YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

TASARIM GRDS OLARAK ALGILAMA: LOB MEKANININ ALGILANMASINDA KULLANICI KLTRNN ETKS

Mimar Emine KSEOLUFBE Mimarlk Anabilim Dal Bina Aratrma ve Planlama Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Do. Dr. Deniz ERNSEL NDER (YT)

STANBUL, 2004

NDEKLER Sayfa EKL LSTES ........................................................................................................................ iv ZELGE LSTES ................................................................................................................... vi NSZ.....................................................................................................................................vii ZET .......................................................................................................................................viii ABSTRACT .............................................................................................................................. ix 1. 1.1 1.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.5.1 1.3.5.2 1.3.6 2. 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.3 2.3.1 2.3.1.1 2.3.1.2 2.3.2 2.3.3 2.3.3.1 2.3.3.2 2.3.4 3. 3.1 3.1.1 GR....................................................................................................................... 1 Konunun nemi ve Gerekesi................................................................................. 1 Aratrmann Amac ve Kapsam ............................................................................ 2 Aratrma Yntemi .................................................................................................. 3 Sorunun Belirlenmesi .............................................................................................. 3 Amacn Belirlenmesi ............................................................................................... 3 Kaynak n almasnn Yaplmas........................................................................ 4 Aratrlmas Gereken Sorularn Belirlenmesi ........................................................ 4 Veri Toplama Aamas ............................................................................................ 4 Literatr almalar................................................................................................ 5 Anket almas....................................................................................................... 6 Aratrma Bulgularnn Deerlendirilmesi ve Sonu .............................................. 6 NSAN-EVRE-DAVRANI LKLER LE KLTR BALANTISI.......... 8 Tanmlar ve Kavramlar............................................................................................ 8 nsan-evre likileri ............................................................................................. 12 evresel Psikoloji .................................................................................................. 12 evre Bileenleri ................................................................................................... 14 evresel Ynlenme ve evresel Boyutlar............................................................. 16 evresel Gereksinimler ......................................................................................... 19 evresel Alglama ve Bili .................................................................................... 20 Davransal Sreler .............................................................................................. 23 Mahremiyet............................................................................................................ 23 Tanm ve Anlam .................................................................................................. 23 Farkl Kltrlerde Mahremiyet Kavram............................................................... 25 Kiisel Mekan ........................................................................................................ 26 Blgesellik ............................................................................................................. 28 Kamusal Blgeler .................................................................................................. 28 Blgesel Davrann Fonksiyonlar ....................................................................... 29 Kimlik ve Mekan Kiiselletirme ......................................................................... 30 ALGILAMA VE MEKANIN ALGILANMASI ................................................... 32 Mekan .................................................................................................................... 32 Mekann Tanm .................................................................................................... 32 ii

3.1.2 3.1.3 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.2.1 3.3.3 3.3.3 3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.3.3 3.3.3.4 3.3.3.5 3.3.3.6 4. 4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3 4.3.1 4.3.2 5. 5.1 5.2 5.3 6.

Mekan eitleri...................................................................................................... 32 Bileenleri ve Kurulum ekilleriyle Mimaride Mekan ......................................... 36 Alglama ................................................................................................................ 40 Alglamann Tanm............................................................................................... 40 Alglama Sreci ..................................................................................................... 41 Alglama Teorileri ................................................................................................. 43 Mekann Alglanmas ............................................................................................ 49 Alglamada znel Faktrler .................................................................................. 49 Alglamada Nesnel Faktrler................................................................................. 53 Mekansal Btnlk................................................................................................ 57 Estetik Olgusu........................................................................................................ 61 Mekansal Alg Trleri ........................................................................................... 66 Boyutsal Alglama ................................................................................................. 66 itsel-Kokusal Alglama ....................................................................................... 68 Dokunsal Alglama ................................................................................................ 69 Grsel Alglama..................................................................................................... 69 Issal Alglama ....................................................................................................... 74 Hareket ve Zamann Alglanmas .......................................................................... 75 TURZMDE KLTREL DAVRANI VE MEKANSAL ALGILAMA ........... 79 Turizmde Mekann Alglanmas ............................................................................ 80 Kullancnn zellikleri ......................................................................................... 82 Mekansal zellikler............................................................................................... 96 Turizmde Alglama ve Kltr likisi.................................................................. 103 Kltr Kavram.................................................................................................... 105 Turizmde Kltrleraras almalar .................................................................... 106 Lobi Mekannn Alglanmas............................................................................... 109 Kullancnn Sahip Olduu Kltrn Etkisi ........................................................ 106 Lobi Mekannn Tasarm Kriterleri ..................................................................... 114 UYGULAMA ALIMASI .............................................................................. 118 almann Ama ve Kapsam ............................................................................ 118 Uygulanan Yntem ve Deerlendirmesi ............................................................. 118 almadan Elde Edilen Sonular ....................................................................... 120 SONULAR VE NERLER ............................................................................ 137

KAYNAKLAR ...................................................................................................................... 140 EKLER .................................................................................................................................. 147 Ek 1 Lobi Mekannn Alglanmas ile lgili Gerekletirilen Anket almas ..................... 147 ZGEM............................................................................................................................ 150

iii

EKL LSTES

ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13 ekil 3.14 ekil 3.15 ekil 3.16 ekil 3.17 ekil 3.18 ekil 3.19 ekil 3.20 ekil 3.21 ekil 3.22 ekil 3.23 ekil 3.24 ekil 3.25 ekil 3.26 ekil 3.27 ekil 3.28 ekil 3.29 ekil 3.30 ekil 3.31 ekil 3.32 ekil 3.33 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5

nsan davrannn temel sreleri.......................................................................... 10 evresel psikolojinin temel ieriine mimari bir bak ......................................... 11 Kltr-evre ilikileri ............................................................................................. 13 evresel bili ve alglamann bileenleri................................................................ 16 Davran dzenleme mekanizmalar ...................................................................... 24 Frank Lloyd Wright tarafndan tasarlanan Robie House........................................ 34 Mekan tanmlayc elemanlarn zerindeki aklklar ............................................ 36 Ykseltilmi deme dzlemi; La Tourette Cistercian Manastrndaki yksek minber .................................................................................................................... 37 Alaltlm oturma seviyesinin grnm ............................................................. 37 Allen Brooks tarafndan hazrlanan, Frank Lloyd Wrightin keleri yok ederek ya da mekansal blclerin yerini deitirerek oluturduu yeni mekansal kavramlar anlatan diyagramlar ................................................................................................ 38 Bititirme ve giritirme........................................................................................... 39 Mekansal bititirme ve mekansal giritirme........................................................... 39 Formun alglanmas ve snrlar............................................................................... 44 Benzerlik kanunu.................................................................................................... 44 Yaknlk kanunu ..................................................................................................... 45 Kapanma kanunu.................................................................................................... 45 Faydal devamllk kanunu ..................................................................................... 45 Kapallk kanunu .................................................................................................... 45 ekil-zemin ilikisi ................................................................................................. 46 Faydal form prensibi ............................................................................................. 47 Yatay ve deyde yzeylerin alglanmas .............................................................. 48 Ik-mekan, La Tourette apeli, Le Corbusier ....................................................... 54 Boyut ve ekil yoluyla kompozisyonda hiyerari oluturma.................................. 58 Tekrar, II. Beyazd Klliyesi, Bursa....................................................................... 59 Tekrar ilkesi............................................................................................................ 59 Kare formun sahip olduu nsal alanlar............................................................... 60 Villa Hermosadan bir grnm, spanya .............................................................. 63 Oranlama sistemleri................................................................................................ 64 Grsel lek............................................................................................................ 66 ekil-zemin ilikisi; koyu renkli ve daha kk alanlarn ekil olarak alglanmas eilimi..................................................................................................................... 71 Yaknlk ilkesi ........................................................................................................ 71 Benzerlik kanunu.................................................................................................... 72 Uygun devamllk ilkesi ......................................................................................... 72 Kapanma kanunu.................................................................................................... 72 Faydal formlar ....................................................................................................... 73 Renklerin etkileri.................................................................................................... 74 Faydal form prensibi ............................................................................................. 76 Perspektif ilkesi ...................................................................................................... 76 Tketici davrannn kltrel ve sosyal ynleri .................................................... 79 Tercih ve deneyim arasndaki etkileimler............................................................. 81 Alglamann ematik tanm ................................................................................... 82 Tketici davranyla ilgili baz sreleri ve sistemleri gsteren model ................ 83 nsan-evre etkileimiyle ilgili psikolojik sreler ................................................ 84 iv

ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 4.9 ekil 4.10 ekil 4.11 ekil 4.12 ekil 4.13 ekil 4.14 ekil 4.15 ekil 4.16 ekil 4.17 ekil 4.18 ekil 4.19 ekil 4.20 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9 ekil 5.10

Karar verme srecini oluturan aamalar ............................................................... 85 Bireyin seyahat davranndaki temel etkiler ......................................................... 86 Tatil yeri tercihi srecine ilikin bir model ............................................................ 86 Tatil yeri tercih modeli ........................................................................................... 87 Motivasyon srecine ilikin bir model ................................................................... 88 Bir yerin alglanmas .............................................................................................. 91 Kltrel-sosyal sreler, sosyal-psikolojik sreler ve pazarlama stratejileri arasndaki iliki....................................................................................................... 96 Canterin tatil yerlerine uyarlanm yer modeli.................................................. 98 Dikkate deer farkllklar; bazen kk eler baskn hale gelebilir..................... 99 Yapma evrenin deneyimlenmesi ........................................................................ 100 Solda grlen koridor tarz bir cadde zerinde nile oluturulan dikkate deer farkllk ................................................................................................................. 100 Solda grlen cadde karmak gibi grnmekle birlikte kendi iinde bir dzene sahiptir, sadakinde ise dikkate deer farkllk haline gelen koridor tarz caddenin kendisidir .............................................................................................................. 101 Ynetici sistemlerin bir hiyerarisi....................................................................... 104 Objelere ve evreye ilikin nesnel bilgilerin eitli filtrelerden geerek alglanmas............................................................................................................ 109 Alglamaya kltrn etkisi ................................................................................... 111 Cinsiyet dalmyla ilgili temel zet istatistikler................................................. 121 Ya dalmyla ilgili temel zet istatistikler........................................................ 122 lkelerin dalmyla ilgili temel zet istatistikler............................................... 123 Eitim durumunun dalmyla ilgili temel zet istatistikler................................ 123 Lobi mekannn fiziksel zelliklerine ilikin, iki grup aras t-testi sonular....... 124 Birinci blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri................................................................................................. 126 Lobi mekannn kurgusal zelliklerine ve konumuna ilikin, iki grup aras t-testi sonular ............................................................................................................... 127 kinci blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri................................................................................................. 129 Lobi mekannn konumsal zelliklerine ve mahremiyet kavramna ilikin, iki grup aras t-testi sonular............................................................................................. 131 nc blmn sorularna tm katlmclar tarafndan verilen cevaplara ilikin dalm zellikleri................................................................................................. 133

v

ZELGE LSTES

izelge 4.1 Kltrel farkllklar anlamak iin nemli olan kltrel ynler .......................... 107 izelge 4.2 Kltrel farkllklar oluturan bileenler ............................................................ 107

vi

NSZ

Mekanlar kullanclar iin oluturulur. Mekanlar oluturmakla grevli olan mimarlar iin, baz teknik kriterler yannda, oluturduklar mekanlarn kullanclar iin ne ifade ettii de son derece nemlidir. Alglama, kullanclarn zihinlerinde mekanlarla ilgili ne tr imgeler olutuunu saptamada mimarlara yardmc olan bir aratr. Tez almas sresince, fikirleriyle beni ynlendiren, ilgisini ve desteini esirgemeyen deerli hocam Do. Dr. Deniz Erinsel ndere; her zaman yanmda olduklar gibi, anket almasnda da bana yardmc olan yakn arkadalarm, Asuman Elmasa ve Reyhan renceye; her zaman beni destekleyen ve yanmda olan aileme sonsuz teekkrlerimi bir bor bilirim.

vii

ZET Turizm yaplarnn tasarmnda kullanclarn kltrel farkllnn nemi yadsnamaz. Bu balamda, gerekletirilen almada, genelde mekann alglanmas, zelde ise lobi mekannn alglanmasna etki eden faktrler irdelenmi, kltr kavram ile iliki kurulmutur. Konuyla ilgili literatr ve internet taramas yaplm, bir anket almas gerekletirilerek sonular sunulmutur. Birinci blm, giri blmdr. kinci blmde, insan-evre-davran-kltr ilikileri tartlmtr. nsann evresiyle kurduu ilikide gerekleen psikolojik sreler ele alnmtr. evresel bili ve alglama konularnn, insann evresini nasl algladn, kurguladn ve tandn irdeledii; sosyal bir canl olan insann, dier kiilerle olan ilikilerini davran dzenleme mekanizmalar sayesinde organize ettii vurgulanmtr. nc blmde, alglama ve mekann alglanmas incelenmitir. lk olarak, mekan kavram, mekan bileenleri ve kurulum ekilleri anlatldktan sonra alglamann tanm yaplm, alglama sreci ve teorilerine deinilmitir. Bu blm, mekana etki eden nesnel zellikler yannda, kiinin i ve d ortamdan ald etkileri vurgulamaktadr. Son olarak da, mekann alglanmasnda, duyusal boyutlar -grme, iitme, dokunma, vb.- ele alnmtr. Drdnc blmde tartlan lobi mekannn tasarm zelliklerinin alglanmasnda kullanc kltrnn etkisi, bu tezin gerekletirilme amalarnn banda gelmektedir. Bu konuyla balantl olarak, turizm evreleri ve mekanlar ile kullanc arasndaki etkileimin psikolojik ynleri tartlmtr. Son blmde, lobi mekannn alglanmasnda kltrel ynle ilikili olarak gerekletirilen anket almas sunulmaktadr. Anket almasnn sonularna gre, mekann alglanmasnda kltrler arasnda hem benzerlikler, hem de farkllklar bulunmaktadr. Anahtar kelimeler: evresel psikoloji, evresel davran, mekan, alglama, kltr, turizm, lobi mekan.

viii

ABSTRACT Space perception has an important influence on designing of tourism spaces. In this context, space perception in general and culture as one of the factors affecting the perception of lobby spaces in specific are examined in this thesis. Literatural resources and the resources on internet related to the subject are sought, a questionnaire and its results are presented. The first part is the introduction part. In the second part, the relation among people, environment, behaviour and culture is mentioned. People profit from some psychological processes to survive in environments, learn to understand, build and know their environments through environmental cognition and perception, and regulate their relations with others via behaviour-regulation mechanisms. In the third part, perception and space perception are studied. First, the concept of space, spatial components are described. Next, perception is defined. Then, the process and theories of perception are explained. This part highlights the effects a person receives from interior and exterior world apart from the ones from the object. The influence of users culture on perception of the features of lobby spaces examined in the fourth part is the aim of this thesis. Related to this, the psychological aspects of the interaction between tourism environments and users are the subjects of this part. In the last part, the questionnaire relating to the cultural aspect of perception of lobby spaces is presented. According to the results, there are both differences and similarities between cultures in space perception. Keywords: Environmental psychology, environmental behaviour, space, perception, culture, tourism, lobby space.

ix

1 1. GR

1.1 Konunun nemi ve Gerekesi

nsanolu var olduu gnden itibaren, nerede olursa olsun, bir evre iinde bulunmutur. Yaamn srdrebilmek iin evresiyle bir iliki kurmas gereklilii domutur. Sz konusu iliki karlkldr. nsan evresini gereksinimleri dorultusunda ekillendirir, iinde bulunduu evre koullar da insan yaamn ve kiiliini etkiler. Mimarlk, insan-evre etkileimiyle beraber ortaya kmtr. Bu adan bakldnda, insann evreyle etkileimini inceleyen bilim dallarnn mimarlk eksenindeki nemi daha net anlalabilir. evresel psikoloji, bu balantlar kurmada, irdelemede ve aklamada tasarmclara veri oluturmaktadr. nsann evresini anlay, kavray ve yorumlay biiminin ifadesi olan evresel alglama, evresel psikoloji erevesinde kullanclarn mekanlar anlama ve yorumlama biimlerini zmek zere bavurulabilecek bir referans zelliindedir. Kullanclarn bak as nemlidir; nk mimarlarn oluturduu mekanlar onlar tarafndan kullanlr. Bununla birlikte, mekan tasarmna etki eden birok faktr gibi kullancnn bak as objektif deildir. nk, insanlarn alglamalar pek ok kiisel ve sosyal faktrn etkisiyle gerekleir. nsanlar, birbirlerinden farkl olduu gibi alglamalar da farkllk gsterir. Benzer ekilde, insanlar arasnda benzerlikler bulunabilecei gibi, alglamalarnda da benzer ynler olabilir. Bu tez kapsamnda, alglamay ekillendiren znel faktrlerden biri olan kltr faktr incelenmitir. Kullanc asndan kltrel eitlilii barndrabilen lobi mekannn alma alan olarak seilmesiyle kltr kavram, mekann alglanmasnda daha nemli bir hale gelmitir. Farkl kltrlerden insanlarn kullanmndaki mekanlarn tasarmnda (lobi mekannda olduu gibi), kullanclarn kltrlerinin etkisiyle mekan farkl alglayp alglamadklar tasarm iin nemli bir veri olabilir; nk bu durum mekansal tercihleri ve kiilerin mekan iinde birbirleriyle olan etkileimlerini de dorudan etkiler. Bu tez, bu verileri elde etmek amacyla gerekletirilmitir. Kltrleraras hizmet sunan turizm ve turizm olaylarnn meydana geldii turizm mekanlarnda kullanclarn mekan ve birbirlerini alglamalarn incelemek mekann verimi asndan byk nem tamaktadr. Turizm-kltr; turizm-alglama; mekan-alglama;

2 mekan-kltr konularnn ilendii almalarn yannda sz konusu konularn hepsinin yer ald almalar da mimarlar dorudan ilgilendirir.

1.2 Aratrmann Amac ve Kapsam

evresel psikoloji kapsamnda evresel bili ve evresel alglama, insanlarn evrelerini ekillendirmeye balamalarnn, bulunduklar evrelerden farkl evreleri ziyaret etmelerinin ya da farkl evrelerde yaamalarnn sz konusu olduu gnden beri insanlar iin nem tayan konulardr. evrenin ekillendirilmesi sonucunda, yapma evre denilen, mimarinin ilgi alan olan fiziksel evreler ortaya kmtr. ster anonim olsun, isterse bir mimar tarafndan tasarlanm olsun, yapma evreyi oluturan elemanlar mekanlardr. Mekan oluturma, mimarinin balca konusudur. Mekan oluturmada, yapsal, ilevsel, ekonomik vb. etkenler sz konusudur. Kullancsyla var olan mekanlar iin, bu etkenlerden biri de kullancnn i dnyasdr; mekan anlay, kavraydr. Mekan nasl grddr. Bu noktada, mekann kiinin zihninde oluturduu imgeler devreye girer. Zihinsel imgeler, isel elerdir, objektif deildir. Ve zihinsel imgeler alglama sonucunda oluur. Alglama, mekansal zelliklerin deerlendirilmesi sonucu oluturulur; bununla birlikte zneldir. Alglamay oluturan znel faktrlerden bir dieri de kltrdr. Bu tezde, mekansal alglama konusu farkl kltrlerden kullanclar olan lobi mekan zelinde irdelenmitir. Farkl kltrlerden insanlarn bulutuu bir kent otelinin lobi mekan kk lekte bir turizm mekandr. Farkl lkelerden insanlar bir araya getiren bir hizmet endstrisi olan turizm iin kltrn nemi aktr. Turistlerin, yani belli bir dnem iin kendi evrelerinden farkl evrelerde yaayan kiilerin bir turizm mekann deneyimlemesi srasnda baz psikolojik sreler devreye girer. Bunlardan biri olan alglama, kullanclarn zihinlerinde mekanla ilgili baz imgelerin olumasyla sonulanr. Bu imgeler, mekanla ilgili bilgilerin kiilerin zihinlerindeki yansmalardr. Zihinsel imgeler, objektif bilgiden farkldr. Bununla birlikte, mekan tasarmnda esas olan kullanc olduundan alglama ve sonular tasarm iin nemli veriler oluturabilir.

3 Tez kapsamnda, lobi mekannn alglanmasna etki eden faktrlerden biri olan kullanc kltr ve lobi mekannda bir araya gelen farkl kltrlerden kullanclarn birbirleriyle olan sosyal etkileimleri mekan tasarmna veri oluturmas asndan incelenmitir.

1.3 Aratrma Yntemi

Bu alma srecinde, sorunun belirlenmesi, amacn belirlenmesi, kaynak n almasnn yaplmas, aratrlmas gereken sorularn belirlenmesi, verilerin toplanmas, verilerin deerlendirilmesi ve sonularn sunulmas aamalar gerekletirilmitir. 1.3.1 Sorunun Belirlenmesi

Sorunun belirlenmesi aamasnda, daha nce yaplan tezler incelenmi, ilgi duyulan konular ortak noktalar tespit edilmitir. Bu balamda, mekann alglanmas ve alglamann kullanc zerindeki etkileri alma alan olarak belirlenmitir. Yaplan literatr almalar sonunda, konunun dorudan balantl olduu kltr kavram, irdelenmesi gereken bir alt balk olarak saptanmtr. Bina Aratrma ve Planlama Lisansst Programnda Turizm Yaplar alannda yrtlen bu almada, ilevi sayesinde bir karlatrmaya olanak verebiliyor olmas nedeniyle, kent otelinin lobi mekan alma konusu olarak seilmitir. 1.3.2 Amacn Belirlenmesi

Hall ile Altman ve Chemersin almalarnda, insanlarn evreyi ve mekanlar oluturma biimlerinin, birbirleriyle olan etkileimlerinin, mekansal aralar kullan biimlerinin ve mekan iindeki davranlarnn byk lde, kltrlerinin bir yansmas olduu ve tm bu ilikilerin psikolojik srelerle balantl olduu anlatlr (Hall, 1966; Altman ve Chemers, 1980). Bu balamda, insan-evre ilikileri ve bu ilikilere etki eden faktrler mimari iin nemlidir. Tm bunlar dikkate alnarak, tasarma veri olmas bakmndan, kltrel farkllklarn kent otellerindeki lobi mekannn tasarmnda etkili olup olmad, aratrmann amac olarak belirlenmitir.

4 1.3.3 Kaynak n almasnn Yaplmas

Bu aamada, belirlenen amaca ynelik n aratrmalar yaplmtr. Alglama, mekann alglanmas, evre-kltr ilikileri, mimarlkta kullanc faktr gibi konularla ilgili kaynaklar belirlenmitir. Elde edilen kaynaklardaki konular aratrma konusuyla ilikilendirilmi, ilgili konularn sonular, sonular hakknda yaplan deerlendirmeler incelenmitir. Bu aamadaki almalar, ayrca aratrma konusuyla ilgili alt balklarn olumasn salamtr. 1.3.4 Aratrlmas Gereken Sorularn Belirlenmesi

Bu aamada, aada sralanan sorular belirlenerek alma alannn snrlar izilmitir. Kullanc mekan nasl alglar? Kltrel farkllklar mekansal alglamay nasl etkiler? nsan davranlarnn mekan tasarmna etkileri nasldr? Turistlerin mekan alglamas ve tercihleri nasl gelimektedir? Bu balamda, alt hipotezler belirlenmitir. Bunlar: Mekann alglanmasnda (lobi mekan) farkl kltrlerden (Asya ve Avrupa) kullanclar arasnda fark olup olmadnn, Sz konusu kullanclarn mekansal zelliklerle (fiziksel, kurgusal, konumsal zellikler ve kullanm zellikleri) ilgili tercihlerinin ne ynde olduunun, Farkl kltrlerden kullanclarn sahip olduklar mahremiyet zelliklerini, genel kullanma ak olan lobi mekannda mekansal davranlarna yanstp yanstmadklarnn saptanmasdr. 1.3.5 Veri Toplama Aamas

Bu tezde, veri toplama aamas iki balk altnda gerekletirilmitir: Literatr almalar Anket almas

5 1.3.5.1 Literatr almalar

Ortaya konulan sorulara cevap bulabilmek amacyla, baz anahtar kelimeler ve balklar tespit edilerek bunlarla ilgili literatrdeki ve internetteki kaynaklar taranmtr. Alglama, insan-evre etkileiminin kesiim noktasnda yer alan kavramlardan biridir. Bunun iin, ncelikle, insan-evre ilikilerini ieren kaynaklar incelenmitir. Edward T. Halln The Hidden Dimension isimli kitab ile Altman ve Chemersin Culture and Environment isimli almas sz konusu ilikilerin anlalmasnda temel ynlendirici kaynaklar olmutur. Bu evrede, insan, evre, davran ifadeleri anahtar kelimeler olarak kullanlarak tarama yaplmtr. Bunun sonucunda, evresel psikoloji kavramna ulalmtr. evresel psikoloji, insan-evre-davran ilikilerine kullanc perspektifinden yaklaan bir bilim dal olarak kabul edilmektedir. evresel psikoloji kapsamnda yer alan evresel alglama ve bili konular da, Altman ve Chemersin almasnda geni yer bulmutur. evresel gereksinimler ve motivasyonlar, evresel davranlarn ekillenmesinde nemli bir paya sahiptir. zellikle, Maslowun gereksinimler hiyerari ile ilgili internette ve literatrde ok sayda alma yer almaktadr. nsanlarn birbirleriyle olan ilikilerini kurmada kullandklar davran dzenleme mekanizmalar (kiisel mekan, mahremiyet, blgesellik) konular Altman ve Chemersin almasnn yan sra, Langn Creating Architectural Theory isimli almasnda da bulunabilir. Rapoportun Human Aspects of Urban Form isimli eserinde, yapma evrenin eitliliinde kltrel etkilerin rol oynadna dair bilgiler bulunmutur. nsan-evre ilikileriyle ilgili kaynaklarn incelenmesinden, mekan kavram aratrlmtr (Ching, 1996; von Meiss, 1990). Mekann nesnel zelliklerinden sonra, alglama kavram aratrlmtr. Mekann alglanmas kavramnn anlalabilmesi iin alglamann yapsal ve ilevsel zelliklerinin aratrlmas nemlidir (Carlson; Lang, 1987; Norberg-Schulz, 1968). Mekann alglanmas duyularla gerekleir, bu konuda da ok sayda kaynak bulunmutur (Hall, 1966; Sartain vd., 1967). Nesneden kaynaklanan etkiler, psikoloji literatrnde uyaran (stimulus) kaynakl etkiler olarak geer (Albal, 1997; Moore ve Allan, 1976; Sartain vd., 1967). Bu noktada, kaynaklar en ok Gestalt psikolojisinden bahsetmektedir (Carlson; Lang, 1987; Sartain vd., 1967). Kiiden (observer) kaynaklanan etkilerde ise psikolojik ve sosyal

6 zellikler sz konusudur (Sartain ve North, 1967; Schiffman ve Kanuk, 2000). Daha sonraki aamada, konuya turizm ve tketici erevesinden bakan almalarn aratrlmas gndeme gelmitir. Kullanc-turizm evreleri etkileimini inceleyen ilgili almalar, baz psikolojik srelere deinmektedir (Woodside, 2000; Hall ve Page, 1999). zellikle, tatil yeri tercihleriyle ilgili almalar olduka fazladr (Pizam ve Mansfeld, 2000). Tatil yeri tercihlerini inceleyen almalarda arlkl olarak, motivasyonun nemi zerine yaplan almalar yer almaktadr (Mayo ve Jarvis, 1981; Um ve Crompton, 1990). Tketici davran ya da turizmde tketici davran gibi konularn ilendii kitaplarda alglamaya ve alglamayla ilgili psikolojik srelere ilikin veriler bulunmutur (Pizam ve Mansfeld, 2000; Schiffman ve Kanuk, 2000). Benzer ekilde, pazarlama ve turizm literatrnde davran inceleyen kaynaklar, kullanc kltrne de yer vermilerdir (Reisinger ve Turner, 2003; Markin, 1974). Turizmde, kltrn soyut ynlerine (deerler, yaam tarz, dnya gr, gelenekler gibi) dikkati eken almalar son yllarda artm olsa bile, aratrma konusu daraltldnda konuyla dorudan balantl almalar bulmak zorlamaktadr. 1.3.5.2 Anket almas

Turizmde mekann alglanmasnda kullanc kltrnn etkisi zerine gerekletirilen almalardaki mekanlar byk lekli turizm mekanlardr. Bu tezin konusu olan lobi mekannn alglanmasnda kltrn etkisi ile ilgili veri elde etmek zere bir uygulama almas gerekletirmeye karar verilmitir. Bunun iin, birincil veri toplama tekniklerinden biri olan anket kullanlmtr. Anket almasnn tercih edilmesine gereke olarak, anket sonularnn gzlem ve mlakat sonularna oranla nicel deerlendirmelere daha ok olanak vermesi, uygulama iin ngrlen kiilerin bir mekan iinde gzlemlenmelerinin mmkn olmamas, mlakata oranla daha fazla insanla grlebilmesi saylabilir. Ankette ncelikle, cinsiyet, ya, yaanlan yer, eitim dzeyi gibi demografik sorular dzenlenmitir. Bu sorularn cevap seenekleri kategoriler halinde dzenlenmitir. Bundan sonraki blmlerde mekan ile ilgili sorular yer almaktadr. 1.3.6 Aratrma Bulgularnn Deerlendirilmesi ve Sonu

Anket almalarn deerlendirme yntemleri, anketi oluturan sorularn trlerine gre

7 deiebilmektedir. Bu almada, sorular kullanclarn nlerine sunulan mekansal zelliklere katlp katlmadklarn lmek zere dzenlenmitir. Bu tr bir lek, Likert tutum lei olarak adlandrlmaktadr. Uygulama almas, farkl kltrlere sahip kullanc gruplarnn mekansal zellikleri alglamalar arasndaki fark (ya da benzerlii) ve mekansal zelliklerle ilgili tutumlarn ve ilgilerini tespit etmek amacyla gerekletirildii iin, Likert tutum lei bu uygulamada olduka uygun bir lektir. Anket sonular, saysal verilere dntrlerek nicel olarak analiz edilmitir.

8 2. NSAN-EVRE-DAVRANI LKLER LE KLTR BALANTISI

nsan eitli zamanlarda eitli evrelerde bulunur. Yaamn devam ettirdii sre ierisinde bilinli olarak ya da olmayarak iinde bulunduu evre ile deiik ekillerde iliki kurar; onu etkiler ve ondan etkilenir. nsan ve evre bir arada olmas kanlmaz iki varlktr.

2.1 Tanmlar ve Kavramlar

Kaynaklarda evre, insan, hayvan ya da bitkileri kuatan doal ve yapay eler btn (Hasol, 2002, s.124); bir kiinin iinde yer ald, yaad ortam; bir bireyin, toplumsal bir grubun veya bir toplumun kltrel ve toplumsal gelimesi zerinde etkili olabilecek d etkenlerin tm eklinde tanmlanmtr (Anonim, 1993, s.556). evre kavram bir odak gerektirir ve o odaa bal olarak, ona ynelik onun dnda onunla ilikili olarak oluan, gelien odak tarafndan etkilenen, oda etkileyen karlkl etkileim ilkelerine dayanan deiken, ivmeli, karmak, ok ynl bir kurgudur; doal ve yapay fiziksel yapnn, iklimsel ve corafi deerlerin, biyolojik etmenlerin, kltrel, bilimsel, sanatsal, ekonomik, toplumsal oluumlarn her birini, bir ksmn veya tmn bir arada kapsamna alr (zgi, 1999, s.19). Sanoffa gre (1991), evre kavram psikolojide, bireye kabul edebilecei uyaranlar yoluyla etki eden btn eya, kuvvet ve koullar, eklinde tanmlanmtr. Mimarlar ise evreyi, insanlarn sosyal, kltrel ve fiziksel ihtiyalarn karlamak amacyla, doal strktrn zerinde yaratlan alanlar olarak deerlendirmektedirler (Btn, 2002, s.4). Bu durumda, evre oluturulurken baz etkenlerin sz konusu olduunu ifade etmek yerinde olur. Kltr, insann evreyi ekillendirmesinde olduka etkili olan kavramlardan biridir. Kltr kavramnn tanm farkl kaynaklarda aadaki gibi yaplmtr: Tarihi, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere szl veya yazl aktarmada kullanlan, insann doal ve toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btn, hars, ekin (Anonim, 1997, s.492); bir grubu, bir toplumu bakalarndan ayran sosyal yaplar ile sanat, din ve dnce zellikleri (Anonim, 1991, s.355); toplumsal yaam sreci iinde yaratlan, bir topluma, bir ulusa, bir

9 uygarla niteliklerini veren, baka bir ulusta, toplumda, uygarlkta bulunmayan maddi ve manevi deerler btndr (Anonim, 1993, s.1488). Norberg-Schulza gre, insan doumundan itibaren evresinde bir dzen kurmak iin mcadele eder. Bu genel dzen, kltr olarak adlandrlr (Norberg-Schulz, 1974, s.79). Kltr deyimi genellikle sosyoloji, antropoloji ve sosyal psikolojide kullanlr. Bat kltr, Amerikan kltr, Gney kltr, varo kltr, ete kltr ve aile kltr gibi. Bylece toplumun genel ynlerinden, ok kk sosyal nitelere kadar, kltrn pek ok seviyesi vardr (Altman ve Chemers, 1980, s.3). Kltrn basit ve geni bir tanmlamas da antropolog Herskovits (1952) tarafndan, kltr, evrenin insan eliyle oluturulmu ksmdr eklinde yaplmtr. Altman ve Chemers, kltr deyiminin eitli anahtar bileenlerini belirlemilerdir. ncelikle, inanlar, alglamalar, deerler, normlar, bir gurup ya da toplumun geleneklerinden ve davranlarndan bahseder. Kltr, insanlarn inand dnyevi dorular, yaamlarn ve evreyi ierir. Ayrca, deerlerini, neyi iyi veya kt, neyi kabul edilebilir veya kabul edilemez grdklerini de ierir. Kltrn baka bir paras da nasl davranlmas ve neler yaplmas konusundaki bir grup kurallar ve inanlardr. Bylece, bililer, alglamalar, deerler ve uygun davran modelleri kltr kavramnn kapsad bir karakteristikler kmesini oluturur. kinci olarak, kltr deyimi bililerin, duygularn ve davranlarn, anlamaya varlp bir grup insan arasnda paylaldn anlatr. Varolan bir kltrde, insanlar, onayladklarn syleyerek ya da sylemeyerek, dnyaya bir bak as gelitirmek, hareket etmek iin genel yollar olduunu kabul etmek zorundadrlar. nc olarak, kltr deyimi, paylalan deerlerin, inanlarn ve davran biimlerinin bakalarna, zellikle ocuklara getii ve sonra kltrn yeni yelerinin sosyallemesinin ve eitiminin bir nesille bir sonraki nesil arasndaki anlamay korumaya yardmc olduu anlamna gelir. Drdnc olarak, bir toplumun deerleri, inanlar, pratikleri zihinsel ve davransal srelerden ok daha fazlasn ierir; kltr objelerde ve fiziksel evrede aa kar. Konut tasarmlar, toplum dzeni ve kamu binalar sklkla ve ak olarak bir kltrn deerlerini ve inanlarn yanstr (Altman ve Chemers, 1980, s.4). Bir kltrn ierdii, deerler, inanlar, gelenekler vb. bireyin davranlarnda ortaya kar.

10 Davran baz kaynaklarda, organizmann uyaranlar karsndaki tepkilerinin tm (Anonim, 1993, s.609); dtan gzlemlenebilecek tepkilerin toplam (Anonim, 1997, s.208) eklinde ifade edilmitir. Langa gre, farkl zellikte davranlar mevcuttur: duygusal davran, problem zc davran, youn bir ekilde hareket ettirici (motor) etkinlik, kiileraras etkileim, nesnelerin hareket ettirilmesi. Sz edilen farkl davranlarn bir kombinasyonu belli bir fiziksel kurulumda gerekleir (Lang, 1987, s.114). Alman mimar J. B. Bakema, davran kavramna mimarlk ekseninden yaklaarak, mimarlk, insan davrannn boyutlu anlatmdr eklinde bir ifadede bulunmutur (Lang vd., 1974, s.24). Psikolojik srelerin evreyle ba edebilmek iin ilevsel bir rol vardr. sre, alglama, bili ve mekansal davran, insan davrann anlamak iin olduka nemlidir. Davransal modeller, gdler, alglar ve eylemler yoluyla kurulur. Davran, amaca ynelik giriim olarak dnlebilir; yle ki bu giriim, alglanm ve bilisel olarak organize edilmi ihtiyalar tatmin etme amacndadr (Lang vd., 1974, s.83). Davran, alglamann somut bir fonksiyonu olarak dnldnde baz eilimlerden bahsedilebilir. Bunlardan biri davranlktr. Davranlk, psikolojinin, duyumlamann, alglamann zihinsel ynleriyle deil, sadece gzlemlenebilir ynleriyle ilgilenmesi gerektiini vurgulayan eilimlerden biridir (Lang vd., 1974, s.11). Psikoloji, zihnin deil, davrann bilimidir [1].

ekil 2.1 nsan davrannn temel sreleri (Lang, 1987, s.84). Mekansal davran dorudan gzlemlenebilir (Lang, 1987, s.97). Mekansal davrann

11 alglama ve bili srecinin bir sonucu olduunu, bu srelerin gzlemlenebilir ksmn oluturduunu sylemek mmkndr. O halde, biliin ve alglamann temelindeki tm faktrler davrana da etki eder. Ek olarak, davran, motivasyon, gdlenme gibi farkl psikolojik srelerin etkisinde kalr. Bu sebeple, davran yalnzca gzlemlenebilir tepkiler olarak grmek yerine, alglama ve bili sreciyle birlikte deerlendirmek mimarlar asndan daha uygun ve gerekli olabilir. Herkes davran sisteminin bir yesidir; yle ki bu sistem bireyin fizyolojik zellikleri, kiilii, yesi olduu sosyal grup, deerleri ve evresiyle tanmlanr. Talcott Parsons, bu bileenleri, ekil 2.2de organizma, kiilik, sosyal grup, kltr ve evre olarak adlandrmtr.

ekil 2.2 evresel psikolojinin temel ieriine mimari bir bak (Lang vd., 1974, s.85). ekil 2.2de grld gibi alglama, kltr, evre ve mekansal davran kavramlar birbirleriyle yakndan ilikilidir. Davran sisteminin organizmal bileeni nemlidir; nk bir bireyin fizyolojik yeterlilii sadece evreyi alglama eklini deil, onun nasl dndn ve onu nasl kullandn da etkiler. Bir bireyin kiilii, psikolojik olarak onu tek yapan, dnyaya bakn oluturan zellikler, dnyay dnme ve dnyada yaama eklidir (Lang vd., 1974, s.84). Parsonun oluturduu emadaki, davrann sosyal grup bileeni, bireyleri gruplar halinde

12 deerlendiren srelere ve gruplarn yeleri arasndaki etkileimlere ilikindir. Bir birey, pek ok grubun yesidir. Gruplar yalnzca kiinin eylemlerinden deil, dnyay alglama biiminden de etkilenir. Davrann kltrel bileeni, davrann bireylerden oluan grubun deerleri tarafndan kontrol edilen ynlerini iaret eder. Kltr, renilmi ve belli bir grubun yeleri tarafndan paylalan davrann birleimidir. Kltr, davran sosyalleme sreci yoluyla etkiler; yle ki bu sre, dil, gelenekler, normlar, deerler, beklentiler ve onaylamalardan oluur. Kltrleraras almalar, kltrn, alglama, bili ve davran modelleri zerindeki etkisini gstermektedir (Lang vd., 1974, s.85).

2.2 nsan-evre likileri

nsan, evresinin hem merkezi, hem de tamamlaycsdr. Bu sebeple, birey evresini etkiler ve evresinden etkilenir (Lang vd., 1974, s.83). evre, objelerle insanlar arasndaki ilikiler serisini ierir. Fiziksel evredeki bu ilikiler ou zaman mekansaldr (Rapoport, 1977, s.9). nsann evresiyle ilikisi, duyusal aralarnn yardmyla gerekleir (Hall, 1966). Birey, evreden gelen ok sayda uyaranla kar karya kalr ve bu uyaranlara tepki verir. Bu srete, bireyin tepkileri gerek i ortamdan gerekse d ortamdan kaynaklanan zelliklerden etkilenir. nsanolu yapma evre olarak adlandrlan ekillendirilmi fiziksel evrede yaar. Bu evre ayn zamanda sosyal zellie de sahiptir. Hem sosyallemeye yardmc olan, hem de sosyalleme srecinin bir sonucu olarak ortaya kan mimari dzen kiiler arasndaki ya da kiilerle nesneler arasndaki etkileimlerin ve durumlarn gerekletii ortam oluturur. 2.2.1 evresel Psikoloji

Zihinsel aktiviteler, insanlarn zihinlerinde meydana gelen eyleri ierir; grdkleri, kokladklar, duyduklar eyler ve fiziksel evre hakkndaki yorumlar gibi. Ayrca, evreyle ilgili, olumlu ya da olumsuz, inanlar ve tavrlar ierir. Psikolojik sreler fiziksel evreden etkilenir. Fakat, insanlarn evreyi alglama ve hissetme biimi, fiziksel evrelerin nasl

13 yaratlmaya ve deitirilmeye alld konusunu da etkiler. Bylece, insanlar iklim hakknda rendiklerinin ve hissettiklerinin sonucu olarak farkl strktrler ina etmeyi renebilirler; ya da fiziksel evreyi, kltrel baklarn bir sonucu olarak, tamamen deitirebilirler. Psikolojik srelerin ikinci bir yz, davranlar ya da evreyle ilikili olarak insanlarn nasl hareket ettiklerini ve neler yaptklarn ierir. Bu tr davranlar, istenilen mahremiyet dzeyine ulamak, topluluklar, gleri ve kara paralarnn kullanmn kontrol etmek amacndadr (Altman ve Chemers, 1980, s.5).

ekil 2.3 Kltr-evre ilikileri (Altman ve Chemers, 1980, s.10). evresel psikoloji, insan evresinin pasif bir rn olarak deil, evresine gre hareket eden ve duruma gre ondan etkilenen, hedef odakl bir oluum olarak grr. Dnyas deitike insanolu kendini deitirir. ksaca, insan ve evresi arasndaki dinamik, karlkl deiim olarak ele alnabilir. Bu, organizmalarn adapte olmak ya da yok olmak zorunda olduu, kendi evresini yaratmadaki roln vurgulayan ekolojik bak tarafndan ortaya konulmutur (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6). ekil 2.3te evre ve insan arasndaki ilikileri ieren evresel psikolojideki temel bileenler grlmektedir. Sz konusu bileenler, doal evre ve evresel ktlar gibi evresel sistem; alglama, kodlama, hafza, yarglama gibi psikolojik sreler; evresel davran ve sreler ile evresel ynlenme ve dnya gr gibi sosyal ve kltrel yaplardr. Ayr balklar altnda toplanm grnseler bile, bu yaplar arasnda bazen

14 ok kesin snrlar olmaz. rnein, evresel ynlenme ve dnya gr ile evresel davranlar ve sreler, sosyal kavramlar olmakla birlikte isel ve bireysel zelliklerle de balantldr. evresel psikolojinin dier nemli bir zellii, davran incelemek iin kullanlan yntemlerle ilgilenmesidir (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6). evresel psikolojinin bileenlerinden biri olan evresel davran ve sreler, llebilir ve gzlemlenebilir. evresel yaklamn nc bir zellii disiplinleraras olmasdr (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6). evresel psikolojinin bileenlerinin ok ynll onu farkl disiplinlerin konusu yapar. evresel psikoloji ayn zamanda sosyal problemlerle de ilikilidir (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6); insan tek bana yaayan bir canl olmad iin bulunduu evrede mutlaka dier canllarla etkileim halinde olur. Ayn zamanda, evresel psikoloji baz temel psikolojik sreleri inceler (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.6). Bu tez kapsamnda evresel psikolojinin tartlmasnn nedeni, alglamann da iinde bulunduu evreyle ilgili temel psikolojik sreleri kapsamasdr. Sz konusu psikolojik sreler, insann evreyle ve dier insanlarla olan ilikilerini aklamaya yardmc olur. nsann fiziksel evreyle olan ilikileri, gereksinimleri nedeniyle mekanlar, binalar, yaplar kapsayan yapma evrenin oluturulmasyla sonulanr. Yapma evre ve onu oluturan yaplar, eitlilik gsterir. Bu eitlilik yapma evreyi ekillendiren insann psikolojik ve sosyal zelliklerini evresine yanstmasyla gerekleir. Bu balamda, yapma evre-insan ilikisini evresel psikoloji erevesinde incelemek mimarlar iin byk nem tamaktadr. Yapma evreye deinmiken, bu noktada, evreyi oluturan bileenlerden ve evrenin trlerinden bahsetmek yerinde olur. Takip eden blm evre bileenlerini irdelemektedir. 2.2.2 evre Bileenleri

Ittelson ve Proshansky, evreyle ve evrenin alglanmasyla ilgili u zellikleri ileri srmlerdir: (1) evre, mekanda ya da zamanda, sabit ya da verilmi snrlara sahiptir, (2) btn duyular araclyla bilgi salar, (3) merkezi olduu kadar daha geni bilgileri de ierir, (4) kullanlabilecek bilgiden ok daha fazlasn ierir, (5) hareket yoluyla tanmlanr ve

15 deneyimlenir, (6) sembolik anlamlara sahiptir ve (7) evresel deneyimler, her zaman tutarl ve tahmin edilebilir bir btnn sistemsel kalitesi zerine temellenir (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.105). Fiziksel evre eitli boyutlara sahip olan bir kavramdr. Fiziksel evre, (1) doal evre ve (2) yapma evre gibi alt balklara ayrlabilir. Doal evre, yerlere ve corafik zelliklere ilikindir; dalar, ovalar, okyanuslar, evresel artlar, scaklk ve ya, hayvanat ve nebat gibi. Yapma evre, insanlarn evreyi deitirmelerinin sonularna ilikindir; evler, ehirler gibi. Baz durumlarda yapma evre, doal evre koullarndaki deiiklikleri de kapsar, suni ya ya da yiyeceklerin, suyun ve havann kirlenmesi gibi (Altman ve Chemers, 1980, s.4). Duyularla deneyimlenen yapma evre ounlukla fizikseldir. Mimarlar insan vcudunun temel ihtiyalarn karlamak amacyla insanlarn evrelerine mekansal snrlar ina ederler. Fakat baka bir ynyle evre insan zerine etkilidir (affective); gzellik, dzenlilik ve konfor sonu tasarmda birletirilir. Ayn zamanda evre, ilevsel olmaldr; tasarmn konusuna uygun olmaldr. Bilisel bir dzeyde nasl kullanlacana ve yorumlanacana gelince, evre anlamlarn ya da mesajlarn devamlln salar. Ve son olarak, birletiricidir ya da sosyal bir fonksiyona sahiptir; gruplarn aktivitelerini dzenlemeye yardm ederek sosyal davran iin gstergeler (cues) salar (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.344). Yapma evre, fiziksel bir oluum olmakla birlikte insanlar iin hem sosyal, hem de fiziksel anlamlara sahiptir. Kiisel sosyal kimlik bu evrede oluturulur. Sosyal yaam, dzenli bir fiziksel kurulumda ortaya kar (Canter ve Krampen, 1988). Ittelson ve Proshansky, yapma evreyi drt balkta incelemilerdir: (1) objelerle ve mekanlarla iliki iindeki insan, (2) ilgili fiziksel dzende sosyal etkileim iin bir temel olarak kk yz yze gruplar, (3) okullar, ofisler ve hastaneler gibi, geni sosyal organizasyonlar erevesindeki bireyler ve gruplar arasndaki etkileimler, ve (4) bu kurulular ve sosyal organizasyonlar ieren kentsel ve blgesel dzeydeki insan etkileimleri (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.342). Doal evre zerinde insan eliyle kurulmu olan yapma evre baz gereksinimler nedeniyle oluturulur. Bunlar fiziksel ve sosyal ieriklidir. nsan, doa koullarndan ve dier insanlardan gelecek mdahalelere kar yaamn devam ettirebilmek ve sosyalleebilmek amacyla bir dzen yaratr.

16 2.2.3 evresel Ynlenme ve evresel Boyutlar

evresel ynlenme, insanlarn evre hakknda sahip olduklar tutum ve duygulara ilikin genel bir deyimdir (Altman ve Chemers, 1980, s.44). nsanlara iinde bulunduklar evreden ok sayda bilgi gelir. nsan bu bilgileri duyumlama yoluyla alr. Bilgiler i ortamda eitli srelerden geerek ilenir. Sonuta kii, bulunduu konum ve evrenin zellikleri hakknda belli izlenimler elde etmi olur. Bununla birlikte, evresel ynlenme ve boyutlar yalnzca i ortamda meydana gelen sreler sonucunda ortaya kmaz, sosyal ve kltrel ynlere de sahiptir.

ekil 2.4 evresel bili ve alglamann bileenleri (Altman ve Chemers, 1980, s.45). Altman ve Chemersa gre, cennet, dnya ve cehennem, bat dnyasnda ok erken renilen, insanlarn hayatlar boyunca etkili ve gerek olmaya devam eden dey boyutu temsil eder (Altman ve Chemers, 1980, s.32). Dey boyut, insan yaamnda kullanlrken birtakm sembolleri temsil eder, insanlarn dini inanlarn ve dnyaya bakn ieren kltrn yansmalarn tar. Dey boyutun mekanlarda ve binalarda nasl ortaya kt Altman ve Chemersin rnekleriyle anlalabilir: Yksekte bulunan mekanlarn olumlu anlamlar insanlarn yaamlarnda aktr; ofislerin dzenlenmesinde, bina tasarmlarnda ve dini mimarlkta olduu gibi. Avrupann Ortaa katedralleri uzun kulelerle tasarlanm ve yukarya uzanyor hissi veren kemerlerle vurgulanmtr. Msr piramitleri, tarih ncesi Yunan tapnaklar ve benzeri rnekler, dnyann yaps hakkndaki kltrel inanlarda dey boyutun nemini gsterir (Altman ve Chemers, 1980, s.33).. Ykseklik, ayn zamanda, stat ve pozitif durumlarla ilgilidir. Gnmz organizasyonlarnn ounun zirve yneticileri yksek yerlerde konumlanm ofislere sahiptirler (Altman ve Chemers, 1980, s.33).

17 Yatay boyut da insanlarn gnlk yaamlarnda olduka belirgindir; yle ki dey boyuta gre insanlar onu daha az fark ederler. Dnya yzeyindeki nesneleri ve yerleri, yanlarnda ya da uzakta, yakn ya da mesafeli olarak grmektedirler (Altman ve Chemers, 1980, s.32). Haritalar da, dnyann yatay zelliklerini ifade eder ve birok kltrde dnyann yatay dzlemi gnlk yaamda ok nemlidir. Dnyann yzeyi hayat mcadelesinde nemli bir yer tutar: Sebze ve meyvenin yetimesi, hayvanlarn hareket etmesi gibi. nsan yaam belirgin bir biimde yatay dzlemle snrldr. Yatay boyutun ok yaygn bir yn de merkez ve evre kavramlardr. Dey perspektif, dnya, cennet ve cehennem gibi balayc noktalara sahip olduu gibi, birok kltr yatay dnyay merkez/evre dncesi erevesinde dzenler. Ek olarak, merkezin -genellikle kiinin ya da toplumun etrafnda odaklanan- iyi olduu, daha uzak mekanlarn ve kiilerin daha az istenir olduu konusunda youn bir eilim vardr. Bu nedenle kendinin merkez olduunun alglanmas, dnyada neyin istenir, neyin istenmez olduu konusunda bir ben merkezcilik ve ulus merkezcilikle balantldr (Altman ve Chemers, 1980, s.35). Bu iki boyutun yapma evrenin oluumundaki kullanmlarna bakldnda, genel durumlar dnya grleri ve tutumlarn sembolize ettii kltr ile balantl olarak zelletirilir. Kltrel deerler, binalarn konumlanmasnda ve dzenlenmesinde nemli faktrlerdir (Canter ve Krampen, 1988, s.69). ehir plancs Kevin Lynch, yatay boyutta kurulan dzen bileenlerinden olan ehirleri kapsayan bir aratrma yapmtr. Bu aratrma, insanlarn yatay dzlemde bir evreyi betimlerken hangi kent elemanlarn kullandklarn ortaya koymay amalamaktadr. Kevin Lynch, insanlara Boston, Jersey City ve Los Angeles gibi ehirlerin imajlar hakknda eitli sorular sormutur. almasndan kard sonuca gre, insanlar, bir ehrin zihinsel imajn olutururken be ana bileen kullanmlardr: yollar, kenarlar, blgeler, dm noktalar ve referans noktalar (Altman ve Chemers, 1980, s.50). Yollar: Gzlemcinin, geleneksel, potansiyel ya da tesadfi olarak getii kanallardr. Bunlar, sokaklar, yaya yollar, kanallar, demir yollar olabilir (Lynch, 1960, s.46). Yollar, bir yerden dierine giderken kullanlan rotalardr. Form asndan eitlilik gsterir. Yollar, ince ya da geni olabilir; yayalara, her trl araca hizmet eder. Daha kk leklerdeki yerlere de adapte edilebilir; bir evdeki odalara alan mekan, saak altndaki bir yry yolu gibi (Altman ve Chemers, 1980, s.51).

18 Kenarlar: Gzlemci tarafndan yollar olarak kullanlmayan ya da dnlmeyen izgisel elemanlardr. ki faz arasndaki snrlardr, sreklilikteki izgisel krklardr: sahiller, duvarlar gibi (Lynch, 1960, s.46). Kenarlar, kubak grntlerde ok rahat grnr. Ayn yer bazen hem yol, hem de kenar olabilir; bir cadde ayn zamanda iki alan birbirinden ayran bir snr grevi grr. Yollarda olduu gibi, lekte eitlilik gsterir. ki ktay, iki lkeyi, evin blmlerini, bir oday paylaan iki kiiye ait alanlar birbirinden ayran snrlarda olduu gibi (Altman ve Chemers, 1980, s.51). Blgeler: ehrin orta byklkteki ksmlardr. Gzlemcinin zihinsel olarak iine girebildii ve genel, belirleyici bir karaktere sahip olduklar iin fark edilebilir olan iki boyutlu uzantlara sahiptir (Lynch, 1960, s.46). Blgeler, tematik bir zellie sahiptir; sklkla fiziksel, sosyolojik ve psikolojik zelliklerin bir kombinasyonudur. Lokantalar, tiyatrolar, alveri merkezleri, meydanlar ve bezeri blgelere rnektirler. Byle yerler, genellikle yollarn ve kenarlarn oluturduu bir aa sahiptir (Altman ve Chemers, 1980, s.52). Dm Noktalar: Gzlemcinin iine girebildii, ehrin stratejik noktalardr. Ulamda bir durak noktas olan, yollarn kesitii yerlerdir (Lynch, 1960, s.46). Dm noktalar, olaylarn, aktivitelerin younlat yerlerdir. Metro istasyonlar, kesiimler, refjler dm noktalar olarak yollar birletirir ve yolcular iin seim noktalardr. Dm noktalarnn da lek olarak eitli seviyeleri vardr. Byk meydanlar, kavaklar, eczaneler, mutfaklar gibi (Altman ve Chemers, 1980, s.52). Referans Noktalar: En belirgin fiziksel zellii esizlik olan objelerdir; ierik olarak tek ya da unutulmazdr. Referans noktalar, eer net bir forma sahipse, arka planlaryla ztlk oluturuyorsa, mekansal konumlarnda gze arpan bir zellik varsa, kolaylkla tanmlanabilir, nemli olarak nitelendirilir (Lynch, 1960, s.46). Herkes tarafndan bilinen baz referans noktalar, Msr piramitleri, Pizza Kulesi vb.dir. Fakat, referans noktalar her zaman ok iyi tannmaz. Genellikle blgesel ve kktr; bir kent meydanndaki heykel, bir adliye binas gibi. Lynchin belirttii gibi, bu tek bir trafik ya da ayrt edilebilir bir depo bile olabilir. Ev leinde de, rnein, bir antika saat, sevilen bir koltuk olabilir (Altman ve Chemers, 1980, s.53).

19 Lynchin belirttii be anahtar bileen, evresel ynlenmede genel tutumlar yanstmaktadr. Mesafe ve yn, eyalar ve yerleri konumlandrmada yardmc olan gstergelerdir. Fakat; mesafe ve yn kullanma ekillerindeki eitlilik, evre ve kltrn bilisel ynlenmelerde nemli bir rol olduu fikrini dorulamaktadr (Altman ve Chemers, 1980, s.49). Dier bir boyut da evrenin leiyle ilgilidir. ok kk yapma evreler vardr, banyolar, mutfaklar, evler gibi; daha geni kurulu evreler vardr, topluluklar ve ehirler gibi. lein bu farkl seviyelerinin hepsi evrenin nemli paralardr ve her biri ayr bir alma alan olabilir (Altman ve Chemers, 1980, s.4). 2.2.4 evresel Gereksinimler

Gereksinim, tatmin etmeyen bir durumu deitirmeye yardmc olan, alglamalar, bilii ve davran dzenleyen zihinsel bir g olarak tanmlanr. Gereksinimler, fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik kkenlidir. Alk, yorgunluk ve susuzluk fizyolojik temellidir. Seks, kendini koruma ve ana davranlar kiisel beklentileri karlamaya yneliktir. Sinirlilik, kendini beenmilik ve kama da fizyolojik temellidir, bununla birlikte sosyal ve kltrel basklarn etkisindedir (Lang vd., 1974). Psikolog Abraham Maslow, gereksinimleri aklayan bir ereve oluturmutur. nsan gereksinimlerinin hiyerarik dzende aklanabileceini nerir; fizyolojik gereksinimler, gvenlik gereksinimleri, ait olma ya da sevgi gereksinimleri, sayg grme gereksinimi, bilisel gereksinimler, estetik gereksinimler ve kendini gerekletirme gereksinimi (Lang vd., 1974, s.84). Fizyolojik Gereksinimler: Su, hava, yemek, uyku gibi ok temel ihtiyalardr. Bu ihtiyalar karlanmadnda kii kendini rahatsz hisseder, hasta olur. Organizmal dengeyi salamak iin bu ihtiyalarn bir an nce karlanmas gerekir [2]. Gvenlik Gereksinimi: Gvende hissetme, ballk, korku duyulan durumlardan uzak kalma zgrl, kararl ve kurulu bir evre gereksinimlerini kapsar (Carlson, s.364). Ait Olma ve Sevgi Gereksinimi: nsan, dierleri tarafndan sevilmeye, ilgi grmeye ve ihtiya duyulmaya ihtiya duyar. Sayg Grme Gereksinimi: ki ekilde gerekleir: Kendine sayg duyma ve dierlerinden sayg grme [2].

20 Bilisel Gereksinimler: Bilme, anlama, inceleme, kavrama gibi gereksinimlerden oluur. Estetik Gereksinimler: Grsel tatmin, gzellik gibi kavramlar ierir (Aydnl, 1986, s.5). Kendini Gerekletirme Gereksinimi: Kiinin sahip olduu zelliklerden daha fazlasna sahip olma, kapasitesinin en st seviyesine gelebilme isteidir [2]. eitli gereksinimlere bal olarak belirlenen eylemler iin gerekli koullar u ekilde gruplanmtr: Fiziksel Koullar: mekansal, termal, akustik koullar; salk, emniyet koullar vb. Psikolojik Koullar: alglama, eitim, seme, karar verme, ynelme vb. Sosyal Koullar: teknolojik, ideolojik, kltrel, normatif, ekonomik, politik, hukuksal vb. Bu koullara gre belirlenen kullanc gereksinimleri, eylem sistemini belirlemektedir. Kiinin evreden ald algsal yorumlarn sonucu olarak biimlendirdii eylem ve davran grubuna eylem sistemi denilmektedir (Aydnl, 1986, s.7). Murraya gre, insan davrann motive eden gereksinimler ikiye ayrlr: birincil (fizyolojik) ve ikincil (sosyolojik) gereksinimler. Murray, listeledii sosyal ihtiyalarn tm insanlarda grldn; fakat dzeylerinin bireyden bireye deiiklik gsterdiini vurgulamtr (Carlson, s.361). Sosyal ve psikolojik gereksinimler, simgesellik ve benzetmelerle ilikilidir ve yalnzca tasarmc zihinsel sreleri anladnda tatmin edilebilir (Lang vd., 1974, s.84). 2.2.5 evresel Alglama ve Bili

evrenin alglanmas, evreyle aktif bir alveriin rndr. Bir evrede, bireyin alglamas ve hareketi srelerle ilikilidir. Bir dzen iinde nasl davrandmz, evreyi nasl algladmzn bir sonucudur; bu alglamalar, insann bu dzen iindeki hareketlerinden kard bilgiye baldr. evresel alglama, belli bir zamanda o evrede bulunan insanlarn dorudan duyusal deneyimlerini anlatr. evresel bili deyimi, insanlarn evreyi nasl anladn, kurduunu ve rendiini tanmlamak iin kullanlmaktadr (Rapoport, 1977, s.31).

21 Bili, bilmeye almak anlamnda kullanlan Latince bir kelimeden gelmektedir, bilme ve anlama srecine ve rne (bilinen ey) ilikindir. nsanlarn fiziksel dnyaya anlam verme ekli, onu nasl tandklar, evreyi zihinlerinde ina ederken kullandklar emalar ve bunlarn davran ve tasarm nasl etkiledii nemlidir (Rapoport, 1977, s.109). emalar rollerle zelletirilmitir. Eer emalarn bir bireyin znel bilgi yapsn temsil ettii kabul edilirse, zihinsel haritalar, insanlarn fiziksel evre hakknda sahip olduklar ve temel olarak mekansal davrana etki eden mekansal imgeler olarak deerlendirilebilir (Rapoport, 1977, s.119). evresel alglama ve bili sreci, bir bireyin gndelik mekansal evresinde, greceli yerleimler ve fenomenlerin zellikleri hakknda elde ettii, kodlad, depolad, hatrlad ve deifre ettii bilgileri ieren psikolojik sreler serisinden oluur. evresel bili deyimi, evre hakkndaki alglamalar, bililer ve inanlara ilikindir (Altman ve Chemers, 1980, s.44). Altman ve Chemers u sorular sormulardr: nsanlar evre hakkndaki bilgiyi nasl elde eder ve nasl ilerler? Bu konular hakknda bir fikre sahip olmak iin, kendinizi aadaki koullardan herhangi birinde hayal edin: (1) birdenbire ve hazrlksz bir ekilde Mbuti Pigmelerinin dnyasnda, Zairede yamur ormanlarndasnz, (2) bir kent sakinisiniz ve kk bir kasabaya tanyorsunuz, ya da tam tersi, kk bir kasabada dodunuz ve geni bir kentsel blgeye tandnz, (3) birdenbire, Gney Pasifikte tropikal bir adaya tanyorsunuz, yle ki, ada 3 mile 1 milden daha geni deil, (4) ya da, hayatnzn, yeni ve tuhaf bir evreye tanmaktan dolay dramatik bir ekilde deitii kiisel bir rnek sein. Altman ve Chemersa gre, byle radikal dnmler karsnda insan baz ok basit sorular ilgilendirmelidir; evre hakknda nasl bilgi edinebilirim?, Etrafta nasl dolaabilirim?, Eyalar nerede konumlanmtr?, Bir mekandan dierine yolumu nasl bulabilirim?, Yiyeceklere, destee, aletlere ve insanlara nasl ulaabilirim? gibi. Bylece, kii, evrenin zellikleri ve yerlemeler hakknda bilgi toplamak, bu bilgiyi semek, organize etmek, yeni ve garip bir evrenin farkl paralar hakkndaki duygu ve dncelerden oluan evresel ynlenmeleri kurmak zorundadr. Yeni bir evreyle baa kmann birinci aamas onun hakknda bilgi elde etmektir. Bu da, eitli duyumsal zellikler (modalities) araclyla gerekleir. Altman ve Chemers, bu duyumsal zellikleri, grme, duyma, koklama, dokunma, tat alma ve

22 kinestesis (pozisyon duygusu ve vcut paralarnn hareketi) eklinde sralamlardr. Bir yer hakkndaki bilgi etrafa baklarak edinilir; yollar, snr iaretleri, snrlar ve dier evresel zellikler. Nesnelerin birbiriyle ilikileri, alanlar arasndaki uzaklklar, A alanndan B alanna gidilip gidilemeyecei ve nasl gidilecei renilmeye allr. Nesneleri dinlenilir; hayvanlarn sesleri, okyanus, aalarn arasnda slk gibi ten rzgar, uuan l kumlar, eitli seslerin hareket ve yaklamlar, trafik sesleri, insanlarn gidi gelileri gibi. Nesneler koklanr; iekler ve yeillikler, hayvan yaam, evlerden ve kamu alanlarndan gelen yemek kokular gibi. Hepsi bize evrenin zellikleri ve nesnelerin yerleimleri hakknda bir eyler syler. Kii zihninde evrenin bir resmini kurabilmek iin hisseder ve dokunur. Rzgar, okyanusun serpintisini, yamur ormanlarnn nemini ve topran dokusunu hisseder. Btn duyular evrenin eitli zellikleri hakknda dorudan bilgi salar. Bu duyumsal girdiler, evreyi anlamann bir paras haline gelir ve bunlar tekrar tekrar hatrlanan deneyimlerdir. Zihinlerimize girer ve eitli koullarda daha sonra kullanlmak zere uygun hale gelir. Baka bir deyile, evre yava yava tannmaya, onunla ilgili nesneler hatrlanmaya, hzl ve etkili bir biimde alanlarn yerleri saptanmaya balanr. Mekanlar, duyularla elde edilen bilginin bir sre sonucunda ilenmesiyle yava yava allm hale gelir. Bu bilgi ileme sreci, gemi deneyimlerimizi ya da kiiliimizi donatan bilginin kodlanmasn ve snflandrlmasn ierir. Bylece yeni bir yerleme, dolayl olarak, baka bir alanda Xe benzer nesne eklinde nitelendirilir (Altman ve Chemers, 1980, s.44). Altman ve Chemers, kokularn da, herhangi bir nesneye dayanarak, benzer ya da farkl olarak kodlandn anlatrlar. Benzer ekilde yerlerin de, spermarketin solunda, ahap standn stnde gibi ifadelerle kodlandn, benzer ya da farkl evre deneyimleriyle kyaslanarak ve evrenin dier zellikleriyle ilikilendirilerek bilginin gruplandn ve organize edildiini, dahas, zihinlerde depolandn ve daha sonra hatrlandn belirtmilerdir. Bilgi ihtiya duyulduunda deifre edilir; evrede gezinebilmek, evre hakknda dier insanlara bireyler anlatabilmek ya da nesneleri konumlandrmak iin kullanlr. Tm bu psikolojik bilgi ileme aktiviteleri, resimlerin, zihinsel haritalarn ya da evrenin eitli zellikleri hakkndaki bililerin paralarn bir araya getirmemize yardmc olur (Altman ve Chemers, 1980, s.46). Altman ve Chemersa gre, evresel bililer psikolojiktir. nsanlar evreyi yorumlarlar.

23 Duyularla evre hakknda bilgi elde edilir, insanlar kendilerine ve yaamlarna anlaml gelecek ekillerde bu bilgiyi iler ve organize ederler, bunun ardndan sonular sunulur ve zihinde canlandrlr. Neyin anlaml, kararl ve uygun olduu, youn olarak kltrel deneyimlerin etkisi altndadr (Altman ve Chemers, 1980, s.47). evresel alglama nemlidir; nk kltrel ve kiisel eitlilii sunar. Kullancnn alglanm evresi, onun pozitif ve negatif nitelikleri plancya ve tasarmcya farkl gelebilir, farkl kullanc gruplar farkl alglanm evrelere sahip olabilirler, sonra bir kiinin kenti anlamak iin yaklam ve tasarm iin kullanlan kriterler farkl olabilir (Rapoport, 1977, s.27). evresel alglama, evreden gelen bilgilerin ilendii psikolojik bir sretir. Kiiye evreden ok sayda ve eitte bilgi ular. evresel alglama, isel bir sre olmasna ramen bu bilgiler arasndan hangilerinin seilecei ve yorumlanaca kltr gibi znel zelliklere baldr. Alglama ve mekansal alglama konusu daha geni olarak 3. blmde tartlacaktr.

2.3 Davransal Sreler

J. Nobleye gre, Biz, mimarlar olarak yarattmz evre sayesinde insanlarn gelecek davranlarn ekillendirmeye yardmc oluruz. Tasarmn btn admlarnda insan davran hakknda tahminlerde bulunuyoruz ve almalarmzdaki baar ya da baarszlklar insan davrann tahmin etme yeteneimize baldr. (Lang ve di., 1974, s.24). evreyle ilikilendirilerek incelenebilecek pek ok sosyal davran mevcuttur. Mahremiyet, kiisel mekan ve blgesellik, evresel davranla ilikilidir ve dorudan kltr-evre ilikilerine dayanr (Altman ve Chemers, 1980, s.75). 2.3.1 Mahremiyet

2.3.1.1 Tanm ve Anlam

Mahremiyet, insan ilikilerini dzenleyen ve ekillendiren nemli kavramlardan biridir. zellikle mimari mekanlarda insan davranna, etkileimine etki eder. nsanlar eitli

24 gereksinimler sonucunda mimari mekanlar iinde bulunmak ve yaamak durumunda kalr. Byle bir evrede mahremiyet, kiiler arasnda iletiim dili grevini grebilir; insanlar kendilerini rahat hissedebilmek iin mahremiyet dzenleme mekanizmasn bir ara olarak kullanrlar. Ittelson ve Proshansky, evresel tasarmla ilikili olarak mahremiyetin iki boyutunu yle aklamaktadrlar: istenmeyen mdahaleden uzak kalmak ve iletiim yeri ile zamann belirleyebilme zgrl (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.160). Lang, mahremiyet tanmlarnn, kiilerin ya da gruplarn dierleriyle, grsel, iitsel ya da kokusal etkileimlerini kontrol etme yeteneine sahip olmalar konusunu iermesi gerektiini vurgulamaktadr (Lang, 1987, s.145). Altmann oluturduu almaya gre ise, mahremiyet, kiisel mekan, blgesel ve sosyal davran gibi alanlar arasnda bir kpr grevi grmektedir. Bu modelde, mahremiyet, bir insann ya da bir grubun dierleriyle etkileimde bulunduu, kiiler aras bir snr dzenleme srecidir. Mahremiyet dzenleme, insanlara baz durumlarda dierlerine kar ak olmaya, baz zamanlarda etkileime kapal olmaya olanak salar. Ksaca, mahremiyet, insanlarn dierlerine kar aklk/kapallklarn dzenlemeye altklar, deiken bir sretir (Altman ve Chemers, 1980, s.75).

ekil 2.5 Davran dzenleme mekanizmalar (Altman ve Chemers, 1980, s.76). Burada vurgulanmas gereken nokta mahremiyetin yaltmla ayn ey olmaddr. Benzer grnebilirler, fakat birey iin farkl derecelerdeki seimleri temsil eder (Ittelson ve

25 Proshansky, 1974, s.153). Mahremiyet, szl ya da szsz ekilde ifade edilebilir. Szsz ifade, mekan ya da mekansal bileenler araclyla oluturulur. rnein, kii bakalaryla bir arada bulunduu mekan terk ederek, odasnn kapsn kapatarak ya da sandalyesinin ynn deitirerek dierleriyle arasndaki ulalabilirlik durumunu kendisine gre dengeler. Langa gre, istenilen mahremiyetin tipi ve seviyesi, mevcut davran modeline, kltrel ierie, kiilie ve bireylerin isteklerine baldr. Duvarlarn, ekranlarn, sembolik ve gerek blgesel ayrclarn, uzaklklarn kullanm, evresel tasarmclarn bir lde kontrol edebildii mahremiyeti elde etmek iin gerekli olan mekanizmalardr (Lang, 1987, s.146). Bu tez kapsamnda irdelenen mahremiyet kavram, tezin konusu olan lobi mekannn ortak kullanma ak, genel bir mekan olmas nedeniyle nem kazanmaktadr. 2.3.1.2 Farkl Kltrlerde Mahremiyet Kavram

Altman ve Chemers, mahremiyet, kiisel mekan ve blge ile ilgili davranlarn, evresel davrann temel ynleriyle ilikili olduunu ve dorudan kltr/evre ilikilerine dayandn belirtmilerdir (Altman ve Chemers, 1980, s.75) Kltrler, geleneklerin, kurallarn ve normlarn bir eitliliini sunar; yle ki bu kavramlar insanlarn dierlerine olan aklk ya da kapallklarn etkiler (Altman ve Chemers, 1980, s.79). Gnlk deneyimler, kltrel ve alt kltrel etkenlerin mahremiyetten istenilenler ve beklenilenler konusunda bir pay olduunu gstermektedir (Ittelson ve Proshansky, 1974, s.155). Baz kltrlerde, aileler komn halinde yaarlar, hi kap yoktur (Altman ve Chemers, 1980, s.90). Bazlarnda, konutlarda her bireyin bir odas vardr, kiiler yalnz kalmak istediklerinde kendi odalarna giderler ve kapy kapatrlar. Japonlar, grsel olarak eitli yollar sergilerler; fakat akustik engeller olarak kat duvarlarla mkemmel bir ekilde idare ederler. Yan tarafta bir parti devam ederken bir Japon evinde geceyi geirmek Batl bir insan iin yeni bir duyumsal deneyimdir. Tam tersine, Almanlar ve Hollandallar sesi engellemek iin kaln duvarlara ve ift kaplara gvenirler ve sesi engellemek iin kendi konsantrasyon glerini kullanmak zorunda kalrlarsa ok zorlanrlar

26 (Hall, 1966, s.43). Kltrler, kendi bnyelerinde bireylerin dierleriyle etkileimini dzenlemesine yardmc olan davransal mekanizmalar gelitirmilerdir. Bu dnceye gre, kltrler arasnda deiiklik gsteren, mekanizmalarn varl ya da yokluu deil, insanlara uygun gelen trleridir (Altman ve Chemers, 1980, s.80). Mahremiyet kavramnda kii, dier insanlarla olan ilikilerini kendisine olan ulalabilirliin nitelikleri yoluyla tanmlama ve kontrol etme yetisine sahiptir. Bunun nicelii ise, kiinin yesi olduu kltre gre deikenlik gsterir. Kii, bu etkinin farknda olmayarak uygun mahremiyet durumunun, bilinli ya da bilinsiz, kendisininki olduunu kabul eder. Bu durum, sosyal etkileimin gerekletii mekanlarda insanlar arasnda kaliteli ilikilerin gerekleebilmesi asndan nemli hale gelir. Bir turizm mekan olan lobi mekannda da farkl kltrlerden insanlarn bir araya gelii sz konusudur. nsanlarn mahremiyet kavramn alglama ekli kltrlerine gre farkllk gsterdiinden, bunu davranlarna yanstmalar sonucu mekan kullanmalarnda da farkllklar grlebilir. Bu noktada, mekan kullanclarnn kltrlerini ve mahremiyet anlaylarn tanmak tasarmclar asndan nemli hale gelir. 2.3.2 Kiisel Mekan

Altman ve Chemersa gre (1980), sosyal etkileimde evreyi kullanmann temel yolu, kiinin kendisini dier insanlara kar mesafelendirmesidir. Kii, dierlerine yaklaarak ya da uzaklaarak, fiziksel ya da sosyal olarak ulalabilirliini dzenler. Altman ve Chemers, sosyal bir sre olan mekansal mesafelendirme hakknda daha iyi bir fikre sahip olabilmeleri iin insanlarn iinde olduu ya da olabilecei baz deneyimleri dnmelerini istemilerdir: (1) Geni, bo bir asansrdesiniz. Asansre birisi biniyor ve dorudan sizin hemen yannzda duruyor. Ya da, bo bir otobstesiniz, biri biniyor, dorudan sizin yannza oturuyor. Birisi bu ekilde hareket etse ne hissederdiniz? Ne yapardnz? Bu gibi durumlarda insanlar kendi yerlerini belirlerken neye dikkat ederler? (2) Kz arkadanz ya da erkek arkadanz samimiyet kurarken size ok yakn duruyor. Birka adm geri ekilseydiniz nasl tepki gsterirdi? Ya da, tam tersine, sokakta karlatnz bir tandkla konuurken belli bir mesafe kullanrsnz. Biraz daha yaklasaydnz ne olurdu? (3) imdi de bir havaalanndasnz, bekleme salonunda oturacak yer seen insanlar

27 gzlemliyorsunuz. Yeteri kadar koltuk boken, baka birinin hemen yanna oturuyorlar m? Ayn sraya ya da salonun ayn blgesine oturuyorlar m? Daha fazla insan salona geldike neler oluyor, oturma modeli nasl deiiyor? (4) nsanlarn dierleriyle ilikilerinde kullanlan mesafe deyimlerini dnn: yanna yaklatrmamak, ensemde soluunu hissediyordum gibi. Her bir deyim sosyal ilikiler hakknda hangi imalarda bulunuyor? Bu rnekler, mesafenin gnlk sosyal ilikilerde aktif olarak kullanlmasnn, basit, ama ou zaman szle ifade edilmeyen bir gerek olduunu gstermektedir (Altman ve Chemers, 1980, s.101). Mesafelendirme fiziksel zellikli olmakla birlikte, sonucu ve anlam fiziksel ve sosyaldir; ilikide bulunulan kiinin aslnda sosyal yaamdaki yerini ve deerini ifade eder. Sommere gre (1969), kiisel mekan, insan vcudunu evreleyen, yabanclarn iine giremeyecei grnmez bir snrla oluan alana iaret eder. Kiisel mekann, dairesel bir formu olmas ya da tm ynlere eit ekilde uzanm olmas gerekmez. Kiisel mekan, bir salyangoz kabuuna, bir sabun kpne, havaya ve nefes alma odasna benzeyebilir (Lang, 1987, s.147). Kiisel mekan, insanlarn karlamalar esnasnda her birinin etrafn saran, mekansal mesafelerin ynetilmesine bal bir kavramdr [3]. Kiisel mekanla ilgili olarak Altman ve Chemers de u ifadeleri kullanmlardr: Kiisel mekan, insanlarn etrafnda bulunan, grnmez bir snra sahip olan mekandr; yle ki nereye giderlerse gitsinler bu mekan onlarladr. Bununla birlikte, kiisel mekan sabit ve deimez deildir. Nasl ki mahremiyet dinamik, deiken bir snr dzenleme aracysa, kiisel mekan da, birka mahremiyet dzenleme mekanizmasndan biri olarak, koullara gre deiir. Bazen, insanlara yakn durulur, bazen uzaklalr; nk kii dierleriyle uygun ve istenir bir iletiim seviyesini dzenleme giriiminde olmaktadr (Altman ve Chemers, 1980, s.102). Kiisel mekan kavramnn mimarlktaki deeri, mekansal ihtiyalardaki bireysel ve durumsal farkllklarda aa kar (Lang vd., 1974, s.207). Kiisel mekan anlamak, sabit zellikli evrelerin tasarmnda nemlidir. Otobs terminali bekleme salonu gibi. Dier durumlarda, insanlar genellikle mekan kendilerine konforlu gelecek ekilde dzenlerler ya da etraftaki mobilyalar hareket ettirirler (Lang, 1987, s.147).

28 2.3.3 Blgesellik

nsan blgeleri diye adlandrlan olgularn ou mahremiyet kavramnn zelliklerini ierir (Ittelson ve Proshansky, 1974). Seim zgrl, bireyin fiziksel kurulumu zerinde bir kontrole sahip olabilmesi anlamna gelir ve bu balamda insan blgesellii kavram ortaya kar. Benim kiisel zamiri, resmi ya da normatif anlamdaki sahiplenmeden daha fazlasn kapsar (Lang vd., 1974, s.84). Blgeselliin sahip olduu temel zellikler unlardr: bir yerin sahibi olmak ya da o yer zerinde haklar olmak, bir alann kiiselletirilmesi ya da iaretlenmesi, mdahalelere kar savunma hakk, ve temel psikolojik ihtiyalarn karlanmasndan bilisel ve estetik ihtiyalarn tatmin edilmesine kadar eitlilik gsteren fonksiyonlarn grlmesi (Lang, 1987, s.148). Altman ve Chemersa gre, insan blgesellii u zellikleri ierecek ekilde tanmlanabilir: (1) bir mekan ya da obje geici ya da srekli olarak kontrol altna alnr, sahiplenilir, (2) mekan ya da obje, kk ya da byk olabilir, (3) sahiplenme bir grup ya da bir kii tarafndan gerekletirilebilir, (4) blgesellik, eitli fonksiyonlarn herhangi birine hizmet edebilir; sosyal fonksiyonlar (stat, kimlik, aile yaps) ve fiziksel fonksiyonlar (yiyeceklerin dzenlenmesi, depolanmas) gibi, (5) blgeler, sklkla kiiselletirilir ve iaretlenir (Altman ve Chemers, 1980, s.122). Altman ve Chemers, blgeleri, birincil, ikincil ve kamusal blgeler olmak zere balkta analiz etmilerdir (Altman ve Chemers, 1980). Kamusal alanlar, toplumun her yesine ak olan blgelerdir. Tezin konusu olan lobi mekan, sosyallemeye ak olan, toplumun her yesinin kullanmna olanak veren bir kamusal alan olduundan kamusal blgelerin irdelenmesi tezin konusu asndan nemlidir. 2.3.3.1 Kamusal Blgeler

Kamusal blgeler, eitli zellikte insanlarn bir araya geldii, ayn mekan iinde bulunmak ve ayn mekan kullanmak dolaysyla kendilerini dier insanlarla etkileim ve iliki iinde bulduklar alanlardr. Baz kesinlemi sosyal kurallar gzettii srece, neredeyse herkes, kamusal blgeleri geici

29 ve ksa dnemli olarak kullanma hakkna sahiptir. Parklar, halk plajlar, bir otobs ve trendeki oturma yerleri, restorandaki masalar, bir tiyatro salonundaki koltuklar kamusal blgelere rnektir. Goffman, birka tip kamusal blge tanmlamtr, bunlar: Blmeler (stalls), tenis kortlar ve telefon kulbeleri gibi insanlarn geici isteklerde bulunma hakkna sahip olduklar kamusal mekanlardr. Byle yerlerde kontrol byk lde o yeri kullanma sresi ile snrldr. Turlar, sralar (turns), baz kaynaklara ulaabilmek iin bir dzen oluturur. Kullanlan alan, kiinin etrafndaki alana ilikindir, kiinin kontrol altnda geici olarak kullanlr. rnein, bir sanat galerisindeki ziyaretinin ya da vitrine bakan bir kiinin nndeki alana tecavz etmek allagelmi bir durum deildir; gelip geenler izleyici kiinin arkasndan geerler. Kamusal blgeler geicidir ve genellikle kullanclarnn hayatlarnn merkezi deildir. Bir toplumun ya da alt gurubun neredeyse btn yeleri baz genel sosyal kurallara uyduklar srece kamusal blgelere ulalabilirlik elde edebilirler; rnein, ou plajda insanlar giyinik olmaldrlar, parklara p atmamal ya da korunan alanlarda doal malzemeleri yerinden hareket ettirmemelidirler. Kamusal alanlar tm kltrlerde ortaya kar. Ne kadar kk bir topluluk olursa olsun, kii genellikle o kltrn birok yesinin kulland alanlar bulur. rnein; merkezi bir market ya da plaza, bir sokak, alveri alanlar ve ilek caddeler dnyadaki hemen her toplulukta mevcuttur (Altman ve Chemers, 1980). Sosyallemenin gerei ve sonucu olarak, kamusal alanlar her toplumda grlr. Sosyalleme, insanlarn bir arada bulunmas ve birbirleriyle iliki kurmas durumudur. Davranlarn bir dzen iinde ve belli kurallarla olumasn gerektirir. Blgeselliin zelliklerini anlamak bu noktada nemlidir. 2.3.3.2 Blgesel Davrann Fonksiyonlar

Edney (1976), blgeselliin insan yaamnn her seviyesinde; topluluklarda, byk gruplarda, bireylerde nemli bir dzenleyici olduunu vurgulamtr. Edneye gre, blgesellik, planlama, dierlerinin davranlarn tahmin etme, gvenlii salama gibi sosyal sreleri kolaylatrma ilevine sahiptir. nsan blgeselliinin iki genel fonksiyonu vardr: (1) kiisel kimliin ynetilmesi, (2) sosyal sistemlerin dzenlenmesi. Blgelerin kiisel kimlii ynetmesi, birey ile dierleri arasndaki snr oluturmasyla olur.

30 Bir oday dekorasyon araclyla kiiselletirerek birey evreye damgasn vurur; kendi yerinin nerede balayp nerede bittiini dierlerine haber verir. Ayrca blgeler, kiinin sahip olduu inanlar ve deerleri gsterir. nsan blgeselliinin ikinci fonksiyonu, sosyal srelerin dzenlenmesidir. Blgeleri kullanmak, fiziksel ve psikolojik olarak mcadele etmeyi ve yaam fonksiyonlarn dzen iinde ve sistematik olarak yerine getirmeye yardmc olur (Altman ve Chemers, 1980, s.137). 2.3.4 Kimlik ve Mekan Kiiselletirme

Altman ve Chemersa gre, insanlar kendi kimliklerini ifade etmek, kurmak ve srdrmek amacyla, kullandklar ve sahiplendikleri mekanlar kiiselletirme yoluna giderler. nsanlar mekanlara kiisel ynlerini sadece dierlerine kar ulalabilirliklerini dzenlemek iin deil, ayn zamanda kendilerini dier insanlara tantmak, kim olduklarn ve neye inandklarn ifade etmek, bu erevede kendi farkllklarn oluturmak iin yanstrlar. Bylece, bir evrenin kiiselletirilmesi yalnzca mekanlara ulalabilirlii kontrol etmek anlamna gelmez, mahremiyetin ynlerinin kendilerinin/dierlerinin farkllklarn kurmakla ilikili olduunu da sunar (Altman ve Chemers, 1980, s.143). Mekann kiiselletirilmesi sreci bilinli olabilir, fakat genellikle bilinsizdir. Davran, blgesel kontrol iin duyulan istein bir gsterimidir ve evrenin aktivite modellerine daha iyi uymas iin harcanan gcn sonucu olduu kadar estetik tatlarn bir da vurumudur (Lang, 1987). Mekanlarn kiiselletirilmesi, bylece, birok amaca hizmet eder: Belirli aktivite modellerinin ihtiyalarn karlamak amacyla evrenin adapte edilmesi kadar, psikolojik gvenlik ve sembolik estetik amacyla da gerekletirilir (Lang, 1987, s.148).

Sonu olarak, insanlar yaamlarn devam ettirirken farkl evreleri deneyimlerler. Kii, iinde bulunduu evreyle srekli bir etkileim halindedir; evreden bilgi alr ve tepki verir. evreden bilgi alma ve tepki verme durumu arasnda baz sreler gerekleir. Dier bir deyile, alnan bilgilere tepki verebilme, baz sreler sayesinde olur. Bu blmde ele alnan evresel alglama ve bili, evresel psikoloji kapsamnda irdelenen sz konusu srelerdendir. nsann evresini ekillendirmesinde etkili olan evresel alglama ve bili, bu sebeple evre

31 tasarmclar ve mimarlar iin gz ard edilmemesi gereken konulardr. Bu blmde, 3. blmde incelenecek olan mekansal alglama iin temel oluturan evresel psikolojik srelerin yan sra, mekansal tasarma veri olabilecek, alglamayla balantl dier bir konu olan davransal srelere de deinilmitir. Bu sreler arasnda zellikle mahremiyet, insanlarnn birbirleriyle olan ilikilerinin dzenlenmesinde nemli bir kavram olup, ounlukla mekanlar ya da mekansal eler araclyla gerekletirilir. Mahremiyetin derecesi kltrden kltre farkllk gstermektedir. Kltr olgusu davranlara etki ettii gibi evresel alglamaya da etki eder. Kltrn etkisine bu blmde ksaca deinilmi olup, 4. blmde geni bir ekilde incelenecektir.

32 3. ALGILAMA VE MEKANIN ALGILANMASI

3.1 Mekan

3.1.1 Mekann Tanm

Aristotle, mekan nesneleri iinde bulunduran bir kap olarak tanmlamtr. Mekan dtan snrl, ite doldurulmu bir boluktur. Mimarlk, boluk oluturma sanatdr, boluk iten ve dtan tanmldr; duvarlarn iki taraf vardr. nsan onu sadece zihniyle deil vcuduyla da kavrar. Mimarlk zerine yazlan tarih ncesi bilimsel eserler, nadiren dorudan mekandan bahseder. Tarih ncesi dnemlerde oluturan teoriler daha ok binalarn fiziksel bileenlerine dayaldr. Mekanla ilgili tartmalar, 19. yyn balarnda, Alman filozof F. W. Schellingin Philosophie der Kunst adl eseriyle balamtr. 19. yyn sonlarnda, Riegl, Wlfflin, Schmarsow gibi tarihilerin almalaryla gelimitir (von Meiss, 1990, s.101). Mekan, evrenin boyutlu uzantlar olarak deneyimlenir, evrenin ok nemli bir yn olmasna ramen, mekan basit ya da tek bir kavram deildir. boyutlu fiziksel mekandan daha fazlasdr (Rapoport, 1977, s.9-12). Mekan denince akla ncelikle en, boy ve ykseklikten oluan, dzlemlerle snrl bir kapal kutu gelir. Mekan tanm bu kadar sabit ve s deildir. Mekan kiinin bulunduu yerdir. Mekann snrlayclar olan fiziksel dzlemler bazen bu snrlar belirsiz hale getiren, esneten bileenler haline dnr. nsan bu kapal kutu iine konulduunda kendisini ve mekan snrlayan alt dzlemi gzleriyle kavrar. Gzler mekan kavramay salayan tek ara deildir. Mekann snrlar ve boyutlar deitike ve eitlendike mekan kavramada baka baka aralarn devreye girdii fark edilir. 3.1.2 Mekan eitleri

Mekan oluturan bileenlerin farkl ekillerde kurgulanmas, mekann evreyle ilikisi, mekann iindeki donatlarn birbiriyle ilikisi vb. durumlar eitli mekanlarn olumasn salar. Bunlardan ilki algsal mekandr. Bu durumda nem kazanan, mekann boyutlarndan

33 ok gzlemcinin mekan kavray ve yorumlaydr. Eer boyut, mekan denilen eyi oluturuyorsa, zihnin alglayabildii btn boyutlar da algsal mekan oluturur. Algsal mekanlar, boyutlu mekanda olduu gibi neredelik hissi vermez (Moore ve Allan, 1976, s.4). Mimarln boyutlar, algsal mekann boyutlardr. Mkemmel bir ekilde oranlanm bir Palladian odas byk bir hayranlk uyandrabilir. Fakat, atee verildiinde ya da bu kadar u olmayan bir rnekle anlatmak gerekirse, kk bir pencereden giren kr edici gnna maruz kaldnda, pembe ya da kahverengiye boyandnda, iinde duran kii Palladiodan nefret ediyorsa mekana duyulan hayranln boyutu deiir. Oday kuran, mekansal boyuttur; fakat onu bir konu haline getiren bu durum ve daha fazlasdr (Moore ve Allan, 1976, s.5). Bu noktada, alglamann mekan deneyimlemedeki rol aktr. Alglamaya etki eden nesnel ve znel zellikler yalnzca bireyin bak asn temsil eder grnmekle birlikte, o birey iin deneyimledii mekan mekan yapan zellikleri oluturur. Mimarln boyutlar, algsal mekann boyutlardr, nk mekanlar insanlar iin oluturulur, tek balarna var olmazlar. Mimarlkta esas olan mekanlar kullanc iin oluturmak ise, kullancnn gerekliinin ne derece nemli olduu tartlmaya deerdir. Duvar, pencere, at gibi yapsal elemanlar mekann fiziksel kurulumunu gerekletirir; ayn zamanda farkl ekillerde ve dzende kullanlmalar sonucunda kullancya ok eitli algsal deneyimler yaatabilir, i mekan ve d mekan arasndaki snrlar belirsizletirebilir (Hall, 1966, s.50). Mekanlar, at, duvar, tavan gibi elerle kapal mekan haline gelir. erdeki mekan, bir oturma odas, bir dans salonu ya da bir ak planl ofis olabilir. Bu mekan genellikle ierde olmak kavramyla birlikte dnlr; fakat bu mekan bir avlu ya da bir bahe de olabilir. Bir veranda, st kapal teras gibi bir gei mekan da olabilir. Akc i mekanlar ve gei mekanlarnn kullanm Frank Lloyd Wright tarafndan yaplan Robie Housede grlebilir. Oturma, yeme ve dinlenme blmleri, birbirinden ayrlm kapal mekanlar deildir; merkezi bir mine etrafnda birbirine alr (Conway ve Roenisch, 1994). Duvarlar mekan tanmlar, bler ve bizim onu deneyimleme eklimizi etkiler. Crystal Palace gibi effaf cam duvarlardan oluan binalar, i ortam ve d ortam arasndaki bariyeri keskin bir ekilde tanmlamamaktadr. Dardan, ieride neler olup bittii grlebilir. Siyah cam kullanldnda etki olduka farkldr.

34

ekil 3.1 Frank Lloyd Wright tarafndan tasarlanan Robie House (Boyut Kitaplar, 2002, s.63). Norman Fosterin, Faber&Dumas binasndaki siyah cam duvar, bir ayna gibi davranr; gneli bir gnde binann formu, mevcut ehir dokusunun yansmalar sebebiyle belirsiz bir hale gelir. Gece olduunda, ierde klar yanarken duvarlar tamamen gzden kaybolur ve i mekan aa kar. Mies van der Rohe tarafndan tasarlanan Barcelona Pavyonu, mekan kapamak yerine birbirinin paralar olacak ekilde oluturulmutur. at, altndaki mekan tanmlar, cam duvarlar mekan tamamen blmleme grevini her zaman karlamaz. Kelerin yerinde boluklar vardr. Cam duvarlar, ziyaretileri ieri ynlendirir ve effaflklar herhangi bir kapallk hissini engeller (Conway ve Roenisch, 1994, s.48). mekanlarn dzenlenmesinde ve kullanmnda kltrler arasnda ok net ve kesin farkllklar grlebilmektedir. Hall konuyla ilgili u rnei vermitir: mekanlarn kullanmnda, Japonlar odalarnn kenarlarnn ak olmasn salarlar; nk her ey ortada yer alr. Avrupallar, mobilyalar duvar yanna ya da karsna konumlandrarak kenarlar doldurma eilimindedirler (Hall, 1966, s.50). Merkez-kenar kartlnn dier bir yn, kiinin nasl ve hangi koullar altnda hareket ettiinin, neyin sabit zellikli ya da yar sabit zellikli olduunun dnlmesidir. Avrupallara gre bir evin duvarlar sabittir. Japonyada, yar sabit olmaktadr. Duvarlar hareket edebilir ve odalar ok amaldr (Hall, 1966, s.141). Sabit zellikli bileenler, sabitlenmi ya da nadiren ve yavaa deien bileenlerdir. Standart mimari bileenlerin ou -duvar, tavan, deme- bu zelliktedir (Rapoport, 1982, s.88).

35 Sabit zellikli mekan (fixed-feature space), bireylerin ya da gruplarn aktivitelerinin dzenlenmesindeki temel yollardan biridir. nsann, dnya zerinde hareket ettike gerekletirdii davranlar yneten, sakl, ie dnk tasarmlar kadar malzemelerin kullanmn da ierir. Binalar sabit zellikli modellerin bir davurumudur (Hall, 1966, s.97). Sabit zellikli mekan kullanmlarnda, kltrler arasnda farkllklar olduu kadar benzerlikler de olabilir. rnein, mekan ierisinde hareket edecek kadar boluk bulamadnda rahatsz olan sadece Araplar deildir, Amerikallar da bundan rahatsz olurlar (Hall, 1966, s.100). Yar sabit zellikli bileenler, mobilyalarn tipi ve dzenlenmesinden, perdelere, bitkilere, ekranlara, ekran panolarna, vitrinlere kadar eitlilik gsterir. Bunlar, abucak ve kolaylkla deiebilirler (Rapoport, 1982, s.89). Yar sabit zellikli mekanlar farkl kullanm zelliklerine olanak salayan, esnek mekanlardr. Bu tr mekanlara rnek olarak ok amal salonlar verilebilir. Kamusal alanlarda da genellikle sabit zellikli bileenler kullanlr, nk her ne kadar bu tr alanlarda genel kurallar olsa da insanlar kiisel ve kltrel zellikleri ve alkanlklar dolaysyla mekan kiiselletirme ihtiyac duyarak donatlarn yerlerini deitirmek isteyebilirler. Organik mekan, hareket, dorultusal davet, perspektif illzyonlar, canl ve parlak keifler asndan zengindir. Organik mekanlarn amac yalnzca grsel adan gz kamatrc efektler yaratmak deil, gerekte insan hayatnn hareketliliini vurgulamaktr (Barry, 1957, s.158). nk mekanlar oluturan geometrik formlarn kiilerin alglamas ve davranlar zerinde etkisi vardr. rnein, gll ve adaleti temsil eden adliye yaplarnda, rahatlk ifadesi veren organik formlar kullanmak uygun olmayabilir. Hall a gre, kinestetik mekan, mimarlarn ya da tasarmclarn yarattklar binalardaki gnlk yaamda nemli bir faktrdr. Hall, bu noktada Amerikan otellerini rnek vererek birok otel odasn ok kk bulduunu; nk eyalara arpmadan hareket edemediini belirtmektedir (Hall, 1966, s.51). Mekanlar eitlendirmede ve snflandrmada pek ok zellik sz konusudur. Bir mekan ilevine gre, yapm sistemine gre, fiziksel bileenlerine gre, kullanc zelliklerine gre, donatlarnn dzenine gre ve daha pek ok zelliine gre ayrlabilir. Bununla birlikte, her mekan yalnzca bir zellii iermez. Bu nedenle, mekan zellikleri arasnda ok keskin ayrmlar yapmamak daha yerinde olur. Burada, mekan eitlerinin ok temel olarak ve alglamayla ilikili grlenlerinden bahsedilmitir.

36 3.1.3 Bileenleri ve Kurulum ekilleriyle Mimaride Mekan

Mimari mekan, objelerden, snrlararas ilikilerden ya da snrlar oluturan dzlemlerden domutur. Bu snrlar ok net olduu kadar belirsiz de olabilir. Mimar, yzeyleri snrlayan noktalarn tmnn benzer bir role sahip olmadn bilir. zole edilmi yzeylerin kenarlar ve iki ya da daha fazla sayda snrlayc yzeyin kesiimi, ynlenme ve kavrama konusunda temel ipular salar. rnein, kbik bir mekan, alt dzlemle snrlanmtr. Odaklanmaya gerek duymadan gzler, mekan anlayabilmek iin alar ve keleri kullanr. Bu dzlemlerin varl alglama iin kanlmazdr (von Meiss, 1990, s.101). Dzlemlerin ve kelerin says azaldka ya da zellikleri farkllatka gzler mekan kavrayabilmek