa|aa ostri noèvi, koga sakav da stanam od kreve-tot tie deca - nakazi me fa}aa vo mreà. Potoa zaminuvaa i pak sevra}aa... Vo krevetot mi frlaa nekakvi ribi {to me bockaa, a tieigraa oro ka~eni na mene.. Edno takvo |avol~e go zgaznav za noga, atoa po~na da vriska i me bocna za prstot taka {to gi vidov siteyvezdi pred o~ite. Duri pred zori me ostavija i pobegnaa od soba-ta...“

Pacientot e so Dg. Delirium tremens alkoholikum

Kaj psihogeni (funkcionalni) psihozi organski pri~initel nese otkriva. Poremetenoto odnesuvawe se javuva zaradi razli~ni


psihi~ki traumi, te{ki i dolgotrajni nere{eni konflikti i ìvot-ni problemi. Kaj funkcionalnata psihoza poedinecot ne e vo sostojbada se snajde vo sekojdnevnite situacii koi za nego se te{ki i nera-zre{livi. Dodeka kaj nevrozite sudirot e pome|u id i super ego, kajpsihozite sudirot e pome|u ego i nadvore{niot svet. Psihoti~notore{enie na ovoj sudir e prekinuvawe na realnite vrski so nad-vore{niot svet koj bolniot go doìvuvaa kako nepodnosliv. Osnovniformi na funkcionalni psihozi se {izofrenija i mani~no-depresiv-na psihoza.

Osnovna karakteristika na {izofrenijata (gi ima pove}evidovi), e „rascep na li~nosta“ ({iz-rascep, fren-lice). [izofreni-jata se razviva po pat na sloèni interakcii pome|u naslednata pre-dispozicija i niza nepovolni biolo{ki, psiholo{ki i socijalni~initeli. Simtomatologijata e bogata i razli~na: poremeten kontaktso realnosta, reakcii, postapki koi ne se vo sklad so situacijata vokoja se nao|a, o{tetenost na intelektualnite sposobnosti, kaj nekoipojava na halucinacii, prisilni misli, idei na progonuvawe,apati~nost, agitiranost i dr.

Prvata epizoda na bolesta vo prosek se manifestira me|u 20-25god. kaj maìte i 25-30 god. kaj ènite. Po~etokot moè da bideakuten i pomolen, no po~esto e baven so postepena evolucija na{izofreniskite simtomi (socijalno povlekuvawe, gubitok nainteres za u~ili{te, za li~na higiena, nagon na lutina i dr.)

Primer br. 17

Slu~aj ^.S. zavr{en u~enik na gimnazija star 23 godini. Dvadena pred priem vo bolnica, do{ol na poseta kaj svojata tetka poslepoloèn maturski ispit. Tetkata zabeleàla deka e nekako vozne-miren, se odnesuva mnogu studeno kon nea iako ne se videle nekolkugodini. Zabeleàla deka ve}e ne spie i deka postojano ne{to neraz-bilivo zboruva.

Pri priem vo bolnica, nesreden, valkan, ramnodu{en, prifa}ada ostane na klinika za da si gi sredi mislite i da vidi dali esposoben da studira...

Pri toa upadlivo manirira i pravi mnogu bizarni dvièwa.Majkata na bolniot izjavila deka sinot do pred 5-6 godi bil

sosema poinakov, vo u~ili{te redovno i dobro u~el s# do II klas gim-nazija, a od toga{ sekoj klas go povtoruval. Roditelite mu zeleli~en u~itel koj posle sekoj ~as se àlea deka ne e koncentriran vo

Psihologija156

u~ili{teto, deka e otsuten, zamislen i mnogu neureden vore{avaweto na zada~ite. U~itelot vloìl mnogu trud. Site oviepote{kotii bile tolkuvani kako pubertetski. Majkata izjaviladeka poslednite dve godini e mnogu povle~en, deka ve}e ni drugaritene mu doa|aat, ~esto zamislen ili pak bez nekoja pri~ina stanuvarazdrazliv i kr{i i udira s# {to }e najde pred sebe.

Naredniot den po priemot se javuva psihomotorna vozne-mirenost: se soblekuva gol, tr~a po hodnicite, napa|a drugi bolni,stereotipno povtoruva isti zborovi. Pluka po podot, zboruva ner-azbirlivo i ne e vozmo`no da se vospostavi nikakov kontakt so nego.

Vo tek na pretstojot se javuva eholalija, ehopraksija, ~estopostavuva stereotipni pra{awa, imitira glasovi na ptici, mjauka,lae, odi na ~etiri noze, se krie pod krevetite, doìvuva haluci-nacii. Vo otvorite na u{ite stava hartija, otpu{oci od cigari.

Vo podocne`niot prestoj pokaùva silen nagon za ishrana,lakomo jade, so prsti vadi hrana od ~iniite na drugite bolni idobil pove}e kilogrami vo teìna.

Posle podolgotrajno lekuvawe sostojbata e malku promeneta.So psiholo{ki ispituvawa se otkirva mnogu opusto{ena li~nost,afektivna praznina, neadekvatno emocionalno reagirawe, bezinteres za svojata idnina, stereotipnost vo misleweto, infatal-ni èlbi.

Pacientot e so Dg. na Hebefrena {izofrenija

Tekot na {izofrenite rastrojstva erazli~en i individualen bidej}i nekoi bolnipominuvaat niz egzacerbacii i remisii, dodekadrugi preminuvaat vo hronicitet. Sporednekoi istraùvawa 10-15% od lekuvanitebolni imaat po nekolku recidivi vo edna godi-na, kaj dve tretini doa|a do hroni~no o{tetu-vawe na li~nosta, a ostanatata tretina edoìvotno onesposobna i povremena ili trajnosmestena vo psihijatriska institucija.


Sl. br. 23 Crte` napraven od [izofrenbolen

Mani~no depresivnata psihoza se odlikuva so promeni iporemetuvawa najmnogu vo emocinalnoto odnesuvawe. Kaj nea se raz-likuvaat dve sostojbi: mani~na sostojba so izrazeni ~uvstva na inten-zivna veselost, bogatstvo na idei, predlozi, sugestii, i voop{tozgolemena aktivnost; i depresivna sostojba vo koja se javuvaat inten-zivni ~uvstva na taga, bezvrednost, vina, samooubistveni idei, koineretko gi izvr{uvaat. Za nekoi formi na ova zaboluvawe e karak-teristi~no naizmeni~no menuvawe na mani~nata i depresivnata sos-tojba.

Primer br. 18

Slu~aj S.D. 46 god. penzioner. Na klinika primen devetti pat.Bolesta za prv pat se javila koga imal 19 godini. Od toga{ se javuvanaizmeni~no so fazi na manija ili depresija. Podatocite gi davasinot: „Pak istata rabota doktore, samo ovoj pat e mnogu pone-miren. Od pred nekolku dena zabeleàvme deka s# pomalku spie, pos-tojano se dviì, ve~no ne{to bara po doma, se presoblekuva, se kitii doteruva, oblekuva, doma doveduva lu|e {to ne gi poznava, im janudi da im ja prodade ku}ata vo koja ìveeme iako ne e na{a, im vetu-va da im donese s# {to sakaat od stranstvo, potpi{uva nekakvidogovori, gi podaruva svoite raboti, gi zadeva ènite, pee po celden, se rasfrla so negovata snaga i ubavina, se soblekuva gol do polov-ina, se mie so ladna voda, nikako da se skrasi na edno mesto, slabojade...“

Pri priem pacientot gi prepoznava lekarite, veselo imprio|a, intimno im se obra}a: „Kade si pobratime, ajde zapali jakolata pa da trkneme do Aleksandar Palas“. Jas }e najdam dve zgodnidevojki... Ne griì se, pari imam, a na èna ti javi & deka ima{ itenslu~aj...„Se svrtuva kon sinot i mu veli: „ ajde ti bri{i doma, kaìi na majka ti da ne se buni, a ti knigata vo race i u~i. Jas so dok-torot imam va`na rabota. Doktore, sum prona{ol N3 - edna inek-cija i se vra}a mladosta... Pogledni me (go soblekuva paltoto, gizavrtuva rakavite i gi pokaùva muskulite“... Vesel e, raspoloèn,vo postojano dvièwe, so zasipnat glas se obiduva da pee qubovnapesna se udira po gradite i veli: „ah qubov, qubov - ajde doktore,ostavi ja taa rabota pu{ti gi ovie fraeri (pokaùva nabolni~arite) neka rabotat. êkaj samo da vidam {to pravat moiteubavici“ - ja napu{ta lekarskata soba odi na oddelot gi gu{ka med-icinskite sestri i voedno gi pra{uva dali im se dopa|a.

Psihologija158

Priemot na oddelot i zadrùvaweto na lekuvawe gi prifa}aspokojno i vedna{ pristapuva kon „reorganizirawe“ na oddelot.Potskoknuva, pee, „pravi red“, gi premestuva bolnite od edenkrevet na drug, im drì govor za potencija i ma{ka snaga.

Utredenta e u{te poaktiven, maksimalno logoroi~en, odi bosso zavrateni nogavici nad kolena bez bluza. Se istetoviral so mas-tilo po gradniot ko{, se maskiral kako indijanec, crta po yidot nasvojata soba sliki na èni; organiziral „natprevari“ so bolnitekoi se sostojat od toa {to so top~iwa od leb }e gi pogoduvaat gra-dite na ènite. Se gu{ka so bolnite, pee im podaruva cigari, gihrani so sila onie {to odbivaat da jadat, a samiot ne jade re~isini{to. No}e slabo spie, stanuva, {eta po hodnicite, vleguva odedna vo druga soba, gi pokriva bolnite, nekoi gi budi zatoa {to„kr~aat“ i im smetaat na drugite bolni, drugi pak gi kreva da odatvo toalet za da ne se izmo~aat vo krevet...

Po deset dena prestoj na oddelenie „organizira“ grupa bolnida izvr{at „napad na vratarot“, da ja „probijat branata“ i daotpatuvaat na more“ pi{uva protestni pisma do {efot na odde-lot, preti deka ako ne bide pu{ten nadvor }e iskopa tunel pod zemjai site bolni }e gi iznese na sloboda“...

Po lekuvawe od nekolku nedeli, pacientot se smiruva i vomnogu podobrena sostojba se otpu{ta na doma{no lekuvawe.

Opi{an e bolen so Nd. Manija od grupata na Mani~no-depre-sivni psihozi. Istiot bolen po nekoe vreme moè da zapadne vodepresivna sostojba.

Postoi u{te edna podelba na psihozite spored etiolo{kiotfaktor na endogeni (nasledni) i egzogeni (steknati).

Sfa}awata za pri~inite na psihozite se razlikuvaat. Nekoiavtori davaat pogolemo zna~ewe na fiziolo{kite poremetuvawakako glavna pri~ina na ovie te{ki zaboluvawa, dodeka drugi davaatzna~ewe na psiholo{kite faktori t.e. nesposobnosta na poedinecotda gi re{i ìvotnite situacii i da se oslobodi od te{kite konflik-ti. Postojat i sfa}awa za ovie du{evni zaboluvawa, deka postoiorganska predispozicija, no javuvaweto na zaboluvawata zavisi preds# od psiholo{kite faktori, od toa dali poedinecot }e dojde ili nevo situacii vo koi ne e vo sostojba uspe{no da se snajde. Tretmanot napsihoti~nite rastrojstva opfa}a psihofarmakolo{ko lekuvawe, psi-hoterapiski priod i socioterapija.


PSIHOZI VO DETSKATA VOZRAST

Vistinski psihozi vo detskata vozrast se dosta retki, odpri~ina {to se usloveni od mnogubrojni faktori i nevozmo`nostpravovremeno da se otkrie psihozata vo detskata vozrast, kako iuveruvaweto deka decata ne moàt da boleduvaat od psihozi.

No, poslednite godini se zboruva deka i kaj decata se javuvaatdu{evni zaboluvawa i toa od tipot na {izofrenija. Simptomatskipsihozi se prisutni kaj decata i vo vreme na pojavata na febrilnostili toksikoinfektivni sostojbi. Istite imaat karakter na delirant-nost i ne se razlikuvaat od sli~nite sostojbi na vozrasnite.

Isto taka dokaàno e deka kaj decata moè da se pojavi imani~no-depresivnata psihoza, i toa pove}e se pojavuva depresivnatafaza na bolesta, koja te{ko se prepoznava.

1. Detska {izofrenijaVistinskata detska {izofrenija pretstavuva seriozno poreme-

tuvawe na li~nosta na deteto, na negovoto odnesuvawe so realnosta isredinata vo koja ìvee. Intenzitetot na simptomatologijata e vozavisnost od vozrasta, stepenot na dezorganizacija vo strukturata nali~nosta.

Vo literaturata se koristat i terminite ran infantilen auti-zam, koj go definira poimot na autisti~ko poremetuvawe na afektiv-en kontakt. Ova poremetuvawe se javuva mnogu porano otkolku {toroditelot uspeva da go otkrie. U{te pri kraj na prvata godina naìvotot kaj deteto moàt da se izdvojat znaci na apati~nost, nereagi-rawe na mnogute slu~ki okolu nego, ne se raduva na dobliùvaweto naroditelite, ne zazema soodvetna polo`ba koga nekoj saka da gopodigne. Posre}no e ako e samo. Poradi vakvoto povedenie na deteto,roditelite mislat deka deteto e gluvo. Podocna se razviva vistin-skiot sindrom na detskiot autizam: deteto se povlekuva od dopirot sorealniot svet, postoi nezainteresiranost za okolinata, se odvojuva odroditelite, se javuva negativizam, se zadovoluva so delovi na svoetotelo, se igra so svoite prsti, apati~no, indiferentno, pravi raznigrimasi i ne odgovara na pra{awa.

So rasteweto simptomite stanuvaat s# poizrazeni.

2. Mani~no-depresivna psihoza kaj decataVo literaturata se sretnuva mislewe deka mani~no depresivna-

ta psihioza vo detskata vozrast ne se sretnuva. Pove}e se sretnuva

Psihologija160

depresijata, odkolku manijata. Psihijatrite otkrile depresija kajdeca stari pet-{est meseci, posebno ako tie deca bile otrgnati odkontaktot so majkata. Vo takov slu~aj depresijata kaj ovie deca semanifestira so: taèn pogled; postojano pla~ewe, stenkawe ikenkawe; odbivawe da zeme igra~ka; namaluvawe na motornataaktivnost i so gubitok na apetit.

Vo podocne`nata vozrast depresijata se manifestira so sled-nite simptomi: deteto ima taèn i pla~liv pogled; prisutno eneraspoloènie; ~uvstvuva strav; ima poremeten son; se javuva anorek-sija; poremetuvawe na vareweto na hrana vo èludnikot; namaluvawena telesnata teìna; se budi so strav i pla~ewe; mnogu e razdrazlivoi luto; ne se interesira za igra so drugi deca; mnogu mol~i; pa durideteto vo vakva sostojba e sklono kon samoubistvo. Ovie sostojbibaraat seriozen stru~en tretman i dolgotrajno lekuvawe.

PSIHOPATIJA

ETIOLOGIJA

So poimot psihopatija se ozna~uva pogolema grupa na psihi~kisostojbi na poedini lu|e koi se nao|aat vo granicite pome|u du{evnozdravi i du{evno bolni. Ovie specifi~ni psihi~ki sostojbi, semanifestiraat pred s# vo poremetuvaweto na afektot, voljata inagonskiot del od ìvotot, usloveni se i delumno so nasledni ele-menti, a pogolem del od niv se rezultat na vlijanieto na sredinata iuslovite vo koi ìvee li~nosta, posebno koga li~nosta se formira.Bidej}i uslovite vo sredinata vo koja ìvee edna li~nost se mnogubitni za razvojot i formiraweto na li~nosta, od tuka i proizleguvadeka nepovolnite uslovi na sredinata, po pravilo, u{te ako postoi inasledna predispozicija, }e predizvika odredena aberacija vo struk-turata na edna li~nost, koi se manifestiraat preku na~inot nanejzinoto reagirawe. Reakciite na edna li~nost koja e du{evno nor-malna i zdrava, glavno e korisna za kolektivot i poedinecot, dodekapsihopatskata li~nost vo pogolem broj na slu~ai e {tetna za kolek-tivot, deluva antisocijalno.

êsto deca psihopati proizleguvaat od razoreni semejstva. Dekaedno dete moè da se razvie vo psihopatska li~nost moè da se naseti


i vo ranata vozrast: deteto laè, pravi sitni kra`bi, bega od domaili od u~ili{te, pokaùva svirepo odnesuvawe kon ìvotnite.

Psihopatskite li~nosti pretstavuvaat problem za op{testvo-to.

Klasifikacija na psihopatijataPo poimot klasifikacija na psihopatijata i na~inot na nivna-

ta klasifikacija postojat s# u{te razli~ni mislewa i kriteriumi.No, pogolem broj na avtori se soglasuvaat klasifikacijata na psi-hopatiite da bide spored strukturata na li~nosta i simptomatologi-jata. Taa klasifikacija bi bila slednata:

a. {izoidna psihopatija[izoidnata psihopatija se karakterizira so slednata struktura

na li~nosta {to e vo sklad na simptomite koi postojat kaj edna{izofrena psihoza, no samo vo poslaba forma. Tie simptomi bi bile:emocionalna tapost; ne~uvstvitelnost ili preterana ~uvstvitelnost;nepoverlivost; sklonost kon paranoidni interpretacii; povle~enost;slaba komunikacija so sredinata; sebi~nost; nevoobi~aeno odnesu-vawe i sl.

b. cikloidna psihopatija nalikuva po svoite simptomi namani~no-depresivnata psihoza. Se javuva so razli~ni fazi napromenet karakter i povedenie, so faza na mani~nost ili faza nadepresivnost, odnosno varijacii vo raspoloènieto. Ili pak celìvot pokaùvaat znaci na edna ili druga faza na bolesta.

v. epileptoidna psihopatija se manifestira so: eksplozivnost;agresivnost; brzo praznewe na emociite; razdrazlivost; leplivost vogovorot; pregolema op{irnost; nenadejno menuvawe na raspoloènie-to; sugestibilnost i sl.

g. histeri~na psihopatija se manifestira so eden histeri~enkarakter koj se manifestira so: emocionalna nezrelost; afektivnalabilnost; egocentri~nost; prenaglasena emocionalnost; èlba zali~na dominacija; fantazirawe; koleblivost; qubopitnost; pozerst-vo; servilnost i sl.

d. seksulana psihopatija se manifestira so sklonost kon seksu-alni nastranosti vo zadovoluvaweto na svojot seksualen nagon, razniperverzii i inverzii na seksualniot nagon.

Za razlika od prose~nite normalni li~nosti, zaedni~ka osobi-na na site psihopatski li~nosti e izrazenoto vlijanie na nagonite,kako i podreduvawe na site ostanati psihi~ki funkcii, pred se navoljata i razumot, pod vlijanieto na nagonite. Normalniot ~ovek esposoben so svojot razum i intelekt, pred s# so svojata volja, da diri-

Psihologija162

gira so svoite nagoni i da se stremi kon odredeni celi, pri {to gipo~ituva zakonskite propisi i normi koi op{testvoto gi nametnalo.Psihopatskata li~nost ~esto pati gi kr{i ovie normi i ne se trudisvoite sposobnosti da gi uskladi so interesite na op{testvoto vo koeìvee. Du{evno bolniot ~ovek, od druga strana, ne e vo sostojba da gorazbere i sfati zna~eweto i va`nosta na postoe~kite normi i zakoni,nitu pak moè da gi sogleda neopravdanosta i {tetnosta na svoite ilitu|i postapki.

BOLESTI NA ZAVISNOST

NARKOMANIJA

Zavisnosta moème da ja definirame kako psiholo{ka iponekoga{ fizi~ka sostojba koja se karakterizira so silna potrebada se zeme droga so cel da se iskusat nejzinite fiziolo{ki efekti.Najteòk stepen na zavisnost se javuva koga drogata predizvikalafizi~ka zavisnost kako posledica na fiziolo{ki promeni vo teloto{to moè da se dokaè so pojava na tolerancija i apstinencijalensindrom. Tolerancijata se karakterizira so toa da na zavisnikot, sosekoe sledno zemawe na drogata, mu trebaat s# pogolemi dozi od dro-gata za da go postigne istiot fizolo{ki efekt. Apstinencijalniotsindrom se karakterizira so niza neprijatni simptomi koi se javuvaatkaj zavisnikot koga toj/taa bivaat li{eni od drogata. Toga{ se javu-vaat: povra}awe, proliv ili bolka, vo zavisnost od tipot na drogatakoja do toga{ se upotrebuvala. Psiholo{ka zavisnost (navika, habi-tuacija) postoi koga èlbata za zemawe na drogata e golema iakofizi~kite simptomi ne se prisutni.

Nau~nicite go merat potencijalot za zloupotreba na drogatavrz laboratoriski ìvotni: drogata koja ìvotnoto po~esto sebe }esi ja aplicira (so pomo{ na posebna aparatura) ima pogolem potenci-jal na zloupotreba. Kako primer za toa moàt da ni posluàt denesnajzloupotrebuvanite drogi: opiumot, alkoholot, kokainot i barbitu-ratite. Drugi drogi, kako marihuanata ili psihotropnite lekovi, kajlu|eto razvivaat brza i silna zavisnost dodeka kaj ìvotnite gonemaat toj silen efekt.

Drogite koi naj~esto se zloupotrebuvani, pokraj alkoholot itutunot, moàt da se klasificiraat vo {est grupi: opijati; sedativii hipnotici; stimulansi; halucinogeni; kanabis; drogi koi sevdi{uvaat (inhalanti).


OPIJATI

Klasata na opijati vo sebe gi vklu~uva derivatite na opiumot(morfin, heroin) i negovite sinteti~ki zameni (metadon). Od medi-cinska gledna to~ka, morfinot e silen blokator na bolkata (anal-getik). Vsu{nost, toj e i standard po koj se meri silata na drugiteanalgetici. Toj i drugite derivati na opiumot osven bolkata goblokiraat i ka{laweto i crevnata peristaltika (so {to se olesnu-vaat tegobite pri proliv). Tie predizvikuvaat i sostojba na psihi~kaindiferentnost. Heroinot, preparat sintetiziran od morfinot,be{e lansiran 1898 kako preparat za smiruvawe na ka{licata i zame-na za morfinot koja nema da predizvika zavisnost kako morfinot. No,nabrzo se pokaà deka heroinot mnogu brzo predizvikuva zavisnost ivo mnogu dràvi toj be{e zabranet duri i za medicinski celi.Korisnicite na heroinot kaùvaat deka toj predizvikuva sostojba nablaènstvo mnogu brzo po aplikacijata. Istovremeno moè da predi-zvika ~uvstvo na dlaboka ramnodu{nost (indiferentnost), a poneko-ga{ da ja zgolemi telesnata sila.

Opijatite predizvikuvaat razli~ni efekti vo zavisnost odokolnostite koga se upotrebuvaat (prethodno iskustvo, o~ekuvawa isl.) kako i od na~inot na nivnata upotreba (preku {pric, so goltaweili pu{ewe). Simptomi na apstinencija se: nekontrolirani dvièwana nozete (klocawe), strav, nesonica, povra}awe, potewe, gr~evi,dijareja i treska.

Vo tekot na sedumdesetite godini na minatiot vek bea otkrienienkefalinite, materii koi prirodno se la~at vo mozokot, a imaat istefekt so opijatite (ja namaluvaat bolkata). Postoi teorija koja gopovrzuva brzoto sozdavawe zavisnost od opijati so enkefalinitetvrdej}i deka zavisnici stanuvaat li~nosti koi imaat prirodendeficit na enkefalini pa so opijatite gi zamenuvaat enkefalinite.

SEDATIVI I HIPNOTICI

Naj~esto zloupotrebuvani drogi od ovaa klasa se barbituratite,koi od 1900 godina se upotrebuvaat za osloboduvawe od anksioznost(strav), olesnuvawe na spieweto i le~ewe na epilepsijata. Nekoi zav-isnici od barbiturati goltaat golemi koli~estva na barbituratisekoj den, no ne se intoksiciraat (trujat). Nekoi od niv gi koristatbarbituratite paralelno so heroinot za da go zgolemat efektot naheroinot.

Psihologija164

Zloupotrebata na barbituratite zavr{uva so te{ka zavisnost,sli~na na alkoholnata. Nenadejniot prekin na zemawe na barbitu-ratite rezultira so simptomi sli~ni na nenadejniot prekin na vnosna alkohol: tresewe, nesonica, strav i ponekoga{, posle nekoj den,konvulzii i delirium. Nenadejdniot prekin na vnos na barbituratitemoè da predizvika i smrt. Smrtta moè da nastapi i pri nesakanozemawe na pregolema doza na barbiturati. Barbituratite se posebnoopasni ako se zemaat vo kombinacija so alkohol. Vo ovaa semejstvo givbrojuvame i benzodiazepinite ili t.n. lesni trankvilizatori. Tie seupotrebuvaat za le~ewe na anksioznost, nesonica i epilepsija. Iakose smetaat za pobezbedni od barbituratite, sepak predizvikuvaatzavisnost.

STIMULANSI

Naj~esto zloupotrebuvani od ova semejstvo se kokainot i amfe-taminite. Kokainot e bel kristaloiden pra{ok, so gor~liv vkus. Sedobiva od lisjata na rastenieto koka, koja raste vo Ju`na Amerika vovid na `bun~iwa. Vo medicinata se upotrebuva za vazokonstrikcija(stesnuvawe na krvnite sadovi) pri operacii na nosot i grloto so {tose namaluva bolkata i gubitokot na krvta pri hirur{kiot zafat. Zaàl, zloupotrebata na kokainot koja posebno zede zamav vo sedumde-setite godini na minatiot vek, vodi kon te{ki psihi~ki i fizi~kiproblemi. Vo osumdesetite godini na minatiot vek se pojavi i t.n.krek, forma na kokain koj moè da se pu{i i koja brzo sozdava te{kazavisnost.

Amfetaminite se vovedoa vo lekuvawe na nastinkata i alergi-jata na polen, triesetite godini na XX vek, no nabrzo se otkrijanivnite efekti vrz nervniot sistem. Nekoe vreme amfetaminite sekoristea za dieta kako supresori na apetitot, no denes se koristatsamo za lekuvawe na narkolepsijata (poremetuvawe na sonot koe sekarakterizira so nenadejni napadi na spiewe vo tek na denot) kako ipri le~ewe na hiperaktivnite lica (predizvikuvaat smiruva~kiefekt). Sepak, vozrasnite so pravo go narekuvaat „speed“ (brzina).Ovie drogi ja zgolemuvaat budnosta, go podigaat raspoloènieto, gonamaluvaat zamorot i potrebata za spiewe, no pritoa gi pravat koris-nicite nervozni i zborlivi preku sekoja merka. Kokainot i amfeta-minite posle prodolèna upotreba moàt da predizvikaat psihozasli~na na {izofrenijata.


Sinteti~kata droga 3,4-metilen dioksimetamfetamin, popoznatkako ekstazi im dava na narkomanite ~uvstvo na blagosostojba, qubovkon tie {to go opkruùvaat, zgolemena energija i ponekoga{, haluci-nacii. Vo kombinacija so drugi psihostimulatori moè da predizvi-ka lo{o ~uvstvo, gubitok na kontrolata, dehidracija i dolgotraengubitok na teìna, a vo najte{ki slu~ai i smrt. Tolerancijata naamfetaminite i kokinot se razviva molskavi~no. Apstinencijata epratena so depresija koja e tolku te{ka {to gi tera zavisnicite danastojuvaat da ja zemat drogata po sekoja cena, s# dodeka ne kolabiraatod zamor.

HALUCINOGENI

Halucinogenite se upotrebuvaat retko vo medicinskata prakti-ka, na pr. pri bolni koi umiraat, te{ki mentalni bolni, zavisnici oddroga ili alkoholi~ari. Naj~esto zloupotrebuvani halucinogeni seLSD (dietil amid na lizergi~nata kiselina) i meskalinot, droga kojase dobiva od kaktusot pejote. Iako zavisnosta kon ovie drogi se raz-viva mo{ne brzo, simptomi na apstinencija pri prekin na vnesuvawena ovie drogi ne se zabeleùvaat.

Feniciklidinot (PCP, „angelski prav“, „raketno gorivo“) seupotrebuva naj~esto vo veterinata kako anestetik i sedativ za ìvot-ni pri operacii. Poradi lesnoto dobivawe, stana popularna droga vosedumdesetite godini na XX vek. Efektite mu se razlikuvaat oddrugite halucinogeni. Taka na primer, LSD predizvikuva odvoenostod realnosta i euforija, gi zgolemuva viziite i ~esto vodi konvkrstuvawe na setilata (boite se „slu{aat“ a zvucite se „gledaat“).Nasproti toa, PCP predizvikuva odvoenost od realnosta i namalenoset za bolka {to moè da predizvika sostojba mnogu sli~na na{izofrenija, {to i profesionalcite retko ja razlikuvaat.

KANABIS

Od rastenieto Kanabis sativa se dobivaat marihuanata iha{i{ot. Obete drogi naj~esto se pu{at. Dejstvoto im e sli~no:~uvstvo na relaksacija, zabrzuvawe na srcevata rabota, usporuvawe natekot na vremeto, izostruvawe na sluhot, vkusot, dopirot i mirisot.Efektite na drogata sepak, moè mnogu da se razlikuvaat vo zavisnostod koli~estvoto na drogata koja e konsumirana kako i pod kakvi okol-nosti taa e zemena. Marihuanata i ha{i{ot ne predizvikuvaat

Psihologija166

fizi~ka zavisnost osven ako ne se zemaat sekoj den vo golemi dozi.Posebno zagriùva upotrebata od strana na mladite i u~enicitezatoa {to kaj niv go naru{uva procesot na mislewe i u~ewe {to mnogunegativno deluva vrz psihi~kiot i fizi~kiot razvoj na tinejxerite.Kanabisot se upotrebuva{e vo narodnata medicina za namaluvawe nabolkata, no denes nema medicinsko opravdanie za negovata upotreba.

INHALANTI

Toa se supstanci koi vo sekojdnevieto ne se drogi: lepilo, razre-duva~i, sprejevi i aerosoli ili te~nosti za ~istewe. Najgolem broj odovie hemikalii se v{mrkuvaat (inhaliraat). Niski dozi na oviehemikalii predizvikuvaat lesna stimulacija na nervniot sistem, novo pogolemi dozi predizvikuvaat gubitok na kontrolata i nesvestici.Ovie efekti nastapuvaat brzo i traat okolu 45 minuti. Sledatglavobolki, vrtoglavica i nagon za povra}awe. Inhaliraweto na oviesupstanci moàt da go poremetat setiloto za vid, procenkata na real-nosta kako i rabotata na muskulite i refleksite. Trajni o{tetuvawase pojavuvaat posle dolgotrajno koristewe na ovie supstanci. Smrttamoè da nastapi posle inhalirawe na visoko koncentrirani sprejovi.Iako se ~ini deka fizi~ka zavisnost kon ovie materii ne se razviva,tolerancijata kon nekoi od ovie materii se javuva brzo. Predmet namedicinska grià e i inhaliraweto na materii koi vo zdravstvoto sekoristat kako vazodilatatori (na pr.izoamil nitrat) poradi veru-vaweto deka deluva kako afrodizijak. Dolgotrajno inhalirawe naovie supstanci moè da go o{teti kardiovaskularniot sistem.

TRETMAN

Tretmanot na zavisnicite, osven tie zavisni od opijati,naj~esto se sostoi od grià za incidentite koi se javuvaat kaj zavis-nicite: predozirawe, akutni rekacii pri ingestija na drogite, malnu-tricijata i problemi {to se javuvaat od upotreba na nesterilni igli.Zloupotrebata na barbituratite i amfetaminite moè da rezultiraso hospitalizacija so cel detoksikacija. Bez razlika koja materija sezloupotrebuva, celta na sekoj tretman odnosno programa e apstinen-cijata (vozdrùvawe od upotreba na drogata).

Za pogolemiot del na zavisnicite od opijati se upotrebuvaatdva vida na programi. Prviot vid e priklu~uvawe na zavisnikot kongrupa na drugi zavisnici koi se le~at. Celta na vakvoto lekuvawe e


prezemawe na odgovornosta za zavisnosta od strana na samiot zavis-nik/zavisni~ka. Idejata na ovoj vid na lekuvawe e deka zavisnikot eemocionalno nezrela li~nost i mora da mu bide dadena vtora {ansa daporasne i da sozree. Vo zavisnost od odnesuvaweto na ~lenot na grupa-ta (zavisnikot) biva podloèn na kritika od strana na grupata ili senagraduva so povisoka polo`ba ili privilegii vo grupata za dobrotoodnesuvawe. Nekoi zavisnici niz ovie tretmani go sogleduvaat {tet-noto dejstvo na narkoticite i sami se obiduvaat da si pomognat(metaterapija).

Drug model na lekuvawe e upotreba na supstituti (zameni) zaopijatite, kako na pr. metadonot. Metadonot deluva posporo od hero-inot no i toj stvara zavisnost. So ovoj vid na lekuvawe treba da mu sepomogne na zavisnikot postepeno da se povle~e od heroinot kako inamaluvawe na negovata/nejzinata potreba da nao|a droga „na ulica“.Sovremenoto lekuvawe so novi lekovi, na pr. naltrekson, ovozmoùvalekuvawe na zavisnici so problemi na crniot drob. Prednosta na ovielekovi e i taa {to ne predizvikuvaat zavisnost.

ALKOHOLIZAM

Alkoholizmot se definira kako hroni~no i progresivnozaboluvawe koe se karakterizira so zemawe nesoodvetni koli~estvaetil alkohol vo vid na nam site poznati alkoholni pijaloci ili kakodel na razni drugi supstanci. Se smeta deka alkoholizmot ima korenivo kombinacijata na pove}e faktori: fiziolo{ki, psiholo{ki, soci-jalni i genetski. Alkoholizmot se karakterizira so emocionalna i,mnogu ~esto, fizi~ka zavisnost od alkoholot koja naj~esto zavr{uvaso mozo~ni o{tetuvawa i smrt.

Od alkoholizmot se pogodeni pove}e maì otkolku èni, nobrojot na alkoholi~arite pome|u ènite i mladite se zgolemuva.

Alkoholizmot, za razlika od povremenoto preterano i neodgov-orno opivawe, se smeta{e za simptom na socijalen stres ili kakonau~eno i pogre{no adaptivno odnesuvawe pri soo~uvawe so prob-lemite. Sovremenoto gledi{te za alkoholizmot e deka toa e komplek-sna bolest. Alkoholizmot obi~no se razviva vo tek na pove}e godini.Najran simptom moè da bide potrebata na pacientot za dostapnost naalkoholot (pacientot saka vo sekoe vreme da e siguren deka vo svojatablizina ima alkohol). Toa moè silno da deluva na izborot na pacien-tot so kogo }e se druì i kade }e go pominuva vremeto. Na po~etokot

Psihologija168

pacientite (alkoholi~arite) moàt da projavat visoka tolerancijana alkohol, piej}i pogolema koli~ina alkohol od drugite ipokaùvaj}i pomalku negativni efekti. Postepeno liceto po~nuva dapie se pove}e, sprotivno na svojata dobrodet, dodeka alkoholot stanu-va s# povaèn vo ìvotot-povaèn duri i od semejstvoto, rabotniteobvrski, reputacijata pa duri i od fizi~koto zdravje. Li~nosta gubikontrola vrz pieweto i stanuva s# ponesigurna vo predviduvawatakolku alkohol }e ispie dokolku po~ne da pie ili, dokolku li~nostaapstinira, dali }e prodolì da pie. Moè da se pojavi fizi~ka zav-isnost koja vodi kon celodnevno piewe za da se izbegnat neprijatniteefekti od nekonsumirawe na alkoholot.

Alkoholot ima direkten toksi~en, no i sedativen (smiruva~ki)efekt vrz organizmot. Nedostatok na redovnata ishrana vo perioditena ekscesivno piewe ja prodlabo~uva i onaka kompliciranazdravstvena sostojba. Naprednatite slu~ai naj~esto baraat bolni~kanega. Efektite vrz najva`nite organski sistemi se kumulativni ivklu~uvaat {irok spektar na poremetuvawa vo digestivniot sistem:~ir na èludnikot, vospalenie na pankresot kako i ciroza na crniotdrob. Nervniot sistem moè da se o{teti trajno taka {to se javuvaathalucinacii, samra~ni sostojbi i tremor. Vo natamo{niot tek nabolesta moè da se javi i najseriozniot simptom: delirium tremenskoj moè da se pokaè fatalen i pokraj brzoto le~ewe. Dokaàno edeka duri i umerenoto konsumirawe na alkohol vo tek na bremenostamoè da predizvika te{ki o{tetuvawa na plodot (fizi~ka ili men-talna retardacija ili obete zaedno) koja se narekuva i fetalen alko-holen sindrom.

Le~eweto na bolesta denes se koncentrira na alkoholizmotkako primaren problem, a ne kako porano, posledica na drug problem.Vo ovoj pogled e va`na senzibilizacijata na javnosta na ovoj problem.Alkoholizmot ne treba da se krie. [to porano i {to pootvoreno zanego se razgovara, dijagnozata na bolesta e pobrza, a so toa i {ansiteza uspeh se pogolemi. Pokraj re{avaweto na fizi~kite problemi {tose javuvaat kaj pacientot koj apstinira od alkohol va`ni se i psiho-lo{kite problemi koi neminovno se javuvaat. Vo vakva situacija odpomo{ se t.n. „grupi za poddr{ka“ koi se sostaveni od izle~eni alko-holi~ari kako i od onie koi se trudat da go ostavat alkoholot, potpo-mognati od stru~ni lica od razni kategorii koi se zanimavaat so ovojproblem (grupna rabota).


Psihologija170

NEPRILAGODENO I DEVIJANTNO ODNESUVAWE

Vo sekojdnevniot ìvot na ~ovekot, postojano se slu~uvaatpromeni na koi toj treba da se adaptira. Adaptacijata nekoga{ epouspe{na, nekoga{ pomalku. Za dobro adaptiran ~ovek se smeta onojkoj se vklopil vo sredinata, gi izvr{uva obvrskite, otporen e nanapori i razviva harmoni~ni odnosi so lu|eto {to go opkruùvaat.Dokolku adaptacijata e po~esto neuspe{na ~ovekot moè da dobienekoe psihosomatsko zaboluvawe (~ir, kardiovaskularna bolest,migrena i dr.), ili pak nekoj drug vid na nevrotska reakcija (zamor,agresija, nesonica, bespomo{nost i sl.). Neprilagodeniot ~ovek imaproblemi i vo odnos na rabotnite zada~i i vo odnos na lu|eto (bezv-olen, pla{liv, aroganten, pravi prekr{oci i dr.). Neprilagodenotoodnesuvawe moè da se javi i kaj sosema zdravi lu|e, no po~esto e kajonie koi imaat slaba psihi~ka struktura (nezreli li~nosti) t.e. oniekoi imale pote{kotii vo razvojniot period. Toa se naj~esto psi-hopatite koi se odnesuvaat neprilagodeno koga treba psihofizi~kipointenzivno da se angaìraat. Neprilagodeno odnesuvawe pokaù-vaat i nevroti~ni lica, osobeno koga }e naidat na konfliktnisituacii. Neprilagodenoto odnesuvawe ima razli~ni manifestacii:primitivna reakcija, apsentizam, narkomanija, alkoholizam,delikvencija i drugo.

1. Primitivna reakcija e regresiven na~in na odnesuvawe na~ovekot, koe ne odgovara na negovata vozrast ili status. Na primer:vozrasen ~ovek se odnesuva kako dete, naj~esto toa se ispadieksplozivnost, agresija, bes i sli~no.

2. Apsentizam zna~i begstvo od obvrskite na rabota, odu~ili{te ili begstvo od domot. Rabotnikot koj ne uspeva da gi reali-zira rabotnite zada~i ili da gi normalizira me|u~ove~kite odnosi,po~esto izostanuva od rabota. U~enikot koj ne uspeva da nau~i,po~esto bega od u~ili{e. Roditelot koj ne e podgotven da se soo~i soproblemite vo svoeto semejstvo, po~esto nao|a pri~ina da bide nadvorod domot.

3. Devijantno odnesuvawe - opfa}a {iroka skala na asocijalnipostapki po~nuvaj}i od preterana neposlu{nost vo ranoto detstvo, pado prestapni~ko-delikventno odnesuvawe. Maloletnite deca koibegaat od doma, od u~ili{te, laàt, kradat, skitaat i sli~no senarekuvaat vospitno zapu{teni deca.

Devijantno odnesuvawe manifestirano od najblagi oblici naporemeteno odnesuvawe do delikvencija, naj~esto se sre}ava vo


pubertetot. Vo ovoj period ima mnogu psiholo{ki previrawa:soni{ta, èlbi, prekin na vrskata so roditelite, nedorazbirawa soniv, raspravii, inaet, èlba za sloboda, za samoafirmacija, istaknu-vawe i drugo. Opa|a roditelskiot avtoritet. Roditelite se „staro-modni, sme{ni, ni{to ne razbiraat, gi ko~at vo razvitokot“ i drugo.Poradi ovie konfliktni sostojbi so roditelite, konfliktnite sos-tojbi vo u~ili{teto so u~itelite i sredinata, mladite reagiraat sorazli~ni formi na poremeteno odnesuvawe, a za nekoi od niv, mladiot~ovek doa|a vo konflikt so zakonot. Naj~esti oblici na poremetenoodnesuvawe se: povle~enost i zatvarawe vo sebe, gubewe èlba zakakva bilo aktivnost. Od druga strana moè da se pojavi naglasenaekstravertnost so: herojstvo, avanturi, afirmacija na svojatama{kost, ènskost, formirawe na grupi istomislenici, so koi sepravat kra`bi, tepa~ki, agresivno povedenie na ulica i sli~no.

Formite na poremeteno odnesuvawe se grupiraat vo dve osnovnigrupi: nevroti~no i psihoti~no - asocijalno odnesuvawe. Vonevroti~noto odnesuvawe se vbrojuvaat prestapi prosledeni so griàna sovesta, koga prestapnikot ja sfa}a svojata vina i e svesen zaposledicite od svoeto odnesuvawe. Ako toa go nema poradi defektnoili neformirano super ego, stanuva zbor za psihopatski tip na asoci-jalno odnesuvawe. Ovie lica imaat ~esti recidivi i se te{kopristapni za terapija i socijaliizacija. Ovoj vid delikventi stradaati od narcisoidno samoprocenuvawe so {to raste brojot naprekr{ocite {to gi pravat pri {to im raste „gordosta“, za{to pra-vat ne{to {to drugite ne smeat. Na niv im e potrebna samo `rtva, akriminalnite aktivnosti gi izveduvaat sekoga{ na ist stereotipenna~in, poradi {to, lesno bivaat otkrivani od kriminalisti~kiteorgani. Toa se onie poedinci koi izrasnale bez qubov i model nasocijalizacija, zaradi {to im bila namalena sposobnosta za identi-fikacija. Vo anamnezata na deca so poremeteno odnesuvawe, re~isiredovno se otkriva podatokot za neuspeh vo u~ili{teto, osobeno popreminot vo pogornite oddelenija, kade od niv se o~ekuva pogolemnapor i rabota i elasti~no prilagoduvawe na pove}e predmeti i nas-tavnici. Asocijalnoto odnesuvawe od nevroti~en tip se javuva kajdeca koi se vospituvani so premnogu strog reìm ili premnogutolerirani. I vo dvata slu~aja postoi rigidno super ego koe go kaznu-va ~uvstvoto na vina, pa takvite lica se prinudeni da se povlekuvaatod aktivnostite ili namerno pravat prekr{uvawe za da dobijat kaznakoja }e im go namali ~uvstvoto na vina. Ovoj mehanizam na odbranamoè da is~eszne, ako li~nosta se snajde i se stabilizira.

Psihologija172

Naj~esti formi na poremeteno odnesuvawe kaj decata se: begaweod u~ili{te, od domot, positni kra`bi i sli~no. Vo semejstvata vokoi roditelite imaat prestapni~ko povedenie, deteto go prifa}akako i drugi roditelski formi. Kra`bata kaj decata moè da bidepredizvikana i od potrebata na deteto za pogolema sigurnost, osobenovo onie semejstva kade parite i rabotata pretstavuvaat edinstvenznak na qubov i mo}. Roditelite koi vo sekojdnevnata trka za pogole-ma zarabotuva~ka nemaat dovolno vreme za svoite deca se obiduvaatqubovta da ja nadomestat so kupuvawe igra~ki ili drugi podaroci,pari za deteto, toa postanuva dokaz na qubov. Koga qubovta e s# poma-la deteto bara s# pove}e dokazi i se formira vo dete koe zaradiekonomska sigurnost krade od emocionalni pri~ini. Pri~ina zabegawe na deteto od u~ili{te i od domot ne mora da bide objektivnoneizdr`livata situacija vo koja pred deteto se postavuvaat golemi,novozmo`ni barawa. Osobeno nesigurnite deca imaat potreba da japroverat qubovta na roditelite. Odgovor na begaweto na deteto enaj~esto kazna od strana na roditelite {to rezultira so povtornobegawe. Taka se formira nevroti~en mehanizam. Kako deteto rasteovoj mehanizam s# podobro se racionalizira na toj na~in {to seizmisluvaat opravdani celi na begstvo - prisustvo na koncert, prestojkaj drugar i tn. Na toj na~in decata gi kaznuvat roditelite, dapo~uvstvuvaat strav i kaewe i da ja zgolemat qubovta kon niv.

Golem broj poremetuvawa nao|aat osnova i vo po{irokata soci-jalna sredina me|u drugi agensi na socijalizacija: grupa vrsnici,vospitno-negativni programi koi gi nudat sredstvata za masovnakomunikacija, koi pottiknuvaat negativna motivacija i drugo.

Pote{ki delikventni odnesuvawa se pogolemi kra`bi, prosti-tucija, alkoholizam, narkomanija i drugi, za koi postojat slu`bi zaotkrivawe i prevospituvawe na vakvi oblici delikventni odnesu-vawa. Se smeta deka harmoni~nata atmosfera vo semejstvoto,uvaùvaweto na li~nosta na deteto i mladiot ~ovek, poddrùvawetona pozitivni oblici na odnesuvawe od strana na roditelot, odvoju-vawe na pove}e vreme za decata i mladite, pridonesuva da se namalatoblicite na delikventno odnesuvawe.

LEKUVAWE NA PSIHI^KITE POREMETUVAWA

Iako golem broj psihi~ki poremetuvawa deneska uspe{no selekuvaat, sepak se ~uvstvuva potreba od pronao|awe na posupe{nimetodi za lekuvawe. Lekuvaweto se sproveduva na dva na~ina: sofizi~ki i hemiski sredstva (fiziolo{ko) i lekuvawe so psiholo{kisredstva, pri {to terapevtot preku kontakt so bolniot nastojuva tojda go promeni svojot odnos kon drugite i svoite sfa}awa za realnos-ta. Postojat pove}e psiholo{ki postapki za lekuvawe na ovie poreme-tuvawa: razni vidovi psihoanaliza, so koi lekuvaweto se sproveduvaniz nastojuvawe na terapevtot da gi dovede vo svesta potisnatitesodrìni od potsvesta i nesvesnoto. Psiholo{kite vlijanija na men-talnite poremetuvawa, so cel da se vospostavi pravilno funkcioni-rawe na metalnite procesi, se stari iljadnici godini. Primitivniformi na drevni psihoterapiski sodrìni se nao|aat vo magiite ireligiskite rituali. Organizirano sistematsko lekuvawe na sovre-mena forma psihoterapija poteknuva od minatiot vek. Ja zapo~nale[arko i Berne` vo Francija, a vo Avstrija Braer, na koj mu sepridruìl Sigmund Frojd, koj psihoanalizata ja izdignal do najvisokstepen. Razvienata psihoanaliza izvr{ila golemo vlijanie vrz statu-sot na psihoterapijata i nejziniot podocneèn razvitok. Edna odnajkoristenite e grupnata psihoterapija, pri koja pove}e pacientiistovremeno pod rakovodstvo na terapevt gi iznesuvaat svoitete{kotii i diskutiraat za niv. Doznavaj}i deka i drugi imaat sli~niproblemi i iznesuvaj}i gi svoite, }e ja uvidat vistinskata priroda nasvoite problemi i }e uspeat da vospostavat socijalni odnosi sodrugite lu|e. Edna forma od grupna terapija e psihodramata. Denes seprimenuvaat golem broj na psihoterapevtski tehniki: bihevioralnaterapija (terapija na odnesuvaweto), egzistencijalna psihoterapija iGe{tald terapija.

Sekoja psihoterapija opfa}a tri osnovni aspekti: restruktu-racija na soznajnite funkcii, vklu~uvaj}i i eventualna promena nastavovite, vrednosnite sistemi i drugi delovi na li~nosta koineposredno vlijaat vrz li~nosta; promeni vo emocionalnoto reagi-rawe; modifikacija na odnesuvaweto, vklu~uvaj}i ja i promenata namotivaciskata struktura.

Bihevioralnata terapija so posebni formi na uslovuvawe(razuslovuvawe), moàt da se otstranat nevroti~nite formi na odne-suvawe i ostanatite poremetuvawa.


Egzistencijalnata psihoterapija - poa|a od sfa}aweto dekasu{tinski problem na sovremeniot ~ovek e nedostatokot na ~uvstvoza sopstveniot identitet i vrzanost za svojata sredina i drugite lu|e,ottu|enosta vo svetot vo koj ìvee. Poa|a od pretpostavkata deka napoedinecot moè da mu se pomogne da pronajde duhovni i eti~ki vred-nosti za koi }e oceni deka e vredno da se bori.

Ge{tald terapijata gi prilagoduva na sebe site tehniki koivodat kon uskladuvaweto na celosnata li~nost i nejzinite odnosi sosredinata. Vo posledno vreme vo ekspanzija e terapijata naso~ena konklientot.

PSIHOLO[KO SOVETUVAWE

Site postapki pri koi lekuvaweto se sproveduva niz neposredenkontakt pome|u terapevtot i bolniot, se narekuvaat sovetuvawe. Isite vidovi psihoanaliti~ka terapija pretstavuvaat formi na psiho-lo{ko sovetuvawe, no niv naj~esto gi koristat psihijatrite za leku-vawe na psihozi i te{ki nevrozi. Psiholozite se angaìraat so vidna sovetuvawa za otstranuvawe na polesnite nevroti~~ni problemi,povremenite psihi~ki pote{kotii, problemi vo razni socijalnisituacii (brak, semejstvo, u~ili{te i drugi formi na vospituvawe nadecata), pri toa, tie koristat razli~ni formi na psiholo{ko sovetu-vawe, nastojuvaj}i da gi otkrijat pri~inite za nastanatite te{kotiii da konstatiraat dali proizleguvaat od klientot ili od negovatasredina. Vrz osnova na uvidot, vo pri~inite za odreden problem, psi-hologot dava preporaki kako treba da postapi onoj koj mu se obratilza pomo{. Spored toa, su{tinata na psiholo{koto sovetuvawe e voutvrduvawe na osnovnite naj~esto vistinski pri~ini za odredenate{kotija i vo nastojuvaweto poedinecot da gi uvidi vistinskitepre~ki, da go razvie ~uvstvoto na samodoverba i èlbata da gi sovla-da te{kotiite.

Pra{awa i zada~i:1. Pronajdi se sebe vo kriteriumite za normalnosta spored

Ofer.2. Dali si zabeleàl primeri na agravacija i simulacija?

Opi{i!

Psihologija174


3. Koi se pri~inite za pojava na nevroza?4. Nabroj gi vidovite nevrozi, spored dadenata klasifikacija.5. Kade i kako se lekuvaat nevrozite?6. Opi{i ja psihopatskata li~nost.7. Zo{to psihozite se najte{ki du{evni rastrojstva?8. Nabroj gi narkoti~nite sredstva i navedi koi fiziolo{ki

promeni predizvikuvaat?9. Za koj ~ovek }e kaè{ deka e alkoholi~ar?10. Dali kaj sebe ili svoite drugari zabeleùva{ nekoi oblici

na neprilagodeno odnesuvawe?11. Kako se lekuvaat psihi~kite poremetuvawa?

��METODI I TEHNIKI VO ZDRAVSTVENATA PRAKTIKA

��OSNOVNI PRINCIPI NA KOMUNIKACIJA

SPECIJALNA PSIHODINAMIKAVO ZDRAVSTVOTO

Psihologija178

ûdno e kolku malku ni e potrebno za da bideme sre}ni,a u{te po~udno: kako ~esto tokmu toa malku ninedostiga

Ivo Andri}

Nemame pravo da uìvame vo sre}ata ako ne jadelime so drugite, nitu pak, vo bogatstvotoako ne go proizveduvame i za drugite

Bernar [o

Najsre}en e onoj ~ovek {to napravil da se sre}nimnogu drugi lu|e

Diderot

Ako sakate da go pronajdete Bog, sluètemu na ~ovekot

Svami Vivekanda

@ivotot ni go vra}a toa {to nie im godavame na drugite

Ivo Andri}

Ako znae{ deka „jas“ na ~ovekot muzna~i s#, nikoga{ ne zadavaj mu bolka

Vi{nu-Sutra

@ivotot za mo} nema koren vo silata,tuku vo slabosta

Erih From

Sonuvav deka ìvotot treba da bide radost.Se razbudiv i sfativ deka ìvotot e napor.Rabotev i sfativ deka radosta e vo naporot

Tagore


METODI I TEHNIKI VO PSIHOLOGIJA

POIM ZA METOD I TEHNIKA

Metod e na~in na istraùvawe na nekoj problem. Tehniki sepostapki so koi pribirame podatoci potrebni za nekoe istraùvawe.Psihologijata kako i drugite nauki, koristat pove}e metodi i tehni-ki. So nivna pomo{ se otkrivaat i prou~uvaat psihi~kite pojavi izakonitostite pome|u niv. Od izbor na dobra metoda zavisi so kolka-va to~nost }e prou~uvame opredelena pojava. Dokolku istraùva~otispituva temelni zakonitosti izbira metod so pogolema nau~na vred-nost. êsto pri izborot na metod ima uloga i vozrasta na subjektot(liceto {to se ispituva), razbirilivo e deka metodi i tehniki koi sekoristat za ispituvawe na psiholo{kiot ìvot na vozrasen ~ovek nemoàt da se koristat za deca.

Zdravstveniot rabotnik sekojdnevno vo svojata rabota koristipove}e metodi i tehniki koi mu pomagaat da gi zapoznava bolnite ilida gi podu~uva.

OSNOVNI METODI KOI SE KORISTAT VOPSIHOLOGIJATA I VO RABOTA SO BOLNITE

1. SAMONABQUDUVAWE (INTROSPEKCIJA) e najstara inajrasprostraneta metoda. Toa zna~i deka ~ovekot sam go spoznava svo-jot psihi~ki ìvot, svoite misli, doìvuvawa, stavovi, ~uvstva i dr.ôvekot gi analizira sopstvenite doìvuvawa i sozdava znaewa zasopstveniot psihi~ki ìvot. Tie znaewa mu pomagaat da se vklopi vosoìvot so drugite lu|e.

Kolku e va`no samonabquduvaweto kaùva i izrekata „najprvozapoznaj se samiot sebe, ako saka{ da gi razbere{ drugite lu|e“.

Metodot na samonabquduvawe e vaèn, no glavno nesiguren iima svoi prednosti i nedostatoci. Prednostite se {to samo na tojna~in razbirame za doìvuvawata na drugiot ~ovek, a nedostatocitese deka ona {to ~ovekot go kaùva ne moème da go proverime dali eto~no. Nesigurnosta proizleguva i od tamu {to kolku pove}e vremepominuva od doìvuvawata {to ~ovekot gi opi{uva tolku pove}e tiese menuvaat i bledneat.

Psihologija180

Vo sekoj slu~aj samonabquduvaweto ostanuva eden od glavnitemetodi koj se koristi vo psihologijata i medicinata. Koga bolniotdava anamnesti~ki podatoci za bolesta, toj go koristi samonabqudu-vaweto i moè da dade dragoceni podatoci za postavuvawe na dijag-noza: doìvuvaweto na bolka, nejzinata lokalizacija, razni telesnipromeni i senzacii se isto taka fenomeni na samonabquduvaweto bezkoi ne e moèn medicinskiot tretman.

Samonabquduvaweto vo bolni~kata praktika sekoga{ senadopolnuva so drugi metodi i tehniki.

2. METOD NA NABQUDUVAWE NA DRUGI LU\ELu|eto od sekoga{ se nabquduvale pome|u sebe, nekoi zaradi

simpatii, nekoi zaradi podgotovka za sorabotka, nekoi zaradi netr-pelivost i sl.

Nabquduvaweto na drugi lu|e opfa}a nabquduvawe na nivnotoodnesuvawe preku koe se obiduvame da razbereme ne{to za psihi~kiotìvot na konkretniot ~ovek.

Postojat dva na~ina na nabquduvawe na drugite lu|e:a) slu~ajno nabquduvawe ima toga{ koga nabquduva~ot ne se

podgotvuval i nemal namera da nabquduva, no so pojavata slu~ajno sesoo~il. Na pr. nabquduvawe na odnesuvaweto na bolnite vo ~ekalna,na nekoja slu~ka na ulica, detska igra i dr. Pri ova nabquduvawe, negi zabeleùvame site okolnosti, {to dovele do opredelena reakcijakaj lu|eto. Nie zabeleùvame samo del od slu~uvawata i ne bi smeeleda sozdavame zaklu~oci {to bi vaèle za pove}e lu|e. Ova ilustra-tivno }e go prikaème so eden primer: o~evidci na nekoja soobra}ajnanezgoda na ulica davaat razli~ni informacii. Razlikite se odnesu-vaat prvo na toa {to lu|eto ne bile podgotveni da nabquduvaat takovnastan i vtoro {to sekoj vo ona {to videl vnesuva ne{to li~no.

Ocenuvawe na lu|eto na prv pogled - go upotrebuvame od prak-ti~ni pri~ini i sekojdnevno. [tom nekoj {to ne go poznavame vlezevo ordinacija, sakaj}i ili ne nie vedna{ pravime nekakov zaklu~ok zatoj ~ovek. Razbirlivo e deka takvoto ocenuvawe ne e objektivno i toa}e zavisi od:

- osobinite na onoj {to nabquduva: od negovoto ìvotno iskust-vo, od negovata inteligencija i kolku se poznava samiot sebe, od polotna onoj {to nabquduva, od osobinite na onoj {to go nabquduvame zanekoi lu|e moème pobrzo da doneseme nekakov zaklu~ok za{to sekako „otvorena kniga“ dodeka za drugi lu|e ni e potrebno mnogu podol-go vreme. Pri sozdavaweto na toj zaklu~ok za nekoj ~ovek moème danapravime gre{ka: dokolku sme povr{ni, dokolku koristime crno-

belo ocenuvawe, ako zaboravame deka pove}eto lu|e se nekade naprosekot. Isto taka se pravat gre{ki dokolku na onie {to ginabquduvame im prepi{uvame na{i slabosti i èlbi. Sekoga{ kogaprebrzo sozdavame zaklu~ok t.e. davame ocenka za nekogo morame da giimame vo predvid ovie mo`ni gre{ki.

b) namerno (planirano) nabquduvawe - ako sakame dobro da gozapoznaeme predmetot, pojavata ili ~ovekot, koristime namernonabquduvawe. Koga gi procenuvame lu|eto treba da gi znaeme fak-torite koi deluvale vo minatoto na negovata li~nost i pridonele~ovekot da se odnesuva na ovoj ili onoj na~in.

Namernoto nabquduvawe na lu|eto e edna od najva`nite rabotina zdravstveniot rabotnik, na pr. toj treba da vidi kako novite dadenilekarstva deluvaat na bolniot. Pri toa treba da napravime plan kako}e go nabquduvame bolniot i osnovno pri namernoto (planirano)nabquduvawe e da zapi{uvame, za da moàt zabeleùvawata da sezadràt osobeno, ako nabquduvame pove}e bolni istovremeno.

Namernoto nabquduvawe na bolniot e osnovna rabota nazdravstveniot rabotnik i pri toa treba da nabquduva:

- kakov e odnosot na bolniot kon sebe (taèn, bezvolen,nemiren, go ma~at te{ki misli i dr.);

- odnosot na bolniot kon bolesta (bezbrièn ili ja potcenuvabolesta ili premnogu zagrièn);

- odnosot na bolniot kon dijagnosti~ki i terapevtski postapki(ne sorabotuva, ne slu{a sovet i napatstvija);

- odnosot na bolniot kon zdravstveniot personal - nedoverba,neiskrenost, privrzanost, omalovaùvawe i dr.;

- odnosot na bolniot kon semejstvoto - dali do doa|awe na pose-tata e bezgrièn, ili ne saka da ja primi posetata ili pak nestrplivogi o~ekuva, {to moè da zna~i deka ne se prilagodil na bolnicata;

- odnosot na bolniot kon drugite bolni vo sobata - nedrugarskiodnos, preterana èlba da bide sam, zavist kon drugite bolni se ~estiznaci na lo{o raspoloènie i dr,.

Mnogu bolni ne gi kaùvaat svoite psihi~ki problemi, ilinegiraat deka gi imaat. Takvite izjavi ne treba da ne zalaùvaat itreba budno da bdeeme nad niv. Posebno nabquduvawe so celo vni-manie treba da imame ako rabotime so deca.

3. EKSPERIMENT - toa e metod so najgolema nau~na vrednostkoja se koristi vo mnogu nauki, a vo psihologijata i medicina toga{koga toa e mo`no.


Za razlika od prethodnite dve metodi koi se slu~uvaat voprirodni uslovi i pojavata od interes za istraùva~ot se javuva sama,kaj eksperimentot pojavata ve{ta~ki se predizvikuva i toj se izvedu-va vo laboratorii.

Eksperimentot ima pove}e prednosti kako metod: pojavata japredizvikuvame sami, po potreba moème da ja povtorime, ima kon-trola na uslovite, za{teda na vreme precizno merewe, dokolku nekojse somneva vo dobienite rezultati moè sam da go izvede eksperimen-tot. Nedostatoci na eksperimentot se: ograni~ena primena vo psi-hologija i medicina (ne smee da se koristi ako se znae deka moè da goo{teti zdravjeto na ~ovekot i zatoa vo zamena se koristat ìvotni -antropoidni majmuni, gluvci i dr. cica~i) i ~ovekot znae deka so negone{to se pravi pa moè da go menuva svoeto odnesuvawe.

So eksperimentot precizno se merat i utvrduvaat psihi~kitepojavi, se sproveduvaat kauzalni analizi, se ispituva vlijanie nalekarstva vrz organizmot (na dobrovolci) i sl.

TEHNIKI ZA PROUÛVAWE NA LI^NOSTA

1. INTERVJU - e stru~no planiran i sistemati~en razgovor kojse vodi so opredelena cel. Intervju ne e sekoj razgovor so pacientot.

Cel na intervju moè da bide dobivawe na podatoci, nekoeubeduvawe ili soop{tuvawe na nekoi informacii. Vo zdravstvenatapraktika intervju se koristi za anamnesti~ki i heteroanamnesti~kipodatoci, podgotovka na bolniot za operacija, sovetuvawe pri odeweod bolnica ili ako treba da soop{time nekoja lo{a vest vo vrska sobolesta. Intervju se vodi za da se zapoznae li~nosta na bolniot, kogae lo{o adaptirana podgotovka za intervencija i sl.

Vodeweto intervju e ve{tina za koja e potreben trening.Osnovno e da se pridobie liceto {to go intervjuirame za {to podobrai pouspe{na sorabotka. Intervju treba da se zapo~ne spontano i da seprilagoduva na pove}e faktori: vozrast, pol, obrazovanie i drugikarakteristiki na onoj {to go intervjuirame. Spored na~inot navodeweto intervju moè da bide direktno (pra{awata se odnapredpodgotveni) i indirektno (se izbegnuva pra{awe i naj~esto se pov-toruvaat ili parafraziraat poslednite zborovi na bolniot za da seprodolì razgovorot). Za da bide ova pojasno }e dademe primer: bol-niot na po~etokot na razgovorot veli: „se pla{am“ vo direktno inter-vju bi trebalo da pra{ame „od {to se pla{ite?“, a vo indirektno

Psihologija182

pra{aweto }e go formulirame na sledniov na~in „rekovte deka sepla{ite“?

Pri vodewe na intervju postojat nekoi pravila koi sekoj inter-vjuer treba da gi znae i da se pridrùva kon niv:

- treba da se pottiknuva ispitanikot pove}e da zboruva, inter-vjuerot da bide popasiven;

- da se nau~i da go slu{a i da pokaè interes za ona {to kaùvatoj;

- potrebno e da se stekne doverbata na ispitanikot;- razgovorot treba da te~e leèrno, neusileno;- ne smeat da se sugeriraat odgovori;- ne smee da se kritizira ili moralno ocenuva ona {to kaùva

ispitanikot;- vo definitivnata ocenka ne smee da ne zavedat simpati~ni ili

antipati~ni obele`ja na ispitanikot;- ako e mo`no, treba da pribereme nekoi podatoci za ispi-

tanikot pred da go po~neme intervjuto;- vo tek na intervju se prepora~uva da se nabquduva celokupno-

to odnesuvawe na ispitanikot.Na krajot na intervju ~esto e potrebno da se donese nekoja odlu-

ka ili da se dade nekoj sovet na pr. na frustrirana li~nost, osobenoako toa od nas se o~ekuva.

Se prepora~uva intervjuerot da se posluì so trik {to se sos-toi vo toa {to }e izbegne da dade sovet, a }e go navede intervjuirano-to lice samo da donese odluka. Toa sopstveno donesuvawe na odlukaima dvostrano psiholo{ko zna~ewe: prvo zatoa {to tu|i sovetipote{ko prifa}ame, vtoro zatoa {to so sopstvena odluka ispi-tanikot ja zacvrstuva samodoverbata i sigurnosta, t.e. niz razgovorotispitanikot zree i se menuva.

2. PSIHOLO[KI TESTOVI - poslednite decenii psiho-lo{kite testovi doìveaja golema popularnost i upotreblivost.Sostaveni se od standardizirani zada~i napraveni po opredelenipravila i principi, prethodno provereni koi mu se davaat na ispi-tanikot da gi re{i za opredeleno vreme. Testovite moàt da bidatverbalni zada~i ili manipulativni (da sklopi, nacrta, sostavi).

Sekoj stru~no napraven test ima nekolku osobini: validnost - dameri ona za {to e namenet; objektivnost - ocenuvaweto na rezultatiteda zavisi isklu~ivo od predmetot ili pojavata {to e merena, a ne odonoj {to merel, doslednost - upotreben povtorno pri isti uslovi na


isti ispitanici da dade isti rezultati; osetlivost - da gi meri i naj-malite razliki pome|u subjektite.

Testovite moàt da bidat:- testovi za ocenuvawe na znaewa {to se koristat vo

pedago{kata praktika i se smetaat za mnogu poobjektivni od usmeno-to proveruvawe na znaewata;

- testovi za sposobnosti - moàt da bidat razli~ni na pr. zasenzomotorni sposobnosti (ostrina na vid, sluh, spretnost na prstite,koordinacija na dvièwe i dr.). Tuka spa|aat i testovi za merewe naumstvenite sposobnosti - inteligencija;

- testovi za li~nost - so koi se merat nekoi osobini na li~nost(karakter, temperament, stavovi, interesirawa). Testovite nali~nost imaat posebna primena vo psihijatrijata kako pomo{ni sred-stva vo dijagnostikata i prognostika na du{evni bolni (klini~kipsiholog).

3. PROEKTIVNI TEHNIKI se koristat vo psihopatologija-ta kako pomo{ni dijagnosti~ki sredstva. Na subjektot mu se davamaterijal koj e nejasen, nedovr{en, nestrukturiran, toj treba da gopojasni, dovr{i, strukturira i pri toa }e ja iskaè (proektira) sop-

stvenata li~nost. So proek-tivnite tehniki se otkrivaatmnogu subjektivni doìvu-vawa na ispitanikot: èlbi,stravuvawa, vnatre{ennemir, strav, agresivnost,asocijalnost, odnos konbliskite i drugi misli koigo optovaruvaat. So pomo{na proektivnite tehniki seotkrivaat i potisnatidoìvuvawa koi moàt dadeluvaat morbogeno.

Naj~esto koristeniproektivni tehniki se:Ror{ahovi damki, TAT test(test na tematska apercepci-ja), nedovr{eni re~enici,

Psihologija184

Sl. br. 24 Ror{ahova damka

asocijacii, igri i igra~ki, detski crteì i dr. Testot na igri iigra~ki e dobra proektivna postapka koja se koristi kako pomo{nodijagnosti~ko i terapevtsko sredstvo vo detskata psihopatologija(osobeno kaj nevrotskite poremetuvawa).

So ogled deka proektivnite tehniki ne se objektivni postapki,za nivnata primena e va`no dobro poznavawe na samite tehniki idobro klini~ko iskustvo na ispituva~ot.

TEHNIKI ZA PODUÛVAWE NA BOLNIOT

Edna od zada~ite na zdravsteniot rabotnik e da vr{i edukacijana bolniot t.e. zdravstveno prosvetuvawe so cel da go pridobie zasorabotka vo procesot na lekuvaweto i da mu ja podigne samooodgov-ornosta. Pri toa koristi:

1. INDIVIDUALNO UÊWE - koe se sostoi vo davawe nasoveti vo vrska so ishrana, odmor, zemawe na lekarstva. Pri toa trebada go prilagodi jazikot na obrazovnoto nivo na bolniot za da biderazbran. Ne smee da se preteruva so davawe na soveti, tuku da se kaèsamo ona {to e va`no i {to bolniot ne go znae. Vo ova u~ewe spa|a idemonstracija koga na bolniot mu objasnuvame so pomo{ na sliki iliprakti~en prikaz. Eden od takvite primeri na u~ewe e koga bolniotod dijabetes melitus go u~ime kako da si dava inekcii insulin. Pritoa prvo demonstirame nie, potoa bolniot demonstrira vo na{eprisustvo i dokolku e potrebno celata manipulacija se povtoruva zada se otstranat eventualni nepravilnosti i gre{ki.

2. GRUPNA RABOTA - ~esto se koristi vo zdravstvenite orga-nizacii, toga{ koga sakame da vlijaeme na misleweto na bolnite i napromena na nivnite stavovi. Pri grupnata rabota se doa|a do pove}eidei, pogre{nite idei i stavovi polesno se otkrivaat i otfrlaat, sepottiknuva nao|awe na novi re{enija.

Za uspe{na grupna rabota potrebni se nekolku uslovi: siteprisutni (bolni, personal, ~lenovi na semejstvo), da znaat koja e celtana grupnata rabota, da postoi diskusija vo koi prisutnite }e gi izne-suvaat svoite mislewa, a vnimatelno da gi slu{aat drugite,razli~nite mislewa da ne se prikrivaat, da se kritikuvaat, no bez dase upatuvaat navredi na li~nosta, atmosferata da bide relaksiranabez navredi i napadi.

Rabota vo grupa se pokaà kako mnogu efikasna vo tretmanot nalekuvawe na bolestite na zavisnost.


Psihologija186

3. SUGESTIJA - zna~i vlijanie na misleweto na drugiot takada nekriti~no prezema tu|i misli. Nekriti~no zna~i deka podlegnuvana sugestija bez dokaz i bez svoe mislewe.

Bolnite lu|e se podlo`ni na sugestija od strana na zdravstveni-te rabotnici. Toa moè da bide direktna, koga zdravstveniot rabot-nik za da go ohrabri bolniot ja pofaluva negovata zdravstvena sosto-jba, koja objektivno ne se promenila. Na bolnite vlijae ovaa sugestijai navistina brgu }e se po~uvstvuvaat podobro.

Indirektnata sugestija ubavo se prikaùva so takanare~eniot„placebo efekt“. Na bolni so glavobolka im se dadeni tableti koi pooblik, pakuvawe i vkus li~at na analgetici, a zapravo ne sodràtnikakov lek. Po nekoe vreme kaj dve tretini od bolnite, glavobolkiteprestanale!

Pra{awa i zada~i:1. Zo{to samonabquduvaweto e nesiguren metod?2. Koi se prednostite i nedostatocite na eksperimentot?3. Nabquduvaj gi tvoite drugari! Dali moè{ vrz osnova na

nabquduvaweto da gi otkrie{ nivnite emocii?4. Nabquduvaj gi bolnite na prakti~nite ve`bi.5. Vodi intervju so bolen spored site pravila za vodewe.

PSIHODINAMSKI KARAKTERISTIKI NALI^NOSTA NA BOLNIOT

VOVED

Bolesta e ne{to stra{no {to mu se slu~uva na ~ovekot i go vadiod kolosekot na sekojdnevnoto ìveewe. Soo~uvawe so bolesta zna~istradawe, strada ~ovekot, strada negovoto EGO so difuzija na iden-titetot ili negativen identitet.

Difuzija na identitet - se manifestira so bezvolnost,apati~nost, nezainteresiranost za {to bilo, se gubat site dotoga{niideali i planovi. Bolniot e sklon kon nerealni razmisluvawa,pomisluva da si go odzeme ìvotot, nikomu ne veruva i nema nade` vone{to dobro za idninata.

Negativen identitet - se manifestira so sprotivstavuvawe,bolniot se odnesuva sprotivno od ona {to mu prepora~uvaat


zdravstvenite rabotnici i negovite bliski od semejstvoto koi sakaatda mu pomognat. Se povlekuva, nesiguren e vo sebe i drugite, ima ~uvst-vo na vina i ~uvstvo na pomala vrednost.

Vo prodol`nie na bolesta vo odnesuvaweto na bolnite domini-raat odbranbeni mehanizmi. Site neprijatnosti {to gi nosi bolestase obiduva da gi potisne, negira ili racionalizira. Od objektivnoprisutnite simptomi na bolesta, sozdava novi, dodatni, prefrluvaj}igi emocionalnite pote{kotii na somatski (telesen) plan, odnosnokoristi konverzija. Vo svoeto odnesuvawe regredira, se vra}a na nivona bespomo{no dete, zavisno od drugi, so {to se prodolùva leku-vaweto. Lekuvaweto e uspe{no ako bolniot i zdravstveniot rabotnikpartnerski se zdruàt protiv bolesta.

OSNOVEN PRISTAP KON BOLNIOT

Poznavaweto na prethodno navedenite karakteristiki kako izapoznavaweto na drugi osobini, karakteristi~ni za konkretniotbolen e osnoven preduslov za uspe{en terapevtski proces. Dokolku neja zapoznaeme celosno li~nosta na bolniot i s# ona {to vo nego seslu~uva za vreme na bolesta, pravime golema stru~na gre{ka, koja }ego napravi lekuvaweto neuspe{no ili delumno uspe{no.

Ne smeeme da zaboravime deka sekoga{ zad bolniot organ postoi~ovek, i ne e bolen samo organot, tuku e bolna li~nosta.

Poznavaweto na psihodinamikata na li~nosta e posebno va`nopri rabotata so hroni~nite bolni. Dolgotrajnata bolest ja menuvali~nosta na ~ovekot {to go ote`nuva lekuvaweto. Zdravstveniterabotnici treba da gi stimuliraat pozitivnite funkcii na EGO-tona bolniot (aktivno u~estvo vo lekuvaweto, opu{tawe, davawe i sl.) ipozitivni karakteristiki (doverba, sigurnost, inicijativa i sl.).{to vredi na pr. izlekuvana tuberkuloza na belite drobovi, ako odbolnica ispu{tame bolen koj e nesposoben za samostoen ìvot?

Mnogu zabele{ki po odnos na rabotata na medicinskiot perso-nal se dolàt tokmu na toa nepoznavawe na psihodinamikata na bol-nite (op{ta i posebna za sekoj bolen). Nepoznavaweto rezultira sopomo{ na lekuvan organ (srce, hepar, bubreg), no mala pomo{ na bol-niot ~ovek. Humanosta vo medicinata zna~i vo centar na na{eto vni-manie da bide bolniot ~ovek, ne samo bolniot organ. Ne smeeme dadozvolime na pr. Nikola Petrovski da se pretvori vo Nefritis t.e.taa li~nost da bide toa zaboluvawe. Toa bi zna~elo dehumanizirawena najhumanata profesija.

Psihologija188

I na krajot ona staro mnogu va`no pravilo: igrajte igri naulogi, postojano pra{uvajte se „da sum jas na negovo mesto?“, „{to bitrebalo da mi napravi“, {to e toa {to bi mi pomognalo“?

PSIHODINAMSKI KARAKTERISTKI NALI^NOSTA NA ZDRAVSTVENIOT RABOTNIK

Osven poznavawe na psihodinamikata na bolnite, treba da japoznavame psihodinamikata na sopstvenata li~nost. Se smeta dekazdravstveniot rabotnik e najva`niot „lek“ koj mu e potreben napacientot. „Davaweto na sebe“ vo procesot na lekuvaweto e vistinskoumeewe {to zavisi od toa kolku se poznavame sebe i sopstvenatali~nost. Za àl, mnogu zdravstveni rabotnici izbegnuvaat da se„dadat sebe“ vo profesijata zdravstven rabotnik i stanuvaat nemitransferi na tableti, inekcii, toplomeri....

Vrz baza na teorijata na identitet, spored psihologot Erikson,napravena od prakti~ni sogleduvawa, postojat tri tipa na zdravstvenirabotnici:

1. ZDRAVSTVENI RABOTNICI SO RAZVIEN POZITI-VEN EGO IDENTITET. Imaat ~etiri osnovni karakteristiki:

a) doverba: vo sebe, vo onie so koi rabotat i vo bolnite. So toa{to mu veruva na bolniot ja dobiva negovata doverba i go aktivira dase zazeme za sopstvenoto lekuvawe, da bide aktiven;

b) sigurnost i avtonomija - nesiguren, nesamostoen i od drugizavisen zdravstven rabotnik ne moè da se bori so nesigurnosta nabolniot. Sigurnosta i avtonomijata mnogu zavisi od negovatastru~nost i negoviot stru~en trening (na pr. kolku }e se ~uvstvuvatesigurno ako ste bolen i doa|a da vi dade inekcija medicinska sestra nakoja racete & se tresat ili e nesigurna vo ona {to go raboti?);

v) inicijativa - koja vo sebe sodrì kreativnost, spontanost iaktivnost, koja }e se sprotivstavi na pasivnosta i nekreativnosta nabolniot. Bez ovie osobini ne e mo`na timskata rabota vo zdravstve-nite organizacii. Inicijativata i kreativnosta zna~i prezemawe naaktivnosti vo ramkite na svoite rabotni zada~i. Prezemaweto naaktivnosti na profil od povisok rang od na{iot moè da bide gre{kai da dovede do zabuni kaj bolniot (na pr. eden medicinski laborantizveduva biohemiska analiza, odgovara za nejzinata to~nost, no nesmee vrz baza na rezultatot da postavuva dijagnoza na bolesta);

g) smisla za zaedni~ko dejstvuvawe - dejstvuvawe so drugitezdravstveni rabotnici i so bolnite. Deneska vo zdravstvenite orga-

nizacii se raboti timski. Bez timska rabota nema dijagnoza, nemauspe{no lekuvawe. Toa zna~i po~ituvawe na svojata li~nost, nasvoite sorabotnici i bolnite, bez pretenzii da se bide glaven inajvaèn. Vo timot sekoj ima svoe mesto i sekoj e vaèn.

Nesomneno deka ovoj tip e najposakuvan i najuspe{en. Oviezdravstveni rabotnici nao|aat zadovolstvo vo svojata profesija, sogordost mu sluàt na bolniot i gi krasi qubovta kon ~ovekot.

2. ZDRAVSTEN RABOTNIK SO NEGATIVEN EGO IDEN-TITET - toa se zdravstveni rabotnici koi nikoga{ ne ja prifatilesvojata profesija. Glavni karakteristiki se:

a) nezadovolstvo od ona {to go rabotat moèbi od po~etok nebile takvi, no so vreme nezadovolstvoto se razvilo, postojano ja „kol-nat sudbinata“ {to mora toa da go rabotat;

b) bunt - protiv ona {to se slu~uva okolu niv, ~esto nesvesen, nosilno manifesten - spremen na raspravii, se im smeta i bolnite i~esto sorabotnicite;

v) neprifa}awe na profesijata - ~esta vnatre{na nesvesnaborba i otpor kon s# {to treba da napravi (~esto razdrazlivi inepriem~ivi za potrebite na bolnite).

Ne treba da naglasuvame kolku vakviot odnos mu {teti na pro-cesot na lekuvawe i deluva negativno na odnosot zdravstven rabotnik- bolen.

3. ZDRAVSTVEN RABOTNIK SO NERAZVIEN EGO IDEN-TITET - tie doìveale totalen neuspeh da se najdat sebe si vo pro-fesijata {to ja rabotat. Nivnite karakteristiki se: miren, tivok,povle~en, nikomu ne veruva, niti saka nekoj da mu se doveri. Ne sezainteresirani za ona {to se raboti, so bolnite komunicira samopreku ona {to }e podade (tableti, toplomer), bez zbor, kako da sepla{i da ne se „potro{i“ vo rabotata. Za ovie zdravstveni rabotnicivelime deka se pokraj krevetot na bolniot, no nikoga{ ne se so nego,nitu za nego. Rabotat bez empatija, bez emocii, za niv prakti~no bol-niot ne postoi. Pokraj niv bolnite se ~uvstvuvaat nesigurni i bezza{tita i se razbira deka tie mu {tetat na terapevtskiot proces.

Mnogu zdravstveni rabotnici ne razmisluvaat za ovaa prak-ti~na podelba na Erikson i verojatno, ne se dokraj svesni na kojagrupa pripa|aat. Ako samo malku pove}e obrnat vnimanie kako bol-nite se odnesuvaat kon niv, vedna{ }e se najdat sebe si, i }e razberatmnogu za sebe.


Psihologija190

PRISHODINAMSKI KARAKTERISTIKI NAODNOSOT ZDRAVSTVEN RABOTNIK - BOLEN

Za psihodinamika na odnosot zdravstven rabotnik - bolen vodomenot na komunikacijata i odnos kon rabotata, kaàvme dosta vopove}e prethodni poglavja. Vo ovoj del od taa psihodinamika }eobrneme vnimanie na nekolku negativni mehanizmi za koi malku serazmisluva vo praktikata.

1. TRANSFER I KONTRATRANSFER - mehanizmot e opi{anod S.Frojd, vrz baza na negovite prou~uvawa na odnosot zdravstvenrabotnik - bolen vo psihoterapijata. Brgu se uvidelo deka toj odnospostoi kako op{to pristapen fenomen vo odnosite pome|u lu|eto, a nesamo kako fenomen vo psihijatrijata.

Za transfer (prenos) zboruvame toga{ koga bolniot svoite~uvstva i doìvuvawa od minatoto koi bile naso~eni na nekoja egzis-tencijalno va`na li~nost (na pr. majka) i vo me|uvreme potisnati, gitransferira na nekoja va`na li~nost od sega{niot odnos (zdravstvenrabotnik). So toa bolniot ja iskrivuva realnosta so svoeto minato.Transferot zna~i: vozrasnoto jas na edniot se obra}a na vozrasnotojas na drugiot, a ovoj odgovara so detsko jas. Na pr. medicinska sestrase obra}a na bolnata èna: „Vakov nered vo va{ata soba ne moè da setolerira, ve molam da si gi sredite li~nite raboti“. Bolnata reagiratransferno so detsko jas i odgovara: „Vie postojano me karate, istokako mojata majka“. Zdravstveniot rabotnik bi trebalo da go prepoz-nae transfernoto kaj bolnata i da ne odgovori so kontratransfer.No, ako i toj e li~nost koja vo sebe ima potisnati emocinalnisodrìni i konflikti, toga{ }e se javi kontratransfer - namestovozrasno jas se upotrebuva roditelsko jas. Po prethodniot primer„ajde jas }e ti pomognam da gi sredime zaedno“ ({to mnogu nalikuva naodnesuvaweto na majka kon dete). Ova moème da go objasnime i so drugprimer: bolniot se obra}a na medicinskata sestra: „Sestro, ve molamdajte mi ~a{a voda“, a taa luto odgovora: „Postojano ne{to bara{,kako malo dete“. Vo ovoj primer vozrasnoto jas na bolniot se obra}akon vozrasnoto jas na zdravstveniot rabotnik, a ovoj odgovara so rodi-telsko jas. Situacijata e nerealna zatoa {to nitu bolniot e dete, nituzdravsteniot rabotnik e roditel, a ne se svesni za toa. Vo vakviotneprepoznatliv odnos, transfer - kontratransfer, doa|aat do izrazpotisnatite i nerazjasneti konflikti od minatoto, kaj dvata part-nera, i so toa moè da se zako~i terapevtskiot proces. Bolniotregredira, stanuva pasiven i zavisen od zdravstveniot rabotnik.


2. NESVESNO NAMETNUVAWE NA ULOGA NA SLAB,BOLEN I BESPOMO[EN - Vo partnerskite odnosi pome|u lu|eto~esto se slu~uva da edniot od partnerite mu nametnuva uloga na dru-giot, {to ne ja zasluùva. Na pr. ~esto slu{ame deka mladiot soprugbara negovata sopruga da mu podgotvuva hrana kako {to toa go pravelanegovata majka, ili mladata sopruga, bara od soprugot da ja ~uva iza{tituva kako {to toa go pravel nejziniot tatko. Dodeluvawe nanerealni ulogi mu sluì na drugiot kako psihosocijalen odbranbenmehanizam, t.e. se raboti za nevrotsko „zloupotrebuvawe“ na part-nerot kako pomo{no sredstvo za razre{uvawe na sopstvenivnatre{ni i nadvore{ni konflikti situacii. Interesno e dekazdravstveniot rabotnik nesvesno mu nametnuva uloga na bolniot, dekae slab, bolen i bespomo{en i na toj na~in uspe{no ja potisnuva inegira sopstvenata slabost i se ~uvstvuva jak i mo}en. Vakviot nepre-poznatliv, no prisuten stav na zdravstveniot rabotnik direktno giko~i aktivnite tendencii na bolniot kon zazdravuvawe i go tera voregresija. Toj nesvesno go koristi ovoj mehanizam i se ~uvstvuvakorisen i aktiven, samo ako pokraj sebe ima bespomo{en i od negozavisen bolen. So vakvo odnesuvawe nesvesno se prodolùva terapevt-skiot proces i nevrotski se „zloupotrebuva“ pozicijata na zdravstve-niot rabotnik.

3. MISTIFIKACIJA - poimot proizleguva od zborot misti-ka (neobjasnivo, ~udno, nestvarno). Vo odnosot zdravstven rabotnik -bolen zna~i da se prikaè ne{to nejasno, da se prikrie nekoj nastan,koj bi moèl da bide sporen. Celta e da se izbegne konflikt, kon-frontacija, pojasnuvawe. Rezultatot e zbunetost i neprepoznavawe naona {to navistina se slu~uva. Mistifikacija zna~i da se nametne nadrugiot nekoi ~uvstva i doìvuvawa bez ogled dali toj navistinatakvo ne{to ~uvstvuva i doìvuva. Bolnite se mnogu pogodni objektiza mistificirawe. Na niv ~esto od strana na zdravstvenite rabotni-ci im se nametnuvaat ~uvstva i doìvuvawa koi gi nemaat, a so cel dase izbegne razgovor, konfrontacija. Na toj na~in zdravstveniotrabotniik go ~uva svojot laèn mir, izbegnuva da se konfrontira sobolniot i negovata bolest. Site nastani gi prikaùva nejasni solaèn optimizam, a toa go zbunuva bolniot, go pravi nesiguren i neak-tiven. Na pr. bolniot ima bolki vo stomakot i kaùva na medicinska-ta sestra, a taa odgovara „}e ti pominat“ ({to ne odgovara nastvarnosta) ili „taka treba“ (zo{to?). I dvata odgovora na bolniotne mu objasnuvaat ni{to. Vakviot odnos mu {teti na bolniot i tojostanuva zbunet i osamen. Zdravstvenite rabotnici nesvesno misti-

ficiraat, naj~esto za da ne si go naru{at komoditetot i za da giso~uvaat svoite pozicii.

PSIHODINAMIKA NA INTERPERSONAL-NITE ODNOSI POME\U ZDRAVSTVENITE

RABOTNICI

Dobrite interpersonalni odnosi i komunikacija pome|uzdravstvenite rabotnici se vaèn preduslov za uspe{na timska rabo-ta.

Va`ni principi od ovie odnosi se:

1. RECIPROCITET koj vo sebe sodrì:- dijalog - naizmeni~nost na odnosot subjekt - objekt, dvostrana

aktivnost, mo`nost da se baraat i dobivaat objasnuvawa za se ona {tose odnesuva na zaedni~kata rabota;

- me|usebno, naizmeni~no priznavawe i po~ituvawe - toa zna~inudewe na sebe na drugiot i kako objekt i kako subjekt t.e. zaemnopo~ituvawe i uvaùvawe na sekogo kako del od timot;

- dozvoluvawe i stimulirawe na konfrontacija vo interper-sonalnite odnosi - borba na mislewa, razli~nost i nesoglasuvawakako neminovnost vo me|u~ove~kite odnosi.

Najgolema pre~ka na reciprocitet vo zdravstvoto proizleguvaod hierarhiska fiksiranost na pozicii na poedinci koi go ko~atavtonomniot razvitok na nekoi profili (medicinska sestra ili lab-orantot seedno, ne moè i ne smee da ostane fiksiran vo pozicija naobjekt so pomo{ na koj lekarot le~i, tuku ima pravo da bide aktivensubjekt vo procesot na lekuvaweto. Samo na toj na~in }e bide ramno-praven ~len vo timot).

2. POVRATNA INFORMACIJA (FEEDBACK) - kako na{etoodnesuvawe deluva na drugite lu|e moème da doznaeme samo prekudirektna i verbalna povratna informacija. So nea se sozdava klimana otvorenost vo me|u~ove~kite odnosi i se stimulira doverbata me|ulu|eto. Toa zna~i deka ona {to imame da go kaème za na{iot kolega(vo vrska so rabotata) treba da go kaème vo negovo prisustvo. Sedrugo kaàno zad grb e „ozboruvawe“ koe deluva destruktivno nainterpersonalnite odnosi i se odrazuva vrz rabotata na zdravstven-ite rabotnici so bolnite. Na pr. tri medicinski sestri-tehni~ar Apodgotvuvala terapija i oti{la da im dava lekarstva na bolnite, a na

Psihologija192

rabotnata masa ostavila otpadoci, medicinskata sestra-tehni~ar Bluto & veli na medicinskata sestra-tehni~ar C: „do koga }e & go sobi-ram |ubreto“! Vakvite informacii kaàni zad grb gi zaladuvaatme|u~ove~kite odnosi i stvaraat netrpelivost. Ispravno e ako ses-tra-tehni~ar B & go kaè toa na sestra-tehni~ar A. Se razbira dekaovie zabele{ki treba da bidat samo vo vrska so ona {to e povrzano sorabotniot proces, nemame pravo na rabotnoto mesto da zaboruvame zali~niot ìvot na na{ite kolegi. Istovremeno treba da bideme pod-gotveni i nam da ni kaàt ne{to {to ne e vo red vo vrska so rabotata,so ogled deka nikoj ne e idealen.

3. DOZVOLUVAWE DA POSTOJAT KONFLIKTI NA RABOTNOTO MESTO I KONSTRUKTIVNO DA GI RAZRE[UVAAT

Konfliktnite siituacii se ~esta pojava vo sekojdnevniotìvot na lu|eto. Tie zna~at sprotivstaveni mislewa koi treba da serazre{at. Kako }e reagira poedinecot na konfliktnata situacijazavisi od negovite veruvawa i stavovi koi gi formiral vo tek naìvotot (porakite {to gi primal vo detstvoto, odnesuvaweto nanegovite roditeli, stavovite prezentirani preku javnite glasila,negovite sopstveni iskustva i dr.).

Postapkite {to se reakcija na konfliktite moàt da se grupi-raat vo tri osnovni kategorii:

- izbegnuvawe (da go ignorirame konfliktot kako da ne seslu~il);

- sprotivstavuvawe (so obvinuvawe na partnerot i postojaniraspravii);

- komunicirawe.Izbegnuvaweto i sprotivstavuvaweto ne vodat kon vistinsko

re{avawe na konfliktot i zatoa }e se zadrìme samo na komunici-rawe.

Komuniciraweto se razlikuva od izbegnuvaweto po toa {to nakonfliktite se gleda kako na sostaven del na me|u~ove~kite odnosi, ane ne{to lo{o. Od sprotivstavuvaweto se razlikuva po toa {tonamesto da se dokaùva kaj e vo pravo koj ne e, se nao|a re{enie {to}e gi zadovoli dvete strani na konfliktot.

Komuniciraweto zna~i u~estvo na dvete strani za zaemno razbi-rawe. Sekoja strana nastojuva prvo da ja razbere drugata, a potoa isamata da bide razbrana. Za da se ostvari efikasna komunikacija,neophodno e stranite da umeat aktivno da slu{aat. Toa zna~i deka tie


Psihologija194

moàt da go razberat drugiot intelektualno i emocinalno, no ne morada se soglasuvaat so nego.

Komuniciraweto zna~i:- direktno iskaùvawe na svoite ~uvstva, potrebi i barawa;- normalno da se gleda sogovornikot vo o~i;- da se ima ispraven stav i soodvetno drèwe na teloto;- spremnost da se otkrijat svoite misli i ~uvstva;- aktivno slu{awe;- inicijativa i jasno iskaùvawe;- se prio|a vo razgovorot ve{to i so razbirawe, bez napa|awe.Konfliktite na koi im se prio|a na vakov na~in stanuvaat kon-

struktivni, dvete strani se svesni deka samite se odgovorni da najdatre{enie. Pri toa nema pobednici i pobedeni. Navremenorazre{uvawe na konfliktite me|u lu|eto bitno vlijae name|u~ove~kite odnosi.

4. KOMPLEMENTARNOST - ovoj mehanizam zna~i deka dvapartnera se nadopolnuvaat vo svojata rabota. Komplementarni odnosivo sekojdnevniot ìvot ima na relacija majka - dete, u~itel - u~enik,zdravstven rabotnik - bolen. Vo zdravi interpersonalni odnosi kom-plementarnosta kruì i ne e fiksirana so hierarhiskata pozicija napoedinecot (na pr. {efot). Na pr. kaj bolen so {e}erna bolest:lekarot ja odreduva dozata na insulin, medicinskata sestra go u~ibolniot kako da si ja aplicira inekcijata, laborantot kako da si japregleduva urinata vo doma{ni uslovi i sl. Ako komplementarnosta(nadopolnuvaweto) e fiksirano toga{ e onevozmoèn ednakov razvi-tok na profilite, fiksirana e dominacija na edni kon drugi so {tose ote`nuva timskata rabota i se razviva nezdrava atmosfera narivalstvo i superiornost.

PSIHODINAMIKA NA TIMSKA RABOTA VOZDRAVSTVOTO

Vremeto na golemi, univerzalni i semo}ni poedinci vo medici-nata pripa|a na istorijata. Dene{nata medicina e nezamisliva bezzaedni~ki, timski pristap kon bolniot. Koga velime tim se misli narabotna grupa na oddelot kade {to bolniot se lekuva, a ~esto pati sekonsultiraat i pripadnici na drugi timovi vo postavuvawe na dijag-noza ili lekuvawe.

Vo sekojdnevnata praktika vo zdravstvenite organizacii sezabeleùvaat tri tipa na timovi:

1. TIM MNO@ESTVO -~lenovite na ovoj tim ni{to negi povrzuva, osven zaedni~kiteprostorii. Sekoj ~len na timot jasmeta svojata rabota najva`na, votimot vladee rivalstvo, sekojsaka da dominira i da bide glaven,pa zatoa toa nikomu ne mu uspeva.Vo vakov tim nema razmenuvawena informacii, sekoj raboti zasebe, nikoj nikomu ne pomaga,nikoj nikogo ne po~ituva (sl. br.25).

Poseben problem vo edenvakov tim e polo`bata na srednomedicinskite kadri. Na tie pro-fili im se odreduvaat to~noopredeleni granici i sekoj nivni obid za posamostojno odnesuvawe sesmeta deka ja zagrozuva pozicijata na lekarot. Bidej}i toa naj~esto nese slu~uva, ovie kadri se povlekuvaat, prestanuvaat aktivno dasorabotuvaat, rezignirano i pasivno izvr{uvaat naredba bezkreativnost. Na vakvi oddelenija na bolnite voop{to ne im e prijat-no, zatoa {to rezultatot od vakva-ta rabota e haos i bezredie.

2. TIM MASA - vo ovoj timna poedinecot (naj~esto {efot)mu uspeva da se nametne nad sitevraboteni. Toj avtoritativnovladee so timot, a site drugi morada go slu{aat, koj ne se solgasuvaso nego mora da go napu{ti timot.Originalnosta i kreativnosta serezervirani samo za {efot, sitedrugi se pasivni izvr{uva~i nanegovite barawa i naredbi. Voeden vakov tim vrabotenite senezadovolni napnati i toanezadovolstvo i napnatost ~estogo prenesuvaat na bolnite, a kako


Sl. br. 25 [ematski prikaz na timmnoèstvo

Sl. br. 26 [ematski prikaz na tim masa

Psihologija196

rezultat na nezadovolstvoto i napnatosta povremeno se slu~uvaat iagresivni ispadi me|u vrabotenite. Na vakvi oddeli postoi prividenmir i red, no nema uspe{na sorabotka me|u ~lenovite, a bolniteìveat vo edna ladna atmosfera (sl. br. 26).

3. TIM GRUPA - e najdobar tim i gi ima slednite karakteris-tiki: razbirawe, komunikacija, li~no i stru~no uvaùvawe i preze-mawe na sekoj poedinec, postojat povratni informacii, mo`nost daima konflikti i uspe{no da se razre{uvaat. Ulogata na sekoj

poedinec na timot e oprede-lena so negovite vistinskisposobnosti, stru~nost ive{tina. Vakov tim imavoda~, no ulogite na voda~otrotiraat vo daden momentzavisno od problemot.

Eden od osnovniteuslovi za vakva timska rabo-ta e kontinuirano stru~nousovr{uvawe na site ~le-novi vo tek na rabotata.Potoa, site ~lenovi sakaatda se aktivni i kreativni,uspe{no gi razre{uvaatkonfliktite, bez pobedni-ci i pobedeni, se po~ituvaat

i uvaùvaat pome|u sebe. Vo eden vakov tim ima dobra sorabotka imo`nost za sekoj vraboten da se razviva vo ramkite na svojot profil.

Pra{awa i zada~i:1. Kakvo e „jas“ na bolniot?2. Na prakti~nite ve`bi nabquduvaj tipovi na zdravstveni

rabotnici. Diskutiraj gi postapkite bez da imenuva{.3. [to zna~i mehanizam transfer - kontratransfer?4. Daj primer za fidbek.5. Kako }e re{i{ konflikt so pretpostaven? 6. Vo koj tim go vbrojuva{ tvojot klas i zo{to?

Sl. br. 27 [ematski prikaz na timgrupa

� MENTALNA HIGIENA

� PSIHOLO[KI PROFILI KAJ RAZLI^NI SOMATSKI BOLESTI

� KOMUNIKACIJA SO BOLNI

PSIHOLO[KA PRAKTIKASO PACIENTI

Psihologija198

DECATA SE UÂT NA SOPSTVENIOT @IVOTAko decata ìveat so kritika - }e nau~at daosuduvaatAko decata ìveat vo neprijatelstvo - }enau~at da se boratAko decata ìveat vo poniùvawe - }e nau~at dabidat pla{liviAko decata ìveat vo sram - }e nau~at da se~uvstvuvaat vinovniAko decata ìveat vo tolerancija - }e nau~at dabidat tolerantniAko decata ìveat so pofalbi - }e nau~at da oddavaat priznanieAko decata ìveat vo ednakvost - }e nau~at dabidat pravedniAko decata ìveat vo sigurnost - }e nau~at daveruvaatAko decata ìveat vo po~ituvawe - }e nau~at dase cenat samite sebeAko decata ìveat so uvaùvawe i prijatelst-vo - }e nau~at da najdat qubov vo svetot

Raboti i qubi, s# drugo nema smislaM.Danojlovi}

Nikoga{ nema da go zagubi{ vistinskiot pat akoraboti{ spored ~uvstvoto i sovesta

Gete

PSIHOLO[KA PRAKTIKA SO PACIENTI

ZNAÊWE NA MENTALNATA HIGIENA

Vo lekcijata za predmet i granki na psihologijata nakratko seosvrnavme na grankata mentalna higiena. Vo psiholo{kata praktikataa ima golema primena za za~uvuvawe na psihi~koto zdravje ispre~uvawe na psihi~ki poremetuvawa, tie se sloèni i brojnizada~i, kako {to e raznovidna i oblasta na nejzinata primena.Mentalnata higiena im dava upatstva na roditelite za toa kako trebada gi odgleduvaat svoite deca, na nastavnicite kako da postapuvaat sodecata i u~enicite vo razli~ni periodi na razvitokot, na vozrasnitekako da se odnesuvaat na rabotnoto mesto i dr.

Zada~ite na mentalnata higiena se mnogu {iroki i raznovidni.Taa ukaùva na uslovite koi mu pomagaat na vozrasniot ~ovek vorazli~ni periodi da re{ava te{ki situacii za nego (izbor na zani-mawe, na bra~en drugar, pote{kotii vo brakot i dr.), da nau~i kakotreba da postapuva so lu|eto vo bolest i drugi kriti~ni situacii.Mentalnata higiena n# podu~uva kako da postapuvame so osetlivi kat-egorii na lu|e: stari, alkoholi~ari, osudenici, narkomani i dr. Taane e rabota i dol`nost samo na zdravstvenite rabotnici, psiholozitei socijalnite rabotnici, tuku i na roditelite, nastavnicite,rakovoditelite i na site koi na razli~ni mesta i na razli~ni na~inidoa|aat vo kontakt so lu|eto i rabotat so niv.

MENTALNA HIGIENA VO DETSTVOTO

Pove}eto pati naglasivme deka detstvoto e eden od najva`niteperiodi vo ~ovekovoto ìveewe. Mnogu teorii na li~nosta (na pr.psihoanaliza na Frojd i dr.), ja naglasuvaat ulogata na detstvoto ivlijanieto na doìvuvawata od nego vrz li~nosta.

Najgolem interes na istraùva~ite e naso~uvano okolupra{awata na „pogodni“ i „nepogodni“metodi na ishrana, odbivawe odmaj~inata grada, priviknuvawe na higienski naviki i nivni posledi-ci po formiraweto na li~nosta na deteto. Postoele razli~ni postap-ki i na~ini na navedenite aktivnosti koi ~esto bile pod vlijanie nalo{o testirani pretpostavki. Edinstven zaklu~ok e deka odgovoritese mnogu sloèni. Nema kraen odgovor na pra{aweto po odnos na


Psihologija200

ishranata (na cucla ili od maj~ina grada, da se odbie deteto odmaj~ina grada porano ili podocna), da se hrani deteto ritmi~no, poredosled ili pak da se hrani slobodno, da se naviknuva porano nahigienski naviki ili podocna. Ako se analiziraat antropolo{kidokazi, jasno proizleguva deka isti postapki vo razli~ni kulturiimaat razli~ni posledici po li~nosta.

Su{tinata na ovie pra{awa izgleda e vo toa kakvo posebnozna~ewe ima opredelanata postapka za konkretno dete. Isti postapkimoàt da bidat psiholo{ki potpolno razli~ni, {to }e zavisi odna~inot kako se izvedeni i od ~uvstvata koi prizlegle pri toa. Ranoodbivawe od maj~inata grada moè da stvori psihi~ki problemi kajdeteto ili pak da ne stvori, {to zavisi od toa kako majkata go napra-vila odbivaweto. Istoto vaì i za site drugi postapki. Nakratko, bitrebalo da se ispituva, kakvi posledici po li~nosta imaat razli~nividovi na emocionalni doìvuvawa koi proizleguvaat od odgledu-vaweto.

Za osnovnata nega na doen~eto i pravilen psihi~ki razvitokposebno e vaèn telesniot kontakt, dopirot i pregratkata somaj~inoto telo zaradi {to po~esto treba da se drì vo race. Pri toatreba da se vnimava dvièwata da ne bidat brzi i grubi za da ne predi-zvikaat strav kaj deteto.

Glasot na majkata e isto taka vaèn za odgleduvaweto. Mek glas,poln so qubov, mu godi na deteto, nasproti silni i neprijatni {to gopla{at.

Doeweto kaj deteto zadovoluva ne samo telesni tuku i ~uvstvenipotrebi. Pravilno doewe so dovolno koli~ini mleko kaj detetopredizvikuva sigurnost i spokojstvo.

Se razbira na pravilata za osnovna nega na doen~eto }edodademe i bawawe i prepovivawe {to pridonesuvaat deteto da bidemirno i spokojno.

Nesigurnost na doen~eto, se razviva zaradi nezadovoleni potre-bi za ishrana, doewe bez poddr{ka i qubov. Ovie ~uvstva na nesi-gurnost i anksioznost ostavaat dlaboka traga i vo li~nosta na vozras-nite; doen~e kaj koe ~esto i nenadejno e prekinuvano doeweto pred dabidat zadovoleni negovite potrebi za hrana, moè da stekne trajnouveruvawe deka na lu|eto ne moè da im se veruva.

Odnesuvawe na relacija roditel - dete - stavovite na roditelitekon deteto ja ozna~uvaat najva`na odrednica vo negoviot ponata-mo{en ìvot. Stavovite gi ~uvstvuva od najmala vozrast, u{te oddoen~e i tie go sledat i vo adolescencijata. Nekoi roditelski

stavovi se povolni za razvitokot, a nekoi {tetni, kako na primer:1. Otfrlawe na deteto - i kaj nego se javuvaat ~uvstva na nesigu-

rnost i samopotcenuvawe, prosledeno so neprijatelsko i buntovnoodnesuvawe ili pak so apatija i ramnodu{nost. Na otfrlenoto dete}e mu bide te{ko vo odnosot so drugite lu|e da pokaùva qubov ili daprima qubov.

2. Maj~inska preza{titenost ili „mamizam“ moè da dovede do{tetni posledici zavisno od kakov oblik e. Ako preza{titenostapo~iva na popu{tawe, deteto }e se formira kako sebi~no, egocen-tri~no, neodgovorno, so nizok prag na tolerancija na frustracii.Dokolku pak majkata e nametliva kako osobini moè da se razvijatsamopotcenuvawa, pokornost, pasivna zavisnost od drugi.

3. Preterano stroga disciplina moè da stvori silna potrebaza priznanija od sredinata ili ~uvstva na samoobvinuvawa, zaradisopstvenoto odnesuvawe ne retko se ra|a i neprijatelstvo konroditelite {to kaznuvaat ili agresivnost kon drugarite.

4. Nedosledna ili nedovolna disciplina moè da dovede donedovolna samokontrola, koleblivost pri odlu~uvawe ili nesposob-nost da se soo~i so problemite.

5. Preterano strogi moralni standardi nametnati odroditelite, osobeno na onie koi se odnesuvaat na seksualna aktivnost,moàt da stvorat frigidna li~nost ili so drugi patolo{ki pojavi oddomenot na seksualnosta.

Semejstvoto, kako medium vo koj se odgleduva deteto, moè dapridonese za ~uvstvo na nesigurnost i anksioznost kaj deteto. Takvilo{i posledici ~esto proizleguvaat od bra~ni nesoglasuvawa, ras-tureni domovi, nemoralno odnesuvawe na roditelite, alkoholizam idrugi te{ki du{evni poremetuvawa na roditelite.

Za da se obezbedi najdobar razvitok od novorodeno do li~nost,va`no e potrebite na deteto da bidat zadovoleni i toa ne samo onie vovrska so ishranata i qubovta, tuku i onie {to zna~at stimulacija.Ona {to e najva`no vo celoto odgleduvawe od strana na roditelite eso svoeto odnesuvawe da sozdavaat uveruvawe kaj deteto deka e sakano,bezbedno, poddrùvano i da mu se pruì mo`nost da bide odgovorno.Toa s# ne zavisi od ishrana so cucla ili na maj~ina grada, tuku i od toavo {to roditelite veruvaat i {to sakaat da napravat od svoeto dete.Ne postoi formula za „ispravno“ odgleduvawe na deteto. Postapkitetreba da se prilagodat na situacijata i na potrebite na sekoe dete, aedinstvena formula koja vredi da se zapameti e - da se bdee nad deteto


so mnogu qubov, no da ne se „gu{i“ so qubovta, da se bide cvrst, no bezostrina i pred se da s# bide spokoen i da se uìva vo ulogata na rodi-tel.

BOLNO DETE

Od prethodno kaànoto proizleguva deka personalot koj rabotiso bolni deca ima golema odgovornost, osobeno vo onie zdravstveniinstitucii kade {to prestojuvaat decata bez majka. Vo takvi uslovimedicinskata sestra ja prezema ulogata na majka, so dol`nost da gizadovoluva site negovi potrebi.

Za deteto i negovite roditeli bolesta i hospitalizacijata eogromna te{kotija. Hospitalizacijata ne dejstvuva samo na procesotna zazdravuvaweto, tuku i na psihi~kiot razvitok na deteto. Kolku edeteto pomlado, a bolesta pote{ka i hospitalizacijata podolga tolkui posledicite se po{tetni.

REAKCII NA DETETO NA HOSPITALIZACIJA - }e giopi{eme naj~estite reakcii koga deteto se odvojuva od majkata zaradihospitalizacija:

1. Faza na voznemirenost i pla~ewe, koga deteto e tolku vozne-mireno {to ne pomagaat nikakvi zborovi i so ni{to ne se smiruva.Odbiva da jade, regredira vo odnesuvaweto.

2. Depresivna faza - po nekolku dena pla~ewe, deteto se smiru-va, stanuva ta`no i bezvolno, ne se interesira za sredinata.

3. Krajna faza - po nekolku nedeli ili meseci deteto navidum seprilagoduva na situacijata, ako podobro go analizirame negovotoodnesuvawe se zabeleùva deka kaj deteto nema spontani aktivnosti i~uvstvata kon lu|eto od sredinata mu se povr{ni (vidi hospitalizam).

PSIHOLO[KI POSTAPKI SO BOLNITE DECA INIVNITE RODITELI:

Rabota so roditelite: od bolesta na deteto mnogu se pogodeniroditelite, osobeno majkata. Kolku deteto e pomalo i bolestapote{ka tolku pove}e majkata e isfrustrirana. Rabotata soroditelite e posebno va`na od dve pri~ini: prvo za da se namalatpsihi~kite pote{kotii i stravuvawa na roditelite. Vo taa smislarazgovarame so roditelite za bolesta na deteto, kolku dolgo bi trae-lo lekuvaweto, kako }e protekuva zazdravuvaweto i za posledicite

Psihologija202


koi eventualno bi ostanale. Ako deteto se hospitalizira, naroditelite treba da im kaème ne{to za lekarite i drugitezdravstveni rabotnici koi go lekuvaat i neguvaat deteto, gi zapoz-navame so ìvotot i ku}niot red na detskiot oddel. Posebno treba dagi smiruvame onie roditeli koi imaat ~uvstvo na vina. Vtora pri~inazaradi koja treba da gi smiruvame roditelite e faktot {to nivnatavoznemirenost i zagriènost moàt da ja prenesat na deteto i samo daja ote`nat u{te pove}e negovata polo`ba. Decata se mnogu privrzaniza svoite majki i go ~uvstvuvaat nivniot nemir i zagriènost.

Rabota so decata - postarite deca prvenstveno treba da se pod-gotvat za hospitalizacija. Podgotovkata e mnogu pote{ka ako detetovo procesot na vospituvaweto e zapla{uvano so lekari i inekcii (napr. „ako ne jade{ }e te nosam da te bockaat“). Sprotivno, polesno e akodeteto ima pozitivni iskustva so zdravstveniot personal (na pr. odambulantnite pregledi). Zavisno od vozrasta na deteto, treba da muobjasnime zo{to lekuvaweto vo bolnica e potrebno. Pri toa mu objas-nuvame deka na oddelot ima i drugi deca kako nego so koi }e si igra, amama }e doa|a sekoj den da go posetuva, }e apelirame na negovatazrelost i potrebata da bide zdravo i sl.

Smestuvawe vo bolnica i odvojuvawe od majkata e teòk ~in i zadeteto i za majkata. Osnovno pravilo e deka deteto ne treba da se odvo-juva od majkata do navr{ena treta godina dokolku toa e mo`no.Odvojuvaweto na deteto od majkata treba da se napravi {to pobrzo ivedna{ da go prezeme medicinskata sestra koja }e ja zamenuva majaka-ta. [tom }e si zamine majkata, deteto ne smee da se ostavi samo, vo tiemomenti potrebni mu se emocionalna toplina i ubavi zborovi.Dokolku e toa mo`no, na deteto mu pokaùvame prijatni raboti ododdelot na pr. deca kako si igraat, igra~ki, slikovnici, potoa go smes-tuvame vo soba i go zapoznavame so drugite deca. Seto toa go pravimespokojno, so qubov i razbirawe. Ubavo e pri hospitalizacijata dete-to da si gi ponese od doma svoite sakani igra~ki i slikovnici.Medicinskata sestra zadolèna za neguvaweto na deteto treba da seraspra{a kaj majkata za navikite na deteto (ishrana, higienski), so{to najmnogu saka da igra, kolku e samostojno, na {to se raduva, od{to se pla{i i sl.

Deneska vo svetot osobeno vo visoko razvienite zemji postoitendencija vo detskite bolnici da se stvorat uslovi za pretstoj nanajbliskite ~lenovi na semejstvoto. Na deteto - pacient, osobeno namajkata. Se nastojuva {to pove}e bolni~kata soba da go zameni domotna deteto.

Organizacija na rabota so bolni deca (od psiholo{ki aspekt).Ve}e kaàvme deka - medicinska sestra koja go prima deteto na odde-lot ja zamenuva majkata. Nejziniot odnos so deteto treba da bide polnso qubov i razbirawe. Taa treba da razgovara so deteto, da igra sonego, no mora da vnimava da ne go privrzuva za sebe i kolku e mo`no dago osamostojuva. Decata koi ne se ispla{eni i ne se ~uvstvuvaatosameni, polesno gi podnesuvaat dijagnosti~kite postapki i leku-vaweto. Site dijagnosti~ki postapki treba da bidat prilagodeni navozrasta na decata, a pri izveduvawe na sekoja medicinska postapkatreba da go odvra}a vnimanieto na deteto od ona {to se raboti.Deteto ne smee da se ostava samo, nitu dolgo da pla~e. Dete {to pla~etreba da go zememe vo race, da go smirime i da go angaìrame so igra.

Posetata na deteto od strana na roditelite e mnogu va`na. Taatreba da bide sekojdnevna, no pri toa treba da im sovetuvame naroditelite kako da se odnesuvaat so deteto. Ne treba da go opteretu-vaat so ~uvstveni izlivi, da ne go voznemiruvaat. Posetite naroditelite treba da bidat kratki. Ispituvawata pokaùvaat dekasekojdnevnite kratki poseti po 5 min. dnevno podobro vlijaat napsihi~kata sostojba na deteto. Vedna{ posle posetata negovo vni-manie treba da go angaìrame so nekoja aktivnost. Roditelite trebada gi sovetuvame pri posetata na svoeto dete vo sobata, da bidatqubezni i so drugite deca vo sobata.

Psihologija204

Sl. br. 28 Rabota so deca

Igri i igra~ki za bolnite deca - igrata e najva`nata aktivnostza decata. Vo igrata deteto se angaìra, razveseluva, u~i i se razviva.Kaj bolnite deca igrata pomaga vo rehabilitaciijata. Zatoa na det-skite oddeli treba da ima igra~ki i mo`nost za igri na decata pome|usebe ili so personalot. Pri igrawe decata ne smeeme da gi ostavimesami, treba da bideme so niv, da vnimavame da ne se povredat i da janaso~uvame igrata.

Za korisna igrovna aktivnost na oddelot treba da ima igra~kikoi }e odgovaraat na vozrasta na decata, na higienskite uslovi, dabidat ednostavni, interesni vo razli~ni boi. Se razbira deka igritei igra~kite mora da bidat prilagodeni na bolesta i voop{to sostoj-bata na deteto.

Podgotovka na roditelite za otpu{tawe na deteto od bolnica -pri otpu{taweto od bolnica roditelite treba da gi podgotvime zamo`ni pote{kotii pri povtorna adaptacija na deteto vo doma{niuslovi. Pri toa moè da zabeleàt deka deteto e voznemireno,pasivno, emocinalno ladno i sl. Kaznuvawe na deteto koe ima takviadaptacioni problemi samo ja ote`nuva situacijata. Roditelitetreba da bidat trpelivi, vnimatelni i da ja pokaùvaat svojata qubov.

BOLEN ADOLESCENT

Bolnite adolescenti imaat sosema poinakvi potrebi i proble-mi otkolku decata i vozrasnite. Pove}eto od adolescentite se emoci-nalno labilni, polni so nedoverba i nekriti~noost i vo rabotata soniv potrebno e golema trpelivost. Osnoven uslov za uspe{na rabotaso niv e da se pridobie nivnata doverba.

Zdravstvenite rabotnici treba da gi poznavaat site psiho-lo{ki karakteristiki na mladosta za da moàt uspe{no da rabotat sobolni adolescenti. Na pr. tie sakaat da bidat tretirani kako vozras-ni, ako kon niv se odnesuvame kako so mali deca gre{ime. Potoa trebada vodime smetka za toa deka tie se srame`livi i treba da ja ~uvamenivnata intima pred drugi lu|e.

Pri dolgotrajna hospitalizacija na mladi lu|e potrebni se isredstva za nivna rekreacija: radio, televizija, dru{tveni igri,pi{uvawe, slikawe, knigi, ~spisanija i dr. Isto taka, na oddelottreba da postojat pristojni uslovi kade tie }e primaat poseta od rod-nini i drugari.


VOZRASEN BOLEN

Na bolniot i negovoto semejstvo treba da im pomagame da se pri-lagodi na soznanieto deka e bolen, da se adaptira na hospitalizacija-ta i da se aktivira za lekuvawe. Pri toa deluvaat objektivni i sub-jektivni faktori:

OBJEKTIVNI SE:1. Teìna i traewe na bolest: kolku e bolesta pote{ka i podol-

gotrajna tolku i adaptacijata i aktiviraweto e pote{ko, osobeno akose znae deka bolesta }e predizvika invalidnost ili pak lekuvaweto }ebide te{ko i neizvesno.

2. Odnos pome|u bolniot i socijalnata sredina - adaptacijata }ebide podobra ako odnosite pome|u bolniot, semejstvoto i zdravstven-ite rabotnici se pozitivni, prijatelski i polni so razbirawe. Vo tojslu~aj bolniot e pogolem optimist i ima pogolema samodoverba.

3. Bolni~ka fizi~ka sredina - bolnite polesno ja podnesuvaathospitalizacijata ako se smesteni vo prijatni i dobro opremenibolni~ki sobi so ~isti prostorii za toaleta i higiena i prostorii zarekreacija.

4. Dijagnosti~ki i terapevtski postapki - brojni vakvi postap-ki se posebno opteretuvawa za bolniot. Te{ko gi podnesuvaat postap-kite za ispituvawe na genitalnite organi, srce i glava. Koja bilopostapka bara soodvetna psiholo{ka podogotvka. Dobrata podogotvkazna~i i 50% uspe{na intervencija.

SUBJEKTIVNI FAKTORI SE:1. Li~nosta na bolniot - nezrelite li~nosti pote{ko se adapti-

raat na hospitalizacija. Lu|eto koi pred bolesta bile so vedro raspo-loènie, optimisti, emocionalno stabilni, samostojni, disciplini-rani, inteligentni, so ~uvstva na odgovornost, polesno se adaptiraatna bolni~kite uslovi i lekuvaweto. Obi~no ènite polesno se adap-tiraat od maìte.

2. Prethodni iskustva - pozitivni porane{ni iskustva moàt daja olesnat adaptacijata na hroni~nite bolni. Postapkite nazdravstveniot personal so bolniot i semejstvoto se sekako va`ni~initeli vo procesot na lekuvaweto.

Psihologija206

STARI BOLNI

Pri rabota so stari lica morame da bideme mnogu vnimatelni.Pred s# vo rabotata so stari lu|e treba dobro da se poznavaatpsihi~kite promeni kaj starite. ]e dademe nekoi prakti~ni soveti{to bi im pomognale na idnite zdravstveni rabotnici:

- da se oslobodat od mislata deka starosta i smrtta odat zaedno;- pome|u starite lu|e ima golemi individualni razliki. Toa

zna~i deka pri rabotata so niv treba da se vodi smetka za nivnataindividualnost;

- so starite lica treba da bideme posebno vnimatelni sodol`no po~ituvawe na nivnata li~nost;

- ako stariot ~ovek te{ko se prilagoduva na hospitalizacija, dase izbegnuvaat ~esti promeni na personalot {to raboti so nego;

- da gi po~ituvame nivnite èlbi, stavovi i vrednosti;- ne go premestuvajte stariot ~ovek od edna vo druga soba, ako za

toa nema golema potreba;- ne go menuvajte rasporedot na mebelot ili rasporedot na

negovite predmeti, ako za toa nema potreba;- da se odnesuvame kon starite lu|e so trpelivost, qubeznost i

da im obrneme vnimanie;- da ne se obiduvame so sila i grubo da go menuvame nivnoto od-

nesuvawe, toa re~isi ne e mo`no, podobro e nie da se adaptirame naniv;

- nagluvite stari lu|e se somni~avi, zatoa so niv i vo nivnoprisustvo treba da zboruvame poglasno za da n# slu{nat;

- na nekoi izjavi na starite lu|e morame da bideme kriti~ni. Vostarosta ponekoga{ se javuvaat psihi~ki naru{uvawa zaradi {todavaat izjavi deka nekoj gi progonuva, im gi krade li~nite raboti, imja true hranata i sl.;

- da ja po~ituvame intimata na starite lu|e. Tie znaat dekafizi~ki teloto im e mnogu promeneto i zaradi toa se sramat, zatoasekoga{ pri kakvi bilo intervencii da gi za{titime od tu|i pogledi;

- da gi angaìrame so nekoja aktivnost na oddelot, ~itawe,dru{tveni igri, radio, televizija;

- da se potrudime na oddelot da bide mirno, da ne treskame sovrati, instrumenti i sl;

- starite lu|e zaboravaat, zaradi toa treba po~esto da prove-ruvame dali se pridrùvaat do dadeni napatstvija zemawe lekarstva isl.


Psihologija208

Voglavno rabotata so starite lica bara pogolemo trpenie i~ovekoqubie.

INVALIDNOST I REHABILITACIJA NAINVALIDI

Pod invalidnost podrazbirame trajno, delumno ili potpolnonamaluvawe na sposobnostite na ~ovekot za normalno ìveewe irabotewe. Vo ponovo vreme zborot invalidnost se izbegnuva i sezamenuva so pohuman termin - lu|e so posebni potrebi. Pri~inite zanastanuvawe na invalidnosta se razli~ni: traumi, posledici naamputacija na ekstremiteti, deformiteti predizvikani od artitis,revmatizam, hemiplegija, detska paraliza, o{tetuvawe na setilniteorgani, vrodeni deformiteti i dr. Rehabilitacijata na vakvi lica seodviva vo tri nasoki:

- medicinska rehabilitacija - prvi~na i se odviva vozdravstvenite organizacii. Opfa}a lekuvawe, fizikalna terapija iortopedski pomagala;

- profesionalna rehabilitacija - zna~i profesionalnoosposobuvawe na ~ovekot za porane{noto zanimawe ili nekoe drugosrazmerno na spoosobnostite;

- psiho-socijalna adaptacija se sostoi vo pomo{ na vakvo liceda se vklopi vo sredinata, na rabotno mesto i vo semejstvoto.Psiholo{ka pomo{ na lice so posebni potrebi mu e potrebna vo sitenabroeni nasoki. So sekoja fizi~ka hendikepiranost na ~ovekot sejavuvaat psihi~ki fenomeni - kompleksi na pomala vrednost,zagriènost za idninata, pesimizam i nesigurnost. Potrebno e vakvo-to lice samo da gi sogleda svoite ograni~uvawa za da moè da bideefikasno i vo ovaa smisla mu e potrebna psiholo{ka pomo{.Vistinska pomo{ e kaj invalidiziranoto lice da se razviva opti-mizam i da se otstranuva nesigurnosta i zagriènosta. Za da japovrati doverbata vo sebe potrebna e rabota so negovoto semejstvo,kako da se odnesuva kon nego. Pri toa vredi osnovnoto pravilo, dekakon invalidizirano lice ne smee da se pokaùva ekstremno odnesu-vawe: nitu soàluvawe od edna strana, nitu zanemaruvawe na negoviteograni~eni sposobnosti od druga strana.

Koga e vo pra{awe rehabilitacija na lica na koi im e izvedenaamputacija, tretiraweto se odviva vo dve nasoki. Prvata e da se nad-mine fizi~kiot gubitok, a vtorata e trening za upotreba na proteza i


sli~ni pomagala. Koga zapo~-nuva treningot za upotreba navakvi pomagala, postoi golemproblem za adaptacija pri {toe neophodno da se ohrabruva~ovekot i da se iznajdat sood-vetni motivi, t.e. da se sozdavanavika. Vo ovaa smisla voposledno vreme se po~esto sekoristat grupni sovetuvawapri {to kako model se koris-tat invalidi koi postignalekompletna adaptacija.

Edno invalidizirano li-ce vaka ja opi{uva sostojbatana invalidite: „Najgolema na-{a maka e {to se sramime odtie {to ne gledaat. Vo bolnicase ~uvstvuva{ poprijatno zatoa{to i drugite okolu tebe setakvi, no pome|u normalnitelu|e se ~uvstvuva{ kako mons-trum, kako stra{ilo, posaku-va{ da „te snema“, se srami{ odsebe, u{te pove}e si svesendeka si bespomo{en, sakat~ovek“.

Sigurno e korisno danabroime nekoi psiholo{kireakcii koi ja sledat te{katainvalidnost: silen strav, stravza psihi~koto zdravje, strav odsmrt, nesigurnost, taga, besson-ica, ~uvstva na otfrlenost,pre~uvstvitelnost kon razli~ni socijalni situacii, misli za samoub-stvo, ~uvstvo deka prethodniot status e definitivno izguben.

Zaradi pouspe{no adaptirawe, dobro e da se znaat i nekoi pozi-tivni reakcii koi moàt da se javat: me~taewe za uspe{no rabotewena nekoe pole, percepcija na invalidnost kako nekoja nova {ansa voìvotot, razvivawe na verba vo oporavuvawe, zadovolstvo koga

Fantomski ekstremitet - poslepretrpena amputacija, ~ovekot i

ponatamu go ~uvstvuva amputi-raniot ekstremitet. ûvstvuva

deka go ~e{ka, deka moè da godviì, ili duri se obiduva da go

upotrebi. Ovie doìvuvawa redovno sesretnuvaat po amputacija,

ponekoga{ traat kratko, aponekoga{ cel ìvot.

Sl. br. 29

Psihologija210

drugite mu pomagaat, mislewe za sebe deka e posebno „izbran“ i na„proba“ niz te{kotii da go pominuva ìvotot i dr.

Pomo{ na vakvi lica bi bila vo nasoka na prethodno izneseno-to.

PSIHOLO[KI PROFILI KAJ NEKOISOMATSKI BOLESTI

Ve}e rekovme deka telesnoto i psihi~koto kaj ~ovekot sedlaboko povrzani. Kako ~ovekot }e reagira na bolesta }e zavisi odpove}e faktori: osobinite na negovata li~nost, prirodata na boles-ta, nejzinoto traewe i sekako ishodot od nea.

Vo ovoj tekst }e dademe psiholo{ki manifestacii kajnaj~estite somatski bolesti:

1. ZABOLUVAWA NA KARDIOVASKULARNIOT SISTEMPsihi~kata sostojba na ovie bolni odamna go privlekuva vni-

manieto na terapevti, kardiolozi, psihijatri i psiholozi.Od site organi, kardiovaskularniot sistem ima najtesna vrska

so nervniot sistem.Dijapazonot na kardiovaskularnite bolesti e golem, no kaj

pove}eto bolni preovladuva strav, strav od vlo{uvawe na bolesta ita`ni doìvuvawa za ne{to nepopravlivo. Bolnite po~esto se depre-sivni, retko pomisluvaat na samoubistvo no naj~esto ne goizvr{uvaat. Po~esto sonuvaat stra{ni soni{ta (deka propa|aat vodlabo~ini, nekoj gi davi i zadu{uva, prisustvuvaat na sopstven pogrebi sl.). Te{ko zaspivaat i po~esto vo tek na spieweto se budatispla{eni.

Vo nekoi slu~ai vo klini~kata slika se sre}ava voznemirenost,sklonost kon gnevni afekti, netrpelivost so lu|eto vo sredinata,{to ponekoga{ moè da eskalira do agresivnost. Poretko sezabeleùva euforija zaradi hipoksija (nedostatok na kislorod vomozokot).

Kaj hroni~nite srcevi bolni proprateni so aritmii i stenokar-di~ni tegobi se razviva „psihopatizacija“ na li~nosta so trajna hipo-hondri~na fiksacija, ta`no raspoloènie, stesnuvawe na interesitei sklonost kon gnevni izlivi.

Kaj bolnite so infarkt na miokardot preovladuva strav,nespokojstvo, depresija i negativizam. Te{ko go prifa}aat soznani-eto za bolesta, vo prodolènie se javuvaat fobii, strav od inva-lidizacija i site mo`ni posledici po rabotata i semejstvoto.


2. HIPERTENZIVNA BOLEST e isto taka pri~ina za brojnipsihi~ki promeni. Vo po~etokot na bolesta po~esto se javuvaatglavobolki, vrtoglavici, razdrazlivost, zamor, zagriènost,pla~livost, slabeewe na pomneweto.

Hipertenzivnata bolest gi nazna~uva negativnite osobini nakarakterot koi ~ovekot gi imal pred da ja dobie bolesta.

Hipertenzivnata bolest (osobeno ako zapo~nuva vo mladavozrast) doveduva do mnogu pote{ki naru{uvawa na emocinalniotìvot, na pr. golema razdrazlivost so gnevni izlivi, so ~uvstva nazloba i neprijatelstvo.

3. MOZO^NA ARTERIOSKLEROZA - promenite mnogunalikuvaat na hieprtenzivnata bolest. I ovde vo po~etokot sezabeleùva zamor, namalena rabotna sposobnost, slabee aktivnotovnimanie, bolniot zaborava, ima emocionalna inkontinencija(nemo`nost da gi kontrolira ~uvstvata). Bolnite imaat glavobolkikoi se posilni nave~er, pri napori i pri neprijatni doìvuvawa.

Vo po~etniot period na arteriosklerozata bolnite imaatkriti~en odnos kon svojata sostojba, svesni za slabeeweto na pom-neweto, za namalenata rabotna sposobnost i toa te{ko go podnesu-vaat.

So napreduvawe na bolesta gore opi{anite promeni se nadopol-nuvaat so namaluvawe na inteligencijata i patolo{ki pojavi pripomneweto - bolnite te{ko pametat novi sodrìni, osobeno imiwa ibrojki, zabaveno mislewe, sklonost kon detalizacija, stereotipnostvo govorot, ne moàt da izdvojat bitno i nebitno, namaluvawe na kon-centracija na vnimanieto.

4. ZABOLUVAWE NA DIGESTIVNIOT TRAKT - me|u oviebolesti najgolemo vnimanie zasluùva ulkusnata bolest. Tuka obi~nose javuva astenija (op{ta slabost, namaluvawe na ìvotniot elan) izgolemena razdrazlivost. êsto bolnite se àlat na naru{en son ispiewe. Moàt da se javat fobii od maligna bolest {to e ~estopri~ina za depresivni reakcii. Vo nekoi slu~ai se zabeleùva psi-hopatsko reagirawe. So podobruvawe na somatskata sostojba oviereakcii se reduciraat.

Kaj zabolenite na crniot drob se zabeleùva zgolemen zamor isonlivost, pote{ka koncentracija na vnimanieto. Bolnite seneraspoloèni, lesno depresivni, razdrazlivi, ~esto izrazuvaathipohondri~ni idei, skloni kon burni afektivni reakcii.

5. NEOPLAZMI - zabeleìtelni psihi~ki promeni sezabeleùvaat kaj malignite tumori. Naj~esto kaj site se zabeleùva

Psihologija212

op{ta slabost, namaluvawe na ìvotniot elan i apatija. Psihi~kitepromeni kaj neoplazmite se razli~ni, zavisno od lokalizacijata.Razbirlivo deka najgolemi promeni davaat mozo~nite tumori: vopo~etokot na bolesta ima zgolemen zamor, razdrazlivost, raseanost,hipohondri~na fiksacija. So razvivawe na tumorot bolnite stanu-vaat adinami~ni, nagluvi, moè da se javi pomra~uvawe na soznanieto.

Psihi~kite promeni pri mozo~nite tumori vo golem stepenzavisat i od lokalizacijata na tumorot. Tipi~no za ~elnite tumori eapatiko-abuli~en sindrom (indiferentnost i bezvolnost), zatumorite na slepoop~nata regija e karakteristi~no namaluvawe nasluhot i naru{uvawe na vkusot, za tumorite na tilniot del e karak-teristi~no promeni vo vidot i slu{ni halucinacii, a tumorite natemenata regija - naru{uvawe na li~nosta naj~esto od tipot na deper-sonalizacija i derealizacija.

6. INFEKTIVNI ZABOLUVAWA - deneska infektivnitezaboluvawa koi bea {iroko rasprostraneti niz minatite vekovi ipri~ina za smrt na milioni lu|e, ve}e ne pretstavuvaat opasnost za~ovekot. No, svedoci sme deka se javuvaat novi infektivni zabolu-vawa na pr. od poodamna SIDA, a vo najnovo vreme SARS. Ovde }eobrneme vnimanie na psiholo{kiot profil na bolnite od:

SIDA I TUBERKULOZA - kaj bolnite se javuva astenija(op{ta slabost), koleblivo raspoloènie, razdrazlivost, taga.Ponekoga{ se zabeleùvaat sostojbi na bespomo{nost i puerilizam(detsko, infantilno odnesuvawe). Dokolku bolnite se podolgo izoli-rani se javuva avtizam (povlekuvawe vo sebe) i sebi~nost so studenodnos kon sredinata. Kaj bolnite se javuva mizantropija (omraza izloba kon lu|eto), koja se razviva do tamu, {to imaat tendencija da ja{irat zarazata na zdravite lu|e (na pr. bolnite od TVS podmetnuvaatupotrebena ~a{a za voda pred drugi, ili bolen od SIDA ne go izves-tuva seksualniot partner deka e nositel na HIV virus).

Ponekoga{ pred perspektiva od skora ili sigurna smrt kaj bol-nite se javuva „streme` da go proìveat ìvotot najdobro“ {tomoàt, pa se oddavaat na raspusen ìvot (razli~ni zabavi so tancu-vawe, semo`ni orgii so seksualni ekscesi i dr.). Vo krajnite stadiu-mi na bolesta, koga op{tata intoksikacija na organizmot napred-nala,, moàt da se javat sostojbi na euforija.

PSIHOORGANSKI SINDROM - se razviva kako rezultat nainfektivni procesi na glavniot mozok; traumi i krvarewe (apoplek-sija). Najgolemi promeni se slu~uvaat vo intelektualno-mnesti~katasfera i rastrojstva na emocionalniot ìvot. Seriozno se naru{uva

pomneweto, osobeno za bliski nastani, bolnite se rasseani, dezorien-tirani vo vreme, ~esto i vo prostor. Bolnite se bavni, bez inicijati-va, bespomo{ni. Emocionalno reagiraat so sklonost kon burni gnevniafekti na bes.

Koga bolesta }e bide vo rekonvalescencija se javuva slabost,namalena volja, zamor, zgolemena ~uvstvitelnost na setilni drazbi,slabee vnimanieto i hipomenzija (namaleno pomnewe). Tie promenipostepeno se namaluvaat za nekolku sedmici dodeka sosema neis~eznat. Vo sprotivno kako posledica od te{koto naru{uvawe namozokot moè da se razvie demencija (trajno neizle~ivo o{tetuvawena mozokot koe doveduva do intelektualen deficit i te{ka patologi-ja na psihi~kiot ìvot).

7. TRAUMI (POVREDI) - ~esti zbidnuvawa vo dene{no vreme,naj~esto predizvikani od soobra}ajni nesre}i. Telesnite traumipredizvikuvaat psihi~ki promeni dokolku se javi sekundarna infek-cija. Op{to zemeno kaj telesnite traumi se javuva slabost, hipohon-dri~na naso~enost, emocionalna labilnost, taga i strav. Pri golemikrvarewa moè da se javi silna vozbuda ili apatija.

Po pravilo ~erepnomozo~nite traumi pravat zabeleìtelnipsihi~ki promeni. Vedna{ po traumata ima stesnuvawe ili gubitokna svesta. Pri skrienite mozo~ni traumi (naj~esto pri potres namozokot) po komatoznata sostojba bolnite se nagluvi, apati~ni,moàt da se javat naru{uvawe na intelektualno-mnesti~kata sferavklu~uvaj}i i Korsakov sindrom (demencija, dezorientacija, te{kinaru{uvawa na pomneweto).

Hroni~niot stadium na travmatskata bolest na mozokot(dale~ni posledici na mozo~nata trauma) protekuva so dva osnovnisindroma - travmatska cerebrastenija i travmatska encefalopatija.Travmatskata cerebrastenija se manifestira so avtizam, kverulanst-vo (poranoidni idei koi se manifestiraat so obvinuvawe, àlbi,vodewe sudski postapki), somni~avost, idei na progonuvawe i dr.Travmatskata encefalopatija ostava kako posledici pote{kaklini~ka slika: izrazena astenija, intelektualno - mnesti~kadegradacija i promeni na celata li~nost. Travmatskata ence-falopatija se manifestira vo tri oblika: apati~en tip (indiferent-nost, bezvolnost), eufori~en tip (begri`nost, veselost, nekriti~nopovedenie) i eksploziven tip (razdrazlivost, agresivnost,sebi~nost). Vo nekoi slu~ai demencijata moè da bide mnogu naglase-na i da se manifestira so te{ka mentalna retardacija.


Psihologija214

8. BOLEST NA ENDOKRINIOT SISTEM - endokrinopati-ite predizvikuvaat po~esti psihi~ki promeni od koi bilo drugizaboluvawa na vnatre{nite organi. Vo prodolènie }e iznesemepsihi~ki promeni kaj po~estite endokrinolo{ki zaboluvawa na:

- {titesta `lezda - Bazedova bolest (tireotoksikoza) po pravi-lo predizvikuva zgolemena razdrazlivost, emocionalna labilnost,zamor. Bolnite se ta`ni, nespokojni, napregnati, somni~avi, sklonikon gnevni izlivi i fobii. Kaj miksedem e sprotivno, ima apati~nost,bezvolnost pospanost. Ponekoga{ reagiraat raseano i postojano„mrmorat“.

- pankreas - od zaboluvawata na ovaa `lezda najgolemo zna~eweza medicinskata psihologija ima bolesta dijabetes melitus. Se krak-terizira so emocionalna labilnost, emocionalna razdrazlivost, pos-tojano prisuten zamor. Pri dolgotrajna {e}erna bolest kaj pacien-tite se javuvaat intelektualno-mnesti~ki poremetuvawa.

Poznavaweto na ovie psihilo{ki profili }e mu pomognat nazdravstveniot rabotnik da ima seopfaten pristap kon neguvaweto ilekuvaweto na bolnite. Isto taka }e mu pomognat podobro da girazbere pote{kotiite na bolnite i so pogolemo trpenie da giizvr{uva rabotnite zada~i.

Pra{awa i zada~i:1. Zo{to e va`no vo procesot na lekuvawe na deteto da rabotime

i so negovite roditeli?2. Kako }e postapi{ koga prima{ dete na bolni~ko lekuvawe?3. Kako }e se odnesuva{ so bolen adolescent ako raboti{ na

takov oddel?4. Koi objektivni faktori deluvaat na adaptacijata na vozras-

niot bolen?5. Koi subjektivni faktori deluvaat na adaptacijata na vozras-

niot bolen?6. Velime deka vo rabotata so stari lica treba da bideme mnogu

vnimatelni. Zo{to?7. Vo koi nasoki se tretiraat invalidiziranite lica?8. Koj e naj~est kompleks kaj invalidiziranite lica?9. Na prakti~nite ve`bi na klinikite nabquduvaj gi psihi~-

kite promeni kaj bolnite povrzani so somatskite bolesti. Diskutirajgi na ~asot po psihologija.


KOMUNIKACIJA SO BOLNITE

Dijagnozata i lekuvaweto se apsolutno nevozmo`ni bez komu-nikacija pome|u zdravstveniot rabotnik i bolniot. Koga velimekomunikacija se misli na vistinska, stru~na, jasna, otvorena so polnadoverba na dvete strani. Za razli~ni vidovi komunikacija i pruàwena psiholo{ka pomo{ ve}e govorevme i porano (na pr. vidi tema:u~ewe, emocii, metodi i tehniki), no so ogled na va`nosta na ovapra{awe povtorno sakame da naglasime nekoi va`ni aspekti na komu-nikacijata.

NEKOI PRAVILA ZA PSIHI^KA POMO[ NA BOLNITE

Pove}e pati naglasivme deka telesnite naru{uvawa po pravilogo menuvaat psihi~kiot ìvot na ~ovekot. Za da go razbereme bolniot~ovek mnogu pomaga igrata na ulogi od tipot da sum jas na negovomesto. Na{ata aktivnost bi bila:

- da mu pomogneme da gi identifikuva svoite pote{kotii;- da mu pomogneme da gi iskaè i razbere istite;- da mu pomogneme da ja prifati svojata uloga vo procesot na

lekuvaweto;- da mu pomogneme realno da gi ocenuva svoite pote{koti;- da mu pomogneme da vidi i drugi alternativi (na pr. kaj

invalidnosta);- da mu pomogneme da go promeni svoeto odnesuvawe zavisno od

posledicite od bolesta;- da mu pomogneme da postigne pogolema li~na zrelost (so raz-

vivawe na vistinski vrednosti i zdrav na~in na ìveewe).

FAKTORI KOI VLIJAAT NA KOMUNIKACIJATA

Komunikacijata e dinami~en proces. Komunikacijata pome|uzdravstveniot rabotnik i bolniot (ili grupa bolni) opfa}a mnogu~initeli. Me|u najva`nite se:

- zabeleùvawa, misli, stavovi, ~uvstva i interesi na li~nos-tite koi me|u sebe komuniciraat. Razbirlivo e deka komunikacijata epolesna ako imame isti ili sli~ni prethodno nabroeni psihi~kipojavi. Vo sprotivno komunikacijata e mnogu ote`nata (osobeno akoima skrieni ~uvstva ili sprotivni mislewa);

- odnosot na lu|eto koi me|u sebe komuniciraat - komunikacija-ta e polesna ako se odviva pome|u lu|eto koi se poznavaat otkolku sotu|inci; poinakva e pome|u lu|e so hierarhiska postavenost napoziciite, poinakva so onie koi ni se simpati~ni i sl.;

- celta na komunikacijata - za na~inot na komunikacijata ebitna celta odnosno {to o~ekuvame od razgovorot;

- jasnost na porakite - komunikacijata e razbirliva ako razgo-varame so razbirliv jazik za dvete strani, ako se izrazuvame jasno inedvosmisleno so isti verbalni i neverbalni poraki. Ne e retkost daona {to sme go kaàle ne bilo razbrano. Posebno treba da se obrnevnimanie na brzinata i glasnosta na govorot;

- podgotovka i sposobnost za komunicirawe - na~inot isodrìnata na komunikacijata mnogu zavisi od li~nosta, obrazovani-eto, od ìvotnoto iskustvo, od momentalnoto raspoloènie na oniekoi komuniciraat. Potoa i od vremeto {to go imame na raspolagawe.Posebno va`no pri komunikacijata e da moème da slu{neme i pre-poznaeme skrieni poraki;

- na~inot na komunikacija - ista rabota na sogovornikotmoème da mu ja soop{time na razli~ni na~ini dokolku vo komu-nikacijata bideme promisleni, ne se izbrzuvame, deluvame spokojno,ne vr{ime pritisok vrz sogovornikot, dotolku }e bideme pouspe{ni;

- prethodno iskustvo - komunikacijata }e bide dotolkupouspe{na, dokolku bolniot ima pozitiven odnos kon nas, dokolku niveruva, a toa se postignuva ako iskreno se interesirame za nego isakame vistinski da mu pomogneme.

VA@NO ZA TEHNIKITE NA KOMUNIKACIJA

Tehniki na komunikacija treba da gi poznava sekoj zdravstvenrabotnik i tie treba da bidat del od negovoto stru~no obrazovanie.Ovde }e napomeneme nekoi va`ni postapki od koi zavisi uspe{nostana komunikacijata:

- da sobereme {to pove}e podatoci za bolniot (porane{ni isega{ni bolesti, negovite uslovi na ìveewe, semejstvo i sl. {tomoème da gi najdeme vo negovata zdravstvena i socijalna doku-mentacija);

- go pozdravuvame bolniot i mu se pretstavuvame, pri toa gokaùvame i na{eto zanimawe. Prviot pristap mora da bide prijaten,bez teatralnosti;

Psihologija216

- smestuvawe na bolniot - ragovorot go vodime vo {to poudobniuslovi za bolniot, da bide udobno smesten, da izbegnuvame strogoadministrativni prostorii. Razgovorot go zapo~nuvame so op{tivoobi~aeni pra{awa, na bolniot mu treba vreme da se opu{ti, ne edobro ako vedna{ pomineme na glavniot problem;

- treba da go izvestime za celta na razgovorot, ako sakame bol-niot da u~estvuva aktivno vo razgovorot, na po~etokot go izvestuvameza problemot, celta i predmetot okolu koj }e se razgovara. Pri toa nesmeeme odnapred da go kritikuvame ili osuduvame zatoa {to }e zazemeodbranben stav i }e se poremeti komunikacijata;

- da go motivirame bolniot za razgovor - so toa {to neposrednogi zadovoluvame negovite potrebi t.e. na~inot kako da gi zadovoli (napr. aktivnoto u~estvo vo lekuvaweto zna~i i pobrzo zazdravuvawe).Motivacijata treba da bide so ~uvstvo na merka (povtori za moti-vacija na bolniot od tema Motivi);

- da go pottikneme bolniot da gi iskaè svoite stavovi: pri toakoristime razli~ni na~ini: pra{awa (jasni, nedvosmisleni, kratki,prilagodeni na vozrasta i obrazovanieto); da go pottiknuvame („ipotoa“ ili „kaète mi ne{to pove}e za toa“), aktivno go slu{ame (gogledame vo o~i, sedime mirno, ne go prekinuvame, povremeno sesoglasuvame so nego za da pokaème deka go slu{ame vnimatelno);pokaùvame razbirawe za ona {to go kaùva; koristime reflekti-rawe t.e. povtoruvame ona {to posledno go kaàl; interpretirawe sokoe ja otkrivame zadninata na ona {to kaàl (na pr. ako bolniot re~edeka na rentgen ne bi odel, zdravstveniot rabotnik odgovara „deka goizbegnuva rentgenot za da ne se soo~i so pozitiven naod pri {to bol-niot se soglasuva); molk, mnogu va`na postapka koga se doa|a dokriti~nata to~ka na razgovorot (toj e neprijaten i ne smee da traepredolgo) i dr.;

- zapoznavawe na bolniot so na{ite stavovi - otkako bolniot giiskaàl svoite misli i stavovi gi soop{tuvame na{ite stavovi. Pritoa treba da bideme kratki, jasni i razbirlivi. Potoa proveruvamedali go razbral ona {to sme go kaàle i dali e podgotven da go pri-fati. Ne smeeme da go kritikuvame, moralizirame i osuduvame;

- diskusija za va`nite razliki vo stavovite - pri toa morame davodime smetka deka stavovite te{ko se menuvaat, koristime dopol-nitelni podatoci da gi potkrepime na{ite i mu dozvoluvame na bol-niot pri razgovorot da sozreva i da se menuva;

- formirame zaklu~oci od razgovorot koi mora da bidat jasni,


Psihologija218

bolniot vo niv vnesuva i razum, mnogu ~uvstva, proveruvame kolku serazbirlivi i dali moè da gi ispolni;

- dopolnitelno motivirawe - na krajot na razgovorot potrebnae dopolnitelna motivacija od tipot „ako se pridrùvate do ona {tose dogovorivme pobrzo }e ozdravite“, i voop{to ako gi pofalimepromenite vo negovite stavovi. Va`no e bolniot da dobie vpe~atokdeka ste stanale partneri vo borba protiv bolesta.

Gre{kite pri komunikacijata od strana na zdravstvenite rabot-nici gi ima pove}e:

- pogre{ni o~ekuvawa (ako smetaat deka bolnite zavisat od niv,deka se laici, deka se dosadni i postojano zboruvaat za bolesta, dekase neblagodarni t.e. ne gi falat dovolno kaj nivnite bliski i sl.);

- nesposobnost da se nabquduva i slu{a bolniot - nezaintere-siranost, zasitenost od profesijata, premnogu li~ni problemi,premnogu administrativna rabota i dr;

- nesposobnost da se interpretiraat porakite na bolniot -naj~esto se dolì na toa {to ne go poznavaat bolniot i ne znaat daprepoznaat verbalni i neverbalni poraki;

- nesposobnost da se razberat problemite na bolniot - ne znaatda se identifikuvaat so drugi lu|e, nemaat iskustvo ili se naso~uvaatna sporedni raboti;

- nesposobnost da se usredoto~at na predmetot na razgovorot -vo razgovorot vnesuvaat svoi li~ni problemi, razgovorot go svrtu-vaat vo drug pravec zaradi nekoi li~ni nevrotski pote{kotii, segubat vo sitnici i neva`ni raboti;

- zboruvaat premnogu i ne moàt da go sledat bolniot, ili imaatpregolema samokontrola i voop{to ne zboruvaat;

- neobjektivnost pri procenkata na ona {to kaùva bolniot -~esto ne se pridava zasluèno vnimanie i teìna na ona {to kaùvabolniot;

- pokrovitelski odnos - {to go tera bolniot vo pasivna uloga;- nemo`nost da go prilagodat razgovorot spored bolniot

(negovite setila i obrazovanie);- netrpelivost - ako bolniot se oddale~i od temata go prekinu-

vaat ili mu nametnuvaat svoi misli;- li~ni osobini na zdrastvenite rabotnici se sekako najva`ni

vo komunkacijata. @elbata da se pokaè mo} i vlijanie nad drugitelu|e, samobendisanosta, nedovolna kontrola na sopstvenoto odnesu-vawe i sl. osobini pridonesuvaat da nekoi zdravstveni rabotnici nese sposobni za uspe{na komunikacija i voop{to rabota so lu|e.

[TO TREBA DA ZNAE I DA PRAVI ONOJ [TO SAKA DA IM POMAGA NA LU\ETO VO NEVOLJA

Profesijata zdravsten rabotnik ne e lesna i bara mnogu odlu|eto koi se zanimavaat so nea.

Onoj {to saka da im pomaga na lu|eto koga se bolni treba da imadobri stru~ni znaewa. Pomo{ i lekuvawe vrz baza na „zdrava pamet“ erizi~no. Stru~noto znaewe spre~uva kakvo bilo eksperimentiraweso lu|eto.

]e bideme pouspe{ni ako rabotime vo tim, treba da nau~ime dagi slu{ame drugite, da gi prepoznavame potrebite i te{kotiite nabolnite, da pokaème interes za niv i da veruvame vo sebe dekamoème da mu pomogneme.

Na site lu|e im e potrebna qubeznost, po~ituvawe i iskrenpristap.

Lu|eto se izrazuvaat na razli~ni na~ini. Dobar slu{atel neslu{a samo so u{ite, tuku so site setila i so razumot. Dobar slu{atelslu{a, zabeleùva, povrzuva, stvara zaklu~oci i taka lesno prepozna-va deka nekoj ima pote{kotii i mu treba pomo{. Ako utvrdime dekanekoj ima potreba od na{a pomo{, jasno sme go sogledale negoviotproblem, toga{ mu davame soodvetna pomo{ (razgovor, sovet) ili gopra}ame kaj onoj {to podobro }e mu pomogne.

Barawe pomo{ e te{ko i za bolniot. Ako nekogo go boli zab, bezmnogu razmisluvawa odi na zabolekar. Sosema e poinaku ako morameda se soo~ime so na{ite skrieni i mnogu intimni problemi i istiteda gi iznesuvame pred nekoj {to ne go poznavame. Mnogu lu|e mislatdeka e sramno da se zboruva za ona {to e li~no. Zatoa treba da storimes#, koga lu|eto baraat psiholo{ka pomo{, da ne se ~uvstvuvaat pos-ramoteno, ponièno i bezvredno.

Pove}eto lu|e znaat {to e za niv dobro da napravat, nivniotproblem e vo toa {to toa {to go znaat ne moàt da go napravat.

Pri planirawe na pomo{ ne treba da ne vodi samo mislata {toe vredno i ispravno, samo po sebe, tuku pri planirawe na pomo{prvenstveno treba da ja poznavame li~nosta na onoj na koj mupomagame.

I na kraj ona {to sekako e va`no, ako sakame da pomagame nadrug, prvenstveno morame da se poznavame sebe si, svoite sposobnosti,slabosti, motivi. Isto taka treba da gi znaeme sopstvenite stru~ni


mo`nosti i da ne se precenuvame sebe si. Ako zabeleìme deka prob-lemite na bolniot se pogolemi od na{ite mo`nosti ili na{atastru~na kompetentnost, treba da go ispratime kaj postru~no lice.

NEKOI PRINCIPI NA MENTALNATA HIGIENA(KAKO DA SE SOÛVA SOPSTVENATA LI^NOST)

Zdravstvenite rabotnici treba samite da go ~uvaat svoetodu{evno zdravje. Zaradi toa nakratko }e se zadrìme na nekoi upatst-va {to gi dava mentalnata higiena (iako i vo prethodni tekstovidavavme nekoi napatstvija):

- emocionalna stabilnost - va`no e vo svoite postapki davodime smetka za na{ite emocionalni reakcii. Istaknavme deka pos-toi tesna vrska me|u emociite i organskite promeni i deka ~estite isilni emocinalni vozbuduvawa moàt da predizvikaat organskiporemetuvawa. Zatoa e potrebno da se izbegnuvaat emocii {to se{tetni za organizmot. Pred se, treba da se odbegnuvaat sporovi i kon-flikti so lica {to gi sakame.

Ako dozvolime agresivno odnesuvawe ili drugi neprijatelstvasprema onie koi ni se bliski vo sebe }e predizvikame vnatre{en kon-flikt, voznemirenost i nespokojstvo. Emociite sepak ne treba da sepotisnuvaat, tuku treba da se izrazuvaat na prifatliv na~in i zadrugite lica, koj nema da gi povredi i nema da ne dovede vo sudir soniv. Eden od najdobrite na~ini e praznewe niz sportuvaweto;

- tolerancija - kaj sebe treba da razvieme tolerancija (pod-noslivost) na frustraciite t.e. sposobnost da podneseme privremenneuspeh i da gi sovladame te{kotiite.

Koga }e se najdeme pred problem {to ni e te{ko da go re{ime,treba objektivno da go razgledame, da gi sogledame vistinskitepri~ini i da barame najpogodni mo`nosti za re{avawe. Treba da sekontrolirame sebe si pri te{kotii da ne reagirame so bes i agresijai pri~inite za neuspehot da ne gi barame sekoga{ kaj drugiot, za{topri~inite se ~esto i vo nas samite;

- realisti~ni ambicii - za sebe treba da sozdademe realisti~naslika. Ne treba da se zalaùvame so uveruvawe za sopstveni sposob-nosti i mo`nosti, nitu da si pridavame svojstva {to gi nemame. Da seprifatime sebe si onakvi kavi {to sme, no da ne se zadovoluvame samoso ona {to sme napravile dosega tuku da se obiduvame da ostvarime ine{to novo i podobro;

Psihologija220

- zadovolstvo od rabotata - potrebno e da najdeme aktivnost koja}e ja vr{ime so zadovolstvo i rabota {to }e ja vr{ime so uspeh. Predse va`no e na{ata profesija da ni pri~inuva zadovolstvo i da ni ovoz-moùva doìvuvawe na uspeh.

Toa vo profesijata zdravstven rabotnik go ima i premnogu.Nema ni{to posveto, ni poubavo koga od ~ovekot {to bil te{ko bolen}e dobiete nasmevka i }e pridonesete da go vidite zdrav i sre}en.

Pra{awa i zada~i:1.Koi faktori vlijaat na komunikacijata?2.Igrajte ulogi na zdravstven rabotnik i bolen i vodete komu-

nikacija. Diskutirajte dali be{e uspe{na ili ne!3.Igrajte uloga na zdravstven rabotnik i bolen i vodete

uspe{na komunikacija (po~ituvaj}i gi pravilata).4.Igrajte uloga na zdravstven rabotnik i bolen i vodete komu-

nikacija sprotivna na pravilata. Na krajot razgovarajte za svoite~uvstva!

5.Preispitajte se sebe kolku bi bile uspe{ni vo profesijatazdravstven rabotnik!

Odgovorite na pra{awata dadeni na strana 12 site glasat NE.


L I T E R A T U R A1. Psihologija - u~ebnik, pedago{ka nasoka, V izdanie, I.

Todorova-CVEJI}, Skopje, 2000.2. Medicinska psihologija - u~ebnik za zdravstvena struka - S.

Stefanovski, Skopje, 1993.3. Psihijatrija za studenti po stomatologija - G. âdlovski,

Skopje, 2001.4. Psihologija - V. Stamenkova Trajkova, Skopje, 1995.5. Op{ta psihologija - N.ROT, Belgrad, 1985.6. Elementi psihologije - D. Kre~ i R. Kra~fild,Belgrad, 1980.7. Psihologija - H. Poàrnik, Qubqana, 1984.8. Medicinska psihologija i mentalna higijena - P. Bral{a i S.

Ozimec, Zagreb, 1980.9. Medicinska psihologija - H. Hristozov, Sofija, 1989.10. Emocionalna inteligencija - D. Golemon, Wujork, 1995.11. Psihologija u~ewa, S. Radowi}, 199212. Psihijatrija so medicinska psihologija, S. Stoiqkovi},

197713. Psihologija, N. Rot, S. Radowi}, 1976

SODR@INA


I. PREDMET I GRANKI NA PSIHOLOGIJATA

Predmet i granki na psihologijataOrganski osnovi na psihi~kiot ìvot na ~ovekot

II. OSNOVNI PSIHI^KI POJAVI

Poim za psihi~ki pojaviOseti i percepciiVnimanieU~ewePomneweZaboravaweMisleweInteligencijaEmociiMotivacijaInteresiStavoviPredrasudi

III. OGRANIZACIJA NA PSIHI^KIOT @IVOT - LI^NOST

Li~nost, poim osobini teoriiTemperamentKarakterDinamika na li~nostaRazvitok na li~nostaKarakteristiki na oddelni ìvotni periodi

IV. NARU[UVAWE NA PSIHI^KIOT @IVOT

Poim za normalnostPosebni sostojbi na svestaRastrojstva na svestaNevrozi

913

29304143485356637389979999

105108111113119123

131133139143

224 Psihologija

Nevroti~ni i psihoti~ni zaboluvawa vo detskavozrastPsihoziPsihozi vo detska vozrastPsihopatijaBolesti na zavisnostNeprilagodeno i devijantno odnesuvawe

V. SPECIJALNA PSIHODIMANIKA VO ZDRAVSTVOTO

Metodi i tehniki vo psihologijataTehniki za prou~uvawe na li~nostaTehniki za podu~uvawe na bolniotPsihodinamski karakteristiki na li~nostana bolniotPsihodinamski karakteristiki na li~nostana zdravstveniot rabotnikPsihodinamski karakteristiki na odnosotzdravstven rabotnik - bolenPsihodinakika na interpersonalnite odnosipome|u zdravstvenite rabotniciPsihodinamika na timska rabota vo zdravstvoto

VI. PSIHOLO[KA PRAKTIKA SO PACIENTI

Mentalna higiena Psiholo{ki profili kaj nekoi somatski bolestiKomunikacija so bolniteNekoi principi na mentalnata higiena

151154160161163170

179182185

186

188

190

192194

199210215220

Documents

Liljana MILEVA Kiril Kacarski PSIHOLOGIJA za zdravstvena ... · den, mesec ili godina e? PSIHOLOGIJA I DRUGITE NAUKI ZA ^OVEKOT Vo sistemot na naukite psihologijata ja vbrojuvame