JANUARJUN, 2008. 1

UDK *453:595.78 Lymantria dispar (497.11)Pregledni rad

GUBAR (Lymantria dispar L.)(LEPIDOPTERA,

LYMANTRIDAE) U SRBIJI

UBODRAG MIHAJLOVI

Izvod: U radu su prikazani viedecenijski rezultati istraivaa gubara (Lyman-tria dispar L.) sa razliitih aspekata. Dato je sistematsko mesto gubara, sinonimi iareali rasprostraea i tetnosti. Detano su opisani pojedini razvojni stadi-jumi i svi stupevi razvia gusenica. Zatim je prikazana bionomija gubara u Srbijii hraniteke, kao i detaan spisak prirodnih neprijatea konstatovanih na ovompodruju. Ukazano je na znaaj gubara, sa posebnim osvrtom na egove gradacije uproteklom periodu. Detano su obraeni kontrola brojnosti gubara i suzbijae,to je posebno znaajno za umarku praksu.

Kune rei: opis, rasprostraee, bionomija, prirodni neprijatei, znaaj, suz-bijae.

THE GYPSY MOTH (Lymantria dispar L.) (LEPIDOPTERA, LYMANTRIDAE) IN SERBIA

Abstract: The gypsy moth (Lymantria dispar L.) has been researched for several decadesfrom various aspects. The gypsy moth was assigned its systematic position, synonyms, theranges of distribution and the levels of damage. Its individual stages of development and allcaterpillar instars were described in detail. The bionomics of the gypsy moth in Serbia and itshost plants was presented, as well as a detailed list of its natural enemies identified from thisregion. The gypsy moth significance was pointed out, with special reference to its outbreaks inthe past period. The gypsy moth control of density and suppression were presented in detail,which is especially significant for forestry practice.

Key words: description, range, bionomics, natural enemies, significance, suppression.

1. UVOD

Gubar je najtetnija insekatska vrsta za ume Srbije. egove popula-cije se povremeno javaju u veoma visokoj brojnosti, odnosno, dolazi do gra-dacija (kalamiteta) koje traju tri do est godina. U godinama masovnognamnoea gusenice se intenzivno hrane asimilacionim organima gotovosvih drvenastih vrsta (izuzev jasena) i izazivaju golobrste uma na veli-kim prostorima, zatim golobrste voaka, kao i drvea i bua u gradovi-ma. U umama posle defolijacije nastaju gubici u prirastu stabala i izo-stanak uroda semena. umsko drvee usled golobrsta fizioloki slabi iesto biva napadnuto nekim drugim tetnim organizmima, a pojedina stab-la se i sue. Ako se golobrst dogodi vie godina uzastopno, uveava se gu-bitak prirasta i intenzivira suee stabala. U umama Srbije ve tridecenije, sa slabijim ili jaim intenzitetom, traje proces suea uma,posebno hrastovih. Dosadaim istraivaima utvreno je da pojavu su-ea izaziva sukcesivno delovae veeg broja tetnih faktora abioti-ke i biotike prirode. Jedan od bitnih primarnih tetnih biotikih fak-

dr ubodrag Mihajlovi, redovni profesor, umarski fakultet, Beograd.

2 [UMARSTVO 1-2

tora su insekti defolijatori koji priiavaju golobrste u umama, usledega dolazi do fiziolokog slabea stabala i stvaraa mogunosti zaulanavae drugih tetnih faktora. U umama nae zeme gubar je naj-vanija vrsta defolijatora. Meutim, pored gubara, u godinama izmeu e-govih gradacija, esto se javaju golobrsti od drugih tetnih vrsta inseka-ta (zeleni hrastov savija Tortrix viridana L., mali mrazovac Operophterabrumata L., veliki mrazovac Erannis defoliaria L. i dr.). Zbog toga u naimumama esto dolazi do uzastopnih defolijacija uma koje dovode do in-tenziviraa procesa suea stabala. Zato se pred umarsku struku po-stava prioritetno pitae spreavaa defolijacije uma, odnosno, efi-kasno suzbijae insekata defolijatora.

U periodu od 1862. do danas, gubar je na prostoru nae zeme imaoukupno 17 gradacija (Ma ro vi, R., et al., 1998). Po istim autorima, od Drugogsvetskog rata do danas bilo je 7 gradacija: 1947-49, 1953-57, 1963-1966, 1970-1973, 1984-1987, 1995-1998. i 2004-2007. Gradacije koje su se dogodile 1970-1973 i 1984-1987. bile su veoma slabog intenziteta i praktino bez veihtetnih posledica. Meutim, ostale su bile veoma jakog intenziteta, te jepod golobrstom bilo na stotine hiada hektara uma i voaka, ali igradskog zelenila.

Gubar je veoma detano prouavan na porostoru nae zeme, ali iEvrope i Severne Amerike. Istraivaa gubara sa raznih aspekata su na-roito bila intenzivirana posle II svetskog rata i to u toku i nakon ego-vih gradacija. Tada su timovi struaka iz raznih naunih institucijaprouavali gubara i publikovali brojne naune i strune radove: Bje go-vi , P. ,1974; Do nev ski , L . , 1977, 1982; o ro vi , . , 1974, 1980; u li-zi ba ri , T . , 1956; Ge o r gi jevi , E. et al . , 1959; Gla ven de ki , M . et al . ,2004, 2006a , 2006b ,2007a , 2007b ; Ha i ste vi , D . et al . ,1955; Jan ko-vi , . , 1957/58, 1969; Jan ko vi , M . , et al . , 1959; Ja re bi ca , M . , 1974;Lu ter ek , D . , 1950; Mak si mo vi, M . , 1951, 1953, 1954, 1958, 1959,1980, 1997; Mak si mo vi , M . , et al . , 1957, 1987; Ma ro vi , M . , et al . ,1998; Mi haj lo vi , . , 1992, 2003, 2005, 2007a , 2007b ; Mi haj lo vi , . ,et al . , 1991, 1996, 1997, 1998, 2002, 2006; Mi ni , D . , 1976; Ne na do vi,V . , et al . , 1998; Nonve il ler , G . , 1959; Ri sti , M . , et al . , 1998; Si dor , . , 1963; Si dor , . , et al . , 1983; Si so je vi , P . , 1953, 1955; To mi , D . ,et al . , 1973, 1979; Va si , K . , 1957, 1959, 1970, 1982, 1983; Va si , K . , etal . , 1957; Vu ko vi, M . , et al . , 1998; i vo ji no vi , S . , 1953.

Ci ovog rada je da se dosadai rezultati mnogih autora, kao i re-zultati vlastitih istraivaa, sumiraju i predstave naoj umarskojstruci na saet i prihvativ nain, kako bi se struaci Zatite umamogli uspeno boriti protiv gubara.

Rad je finansiran iz sredstava Ministarstva pooprivrede, umar-stva i vodoprivrede, u okviru projekta Multidisciplinarna istraivaaaktuelne gradacije gubara.

2. METOD RADA

Pored prikupaa podataka iz brojnih radova domae i inostrane li-terature o dosadaim istraivaima na gubaru, vrena su i viegodi-a sopstvena prouavaa. Posebno su praene poslede dve gradacije(1995-1998. i 2004-2007). Za istraivaa su koriene uobiajene entomo-

JANUARJUN, 2008. 3

loke metode terenskih i laboratorijskih opservacija gubara. Naroitapaa bila je posveena prouavau prirodnih neprijatea gubara. U tomciu, vrena su laboratorijska gajea velikog broja jaja, gusenica i luta-ka gubara u ciu dobijaa prirodnih neprijatea. Naravno, i za ova istra-ivaa su koriene uobiajene entomoloke metode. Istraivana je iefekasnost primene biolokih (bakterijskih) i biotehnikih insekti-cida za suzbijae gusenica gubara. Detano je praen efekat primeenihpreparata na biocentotiku ravnoteu u umskim ekosistemima. Posebnoje praeno stae zemine faune u umama tretiranim biotehnikim in-sekticidima na bazi diflubenzurona. U tom ciu, pre i posle aviotreti-raa uzimani su uzorci zemita i utvrivan kvantitativan i kvalitati-van sastav zemine faune.

3. REZULTATI RADA I DISKUSIJA

Sistematsko mesto gubara

Gubar pripada redu Lepidoptera, podredu Ditrysia, i familiji Lymantri-dae. Familija obuhvata leptire sredih veliina. Karakteriu se jakoizraenim polnim dimorfizmom. Telo mujaka je vitko i uvek sa normal-no razvijenim irokim krilima, iji su boja i crte obino drugaiji odenke. Glava je vrlo mala u odnosu na telo, pipci dvostruko perasti, a si-saka zakrala. Trbuh je vitak i zavrava se etkicom dugih dlaica.enke su zdepastog tela. Glava je takoe jako mala, u odnosu na telo, sa te-sterastim pipcima. Krila mogu biti dobro razvijena i iroka, ili zakr-ala, kao kod zemomerki mrazovaca. enke nekih vrsta imaju normalnorazvijena krila, ali nisu sposobne da lete. Trbuh je jako razvijen, nekadanesrazmerno debeo u odnosu na ostale telesne regione i esto obrastao gu-stim, kratkim dlakama. Seksualna mirisna lezda nalazi se na interseg-mentalnoj membrani izmeu analnih papila i pretposledeg trbunog seg-menta. Jaja su loptasta sa tvrdim horionom. enka ih obino polae u ve-likim, ree maim jajnim leglima. Gusenice su vakaste, uvek sa tri paragrudnih i pet pari trbunih nogu. Glava je kod odraslijih larvenih stup-eva vrlo velika i obino ira od tela. Na grudnim i trbunim segmenti-ma imaju brojne bradavice, koje su nekada ivih boja i nose due i kraedlaice koje su u vezi sa otrovnim, konim lezdama. Gusenice ove fami-lije se najlake razlikuju od ostalih familija po prisustvu lezda koje senazivaju osmoterije (osmoteriae). One su parno rasporeene na lenoj stra-ni prvog do etvrtog trbunog segmenta, na petom ih nema, a na sredini e-stog i sedmog segmenta nalaze se jo uoivije neparne osmoterije. One sunajee intenzivnije obojene od okolnih bradavica i mogu se jasno videtigolim okom. I lutke su jasno prepoznative. Na sebi imaju pravilno raspo-reene uperke dlaica. Neke vrste grade kokone u kojima hrizalidiraju, adruge se samo uvruju za podlogu retkim, nepravilno ispletenim paui-nastim nitima. Leptiri lete u sumrak ili nou i fotofilni su. Gusenice,kada su u normalnoj brojnosti, takoe se hrane nou, a preko dana se skriva-ju u nekim zaklonima. Jako su polifagne. Najvei broj vrsta ima jednogo-diu, a neke dvostruku generaciju. Za umarstvo imaju moda najveiznaaj od svih tetnih insekata, jer su mnoge vrste gradogene i esto stupa-ju u prenamnoea, koja umskoj privredi mogu da priine tete katastro-

4 [UMARSTVO 1-2

falnih razmera. Do sada je u svetu opisano oko 1000 vrsta iz ove familije,koje dominiraju u tropskim oblastima, a u Evropi je poznato samo 25 vrsta.

Sinonimi. Porthetria dispar L., Liparis dispar L., Orgya dispar L.

Rasprostraee

Rasprostire se na ceo Palearktik (severna Afrika, cela Evropa, Azi-ja (od Evrope i Male Azije do Kine i Japana). Prenet je i u Severnu Ameri-ku 1860. godine i u proteklih 150 godina proirio je areal na istonu po-lovinu kontinenta. U Evropi je gubar rasprostraen od 60 geografskeirine u sredoj Skandinaviji, do 35 geografske irine na obalama Sre-dozemnog mora. Najpovonije klimatske uslove za razvie ima u JunojEvropi, gde se esto masovno java i priiava najvee tete, odnosno, tomu je i areal tetnosti.

Opis stadijuma razvia

Leptir. Kod gubara je jako izraen polni dimorfizam, po emu je vrstai dobila nauno ime dispar. Mujak je mai, u rasponu krila 30 - 40 mm.Pipci su dvostruko perasti, a telo vitko. Osnovna boja je sivosmea, meu-tim, u boji ima velikih variraa. Na predim krilima ima vie tamno-smeih do crnih talasastih poprenih linija i pruga. Zada krila su jedno-bojno smea, sa tamnijim obrubom. Mujak je odlian leta. enka je krup-nija, u rasponu krila 50 - 70 mm. Pipci su kratko nazubeni i crne boje. Te-lo je jako zdepasto, sa velikim trbuhom. Osnovna boja je beloukasta.Grudi su pokrivene belim, a trbuh utim dlakama. Preda krila su belo-ukasta sa brojnim poprenim crnim talasastim ili zupastim linijamaili prugama, koje su katkada nejasne. Zada krila su jednobojna, beliasto-uta (sl. 1). I pored dobro razvijenih krila, enka nema sposobnost leta.

Slika 1- Lymantria dispar L.: mujak (levo) i enka (desno)Figure 1. Lymantria dispar L.: male (left) and female (right)

Jaje. Jaje je veliine semena maka, u preniku oko 1 mm. Svee poloe-no je ukasto ili ruiasto, a kasnije dobija sivu boju i metalni sjaj.enka jaja polae u vieslojnim leglima i prekriva ih utim dlaicamasa trbuha (sl. 2).

Gusenica. Tokom razvoja gusenice meaju boju i are. Presvlae se 4(mujaci) i 5 puta (enke) (sl. 3, 4). Tek ispiena gusenica (I stupa) je jed-nobojno crna, sa crnom sjajnom glavom i pokrivena gustim dugim crnim dlaka-ma koje polaze sa brojnih bradavica koje su rasporeene po celom telu. Na

JANUARJUN, 2008. 5

lenim bradavicama, pored dugih (aerostatikih) dlaka polaze i kratke, kojesu na sredini ampulasto proirene, a na vrhu zaiene. One su u vezi saotrovnim lezdama u ihovom korenu i slue za odbranu (arne dlaice ilitoxophorae), tako to se otar vrh zabada u telo napadaa, a potom dlaka pucapo sredini ampulastog proirea iz koga se na ubodeno mesto prosipaotrovni sadraj, koji izaziva svrab i bol. Prosena irina glavine kapsuleiznosi 0,6 mm, a sreda duina pred prvo presvlaee 6,8 mm.

Slika 2- Lymantria dispar L.: enke pri polagau jaja Figure 2 - Lymantria dispar L.: females during egg laying

Slika 3 - Lymantria dispar L.: gusenice u ogledalu Figure 3 - Lymantria dispar L.: caterpillar in mirror

6 [UMARSTVO 1-2

I stupa II stupa III stupa

IV stupa V stupa VI stupaSlika 4 - Lymantria dispar L.: stupevi razvia gusenica

Figure 4 - Lymantria dispar L.: caterpillar instars

Posle prvog presvlaea (II stupa) glava ostaje crne boje, ali gubisjaj (postaje mat). Na telu nestaju ampulaste (arne) dlaice, a javaju separne osmoterije (na prva etiri trbuna segmenta, na petom ih nema, naestom i sedmom su neparne i znatno krupnije i uoivije). Sve bradavicesu istobojne. Na petom trbunom segmentu java se zvezdasta uta pega (e-sto je i slina pega na grudima). Prosena irina glavine kapsule iznosi1,2 mm, a duina tela pred drugo presvlaee je 10,5 mm.

Gusenica III stupa se odlikuje time to se na glavi uvek java ut cr-te, koji je vie ili mae izraen. Prvih pet pari lenih bradavica do-

JANUARJUN, 2008. 7

bija definitivnu, plavu boju. Ostalih est pari dobijaju crvenu boju, izu-zimajui bradavice na preanalnom segmentu koje su plave boje. Na telu sejavaju uzdune svetle pruge i to na leima i bokovima tela, a sama koaostaje preteno crne boje. Sreda irina glavine kapsule iznosi 2,0mm, aduina tela pred tree presvlaee je 16,80 mm.

Kod gusenice IV stupa glavina kapsula postaje preteno ute boje idobija karakteristian crte u obliku obrnutog latininog slova (V).Lene bradavice ostaju obojene kao u prethodnom stupu, a koa postajesvetlija, zbog pojave mnogobrojnih, uzanih, svetlosivih pega. Prosena i-rina glavine kapsule iznosi 3,28 mm, a duina tela pred etvrto presvla-ee je 23,7 mm.

Gusenice V stupa razlikuju se od prethodnih na prvom mestu po tam-nijoj glavi, zbog pojave mnogobrojnih tamnih grupica pega na temenu i boko-vima. Koa postaje svetlija i u predelu grudi, jer se ve pomenute uzanesvetlosive pege javaju sve vie i na predem delu tela. Glava je u ovomstupu ira od predih grudi. Prosena irina glavine kapsule iznosi4,5 mm, a duina tela pred peto presvlaee je 43 mm.

Gusenice VI stupa su iskuivo enke. Od gusenica prethodnog stup-a razlikuju se po jo tamnijoj glavi, zbog jo brojnijih tamnih pega, kojeje prekrivaju. Prosena irina glavine kapsule iznosi 6 mm, a duina te-la pred esto (poslede) presvlaee je 70 mm.

Opisan broj presvlaea i larvenih stupeva karakteristian je zaoptimalnu hraniteku gubara cer (Quercus cerris L.). Broj presvlaea, asamim tim i stupeva moe da bude i vei ako se gusenice razvijaju na maepovonim hranitekama (Mi la no vi , S., 2006).

Lutka. Tamnosmee je boje, duga oko 20 mm (mujaka) ili 30 mm (enke).Telo je pokriveno pravilno rasporeenim upercima utih dlaka (sl. 5).Veliina lutaka kod oba pola jako varira u zavisnosti od gradacione fazegubara. One su vrlo krupne u latenci i progradaciji, dok su znatno maihdimenzija u retrogradacionim fazama.

Slika 5 - Lymantria dispar L.: lutke mujaka i enke (levo) i lutkino gnezdo (desno) Figure 5 - Lymantria dispar L.: male and female pupae (left) and pupal nest (right)

8 [UMARSTVO 1-2

Bionomija

Na celom podruju prirodnog areala, kao i na novoosvojenom u SevernojAmerici, gubar ima jednogodiu generaciju. Leptiri se roje krajem juna itokom celog jula. U junim krajevima rojee poie poetkom juna i zavr-ava se poetkom jula, dok se u visokoplaninskim predelima roji tokom av-gusta i septembra. Kod gubara je jasno izraena protandria (prvo se javajumujaci, a posle 6 - 7 dana enke). Odmah posle eklozije leptiri su polnozreli. enke, i pored toga to imaju dobro razvijena krila, ne lete, a i ne-rado se kreu, verovatno zbog znatne veliine i teine trbuha. Dau uvekmiruju priubene uz stablo, glavom okrenutom navie (sl. 2). Pri puzauuz stablo (uvee i u toku noi) radi traea pogodnog mesta za polagaejaja, odvajaju svoj teki trbuh od stabla i lepraju krilima, to im poma-e pri kretau. Mujaci su aktivni tokom 24 sata, ali su ipak najaktiv-niji tokom noi. U doba rojea mogu se videti svuda i prepoznati po karak-teristinom smuenom letu - nema koordiniranog pravca letea. Meu-tim, takav nain letea emu omoguava da lake uhvati mirisne impulsekoje eminuje enka i da otkrije gde se ona nalazi. Poto enke nemaju spo-sobnost letea, one u predelu zavretka trbuha izluuju feromon, kojimprivlae mujake. Mujaci svojim razvijenim ulom mirisa otkrivaju po-ziciju enke, doleu do e i kopuliraju. Odmah posle kopulacije enka po-ie sa polagaem jaja u ovalno izduene gomilice, odnosno legla, koja suu sredini najvia. Jedno gubarevo leglo je sastaveno iz vie slojeva jaja,od kojih je prvi sloj najiri i zalepen za podlogu. Pri polagau, enkasvako jaje natapa lepivim sekretom i obavija utim dlaicama koje skidasa trbuha, tako da je itavo leglo gusto prekriveno dlaicama. Zbog uteboje i karakteristinog krukastog ili elipsoidnog oblika leglo podseana givu koju narod naziva guba, te je otuda i ova vrsta dobila narodno imegubar. Inae sloj dlaica kojim je leglo prekriveno je odlina zatita odnepovonih atmosferskih uslova, posebno vlage i niske temperature. Ve-liina i oblik gubarevih jajnih legala zavise od broja jaja. Duina se kre-e od 20 - 70 mm. Broj jaja u jednom leglu je najee od 200 - 400, neto reeod 600 - 800, a sreu se i legla sa preko 1000 jaja, maksimum do 1200. enka ja-ja poloi u jedno leglo, ree u vie maih gomilica. To se dogaa u sluajuda je neto uznemiri i natera da promeni mesto. Leglo polae tokom viedana i to tako to se polako pomera navie, a iza enih krila java se u-to leglo. Ubrzo po polagau jaja, enka je jako iscrpena i ugine, estokraj legla.

Za polagae jaja enke biraju pogodna mesta na doim partijama staba-la. Pri kalamitetima, legla se nalaze i na gorim partijama stabla, kao ina granama u kroama stabala, ali takoe i na grmu, plotovima, stubo-vima, po kameu, zemi i dr. ak i u ovim sluajevima najvei broj enkipolae jaja u leglima na doim partijama stabala, do 6 m visine. U pogleduekspozicije zapaeno je da se vei broj legala nalazi na junim partijamastabla, to se moe objasniti instinktom enki da svom potomstvu obez-bedi veu toplotu

Embrionalno razvie poie odmah posle polagaa jaja i skoro se za-vrava za 23 - 25 dana. Zatim se prekida (nastupa embrionalna dijapauza),da bi se nastavilo tek narednog prolea. Tanije, dijapauza traje do sredi-ne januara i ako tada jaja unesemo u toplu prostoriju, piee gusenica e

JANUARJUN, 2008. 9

poeti za oko nedeu dana. Meutim, zbog hladnog vremena u prirodi, to sene dogaa. U prolee je za dovretak embrionalnog razvia potrebno 7 - 10dana. Dakle, gubar samo prividno prezimava u stadijumu jajeta, jer se u ja-jetu nalazi mlada gusenica, kao kifla savijena u jajnoj usci.

Pojava mladih gusenica u prolee zavisi od sponih vremenskih uslo-va. Zato se piee ne deava svake godine u isto vreme. Rani poetak pro-lea utie da se gusenice jave ranije, a hladno vreme u tom periodu da se javeznatno kasnije. Ovi toplotni uticaji su i uzrok to se piee gusenica nedeava u itavoj naoj zemi u isto vreme. U junim i ravniarskim tere-nima piee po pravilu poie ranije, dok se u severnim i planinskim re-jonima gusenice pile kasnije. Ipak se za veinu naih krajeva moe reida se gusenice gubara pile u prvoj polovini aprila. Treba imati u vidu dapiee u istom kraju nije istovremeno. Deava se da od prvo ispienih gu-senica do onih koje se poslede ispile proe i mesec dana. To se kasnijeodraava na razvie gusenica, kao i rojee leptira.

Pri pieu, mlade gusenice izgrizaju jajnu usku, probijaju se krozdlakavi pokriva i pojavuju na povrini legla. Iz jednog legla sve se gu-senice ne ispile odjednom, ve se najpre pile iz gorih slojeva legla, a ka-snije iz doih. Razlog tome je verovatno toplota koja se razlikuje na povr-ini koja je osunana i u dubini legla. Mlade gusenice na povrini leglaostaju 6 - 7 dana i tek posle tog vremena odlaze u krune stabala radi ishra-ne. Ovo ostajae mladih gusenica na leglu naziva se zadravae gubara uogledalu. (sl. 3). Mlade gusenice su duge oko 4 mm, imaju veliku glavu, ja-ko su dlakave (dlaice na bokovima tela duge su 3 mm.) i crne su boje. Zbogtoga je ova vrsta dobila ime gubar glavoa. Kada gusenice dospeju u kro-e stabala vrlo rado ispredaju tanke svilaste niti o koje vise, okaene otanke granice. Ako duva vetar, on ih zahvata i zahvaujui ihovoj malojtelesnoj masi a velikoj povrini koju stvaraju dlaice, odnosi ih na veli-ke udaenosti (pasivno iree gubara). Nekada one bivaju prenete deseti-nama kilometara daleko od mesta gde su se ispilile. Desetak dana posle pi-ea mlade gusenice poiu da se hrane. Za hranu koriste tek otvorene pu-poke i mlado lie, a na vokama cvetne latice. Sa daim porastom pre-staje probirivost gusenica i one poiu da deru sve to im dopadnevilica. Ipak se u umama najradije zadravaju na hrastu. List poiu daderu po obodu sve do glavnog nerva, koji ostavaju zajedno sa vrhom. Ovipreostali delovi, koji imaju oblik lengera, obino padaju na zemu. Zavreme ishrane odraslih gusenica u jae napadnutim umama jasno se uje radihovih vilica, um kretaa i pad izmeta na zemu. Kada na jednom stablunestane lia gusenice se preseavaju na susedno. Iz potpuno obrenihpartija, prelaze na susedne neobrene ume i voake. Ova putovaa zahranom naroito su esta kod starijih guseninih stupeva i mogu iznosi-ti i po vie kilometara. Tada se masa gusenica uputi u jednom pravcu pre-lazei svaku prepreku, kao to su kanali, reice, eleznike pruge i dr.Ova putovaa gusenica kod nas su vie puta zabeleena. Naroito je in-tersantan sluaj da su gusenice 1884. godine prele iz Bosne u Hrvatskupreplivavi reku Savu (Lan gho fer , A., 1926). U stadijumu gusenice gubarprovodi oko 2 meseca. Za to vreme one se po pravilu presvuku etiri ili

10 [UMARSTVO 1-2

pet puta, pri emu posle svakog presvlaea naglo porastu. Pred i za vremepresvlaea one se umire i ne uzimaju hranu, a posle presvlaea ihovaprodrivost naglo raste. Kada potpuno odrastu, obino poetkom juna,prestaju da se hrane i istrauju pogodno mesto za hrizalidaciju. U veinisluajeva takva mesta su pukotine u kori, rae grana, uvijeno lie, od-lubena kora, rupe u deblu, mesta ispod povrinskih ila, kamea u bli-zini stabala i dr. Vrlo je est sluaj da gusenice pred prelazak u lutku pau-inastim nitima poveu 2 - 3 lista na bici i u ovako naienim smotu-cima hrizalidiraju. U godinama gradacija one grade zajednike smotuke ukojima se moe nai i po vie desetina lutaka (lutkina gnezda) (sl.5). Zaovo im moe polsuiti lie jasena, koje je jedino poteeno od golobr-sta, te se u emu masovno okupaju i grade velika lutkina gnezda. Stadijumlutke traje oko dve nedee, a posle toga poie pojava novih leptira.

Ranije je pomenuto da enke gubara nemaju sposobnost letea i zbog to-ga jajna legla polau u doim partijama stabla (izuzev u kulminaciji gra-dacije i retrogradaciji). Meutim, u Japanu je otkrivena forma enke kojamoe normalno da leti i da polae jaja i u krunama stabala. Ova forma jepronaena na jednom ostrvu na kome je zimi sneni pokriva veoma visok(nekoliko metara). Verovatno je to nateralo enke da polau jajna leglau vrhovima kroi stabala, odnosno da evoluiraju u pravcu sposobnostiletea. Pomenuta forma gubara je krajem prolog veka konstatovana u Ru-siji na Dalekom Istoku (Kamatka). Odatle je brodskim tovarima u vienavrata uneta u SAD i Kanadu, ali i u Nemaku. Meutim, karantinskeslube pomenutih zemaa su uspeno spreile unoee ove forme gubara.Ipak, pitae je dana kada e ona biti uneta u druge krajeve Sveta. Ako dotoga doe, verovatno e kao bioloki boe prilagoena, vrlo brzo zameni-ti lokalne populacije. To bi praktino znailo nemogunost suzbijaa gu-bara u stadijumu jajeta, to bi stvorilo velike probleme slubi Zatiteuma. Zato je veoma bitno da se ova forma gubara, ukoliko bude uneta u na-u zemu, to pre otkrije i uniti. eno prisustvo se lako moe konsta-tovati u stadijumu jajeta u leglu. Naime, leptiri gubara su veoma fotofil-ni i u velikom broju ih privlai svetlost elektrinih svetiki. Kod for-me autohtonih populacija na svetlost dolaze samo mujaci, jer enke nemogu da lete. Meutim, ako bi bila uneta japanska forma, oko svetiki bidoletale i enke i upravo tu polagale jajna legla. Dakle, ako se uoi jajnoleglo gubara u blizini neke sijalice, to bi bio siguran znak da je u pitauforma gubara iz Japana ije enke imaju sposobnost letea.

Hraniteke

Gusenice gubara su iroke polifage. Hrane se asimilacionim organi-ma gotovo svih drvenastih (liari, etinari, voke) i bunastih binihvrsta, pa ak i nekih zeastih. Jedino izbegava lie vrsta iz roda Fraxi-nus. U literaturi se navodi da gusenice gubara izbegavaju i lie pitomogoraha (Juglans regia L.). Meutim, tokom gradacije 2005. godine konstato-vali smo ishranu gusenica gubara i liem oraha. ak su pojedinana stab-la pretrpela delimian brst.

JANUARJUN, 2008. 11

Prirodni neprijatei

Parazitoidi jaja: Anastatus japonicus Ashm.(Eupelmidae); Ooencyrtus ku-wanae (How.), O.tardus Ratz., O.masii Merc. (Encyrtidae); Eremioscelio lymantri-ae Masn.(Scelionidae).

Parazitoidi gusenice: Casinaria tenuiventris Grav., Itoplectis viridulaGrav., Phobocampe disparis Vier., P.pulchella Thom. (Ichneumonide); Apantelesglomeratus (L.), A.lacteicolor Vier., Cotesia melanoscelus Ratz., C.ocneriaeIvan., C.scabricula Rein.,Cotesia spurius (Wesm.), Glyptapanteles liparidis Bo-uche (sl. 7), G.porthetriae Mues., G.fulvipes Hal., Meteorus versicolor Hal.,M.gyrator (Thun.) (Braconidae); Eulophus slovacus Bou., Cirrospilus pictusNees., Elachertus charondas Walk., Euplectrus liparidis Fer., Sympiesis sericeicor-nis Nees, (Eulophidae); Exorista larvarum (L.), E.segregata (Rond.), Parasetigerasilvestris (Rob.&Desv.), Phorocera agilis R.D., Blondelia nigripes (Fall.), Compsi-lura conncinata (Meig.), Drino inconspicua (Meig.), Carcelia lucorum (Meig.),Senometopia separata (Rond.), S.sussurans (Rond.), Zenillia libatrix (Panz), Blep-haripa pratensis (Meig.), B.schineri Mes.(Tachinidae).

Parazitoidi lutke: Gregopimpla inquisitor Scop., Acropimpla didymaGrav., Apechtis compunctor (L.), A.capulifera Kri., A.rufata (Gmel.), Pimpla inqu-isitor Fab., P.turionellae (L.), Theronia atalantae (Poda.), Polytribx perspicillatorGrav., Lamantrichneumon disparis (Poda.) (Ichneumonidae); Brachymeria interme-dia (Nees), B.femorata (Panz.) (Chalcidodae); Agria affinis (Fall.), A.monachae(Kram.), Kramerea schuetzei (Kram.), Parasarcophaga harpax (Pand.), P.port-shhinskyi Rohd., P.tuberosa (Pand.), P.uliginosa (Kram.), Robileauella pseudosco-paria (Kram.) (Sarcophagidae); Muscina pabulorum Fall., M.stabulans Fall. (Mu-scidae).

Hiperparazitoidi: Itoplectis maculator Fab., Pimpla instigator Fab., The-ronia atalantae (Poda.), Euceros superbus Krie., Lysibianana Grav., Gelis ateatorPanz., G.circumcinctus Foer., G.fallax Foer., G.proximus Foer., Bathythrix strigo-sus Thom., Phygadeuon vagans Grav., P.variabilis Grav., Mesoleptus scrutator(Hal.), Mesochorus pectoralis Razt., M.confusus Holm.(Ichneumonidae); Brachi-meria intermedia Nees, B.minuta L., B.secundaria Rusch. (Chalcididae); Eurytomagoidanichi Bouek, E.appendigaster Swed., E.verticillata Fab. (Eurytomidae); Mo-nodontomerus aereus Walk., M.dentipes Dalm., M.minor Ratz., Torymus anastati-vorus Fahr. (Torymidae); Perilampus ruficornis Fab., P.tristis Mayr. (Perilampi-dae); Dibrachys boarmiae (Walk.), D.cavus (Walk.), Psychophagus omnivorus(Walk.), Habrocytus chrysos (Walk.), Nasonia vitripennis Walk. (Pteromalidae);Anastatus bifasciatus Geoffr., Eupelmus urozonus Dalm., E.athropurpureus Dalm.,Eupelmus annulatus Nees, E.vesicularis Retz.(Eupelmidae); Ooencyrtus kuwanae(How.), Tyndarichus kuriri Fahr.(Encyrtidae); Pediobius cassidae Erd., Pediobiuspyrgo (Walk.), P.routensis Erd.(Eulophidae); Hemipenthes morio L. (Bombylii-dae).

Predatori: Allotrombidium wolffi Kr., Trombidium holosericeum (Acari,Trombiculidae)(Sl. 6); Forficula auricularia L. (Forficulidae); Calosoma sucop-hanta L. C.inquisitor L., Carabus cancellatus Ill. (Carabidae); Megatoma pici Kal.,M.undata L. (Dermestidae); Julisthus floralis Ol. (Cantharidae); Xylodrepa 4-pun-ctata L. (Silphidae); Cuculus canorus L (Aves).

Patogeni: Nosema spp., Thelohania spp, Streptococcus spp. Poliedarni vi-rus, Beuveria spp.

12 [UMARSTVO 1-2

Slika 6 - Predatorske grie iz fam.Trombiculidae na jajnim leglima gubara Figure 6. Predator mites in the fam.Trombiculidae on the gypsy moth egg masses

Slika 7 - Kokoni endoparazitoida Glyptapanteles liparidis Bouche na gusenicama gubara (Foto B.arevi)

Figure 7 - Endoparasitoid Glyptapanteles liparidis Bouche cocoons on the gypsy moth caterpillars (Photo B.arevi)

Znaaj

Gubar je tetan u stadijumu gusenice koje se hrane asimilacionim i re-produktivnim organima gotovo svih vrsta umskog drvea (izuzev jasena),bua i voaka. Najomienija hrana mu je list cera, ali i drugih hrastova,u ijim umama priiava i najvee tete (sl. 8).

JANUARJUN, 2008. 13

Slika 8 - Lymantria dispar L.: gusenica pri ishrani liem hrasta Figure 8 - Lymantria dispar L.: caterpillar feeding on oak leaves

Gradogena je vrsta, ija prenamnoea najee nastaju u sastojinamastarim 40 80 godina. Znatno se ree autohtono java u mlaim ili stari-jim sastojinama, u kojima kalamitet nastaje obino prelaskom gusenica izobrenih srededobnih uma. Gusenicama za razvoj najvie odgovarajuiste hrastove ume, posebno cera (Mi la no vi , S. , 2006), te u ima naj-ee i nastaju gradacije. Gubareve gradacije traju 4 - 5 godina i do sada ihje bilo vie puta u naoj zemi. U periodu posle II svetskog rata gradacijesu bile 1945-1950, 1953-1956, 1963-1967, 1995-1999. i 2004-2007. godine.

Slika 9 - Lymantria dispar L.: golobrst u umi Babe kod Beograda, jun 2005. godine Figure 9 - Lymantria dispar L.: defoliation in the forest Babe near Belgrade in June 2005

14 [UMARSTVO 1-2

Slika 10 - Lymantria dispar L.: golobrst stabla jabuke kod sela Babe juna 2005. godineFigure 10 - Lymantria dispar L.: apple-tree defoliation near the village Babe in June 2005

U ovim gradacijama pod golobrstom se nalazilo na stotine hiada hek-tara i milioni stabala voaka (sl. 9, 10). Gubar je tipina fiziolokatetoina.

Golobrst izaziva snaan fizioloki stres za biku, koja mora da u is-toj vegetacionoj godini formira novo lie. Usled toga stablo fizio-loki slabi, to se odraava na poveanu opasnost da bude napadnuto odsekundarnih tetnih faktora. Naravno, usled toga dolazi i do smaeaprirasta, kao i do izostanka uroda semena, ne samo u godini golobrsta, vei u nekoliko narednih. Izraunato je da se posle golobrsta prirast smau-je za 30 - 70%. (Mir ko vi , D.,et al, 1960). Ustanoveno je, takoe, da svakinovi golobrst izaziva vee gubitke u prirastu od prethodnog, to znai dauzastopni golobrsti imaju kumulativno delovae na prirast, a verovatno ina urod semena, kao i na fizioloku kondiciju stabala. Posle golobrstakoji se dogodi jednom, obino ne dolazi do suea stabala. Sue se eventu-alno samo potitena stabla. Meutim, ako se golobrst ponovi dva, tri ilivie puta uzastopno, tada dolazi do znatnog intenziviraa procesa sue-a stabala, proreivaa i devastacija napadnutih uma. Redovna je pojavada se na golobrst gubara ulanavaju drugi tetni faktori. Na primer, no-voformirano lie tokom letih meseci napada hrastova pepelnica (Mi-crosphaera alphitoides Griff. & Maugl.) i ono se prevremeno sui i opada satek poteralih izbojaka (sl. 11).

JANUARJUN, 2008. 15

Slika 11 - Hrastova pepelnica (Microsphaera alphitoides Griff. & Maugl.) na mladom liu posle golobrsta

Figure 11 - Oak mildew (Microsphaera alphitoides Griff. & Maugl.) on the young foliage after defoliation

Usled toga mladi izbojci ne uspevaju da odrvene do zime, te izmrzavaju ipropadaju. Dae, vei broj osuenih stabala ili grana na stablima pogodu-je masovnom namnoavau hrastovog potkoraka (Scolytus intricatus Ratz.),koji je vektor giva iz roda Ophiostoma, od kojih su najee O.piceae(Mnch) Sydow. i O.roboris Georg. Et Teod. Ove give ive u sprovodnim su-dovima ksilema hrastovih stabala i spreavaju cirkulaciju binih sokova,a bolest je poznata pod imenom traheomikoza (Ka ra i , D., 2007). Giveprenose imaga hrastovog potkoraka koja se dopunski hrane u krunama hra-stovih stabala. Oni izgrizaju koru u raama tankih grana i ubuuju se usr granica. Poto su imaga izala iz stabala koja su osuena i napadnu-ta ovim givama, na telu nose spore i pri dopunskoj ishrani ih prenose di-rektno u sprovodne sudove tankih grana. Suee stabla poie od vrha,upravo od tih tankih grana i napreduje ka deblu. Kada je dobar deo kroezahvaen sueem, potkoraci naseavaju celo stablo i ubrzano ga osue.Ovaj proces se spontano odvija u naim hrastovim umama. U normalnimokolnostima nema mnogo pogodnog materijala za prekomerno namnoavaehrastovog potkoraka, pa je samim tim i mai rizik od irea infekcije.Meutim, golobrst gubara omoguuje obie pogodnog materijala za namno-avae potkoraka, te su i rizici od infekcija vei (Mar ko vi, ., 1995,1999). Treba imati u vidu jo jednu ienicu. Grive iz roda Ophiostioma,koje izazivaju suea hrastovih stabala, nisu agresivni patogeni, kao naprimer Ophiostoma (=Ceratostomella) ulmi (Buism.) Nannf., koja ivi u spro-vodnim sudovima brestovih stabala i koja je agresivni patogen, odnosno,moe da naseli potpuno vitalno stablo. Izgleda da hrastove Ophiostomavrste preferiraju fizioloki oslabela stabla i na ima uspeno ostva-

16 [UMARSTVO 1-2

ruju infekciju, posle ega ih sue. Takvih stabala je u hrastovim umamarelativno malo u normalnim situacijama. Meutim, posle golobrsta od gu-senica gubara, ili nekog drugog insekta defolijatora, gotovo svako stablokoje je pretrpelo golobrst predisponirano je za nesmetano naseavaegive. Poveana brojnost hrastovog potkoraka givi omoguava da doedo sprovodnih sudova stabla. Zato su, moda, posredne tete od golobrstaopasnije od neposrednih.

Suzbijae

S obzirom da je gubar jedna od naih najtetnijih umskih vrsta inse-kata, egovom suzbijau mora se posvetiti posebna i duna paa. Za suz-bijae gubara na raspolagau nam stoje preventivne i represivne mere. Odpreventivnih mera najvanije je dobro funkcionisae Izvetajno prog-nozne slube zatite uma, a od represivnih u obzir dolaze: a) mehaniko-fizike, b) hemijske i v) bioloke.

1. Preventivne mere

Stalno praee staa populacija gubara na celoj teritoriji nae zem-e je zakonska obaveza, koja se, na alost, ne primeuje onako kako je to ne-ophodno. Ve je ranije pomenuto da gubar povremeno stupa u prenamnoea(gradacije) koja traju 4 - 5 godina i tada nastaju tete u umama, koje estopoprimaju karakter elementarnih nepogoda irokih razmera. U pojavamagradacija gubara, slino kao i kod drugih umskih tetoina, nema pra-vilnosti. Kao primer navodimo gradaciju, koja se dogodila od 1995-1999. go-dine. Prethodna slina gradacija na istim prostorima dogodila se pre ta-no trideset godina (1963-1967). Ranije se mislilo da gubareve gradacije na-staju posle svakih 8 - 10 godina, meutim, navedeni primer stvara potpunukonfuziju u tom pogledu.

Kada gubar ulazi u gradaciju, postoje pripremne faze, koje se mogu lakouoiti, naravno, ako se kontinuirano prati dinamika egovih populacija.Poznato je da se i ponaae gubara mea, kada iz latence ulazi u gradaciju.

Kada je populacija gubara u latenci (niskoj brojnosti), enke su skri-vene i na skrivenim mestima polau jaja u leglima. To su najee mestaispod odlubene kore, upine u stablu, ispod povrinskih ila, up-ina ispod veeg kamena i sl. Jajna legla su velika i u ima se nalazi veli-ki broj jaja (800 - 1000 i vie). Gusenice su aktivne iskuivo nou, a prekodana su skrivene na nekim zakloenim mestima u umi. Takoe, vode potpu-no samostalan ivot i teko se mogu nai zajedno dve gusenice. Pred hri-zalidaciju one trae skrovita mesta. Svaka za sebe bira takvo mesto i tuprelaze u stadijum lutke. Kada se razvije leptir enka, ostaje na tom skri-venom mestu, gde je pronalazi mujak i posle kopulacije tu najee i po-lae jaja.

Kada je populacija gubara u progradaciji, egovo ponaae (etologija)se mea. enke se pojavuju na deblima stabala i na potpuno otvorenimmestima polau jaja u leglima. I ova legla su dosta velika i sadre velikibroj jaja, slino kao u latenci. Najvei broj jajnih legala je u ovoj fazi po-loen na deblima i to od egove osnove do 6 metara visine. Gusenice sehrane tokom 24 sata, dakle, i dau i nou. One dobijaju instinkt kolektiv-nog ivota i redovno se sreu zajedno. Pred hrizalidaciju se takoe udru-

JANUARJUN, 2008. 17

uju i prave zajednika lutkina gnezda u kojima se nalazi vie desetina pai stotina lutaka.

U kulminativnoj godini gradacije, jajna legla su poloena du celogstabla, kao i po granama u krunama. Takoe, legala ima po bunastoj vegeta-ciji, po kameu, zemi i slinim mestima. Jajna legla su tada maih di-menzija i sadre 200 - 400 jaja.

U retrogradaciji situacija je slina, jajnih legala ima svuda po umi,ali su ona jo maih dimenzija i sa maim brojem jaja (100 - 200). U godinikrize gradacije u doba rojea leptira brojni su mujaci, a enke su vrloretke. Naime, seksualni indeks jako opada i sa normalnih 0,50 dobija vred-nost ak 0,10.

Za kontrolu populacione gustine gubara u umama se koriste sledeimetodi: Metod stalnih oglednih povrina, Metod privremenih oglednihpovrina i Marrutni metod (Tabakovi-Toi, M., 2004).

Metod stalnih oglednih povrina podrazumeva izdvajae povrina(25 x 25 m ili 50 x 50 m) u umama u kojima postoje podaci da je gubar stupaou gradacije. Na ovim povrinama potrebno je vidno numerisati sva stablai na svako postaviti na prsnoj visini vetaku niu (komad kore irineoko 20 cm i duine oko 30 cm ili komad sargije). Vetake nie na ogled-nim povrinama treba pregledati svake godine i konstatovati broj jajnihlegala. Uporeivaem broja jajnih legala iz godine u godinu moe se veomapouzdano utvrditi poetak gradacije gubara na odreenom prostoru. Novi-jim saznaima (Mi la no vi, S., 2006), koja ukazuju da je optimalna hrani-teka za gusenice gubara hrast cer (Quercus cerris L.), veinu stalnih og-lednih povrina trebalo bi postavati u umama sa cerom, jer u imatreba najpre oekivati arita gradacije. Stalnim oglednim povrinamatreba pokriti to veu povrinu pod umama. Na primer, posle kulmina-cije gradacije gubara 1964. i 1965. godine u Srbiji su izdvojene su 144 stalneogledne povrine na kojima je vreno praee populacione dinamike gu-bara, ali je na alost, to praee prekinuto sredinom sedamdesetih godinaprolog veka.

Metod privremenih oglednih povrina se koristi u godinama kada sena osnovu podataka sa stalnih oglednih povrina proceni da postoji opa-snost od gradacije gubara. ihova veliina je 10 x 10 m i treba da ih budeto vie u umama, kako bi se stekla realnija predstava o stau brojnostipopulacije gubara. Na ima treba prebrojati sva jajna legla i taj broj prer-aunati na povrinu od 1 ha.

Marrutni metod se primeuje kao dopuna metodu stalnih oglednihpovrina kada je gubar u latenci, a obavezno se primeuje u periodu pro-gradacije prilikom pregleda svih odeea u napadnutom umskom kom-pleksu.

Intenzitet napada gubara utvruje se na osnovu broja jajnih legala pohektaru ume, a povrine pod odreenim intenzitetom napada se unose utopografsku kartu R = 1:50.000 na sledei nain:

slab napad (do 10 legala/ha)

sredi napad (11 100 legala/ha)

jak napad (101 500 legala/ha)

vrlo jak napad (preko 500 legala/ha)

18 [UMARSTVO 1-2

Veoma je bitno tano odreivae intenziteta napada i prostorno de-finisae napadnutih povrina, jer to su faktori na osnovu kojih se odre-uje nain suzbijaa. U poslede dve gradacije gubara u Srbiji, mehanikosakupae jajnih legala ili tretirae petroleumom vreno je na povri-nama pod slabim i sredim napadom, dok je aviotretirae biolokim ilibiotehnikim insekticidima vreno na povrinama pod jakim i vrlo ja-kim napadom.

U Kanadi i SAD, a ranije i kod nas, za praee populacione gustinegubara koriste se feromonske klopke (sl. 12). Seksulani miris enke, ko-jim ona privlai mujake, odavno je dobijen sintetikim putem. U speci-jalno konstruisanu klopku postava se filter-papir natopen sinteti-kim feromonom, a zidovi klopke se premau guseninim lepkom. Na klop-ki se ostavaju mali otvori, kroz koje moe da ue mujak. Klopka se oka-ie o granu u umi i privlai mujake u krugu poluprenika oko 500 m.Na osnovu broja uhvaenih leptira u klopki utvruje se brojnost popula-cije na terenu.

Sve gore navedeno mora se permanentno pratiti od strane dravneslube, i u sluaju da doe do promena koje ukazuju na poetak gradacije,ostaje dovono vremena (1 - 3 godine) za pripremu akcije suzbijaa.

Slika 12- Feromonske klopke za praee leta mujaka gubara: ameriki model

(levo) i domai model (desno)

Figure 12 - Pheromone traps for monitoring the gypsy moth male flight: American model (left) and domestic model (right)

2. Represivne mere

a) M e h a n i k o f i z i o l o k e mere se u nekim sluajevima veomauspeno mogu primeniti. Na ovaj nain mogu se unitavati jaja, gusenice,

JANUARJUN, 2008. 19

lutke i leptiri. Sastoje se u sakupau i unitavau, mehanikom ilifizikom silom, raznih stadijuma gubara.

1) Sakupae i spaivae jajnih legala gubara u obzir dolazi kada je upitau faza progradacije, a intenzitet napada slab ili sredi. Tada su jaj-na legla na mestima koja se mogu dohvatiti (veina ih je poloena do 2 mvisine od zeme). Radnik jednom rukom postava posudu (konzervu) ispodlegla, a drugom rukom drvenim noem strue leglo sa kore stabla, tako dajaja upadaju u konzervu. On za sobom nosi i vreu u koju povremeno ubacujesakuena jaja. Jajana legla se mogu sakupati od kraja avusta do poetkaaprila, a najboe je to raditi tokom zime, kada na drveu nema lia, te selegla lako uoavaju.

2) Sakupae gusenica vri se geeem mladih gusenica u ogledalu,sakupaem sa mladih biaka ili stresaem sa mlaih stabala, pri emuse jednostavno gaze na zemi. Ovaj nain dolazi u obzir samo u rasadni-cima, parkovima i voacima. Za sakupae i mehaniko unitavae gu-senica u voacima mogu se koristiti i lepivi pojasevi, kao i vetakenie. Lepivim pojasom oko stabla spreava se odlazak gusenica u krunu.Ovaj metod daje odline rezultate za zatitu stabala u semenskim objekti-ma. Vetake nie se postavaju na prsnoj visini oko stabla. One mogu bi-ti od sargije, koja se kanapom vezuje oko stabla ili to mogu biti pravougao-ni komadi kore (20 x 40 cm), koji se postavaju na stablo, tako da likin deonalee na koru stabla, a zatim se komad kore vee kanapom. Tokom dana seispod vetake nie sakupaju brojne gusenice iz kroni stabala, da binou odlazile na ishranu. Pregledom vetakih nia, geeem se moguunititi gusenice.

3) Sakupae lutaka mogue je samo u rasadnicima i mlaim kulturamagde se mogu sakupiti zajedno sa listovima, a pogotovo ako su u lutkinimgnezdima. Sakupene lutke se gee ili spauju.

4) Unitavae leptira (enki) je mogue tokom dana. One su trome inalaze se u osnovama stabala, te se lako mogu uoiti i zgeiti.

b) H e m i j s k e mere se mogu primeniti protiv stadijuma jajeta i guse-nice gubara. Generalno, primena otrovnih hemijskih jediea u umskimekosistemima nema ekolokog opravdaa. Meutim, unoee malih koli-ina pesticida, koje ne mogu da izazovu poremeaj ravnotee u ekosistemuili hemijskih sredstava koja su ekoloki tolerantna, ima opravdaa, kadaje u pitau suzbijae opasne tetoine kao to je gubar.

1) Za suzbijae gubara u stadijumu jajeta moe se koristiti metod nata-pae jajnih legala nekim sredstvom za zimsko prskae, kao to su prepara-ti na bazi mineralnih ua i dr. Takoe, mogu se primeniti i neke hemijskematerije koje su nekada koriene kao insekticidi, a danas se primeuju udruge svrhe, kao to su petroleum, katran ili meavina petroleuma i ka-trana. Bilo kojim od navedenih sredstava premazuju se jajna legla farbar-skom etkom ili sunerom. Pri pravilnoj upotrebi petroleuma, sa jednimlitrom moe se premazati i unititi oko 2000 legala, odnosno elimini-sati oko 1.000.000 buduih gusenica. Ako koristimo sredstvo koje nema boju,kao to je na primer petroleum, treba dodati neku materiju (minijum) kojae ga obojiti. Bitno je da premazano leglo bude obojeno, odnosno markira-no, kako bi se kontrolisao kvalitet rada udi angaovanih na suzbijau.

2) Suzbijae gusenica moe se vriti aviotretiraem metodom mi-kroniraa biotehnikim insekticidima, na primer, preparatima na bazi

20 [UMARSTVO 1-2

diflubenzurona ili teflubenzurona. Suzbijae treba vriti kada su guse-nice u mlaim stupevima (I i II, eventualno III). Poetkom maja 2005. godi-ne vreno je suzbijae gusenica gubara preparatima dimilin i foresterna povrini od oko 100.000 ha. Uspeh tretiraa je bio izvanredan. Na tre-tiranim povrinama nije bilo nikakvih oteea od gusenica. Tom pri-likom postaveni su i ogledi u ciu utvrivaa eventualog negativnogdelovaa ovih preparata na zeminu faunu. Konstatovano je da je na po-vrinama u godini posle tretiraa dolo do minimalne promene sastavazemine faune u kvantitativnom smislu, ali se ve naredne godine tostae izjednailo sa staem na kontrolnim (netretiranim) povrinama.

v) B i o l o k e mere se mogu primeniti protiv stadijuma gusenice ileptira. Gusenice se mogu suzbijati biolokim insekticidima na bazibakterije Bacillus thuringiensis var. kurstaki. Tretirae treba vriti izaviona tehnikom mikroniraa. Svakako, tretirae treba sinhronizovatisa lisnom povrinom stabala u umi koja se tretira. Naime, sredstvo morada padne na lisnu povrinu i da ga gusenica pojede. Dakle, ako stabla nisudovono olistala, sa tretiraem treba saekati. Biloke insekticidetakoe treba primeniti protiv mlaih guseninih stupeva(I, II, eventual-no III). U kulminaciji gradacije gubara 2007. godine izvreno je tretiraegusenica na povrini od oko 250.000 ha preparatom Foray. Uspeh je bio iz-vanredan. Preko 80% gusenica je uginulo, a oko 20% je preivelo tretman,jer su u vreme tretiraa bile u fazi presvlaea, odnosno, tada se nisuhranile. Poto preparati na bazi bakterije Bacillus thuringiensis deluju sa-mo na gusenice defolijatora (gubara), a ne i na ostale lanove umskogekosistema (parazitoidi, predatori iz raznih grupa ivotia), brojnostprirodnih neprijatea gubara nije poremeena, te su oni unitili preo-stale gusenice, tako da tretirane ume nisu pretrpele nikakve tete, ilisu na nekim mestima tete bile minimalne.

Poseban vid biolokog metoda koristi se u SAD i Kanadi. Baziran jena jednom vidu biolokog repelenta za gusenice gubara. Naime, ranije jepomenuto da je lie vrsta biaka iz roda Fraxinus odbojno za gusenice gu-bara i da ga nee jesti po cenu uginua od gladi. U SAD-u su izdvojili he-mijsku materiju iz jasena i napravili komercijalni preparat kojim se pr-skaju ume u kojima je gubar problem. Isprskano lie ima miris jaseno-vog lia i gusenice prestaju da se hrane i ginu od gladi.

Takoe, u SAD i Kanadi, istina u eksperimentalne svrhe korien jetzv. metod dezorijentacije gubarevih mujaka. Naime, u periodu rojea lep-tira, uma se prska feromonom enke. Zbog mirisa enki, koji je prisutansvuda u umi, mujaci ne uspevaju da otkriju enke, tako da one ostaju neop-loene (Cameron, E.A. 1979).

4. ZAKUCI

Izneti rezultati brojnih domaih i inostranih autora koji su se bavi-li prouavaem gubara (Lymantria dispar L.), kao i dugogodia vlastitaistraivaa iste problematike, omoguavaju sledee konstatacije.

Za ume Srbije gubar je najtetnija insekatska vrsta. U godinama ni-ske brojnosti (latence), gusenice gubara se najradije hrane liem hrasta(posebno cera), ali i drugih liara. Meutim, egove populacije se po-vremeno javaju u veoma visokoj brojnosti, odnosno, dolazi do gradacija

JANUARJUN, 2008. 21

(kalamiteta) koje traju tri do est godina. Tada gusenice meaju ponaa-e i hrane se asimilacionim organima gotovo svih biaka, izuzev vrsta izroda Fraxinus, i izazivaju golobrste uma na velikim prostorima, zatim,golobrste voaka, kao i drvea i bua u gradovima, a poznate su tete i uratarskim kulturama.

Period vremena izmeu dve gradacije (latenca) je kod gubara desetakgodina. Meutim, nekada su gradacije veoma niskog intenziteta, te ihstruaci na terenu teko uoavaju i izgleda da je period latence znatnodui.

U periodu od 1862. do danas, gubar je na prostoru nae zeme imaoukupno 17 gradacija. Od Drugog svetskog rata do danas bilo je 7 gradacija:1947-49; 1953-57; 1963-1966; 1970-1973; 1984-1987; 1995-1998 i 2004-2007. Gra-dacije koje su se dogodile 1970-1973 i 1984-1987. bile su veoma slabog inten-ziteta i praktino bez veih tetnih posledica. Meutim, ostale su bileveoma jakog intenziteta, te je pod golobrstom bilo na stotine hiada hek-tara uma i voaka, ali i gradskog zelenila.

Posledice defolijacije uma od gusenica gubara su veliki gubici uprirastu stabala i izostanak uroda semena. Dae, umsko drvee usled go-lobrsta fizioloki slabi i esto biva napadnuto nekim drugim tetnimorganizmima, a pojedina stabla se i sue. Ako se golobrst dogodi vie go-dina uzastopno, uveava se gubitak prirasta i intenzivira se suee sta-bala.

U umama Srbije ve tri decenije, sa slabijim ili jaim intenzitetomtraje proces suea uma, posebno hrastovih. Dosadaim istraiva-ima utvreno je da pojavu suea izaziva sukcesivno delovae veeg bro-ja tetnih faktora abiotike i biotike prirode. Jedan od bitnih pri-marnih tetnih biotikih faktora su insekti defolijatori koji prii-avaju golobrste u umama, usled ega dolazi do fiziolokog slabeastabala i stvaraa mogunosti za ulanavae drugih tetnih faktora. Uumama nae zeme gubar je najvanija vrsta defolijatora.

U uslovima Srbije, kao i na celom arealu, gubar ima jednogodiu ge-neraciju. Leptiri se roje krajem juna i tokom jula. enke nemaju sposob-nost letea i posle oploea polau jaja (najee 200 do 800) u leglu, ko-je je u periodu latence skriveno, a u gradaciji na kori stabla, najee upridanku. U stadijumu jajeta prezimi, a gusenice se pile poetkom aprila.Mlade gusenice se ne hrane desetak dana i esto ih vetar raznosi na velikeudaenosti (pasivno iree). Tokom razvia koje traje do poetka junapresvlae se 4 (mujaci) ili 5 puta (enke). Stadijum lutke traje oko 15 da-na.

Gubar ima brojne prirodne neprijatee koji tee da odre egove po-pulacije u normalnoj brojnosti. Naroito su este i brojne mnoge vrste pa-razitoida, patogenih mikroorganizama i predatorskih insekata. ihovabrojnost je naroito visoka u godinama gradacije, posebno retrogradacije itada upravo oni i dovode populaciju gubara u nisku brojnost. Meutim, tadai ihova brojnost naglo opada, te verovatno i usled toga ponovo nastajegradacija gubara posle odreenog vremenskog perioda.

Preduslov za uspenu borbu protiv gubara je stalna kontrola brojno-sti egovih populacija. Ona se moe vriti na razne naine, a najuspe-nija je pomou guste mree stalnih oglednih povrina sa vetakim nia-ma. Pred ulazak u gradaciju gubar mea ponaae i postepeno uveava

22 [UMARSTVO 1-2

brojnost. To se pomou stalnih oglednih povrina moe lako uoiti 2 do 3godine pre kulminacije gradacije. Tada se pomou privremenih oglednihpovrina moe utvrditi stae brojnosti na podruju cele drave i datinalog za suzbijae.

Gubar se na velikim povrinama uspeno moe suzbijati u stadijumujajeta i mladih gusenica (I, II i III stupa). Jajna legla se mogu uspeno me-haniki unitavati sakupaem sa kore stabala i kasnijim spaivaem,ili hemijski, natapaem insekticidom. Oba naina se mogu vriti na po-vrinama pod slabom i sredom jainom napada. Gusenice se mogu suzbijatiaviotretiraem tehnikom mikroniraa. Od preparata, za sada su to bio-loki insekticidi na bazi bakterije Bacillus thuringiensis var kurstaki ilibiotehniki insekticidi na bazi diflubenzurona i teflubenzurona.

LITERATURA

Bi je go vi, P.(1974): Rasprostraee i redukciona uloga jajnih parazitoida gubarau Jugoslaviji. Zatita bia, 128/129, str.173-182. Beograd.

Ca me ron , E .A . (1979): Disparlure and its role in gypsy moth population manipulation.Mitt.Schweiz. Entom. Ges. 52:333-342.

Do nev ski, L. (1977): Defolijatori hrasta iz reda Lepidoptera u submediteranskompodruju Makedonije. Magistarska teza, umarski fakultet, Beograd.

Do nev ski, L.(1982): Uporedna istraivaa faune gusenica koje se hrane liemraznih vrsta hrastova u Makedoniji (Doktorska disertacija). umarski fakul-tet. Beograd.

o ro vi, .(1974): Defolijatori hrasta iz reda Lepidoptera Kosova. Magistar-ska teza. umarski fakultet, Beograd.

o ro vi, .(1980): Karakteristike i struktura biocenotskog kompleksa defoli-jatora iz reda Lepidoptera u hrastovim umama Kosova. Doktorska disertacija.umarski fakultet. Beograd.

u li zi ba ri, T.(1956): Ogledi za suzbijae gubarevih legala. Zatita bia,34:21-35. Beograd.

Ge o r gi jevi , E . , Lter ek , D . , Fit ze , K . , Vac lav , V .(1959): Problem aritagubara u Bosni i Hercegovini. Zatita bia, 56:89-94. Beograd.

Gla ven de ki, M., Mi haj lo vi, .(2004): Fitofagni insekti u hrastovimumama Nacionalnog parka erdap. umarstvo, br.4, str. 19-30. Beograd.

Gla ven de ki , M . , Mi haj lo vi , . (2006a): Interaction between the Gypsy Moth(Lymantria dispar L.) and some competitive defoliators. 17th USDA Interagency ResearchForum on Gupsy Moth and Other Invasive Species. Anapolis.

Gla ven de ki, M., Mi haj lo vi, . (2007a): Invazivni i introdukovani insekti putevi invazije i znaaj. Simpozijum entomologa Srbije 2007 sa meunarodnimueem, 26-30.IX. Plenarni referat. Str.6-8 Uice.

Gla ven de ki , M . , Mi haj lo vi , . (2007b): Citrus flatid planthopper Metcalfa pruinosa(Say) (Hemiptera: Flatidae) and locust gall midge Obolodiplosis robiniae (Haldeman)(Diptera: Cecidomyiidae) new invasive alien species in Serbia. International conference:Alien Arthropods in South East Europe Crossroad of three Continents, 19-21.septem-ber, s.5-9. Sofia.

Gla ven de ki , M . , Pi lar ska , D . , Mi haj lo vi , . , Lin de , A . , Kol ling , T . , Hoch , G .(2006b) : Microsporidian infections in Lymantria dispar L.(Lepidoptera, Lymantridae)

JANUARJUN, 2008. 23

Populations in Serbia. International Scientific Conference Sustainable use of ForestEcosystems the Challenge of the 21st Century. Proceedings, 275-279. Doi Milanovac.

Ha i ste vi, D. , To mi, D. (1955): Rezultati aviosuzbijaa gubara na podrujuistone Srbije u 1954. godini. Zatita bia, br. 29:99-108. Beograd.

Jan ko vi, .(1957/58): Dinamika populacija gubara u Jakovakom kuu. Zatitabia, 41/42:35-48. Beograd.

Jan ko vi, .(1969): Vertikalna distribucija gubara (Lymantria dispar L.) i egovoponaae. Zatita bia, 57/58:203-209. Beograd.

Jan ko vi, M., Ze e vi, D., Vo ji no vi, V.(1959): Rase gubara u Jugoslaviji.Zatita bia, 56:99-107. Beograd.

Ja re bi ca, M.(1974): Defolijatori hrasta iz reda Lepidoptera u Hercegovini.Magistarska teza, umarski fakultet, Beograd.

Ka ra i, D. (2007): Najee parazitske i saprofitske give hrasta kitaka uSrbiji i ihova uloga u sueu stabala (mikoloki kompleks).U monografiji:Hrast kitak (Quercus petraea agg. Ehrendorfer, 1967) u Srbiji. Str. 153-170.umarski fakultet, Beograd i Udruee umarskih ineera i tehniaraSrbije, Beograd.

Lan gho fer , D .E .(1926): Gubar i suee naih hrastoih uma. Glasnik za umske pokuse,1:149-233. Zagreb.

Lu ter ek , D . (1950) : Prilog poznavau bionomije Calsoma sycophanta L. i C.inquisi-tor L. Kao neprijatea gubara. Glasnik umarskog fakulteta, 1:353-365. Beograd.

Mak si mo vi, M.(1951): Ogledi gajea Calosoma sycophanta L. i Calosoma inquisitorL. kao neprijatea gubara. Glasnik umarskog fakulteta, 3:183-196. Beograd.

Mak si mo vi, M. (1953): Neka zapaaa o krizi gradacije gubara 1950. godine unizijskoji planinskoj umi. Zatita bia, 15:12-27. Beograd.

Mak si mo vi, M.(1954): Primena metoda klopki za otkrivae gubara u umi.umarstvo, 2:86-92. Beograd.

Mak si mo vi, M.(1958): Prilog istraivau brojnosti gubara metodom klopke.Zatita bia, 49/50:41-47. Beograd.

Mak si mo vi, M.(1959): Klopke savremena metoda kontrole brojnosti populacijegubara. Zatita bia, 56:65-70. Beograd.

Mak si mo vi, M.(1980): Primena feromona za suzbijae gubara spreavaem pare-a. Zatita bia, 154:303-307. Beograd.

Mak si mo vi, M.(1997): Preventivna zatita od gubara. umarstvo, 3:5-66. Beo-grad.

Mak si mo vi, M., Ma ro vi, R.(1957): Uticaj tipa klopke na privlanost seksual-nog mirisa enki gubara. Zatita bia, 93/95:115-123. Beograd.

Mak si mo vi, M., Siv ev, I.(1987): Prilog biolokom suzbijau gubara(Lymantria dispar L.). Zatita bia, 43(3), 181:197-203. Beograd.

Mar ko vi, . (1995): Prouavae bioekologije hrastovog potkoraka Scolytusintricatus Ratz. (Coleoptera: Scolytidae) i egove uloge u procesu suea hrastovihuma Srbije. Magistarski rad, umarski fakultet. Beograd.

Mar ko vi, . (1999): Biologija hrastovog potkoraka Scolytus intricatus Ratz.(Coleoptera: Scolytidae) u Srbiji i mogunost egovog suzbijaa. Doktorska diser-tacija, umarski fakultet. Beograd.

Ma ro vi, R. , Ma ra vi, M., Jan i, G. , La za rev, V.(1998): Gradacije gubara uSrbiji. Acta entomologica Serbica, Special issue, pp.7-12. Beograd.

Mi haj lo vi, . (1992): tetni insekti hrastova u Srbiji. U: Gaji, M., Tei,.:Vrste roda hrasta (Quercus L.) u Srbiji. Institut za umarstvo, 1-75. Beograd.

Mi haj lo vi, . (2003): tetoine u bukovim umama Srbije. umarstvo 1-2,str.73-84. Beograd.

24 [UMARSTVO 1-2

Mi haj lo vi, . (2004): Gubar (Lymantria dispar L.) najopasnija tetoina naihuma i voaka. Ministarstvo pooprivrede, umarstva i vodoprivrede i Javnopreduzee za gazdovae umama Srbijaume. Str. 5-24. Beograd.

Mi haj lo vi, . (2005): tetna entomofauna bukve u umama Srbije. Monogra-fija: Bukva u Srbiji. Udruee umarskih ineera i tehniara Srbije iumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, str.197-217. Beograd.

Mi haj lo vi, .(2007a): tetna entomofauna hrasta kitaka u umama Srbije.Umonografiji: Hrast kitak (Quercus petraea agg. Ehrendorfer, 1967) u Srbiji. Str.170-203. umarski fakultet, Beograd i Udruee umarskih ineera i tehni-ara Srbije. Beograd

Mi haj lo vi, . (2007b): Metcalfa pruinosa (Say) (Homoptera: Auchenorrhyncha) novatetna vrsta za entomofaunu Srbije. Glasnik umarskog fakulteta, br. 95,p 127-134. Beograd.

Mihajlovi, ., Glavendeki, M. (1991): Insekti defolijatori i ihov znaajza stabilnost umskih ekosistema. Referat saopten na skupu:Prolost,sadaost i budunost srpskog umarstva kao inioca razvoja Srbije. Zbornikradova, str.259-266. Beograd.

Mihajlovi, . , Risti, M. (1996): Defolijatori liarskih uma iz reda lep-tira (Insecta, Lepidoptera) u Srbiji i mogunost ihovog suzbijaa. - III deo. Bi-ni lekar, God. XXIV, br. 6:542-547. Novi Sad.

Mi haj lo vi, ., Ri sti, M., Mar ko vi, . (1997): Impact of insect pests on oakdecline in Serbia. Proceedings book of the 3rd nternational Conference on the development

of Forestry and Wood Science / Technology, p.119-125. Beograd.

Mi haj lo vi, ., Gr bi, P., Van di, D.(1998): Najnovija gradacija gubaraLymantria dispar L. (Lepidoptera, Lymantridae) na podruju Srbije u periodu 1995-1998. Acta entomologica Serbica, Special issue, pp.89-94. Beograd.

Mi haj lo vi, ., Mar ko vi, . (2002): Najznaajnije tetne vrste insekata uumama bukve u Srbiji. (poster referat). XII Simpozijum o zatiti bia i Save-tovae o primeni pesticida, 25-29.XI. Zbornik rezimea str.19-20. Zlatibor.

Mi haj lo vi, ., Gla ven de ki, M.(2006): Najvaniji entomoloki problemi uprigradskim umama Srbije. umarstvo, 3:77-97. Beograd.

Mi la no vi, S.(2006): Uticaj vrsta Quercus cerris L., Q.petraea (Matt.) Liebl. iQ.robur L. na razvie gubara (Lymantria disparL.). Magistarska teza. umarskifakultet. Beograd.

Mi ni, D.(1976): Ekoloka istraivaa parazita gubara Apanteles porthetriaeMuesb. (Hymenoptera: Braconidae) i mogunost egovog laboratorijskog gajea zaupotrebu u biolokoj borbi. Magistarska teza. umarski fakultet. Beograd.

Mir ko vi, D., Mi e vi, V.(1960): Uticaj brsta gubara (Lymantria dispar L.) naprirast hrasta. Zatita bia, 60:3-19. Beograd.

Ne na do vi, V. , Pro li, Z. , Iva no vi, J .(1998): Neurosekretorni sistemmozga, subezofagalne ganglije i retrocerebralni endokrini kompleks Calosomasycophanta L. (Coleoptera, Carabidae). Gradacije gubara u Srbiji. Acta entomologicaSerbica, special issue: 167-200. Beograd.

Non ve il ler , G . (1959): Predatori gubarevih jajnih legala utvreni u Jugoslaviji tokom grada-cije 1945. do 1950. godine. Zatita bia, 52/53:15-35. Beograd.

Risti, M., Sisojevi, P., Brajkovi, M.(1998): Parazitoidi, hiperparazi-toidi i predatori gubara Lymantria dispar L. (Lepidoptera, Lymantridae) u jugoslov-enskim zemama. Acta entomologica Serbica, Special issue, pp.39-59. Beograd.

Si dor, .(1963): Specifinost nekih insekatskih virusa i mogunost ihove pri-mene u biolokoj borbi. Doktorska disertacija. Pooprivredni fakultet. NoviSad.

JANUARJUN, 2008. 25

Si dor, ., Jo dal, I.(1983): Rezultati ispitivaa zdravstvenog staa gubara

(Porthetria dispar L.) u bagremovoj umi Bagremara kod Bake Topole. Zatita

bia, 34(4), 166:445-455. Beograd.

Si so je vi, P. (1953): Prilog poznavau uloge tahina kao regulatora brojnosti

populacije gubara u 1950. godini. Zbornik SANU, 4:63-92. Beograd.

Si so je vi, P.(1955): Prilog poznavau tahina gubara u Jugoslaviji. Zatita

bia, 28:3-10.Beograd.

Ta ba ko vi-To i, M. (2004): Kontrola brojnosti gubara. Gubar (Lymantria

dispar L.) najopasnija tetoina naih uma i voaka. Ministarstvo poopri-

vrede, umarstva i vodoprivrede i Javno preduzee za gazdovae umama Srbi-

jaume. Str. 25-26. Beograd.

To mi, D. , Jan ko vi, .(1973): Uporedna istraivaa populacione gustine

gubara (Porthetria dispar L) i egovog glavnog predatora Calosoma sycophanta L. u

Srbiji i Makedoniji u periodu od 1967 1973. Referat podnet na I kongresu eko-

loga Jugoslavije 27 29. septembra. Beograd.

Tomi, D. , Mihajlovi, . (1979): tetna insekatska fauna crvenog hrasta

(Quercus borealis Michx) u Srbiji. Arhiv biolokih nauka, 28, 3-4:189-197.

Beograd.

Va si, K.(1957): Parazitske Hymenoptera gubara. Zatita bia, 41/42:17-21. Beo-

grad.

Va si, K.(1959): Prilog poznavau karakteristika indikatora staa gubarevih

populacija u latenci. Zatita bia, 56:39-44. Beograd.

Va si, K. (1970): The report from project FG-YU-120 A biological method of compating

the gypsy moth and pine wasp. umarski fakultet. Beograd.

Va si. K.(1982): Integralno suzbijae tetnih insekata i egove mogunosti.

Drugi kongres zatite bia Jugoslavije. Zbornik radova, Sv.4: 327-337. Vraka

Baa.

Va si, K.(1983): Upotreba pesticida u umama. Jugoslovensko savetovae o pri-

meni pesticida. Zbornik radova, str.19-23. Neum.

Va si, K., Jan ko vi, .(1957): Prilog poznavau indikatora za prognozu staa

gradacije gubara. Zatita bia, 41/42:3-15. Beograd.

Vukovi, M. , Glavendeki, M. , Mihajlovi, . (1998): Problem devital-

izacije izdanakih hrastovih uma. umarstvo, 3-4. Beograd.

ivojinovi, S.(1953): Stalna kontrola gubara osnova je za egovo uspeno suz-

bijae u umama i voacima. Zatita bia, 18:101.104. Beograd.

26 [UMARSTVO 1-2

THE GYPSY MOTH (Lymantria dispar L.) (LEPIDOPTERA, LYMANTRIDAE) IN SERBIA

ubodrag Mihajlovi

Summary

In Serbia, the gypsy moth is the most detrimental forest insect species. In the years of low popu-lation density (latency) the gypsy moth caterpillars preferably feed on oak foliage (especially Turkeyoak), but also on other broadleaves. However, the densities of populations are occasionally very high,and the outbreaks (calamities) last for three to six years. Then caterpillars change their behaviour andfeed on the leaves of almost all plants, except the species in the genus Fraxinus, and cause forest defo-liation over large spaces, the defoliation of fruit trees, as well as urban trees and shrubs, and also theycan cause damage to farming crops.

The period between two outbreaks (latency) lasts about ten years. However, sometimes outbre-aks are of very low intensity, so they are difficult to observe in the field and it seems that the latentperiod is considerably longer.

In the period from 1862 to this date, the gypsy moth in Serbia has had altogether 17 outbreaks.From the Second World War to the present day, there have been 7 outbreaks: 1947-49; 1953-57; 1963-1966; 1970-1973; 1984-1987; 1995-1998 and 2004-2007. The outbreaks of 1970-1973 and 1984-1987were of very low intensity and practically without major detrimental consequences. However, otheroutbreaks were of severe intensity and hundreds of thousands of hectares of forests and orchards andalso of urban greenery were defoliated.

The consequences of forest defoliation by the gypsy moth caterpillars are great losses in treeincrement and the lack of seed yield. Also, due to defoliation, forest trees are physiologically weake-ned and are often attacked by other pest organisms, and individual trees are killed. If defoliationoccurs several years successively, the loss of increment increases and the tree dying is intensified.

In Serbias forests for already three decades, the process of forest dying, especially oak forests,has been underway with various degrees of intensity. Based on the previous research, it was concludedthat dying was caused by successive effects of several detrimental factors of abiotic and biotic nature.One of the essential primary detrimental biotic factors are defoliator insects which cause forest defoli-ation, leading to physiological weakening of trees and the potential chaining in of other detrimentalfactors. In the forests of our country, the gypsy moth is the most important defoliator species.

In the conditions of Serbia, as well as throughout its range, the gypsy moth has an annual gene-ration. Adults swarm in late June and during July. Females cannot fly and after mating they depositeggs (most often 200 to 800) in egg masses, which are hidden during the latency, and during the out-breaks they are on tree barks, mostly at the butt end. It overwinters in the egg stage, and caterpillarshatch in early April. Juvenile caterpillars do not feed for about ten days and they are often dispersedby the wind to great distances (passive spreading). During the development till the beginning of June,they molt 4 times (males) or 5 times (females). Pupal stage lasts for about 15 days.

The gypsy moth has numerous natural enemies which tend to keep its normal population den-sity. Many species of parasitoids, pathogenic microorganisms and predator insects are especially fre-quent and numerous. Their density is especially high in outbreak years, particularly during retro-outbreaks and this is actually the time when they cause low levels of the gypsy moth population.However, their density also decreases suddenly, so probably this is also the reason why the gypsymoth outbreak occurs again after a time period.

The precondition of a successful suppression of the gypsy moth is the permanent control of itspopulation levels. It can be performed in various ways, and the most successful method is by densegrids of permanent sample plots with artificial niches. Before entering the outbreak phase, the gypsymoth changes its behaviour and gradually increases the density. This can be readily observed on per-manent sample plots, 2 to 3 years before the outbreak culmination. Then, the population density in thewhole country can be determined by temporary sample plots and the order for suppression can begiven.

The gypsy moth can be successfully suppressed over large areas in the stages of egg and juvenilecaterpillars (I, II and III instars). Egg masses can be successfully mechanically destroyed by collectingfrom tree bark and by burning, or chemically by soaking in insecticide. Both methods can be appliedon the areas under weak and medium intensities of infestation. Caterpillars can be suppressed by airspraying by Micronair method. For the time being, the preparations include the biological insecticidesbased on the bacterium Bacillus thuringiensis var kurstaki or biotechnical insecticides based on diflu-benzuron and teflubenzuron.