Zenel Shabani, “Gjenerali me xhamadan” i atdhetarisë

Pretash Zeka Ulaj, bajraktari i Kojës dhe kufinjve të Shqipërisë

Lukë Kaçaj, Shaljapini Shqipetar

E PAVARUR, INFORMATIVE, HISTORIKE DHE PATRIOTIKEBotues; Vasel GILAJ, Viti i botim XXI, Nr 57, Çmimi 2 USD, New York Mars 2016 hotian98@gmail.com

sss

FAQE 20-21

FAQE 26-29

FAQE 36-41

FAQE 42-45

FAQE 32-35

FAQE 46-48

Malësorët e Plavë e Gucisë një shekull të masakruar

Shasi vendbanimi i hershëm ilir, qyteti i 365 kishave

Adem Demaci,Profeti i Kosoves

FAQE 22-25

Janar 1945 forcat e Prek Calit vrasin 57 partizanë

Rregjimi komunist vrau dhe pushkatoi

226 malësorë

2E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Ju fton të kontriboni, për promovimin dhe mbrojtjen e vlerave të patjetërsueshme që trashëguam si amanet nga të parët!

3MARS 2016

EDIT

OR

IAL

Vite me pare ne Bashkin e qytetit te shkodres,keshilli bashkiak dha nje titull nderi.Gazetaret e pranishem e pyeten kryetarin e keshillit se c’ fare ka bere ky person qe nuk e njohim,nuk e dini i pyeti Kryetari gazetaret jo than serish ata,po ky ka bere kerkese sqaroi kryetari.

Keshtu me duket se ka ndollur edhe me Dekoraten e dhen Shoqatave Malesia e Madhe ne Detroid dhe New York,tashme nga ishe Presidentja e Kosoves A.Jahjaga ne muajin Shkurt te ketij viti,me titullin Urdheri i Lirise. Nisur nga ky fakt dhe vecanarishte nga trumbetimi dhe tundja qe po i bejne keto shoqata kesaj dekorate,dhe posacerishte ata te Detroidit ketyre zoterinjeve deshiroj tu jape dhe pa dyshim miqesishte,disa argumente per mendimin time kundershtues.Se pari, ata duhet ta bejne publike se cila ka qen arsyeja,qe nuk kane shkuare ne Prishtin per ta marre Dekoraten, por kane derguare nje tjeter person dhe me banim ne Tuz dhe jo nga diaspora apo nuk kan dashur te tregojne se kushe ka lobuare per kete Titull ,Dekorat apo quajeni si te doni.Se dyti,keta drejtues shoqate dhe qe flasin ne emer te Malesise se Madhe,duhet te deklarojn emerat e anetareve te tyre qe kane luftuare ne Kosove,si dhe shumen e parave te mbledhura,nga kushe dhe se kujt ia kan dorezuare ne kosove ose nga kosova.E treta e verteta,po u tregoj dhe publikisht emerat e personave qe kan shkuar nga Amerika per te luftuare ne Kosove dhe ata jane,Ruzhdi Kajoshaj,Gjon Lulgjuraj,Dod Dedvukaj,-Viktor Lekocaj,Mark Cacaj,dhe Nikoll Juncaj.nga trojet shqiptare nen Malin e zi,ndresa nga Malesia e Madhe ne shtetin ame ka qen vetem djali i kengetarit Sali Mani,Artan Mani.E katerta,per hire te se vertetes duhet thene se nga Amerika ne drejtim te Kosoves jane nisur 12 Malesore pore 6 prej tyre,kane shkuare deri ne shqiperi dhe qe andej jan kthy-er,asnjeher nuk eshte bere publik nje kthim i tille por thuhet se ose per mosmarrveshje me njeri – tjetrin ose per mosmarrveshje me U.C.K.Se pesti, ne ate kohe shoqatat Malesia e Madhe dhe qe perbehen vetem nga Malesore te ardhur nga trojet tona ne Mal te zi,nuk kan egzistuare biles ajo e New Yorkut eshte themeluar ne vitin 2015Se gjashti si ka mundesi qe Malesoret me banim ne Malin e zi ,si dhe ata te Diaspores paskan ndihmuar kaq shume ne clirimin e Kosoves,kur dihet se deri ne vitin 2006 kan qene shtet se bashku me Serbin.Se shtati,jo te paket kan qene ata Malesore qe kan shkuare aso kohe nga Amerika ne Tuz e Malesi te Madhe per te bere tregti nafte me Malin e Zi e Serbin duke furnizuare me nafte makinerin e Millosheviqit per te vrar e prer Kosovaret.Se teti, nuk e kuptoj se kete Dekorat kushe e dha,kushe e meritoj dhe se kushe e mori,ver-tet qe ka edhe Malesore qe kane kontribuar per clirimin e Kosoves,po cilet jan ata sipas drejtueseve te ketyre shoqatave,dhe si do ta ndajne kure kan nje dekorat per dy shoqata.E nenta,se c’fare medaljeje lirie meritojne Malesoret po i quajme te Malit te Zi,kure poth-uajse te gjithe jane larguare per te gjetur lirine,ne nje kohe kure tani ne Tuz kan mbetur vetem 2000 Malesore ,qe dhunohen sitematikishte,ndersa jo pake edhe te konvertuar ne fe e shtetesi sic ndolle me drejtimin e komunes urbane te Tuzit nga nje Malesoro -Shqiptare i bere Boshnjak, keta qe marrin e japin dekorata e din.Dhe e fundit,u lutem atyre qe e mbajne dekoraten te na e sjellin edhe kendej nga New Yorku,si flake olimpike mund te na e dergojn edhe me poste ashtu sic e muaren ata.

Urdhër lirie apo ikje për liri

4E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Rregjimi komunist vrau dhe pushkatoi 226 malësorë

DO

SSIE

RNga Ndue BACAJ

Kulshedra e kuqe komuniste që kishte pjellur prej kohesh në Rusi, gjatë luftes së dytë boterore kishte gjetur terren që klyshet e

saj të “tretur” ne Serbi (e ish Jugosllavi ) t’na i “desantonte” edhe në Shqiperi... Alarmi i perhapjes së komunizmit ishte mjaft i madh edhe në trojet Shqiptare e veçanarisht në Malesinë e Madhe Etnike, pasi kjo ideologji bolshevike “sponsorizohej”

5MARS 2016

nga fqinjet tanë sllav, me të cilet na ndanin lumej gjaku e shekuj luftrash, aq sa në kapercyejt e shekullit nëntëmbedhjetë dhe fillimin e atij të njezetë (edhe me bekimin e Europes Plakë), Malesisë Madhe që e kishte falur Zoti me mbi 2000 km2, i kishin mbetur vetem rreth 1000 km2, që i kemi edhe sot brenda Shqiperisë “Londineze”. Kufiri poli-tik me Malazezet është deshmia e pa-vdekshme e kesaj ndarje të dhunshme të trojeve tona, pasi ky kufi është i vendosur mbi varret tona brez pas brezit... Mjerisht në trojet tona kishin ardhur thuajse në të njejten kohë,të dy ideologjitë diktatoriale, ajo fashiste si pushtuese, dhe ajo komuniste që shfrytezoi rastin të duket si çliruese e shpetimtare. Fatkeqesisht nga komunizmi u mashtruan edhe mjaft shqiptarë të gjen-dur në vorbullen e luftes së dytë boterore. Malesia e Madhe Etnike ishte treva që u genjye më pakë, si nga fashizmi dhe nga komunizmi. Per ketë merita e veçantë u takon burrave e burrneshave të Malesisë që si gjithnjë në këso kohesh të veshtira u bashkuan në kuvende e Beslidhje që sig-uronin një farë asnjanesie e per rrjedhoje një qetsi të admirueshme per kohë luftrash. .. Vlen të kujtohet se kur komunizmi Ju-gosllav predikonte alternativat e veta me parullen mashtruese të bashkim- vellazer-imit në mes popujve, gjoja në emer të një ideologjie të re që do të rrezonte mbreterinë e sllaveve te jugut, dhe do të mbyllte his-torinë e hillur me shqiptaret... Në Ulqin në vitin 1940 në krye të 5000 malesoreve të armatosur nga krahinat e Ulqinit e Tivarit Imzot Nikoll Noga (Tusha), së bashku me nacionalistin Cafo Beg Ulqini dhe Kryemy-

ftin e vendit do të Vetshpallnin autonomin e Ulqinit e Tivarit nga Jugosllavia, ku me ketë rast mbi kompanjelen e kishes u ngritë edhe flamuri kombetare shqiptare...*1*. Ndersa në fshatin Bogë kleriku antifashist Pater Lekë Luli në shenjë proteste kunder pushtuesit fashist në prani të 300 malsor-eve me 5 prill 1941 ngriti flamurin kombëtar shqiptar.*2*. Me 12 maj të vitit 1941 (rreth një muaj pas pushtimit të Jugosllavisë nga fashizmi) nga trojet e Malesisë së Madhe të mbetura nën Malin e Zi, pergatitet një MEMORANDUM që kerkonte bashkimin e ketyre trojeve me me Shqiperinë. Nga emrat e nënshkruesve të Memorandumit po “veçojmë”: Per Hotin ;Smajl Haxhin e Luc Gjeloshin, per Gruden Mark Zefin, Zef Preken e Mark Gjekun, per Tuzin Sherif Hysenin e Prek Gruden, per Trieshin e Ko-jen Mark Tomen e Pretash Zeken ;dhe per Vllanen, Vranjen e Matagushin Ali Zekun e Pretash Niken..*3*e tjer. Malesia e Madhe, ndonse vuante pasojat e pushtimit fashist si pjesa tjeter e Shqiperisë , Ballkanit e më gjerë, ju krijuan disi premisa më të fa-vorshme per bashkepunimin e trevave të saja të ndara,që në vitet 1878 -1913. Madje fashizmi per qellime edhe propogandistike me dekretin e 7 gushtit të vitit 1941 shpalli ribashkimin e trojeve shqiptare qe i mbanin te pushtuara Serbo-Malazezet...*4*. U bash-kuan me Shqiperinë shumica e trojeve të Kosoves, Dibres, Tetoves, Gostivarit e më gjërë, u rikthye Malesia e Madhe Etnike,ku qendra e Nenprefektures kaloi nga Kopliku në Tuz... Por megjithë ketë klimë qe solli një ënderr ribashkimi të trojeve shqiptare, Malesia si gjithë Shqiperia e urrente fash-

izmin si ideologji dhe pushtues, i cili si per çudi solli kushtet e favorshme që emisaret jugosllav ( Mugosha e Popoviç) të krijojnë bijen e tyre; Partinë Komuniste Shqiptare ( me 8 nentor 1941), per të cilen Bllazhe Jovanoviqi, i deleguari i Titos në një takim me partizanet malazez ne Kopilaj të Piperit me daten 23 maj 1942, do të dekleronte: “Partinë Komuniste të Shqiperisë e kemi në dorë ne malazezet,dhe i kemi atje organiza-toret tanë që drejtojnë e komandojnë , po keshtu edhe në Kosove.....Të mos harrojmë e duhet ta dimë mirë të gjithe se na janë vrarë në luften Ballkanike njembedhjetë mijë malazez në rrethinat e Shkodres, atë çfarë nuk e perfituan etnit tanë ateherë me luftë, jemi tue fitua ne...” *5*...Në keto kushte per të ruajtur Malesinë, Shkodren e më gjerë, lindi nevoja e rikthimit të Kuven-deve dhe Beslidhjeve historike, te cilat po i kujtojme “shkurtimisht “, pasi ato verteto-jnë se kryengritja e parë antikomuniste në Shqiperi e në të gjithe Europen që e kishte zënë kjo lengatë, nuk ka qenë një revoltë e rastesishme, por e menduar dhe organizuar nga malësoret shqiptar nga më nacional-istet e patriotet, që e dinin se çdo të thotë të sundojë komunizmi me erëra, apo me saktë me fortunë e stuhi Sllave... Me 30 maj 1943, në Tuz u zhvillua Beslidhja e parë që kishte si synim ruajtjen e vendin nga grupet

Padër Zef i Traboinit1910-1945

Listës së zezë të të vrarëve dhe të të pushkatuarve, me të cilën komunizmi u përpoq të shtypte me gjak e me hekur shpirtin e lirë dhe fisnik të malësorëve, i shtohet edhe numri i atyre

që vuajtën format e tjera të persekutimit dhe represionit të kuq. 1300 është numri i atyre që u internuan dhe 900 vuajtën burgjet e bishës sllavo-komuniste. Kjo është panorama tragjike e të shkuarës, kjo është Golgota e mundimshme e udhës së shtruar me varre.

6E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

e partitë,dhe mbrojtjen nga sulmet e armiqeve... Si rezultat i klimes së krijuar pas 19 ditesh, pra me 19 qershor (1943) u zhvillua një takim tjeter i pjesmarreve të Beslidhjes në Tuz, i cili kerkonte zbatimin e beslidhjes...U dalluan si veprimtare ;Mul Deli Bajraktari, Gjelosh Luli, Anton Perdo-da, Prek Cali, Llesh Marashi, Dodë Nikolla, Nik Gjelosh Gjoka e tjer..*6*. Me 26 korrik (1943) në Çesme të Koplikut u organizua një Kuvend që në histori njihet me emrin LIDHJA E ÇESMES, që kishte si qellim ruajtjen e asnjanesise dhe qetsisë së Male-sisë me Rrnxat, në kushtet e krijuara pas dezertimit të ushtrisë shqiptare të rekrutu-ar me forcë nga fashizmi italian...Në kete kuvend ranë në sy perveç veprimtareve te sipershenuar edhe Islam Zeneli, Nish Gjeto Daka, Mark Tom Kolnikaj, Shaban Binaku, Tomë Zef Bzheta e tjer, si dhe kishin ndihmuar mbarvajtjen e Lidhjes dy kleriket patriot ;Pater Ciril Cani dhe Pater Gjon Shllaku...*7*. Malesia e Madhe nuk kishte qenë gjatë pushtimit fashist një “Ishull” i izoluar, por kishte pasur perfaqesuesit e vetë deri në konferencen (marrveshjen) e Mukjes. Pater Lekë Luli nga Kastrati kishte marrë pjesë si nacionalist e antifashist në takimin pergaditor të dates 26 korrik, ku pranohet konsulent i keshillit të pergjithsh-em i nacional-çlirimtar. Ndersa në konfer-encen e Mukjes të dt.01-2 gusht 1943 Pater Lekë Luli merrë pjesë si vezhgues me vote konsultative...*8*.Kjo marreveshje e per-bashket e nacionalisteve dhe partisë komu-niste nuk u pelqeu Popoviçit, Mugoshes e Stojniçit, pasi Mukja kishte pasur në pro-gram edhe “pika” të bashkimin të Kosoves me Shqiperinë dhe trojeve të tjera shqiptare që lengonin nën pushtimin serbo-jugosllav, ndaj Popoviçi e grisi marrveshjen dhe ja holli në fetyrë Enverit dhe keshtu zemra sllave u rebelua, se Serbia mund të hum-biste Kosovën.. Ketë fakt e pohon vet E. Hoxha shumë vite më vonë ne librin e tij “Titistet” kur shkruan : “. .Stoiniçi kritikoi qëndrimin sektarist ndaj Mukjes, ndersa Miladini tha gjithë zemërim Kurrë ! Kjo do të ishte tradhti ndaj partisë..pasi nuk luftu-am të ndanim pushtetin me “reaksionin”.*9*. Duke parë në pergjithsi asnjanesinë e Maslesise,dhe shperfilljen ndaj komunizmit me porosi të drejtuesve të Partise komu-niste, vinin tinez komunist që mundohesh-in të shfrytezonin lidhjet miqsore me mal-

soret, duke u munduar që me propoganden e tyre të fusnin në ngaterrese Malsoret me ushtrin fashiste, duke inskenuar incidente me armë nga element të papergjegjeshem, ku fashistet per hakmarrje mund të zhvil-lonin reprezalje mbi popullsinë e fshatrat nga vinin incidentet... Mbas kapitullimit të Italisë fashiste me 8 shtator 1943, hyri në vendin tonë Gjermania Naziste, e cila meg-jithse konsiderohej kalimtare njihej si shumë më e eger e mizore,ndaj per tju shmangur ndonjë reprezalje të mundeshme lindi nevoja e një Beslidhje tjeter e më të gjerë, e cila u realizua me daten 12 nentor (1943) në oborrin e Xhamise të Koplikut. Kjo beslidhje në histori njihet me emrin BESLIDHJA E MALESISË MADHE, RRANXAVE DHE POSTRIBES.. Në krye të burrave të mbledhur qendronin si gjith-nje Mul Delia, Llesh Marashi, Dodë Nikolla, Gjelosh Luli, Prekë Cali, Gjon Martin Lu-lati, Mirot Palok Kokaj, Gjok Dode Broqi, Pjeter Gjokë Bajraktari, Nikollë Preka e tjer, të cilet u betuan të parët me dorë në fla-murin shqiptar që ishte vendosur mbi tav-olin, së bashku me dy armë të kryeqezuar, pastaj u betuan të gjithë perfaqesuesit e tjer të Hotit, Grudes, Shkrelit, Kastratit, Kelmendit (Selc,Vukel, Nikç e Bogë),të Trieshit,Kojes, Fundnave,Tuzit, Vranes,

Vllanes,Reçit, Lohes,Rrjollit, Grizhes,Grue-mires , Koplikut, Buze Ujit, Postribes (Drisht, Boks, Sumë), Hotit Ri, Grudes Re e Vrakes... Në Beslidhje u muaren disa ven-dime që duheshin zbatuar nga të gjithë dhe në marrveshje. Vendimet me të rende-sishme duken ato që ndalojne trevat e beslidhjes të behen strehë e komunisteve, si dhe ndalimin e gjakmarrjes e prapesive të tjera që prishin bashkejetesen e pop-ullesisë. Per ndjekur e zbatur vendimet e Beslidhjes u miratua Keshilli i Pergjithsh-em i perberë nga : Smajl Haxhia (Hot), Kolë Zefi (Grudë), Gjokë Doda (Kastrat), Prekë Cali (Kelmend), Pjeter Gjoka ( Shkrel), Nik Zeka (Triesh ), Pretash Zeka (Kojë), Jonuz Sokoli (Reç), Osman Haxhia (Postribe).... Ky keshill mbeshtetej edhe nga disa forca vullnetare. .*10*. Sipas disa dokumenteve të kohes mesohet se në trojet e Malesisë ishin mbledhur 2164 forca vull-netare të “ndara” në dy komanda ; e para nën komanden e Major Mul Deli Bajraktarit, që kishte 1664 forca vullnetare, ndersa tjetra nën komanden e Prekë Calit me 500 forca vullnetare, ku benin pjesë edhe paria lokale. Vlen të kujtohet se diten e Beslidhjes ( me 12 nentore) banoret e fshatrave të Luharit, Fundnave e Kojes zhvilluan një betej të pergjakshme me Çetniket dhe forcat parti-zane Jugosllave të cilat kerkonin të frikso-nin keto troje shqiptare që kishin “degjuar” aromen e pavaresisë nga Mali i Zi...*11*. Kjo Beslidhje në Pranveren e vitit 1944 ishte perkrahur edhe nga Trevat e Dukagjinit, Gurit Zi, Anes Malit, Malit të Kolajve dhe thuajse nga e gjithë Nenshkodra me në krye Berdicen e Trushin.. Shkodra me 13 maj 1944 shpallë Beslidhjen e vet, që në histori shkruhet LIDHJA E SHKODRES. Në ketë lidhje apo beslidhje muaren pjses 152 per-faqesues te Maleve e katundeve të Shkodres dhe vetë qytetit me në krye patriotin e kl-asit parë Ndoc Çoba (ish kryetarin e kon-ferences se Pezes). *12*, e pastaj vinin na-cionalistet e njohur ; Gjon Marka Gjoni, Hafiz Ali Tari, Jup Kazazi, Sheuqet Muka, Maliq Bushati, Marka Gjon Markaj, Sulçe beg Bushati, Cafo Beg Ulqini, Lec Kurti, Llesh Marashi, Gjelosh Luli, Prek Cali e tjer...Beslidhja e Shkodres caktoi detyra per të perhapur frymen e saj në të gjithë Shqiperinë e Veriut me të derguarit e sajë, ku në Malesi erdhi Ndoc Çoba...*13*. Vlen të theksohet se edhe në Plavë që në shtator

Gjek Zef Miri 1912-1947

7MARS 2016

të vitit 1943, ishte zhvilluar një kuvend i madh, ku kishin marrin pjese 42 prijes e bajraktare, me në krye Nenprefektin e (Plav-Gucisë) Shem Seferi, si dhe Dem Alia per Malesine e Gjakoves dhe Mark Sadikun per Dukagjinin...Ne kuvend ishte vendosë me luftua kunder komunizmit shqiptaro-sl-lav...*14*. Gjatë gjysmes së dytë të vitit 1944, kur shihej qartë humbja e nazisteve gjer-man, komunistet shqiptare (si dhe homol-oget e tyre në Europen Lindore), kishin perqendruar luften kryesisht te kunder-shtaret politik (nacionalistet), gjë që i kishte dhene luftes së tyre “nac-çlirimtare” plotesisht “fëtyren” e një lufte civile. Në keto kushte në Fang të Rubikut me daten 22 shtator 1944 ishte organizuar një mbledhje e grupeve të ndryshme nacionaliste dhe antikomuniste... Organizatorë të ketij tubi-mi ishin Gjon Marka Gjoni e djali i tij Mark Gjon Markaj, por perveç pjesmarresve të tjer në ketë mbledhje muaren pjesë edhe oficeret e misionit britanik me Maklinin në krye. Qellimi i ketij ishte parandalimi i per-parimit të forcave komuniste.. Nga hetuesia komuniste ndaj dom Ndre Zades mesojmë se në muajin shtator në fshatin Sheldi ishin takuar një kolonel anglez i quajtur Hill me antikomunistin Jup Kazazi... Po nga pro-ces-verbalet e kesaj hetuesie “mesojme” edhe per pergatitjen e kryengritjes, per të cilen dom Ndreut i kishte folur Kol Ashiku. Kryengritja ishte kunder partisë komuniste, doktrinen e së ciles e dekleron në hetuesi se e urrente edhe dom Ndre Zadeja..Gjithash-tu mesohet edhe per një mbledhje në fsha-tin Vukatan ku kishin marrë pjesë Hasan Isufi, Jup Kazazi, Lush Sheldija etj, por edhe perfaqesues (që nuk u shenohen em-rat) nga Kuçi, Vukatana, Spathari, Ganjol-la, Jubani, Guri i Zi, Gajtani, Mazreku, Rrogami e Sheldija..Të gjitha keto katunde ishin të lidhura me kryengritjen antikomu-niste që do të merrte “jetë” nga Malesia e Madhe e udhehequr nga Llesh Marashi e Prek Cali, por edhe me pjesmarrjen e Mir-dites, Dukagjinit, Postribes, Pukes, Lezhes, Nenshkodres dhe qytetit të Shkodres ku shkruhet se per kryengritjen ishin orga-nizuar 500 veta, në mes të cileve figuronin edhe emrat e Shuk Gurakuqit me të vëllan, Loro Krroqit, Ndoc Çobes (jo plaku) në lagjen Serreq e tjer.*15* . .Me daten 12 tetor 1944, në Iballe të Pukes u mbajt “Beslidhja e Maleve”, qellimi i të ciles ishte pengimi i

komunisteve të hynin në Veri. Politikanë dhe ushtaraket kryesore me bindje antiko-muniste. ..u grumbulluan në qytetin e Shko-dres. Në fshatin Bulger, në shtepinë e Gjon Fushes, ku u zhvillua një mbledhje muaren pjese per Ballin Kombetare : Mit’hat Frash-eri , Ali Kelcyra, Koço Muka, Abaz Ermen-ji, Vasil Andoni etj., per Legalitetin Abaz Kupi, Preng Pervizi, Fiqiri Dine, Hysni Dema, Selim Damani e tjer, ndersa per grupin Indipendent muaren pjese ;Gjon Marka Gjoni, Halil Alia, Ndue Bajraktari, Frrok Mlyshi e tjer. Në vijim të organizimit të nacionalisteve antikomunist në Bashkinë e Shkoder me 18 tetor (1944), u zhvillua një mbledhje tjeter per të diskutuar gjendjen e veshtirë të krijuar në vend, si rezultat i “mar-shimit “ të pergjakshem komunist neper trojet shqiptare “marshim” që udhehiqej nga armiqt shekullor të shqiptareve ser-bo-ruset komunist..Ketu u vendos të krijo-het komiteti i perkohshem ekzekutiv per Qarkun e Shkodres. Komiteti perbehej nga Gjon Marka Gjoni, Sulçe beg Bushati e Hafiz Kraja, duke pasur si komandant të forcave të armatosura Marka Gjon Markun me zevendes Xhelal Bushatin dhe antarë Halil Alinë, Luigj Mikelin, Alush Lleshanakun, prefektin Tahir Kolgjini dhe Ibrahim Luza-jn, si dhe perfaqesuesi i Arqipeshkevise dom

Tomë Lacaj e tjer..Me daten 12 nentor 1944 u zhvillua një takim në Kuvendin Françeskan në Shkoder,ku bien në sy edhe dy famull-taret që sherbenin në Malesi, Pater Ciril Cani (Bajze) dhe Dom Nikoll Gazulli (Shkrel), si dhe nacionalist nga Shkodra, Malesia e Madhe e më gjerë. *16*. Data 28 nentor 1944 shenon Beslidhjen e fundit më të madhe per nga shtrirja teritoriale, e cila parashikonte edhe organizimin e luftes kunder komunizmit. ..*17*. Kjo Beslidhje koncidonte me largimin e ushtrive Gjer-mane nga Shkodra, Malesia e Shqiperia, kjo e vertetuar edhe nga vetë komunizmi që gjatë sundimit në Hot (afer doganes) kishte vendosur një pllakë ku shkruhej ; “NË KETË VENDË ME 28 NENTOR 1944 KALOI BRIGADA E VI-të SULMUESE E USHTRISË NACIONAL-ÇLIRIMTARE PER TË NDIHMUAR ÇLIRIMIN E POPU-JVE TË JUGOSLLAVISE”, ketë e gjejmë të shkruar edhe në kumtarin e muzeut pop-ullore të Shkodres (viti 1978)..*18*. Vlen të kujtohet se Beslidhjeve të trevave te Shqiperise veriore e më gjerë u ishte bash-kuar edhe Kosova martire që me kuvendin e saj historik të 16 shtatorit 1943, që u qua-jt “LIDHJA E DYTË E PRIZRENIT”,me në krye nacionalistet Rexhep Mitrovica, Bed-ri Pejani, Xhafer Deva e tjer...*19*. Ndersa me datat 27-29 dhjetor 1944 në Prizren themelohet komiteti Qendror ONDSH, ku nga Malesia e Madhe merrte pjese Gjergj Martini nga Traboini i Hotit, që prej vitit 1941 kishte shkuar në Kosove per perhapjen e shkollimit shqip.. Gjatë gjithë kohes së beslidhjeve, lidhjeve e kuvendeve në mes trojeve shqiptare (kryesisht atyre Veriore e Verilindore),kishte pasur njohje e bashkev-eprime, ndaj nuk ishte e rastesishme që në kryengritjen antikomuniste në Malesi të Madhe ndodheshin edhe Shemsi e Hamdi Feri, nipat e patriotit Jakup Ferri...*20*. Me daten 24 dhjetor 1944 në shtepinë e Gjok Tom Kokajt në Bajzë u zhvillua një takim burrash nacionalist, ku u rikonfirmua ven-dosmeria e malësorve per të luftuar kunder komunizmit.. Në kete takim historik mer-rnin pjese : Gjon Matin Lulati, Mirot Palok Kokaj, Pjeter Gjokë Doda, Tomë Lekë Daka, Mark Lucë Gjoni, Gjokë Nikollë Voci, Zef Dedë Nika, Mark Nikollë Malaj, Palokë e Pjeter Gjok Hoti, Kolë Llesh Malaj, Lucë Gjeto Lakaj, Zef Gjon Malaj, Lulash Cuk Curraj, Gjergj Prelë Malaj, Gjokë Nikollë

Gjelosh Luli

8E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Mujaj dhe dy djemt e shtepise Mark e Kolë Gjokë Kokaj. .Per të treguar se kryengritesit malsorë e njihnin ideologjin kriminale ko-muniste, ne po citojmë fjalet e nacionalistit antikomunist Gjon Martin Lulati (oficer kariere dhe njohes i disa gjuheve të huaja) të mbajtur në ketë natë historike, ku ndër te tjera do të thoshte : “ Duhet ti sqaroni njerzit se komunizmi eshte i pa fe e pa atd-he. Ju grabitë toke, bageti,shtepi e pasuri. Ju prish Kisha e Xhamia, ju bënë të moho-ni nanen e baben, vellan e motren, ju bënë mos me njoftë kushri,fis, shoke e as kumari..Ju kolektivizon e grumbullon në një vathë si bagetia, e ju a çon punen me jetua në rrjeshte, duke ju grahë e rrahë hori i horave, që e vënë komunizmi në krye të partisë e shtetit tij. E kur të duan keta hora me par-tine e shtetin e tyre të fusin në burgë,të in-ternojnë, të shpronsojnë e të vrasin, ndersa trupin mund tju a hellin edhe qenve, duke mos pasur as varre kurrë.. Duke pasur para-syshë keto më mirë të luftojmë e vdesim si burrat, per të na degjuar Bota sot, që neser femijet tanë të jetojnë pa keta dreqen të kuq, pjellë e moskovit.*21*.(Mbas ketij takimit komunistet kishin berë disa arres-time.. .). Me ketë rast po kujtojmë se Leni-

ni që ne vitin 1909 shkruante se duhet të luftojme FENË,madje kjo lufte është abc-ja e matrializmit, ku si rezultat i kesaj politike kur erdhi në pushtet komunizmi në ish Bashkimin Sovjetik, vetem në Ukrahinë kishte futur në burg dhe mbytur tridhjet ipeshkevinjë, mijera meshtarë dhe mbytë rreth dhjetë mijë Kisha Katolike (se kisha ortodokse Ruse ishte e njejtë me shtetin komunist). Gjithashtu në Spanjë në luften civile (1936-1939) per sa munden komu-nistet nga urrejtja per Fenë kishin vrarë dymbedhjetë Ipeshkevinjë, gjashtë mijë meshtarë dhe shkaterruar qindra kisha katolike..*22*... Me 10 janar 1945 bëhet per-pjekja e parë afer kishes së Katundit të Kastratit, ku ndonse fitorja u takoi nacio-nalisteve u plagos rendë e më vonë vdiq trimi Luigj Kol Shotaj... Duke parë levizjet e brigadave komuniste që donin të sulmonin Kelmendin në befasi me daten 13 janar në Kelmend në shtepinë e Mark Bikut në Kalcë zhvillohet një takim nacionalistesh per të organizuar mbrojtjen e Kelmendit...(më hollesisht shih te “kapitulli” Kelmendi votra e shkendendisë, qendreses dhe vazh-dimsisë të kryengritje antikomuniste”). Ketu u vendos me qendrua ndaj ekspedi-

tave ndeshkimore te brigadave komuniste, që nuk kishin aresye të vinin në Kelmendin e çliruar, madje Prek Cali kishte thenë se ne e njohim atë që ka ma rre kalanë, por per ketë duhet të bisedohet me gjuhen e shqip-tareve e jo me gjuhen e pushkes e në praninë e sllaveve...*23*. Në këtë kohë edhe në zonën e nënshkodrës antikomunistët e njohur Jup Kazazi e Abaz Ermenji ishin të strehuar në fshatin Trush në shtëpinë e Xhurretajve, ku kishin bërë shumë takime me vendas antikmunistë si vëllezërit Xhur-retaj me në krye Shaqir Xhurreten, trimat e njohur nacionalist Dedë Shabani (kel-mendas me banim në Mal të Kolajve), Sait Cani, Veli Xhepi, Nikollë Zefi e Sadik Mema prej Trushit. Një kuvend ishte zhvilluar po në Trush në shtëpinë e Dedë Gjondashit ku bashkë me Dedë Shabani e trima të tjer antikomunist kishte qënë edhe Xhemal Mlika që përfaqësonte parinë antikomu-niste të Lezhës. Në këto takime ishte me-n duar lidhja dhe koordinimi i veprimeve me trimat e njohur të Malësisë Prek Cali e Llesh Marashi, si dhe me Gjonmarkajt e Mirditës. Qëllimi ishte që kryengritja të shpërthente në një kohë që mbasi të merrej Shkodra me krijue një zonë e lirë deri në Portin e Shëngjinit ku shpresonin se do të zbarkonin forcat aleate antikomuniste të Europës Perëndimore e Amerikës… Në mbrëmjen e 14 janarit të vitit 1945 te Kisha e Beltojës u mblodhën qindra burra trima të betuar kundër komunizmit, të cilët ishin nga katundet Trush, Berdicë, Melgushë, Mali i Kolajve, Ana e Malit, Beltojë e tjerë të cilët ishin të gatshëm me msye pushtetin komunist të instaluar në Shkodër. Ketyre forcave antikomuniste u prinin Halit Ka-zazi dhe Dedë Shabani… Me 14 janar 1945 si masë paraprake ishte prerë lidhja telefon-ike me pjesët e tjera të Shqipërisë, si dhe bllokuar rruga kryesore që lidhte Shkodrën me Tiranën me mjetet rrethanore…*24*.. Ishte menduar që kryengritesitë të tako-heshin në Shkodrën e çliruar, nga ku besohej se Europa e Bota do të dëgjonte kushtrim-in e nacionalisteve shqiptar për të shkatër-ruar farën bolshevike që rrezikonte krejt kontinentin… Me gjithë ketë organizim dhe fillim, levizja e “Berdicës” deshtoi per are-syet që dihen… Por pas ketij deshtimi që sillte një ogur të keq nacionalistet malesor nuk u ligshtuan, por vijuan pergatitjen dhe organizimin e kryengritjes antikomuniste

9MARS 2016

në Malesi të Madhe.. Me daten 18 janar 1945 në Poicë të Dedajve të Shkrelit, në shtepinë e Rrok Nikollë Zefit u mblodh një kuvnd me krerë nacionalist të Malesisë e tjer, ku moren pjesë Llesh Marashi... Luket Grish-aj. ..Pal Thani e Dedë Thani nga Dukagjini, Gjelosh Luli me shokë nga Hoti, Pjeter Gjokë Bajraktari, Nikollë Prekë Dedaj, Dom Nikollë Gazulli (famulltari i Shkrelit), Gjon Martin Lulati, Mirot Palok Kokaj (nga Kastrati), Caf Smajli, Halil Gjetja, Dedë Sina e tjer nga Lohja (Siperme)... Munguan perfqaqesuesit e Shkodres e Postribes, por mungoi edhe Prekë Cali me luftetaret e tij per aresye se në Kelmend kishte filluar lufta antikomuniste.... Me daten 22 janar 1945, apo më sakt vetem një ditë pa filluar kryengritja antikomuniste e Malesisë në katundin Grishaj u mblodh shtabi i kryengritjes. Atë mbledhje e kryesonin Llesh Marashi, Luket Marashi dhe Gjon Martini. Merrnin pjesë gjithë grupi që sho-qeronin Llesh Marashin në çdo perpjekje, si nipi i tij Rrok Kanti, bajraktari i Shkrelit

Pjeter Gjoka, kryetari i komunes Dedaj (Shkrel) Nikoll Prekë Dushaj, trimat Prekë Leka e Pashko Leka e tjer. Keta perbenin shtabin e kryengritjes që isht vendosur te shtepia e Luket Marash Grishajt... *25*. Shtabi i kryengritjes të Malesisë Madhe kishte lidhje me shumë nacionalist e anti-komunist të Shqiperisë së “Veriut”. Pikrisht per ketë lidhje bëhet fjalë edhe në letrat e Pjeter Mehmet Shpendit (djalit të patriotit të madh të shqiptarisë, prijesit të djelmnisë së Shales e Dukagjinit, Mehmet Shpendi i vrarë nga serbo-malazezet). Në keto letra që Pjetri i drejtonte nacionalistit Jup Kazazi , shihen lidhjet e Jupit me krahinen e Ni-kaj-Merturit dhe personalisht me Nikë Sokolin, ndersa nga korespondenca me Llesh Marashin mesohet bashkëpunimi i Jupit dhe krerëve të tjer të krahinave nacio-naliste me kreret e Malesisë Madhe, si votra e pashuar e nacionalizmit shqiptar.*26*. Pas pergatitjeve organizimeve, por edhe disa “perplasjeve” me forcat komuniste të armatosura që kerkonin të benin zap

Malesinë, me daten 23 janar 1945, do te fil-lonte lufta e vertet e kryengritesve në Bajzë, Shkrel e më gjerë.. (Ndersa në Kelmend që prej 14 janarit nuk ishte ndalur lufta mbro-jtese e trimave kreshnikë kelmendas që mbroheshin heroikisht nga ekspeditat ndeshkimore të barbareve të kuq me fry-mzim sllavo-komunist). Me ketë rast Ku-monet e kishave të Shkrelit e të Bajzes do të lajmronin stuhinë.. Me lejen e famulltarve të ketyre Kishave u bien kumonëve, në Shkrel Kolë Nikë Marçinaj dhe në Bajzë Lucë Cuk Curri. . Pas luftimesh të perg-jakshme posta e ushtarakeve e komu-nisteve në Bajze u muar nga kryengritesit, por bilanci ishte tragjik. Ranë heroikisht duke luftuar trimat si zana, antikomunistet Lulash Cuk Curri i Jeranit dhe Zef Tomë Çekaj nga Bzheta e Shkrelit, por edhe dy të rënët nga forcat komuniste mjerisht ishin malsore (Jonuz Naçi dhe Myftar Sokoli)... Kjo fitore kishte berë që të friksohen forcat komuniste që gjindeshin neper Malesi, një pjesë e të cilave mendonte vetem per koken

Janar 2016, Presi-denti i Republikes, Bujar Nishani i jep kryetarit të Unionit të Ish-të Perseku-tuarve Politikë për Malësinë e Mad-he, Luigj Gegaj, Medaljen e Artë të Shqiponjës, me të cilën ka deko-ruar kryengritjen antikomuniste të malësorëve në vitin 1945FO

TOLA

JM

10E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

e vet. Nacionalistet antikomunist do të merrnin edhe posten e Shkrelit e tjer. Në ketë kohë në Koplik kishte mbetur vetem një pjesë e brigades së Lumes që koman-dohej nga oficeri i karieres Njazi Hoxha, i cili me të ardhur forcat kryengritese me në krye Llesh Marashin, ai dorzohet pa hezitim, pasi me major Lleshin kishin punuar së bashku si oficer kariere në Burrel.. Njazi Hoxha me të tijet jo vetem nuk pësoi asnjë keqtrajtim,por u liruan së bashku me par-tizanet që komandonte të pa ç’armatosur. Forcat kryengritese në Koplik i kalonin 1000 burrat, të cilet u riorganizuan me qellim që me daten 25 janar duke dalur dri-ta të marshonin në drejtim të Shkodres. Megjithse kryengritja kishte shperthyer para kohes së planifikuar, kryengritesit si-pas beslidhjeve dhe lidhjeve mendonin që me daten 25 janar do të fillonte kryengritja edhe në Shkoder, Lezhe e më gjerë, ku me ketë raste do të çlirohej edhe porti i Shen Gjinit, nga ku shpresohej edhe zbarkimi i emigracionit antikomuniste shqiptarë së bashku me forca e matriale Anglo- Ameri-kane. Këtë e “pohon” edhe relacioni i Dre-jtorisë së “Mbrojtjes së Popullit” kur shkru-an “Mbi Kryengritjen e Koplikut” (keshtu e ka etiketuar shpesh here shteti komunist). Nga ky relacion citojmë: “ Me daten 23 kall-nuer 1945 u sulmua Kopliku nga tre drej-time, lufta vazhdoi një orë dhe kryengritësit munden të okuponin Koplikun, per shkak të mungeses së rezistences të brigades së ushtrisë NÇ, që e kishte qendren atje….Inisiatoret dhe pjesmarresit kryesor në ketë rebelim kanë qenë, Llesh Marashi, Gjon Martin Lulati, Mirot Paloka, Nikë Gjeloshi nga Kastrati, elementi i arratisur Gjelosh Luli, Mark Leka, Nikollë Zefi, Mark Doshi, Nikollë Maçi nga Hoti, Pjeter Gjoka nga Shkreli e tjer. Qellimi i tyre ka qenë të mer-rnin Shkodren , të organizonin forcen ush-taraken dhe shpresonin në nderhyrjen e anglezëve, mbasi perpara çlirimit të Shqiperisë, misionaret anglezë u kishin premtuar se gjendja do të ndryshonte shpe-jt…*27*. Mjerisht kjo nuk ndodhi... dhe forcat kryengritese të Malesisë u gjenden tek ura e Rrjollit para forcave të shumta komuniste. Beteja ishte tragjike... Malsoret luftuan si luaj malesh, ranë heroikisht duke luftuar trimat nacionalist Gjon Martin Lulati e Mirotë Palokë Kokaj,dhe u plagosë Gjon Nikë Preçetaj. Në keto kushte forcat

kryengrites u detyruan të terhiqen duke leshuar terren, por jo zemren. . Nga një raport të Komisarit politik të Divizionit dytë Mihal Prifti shkruhet : “Në luften kunder forcave tona (kupto komuniste N.B.) në Malesinë e Madhe mund të thuhet se gjithë populli i asaj krahine ka marrë pjesë…” *28*. Kjo e vertet historike e luftes mbrojtese nga ekspeditat ndeshkimore komuniste, me pjesmarrjen e thuajse të gjithë malesoreve e pohojnë hierarket ushtarak-komunistë në raportet e tyre edhe per treven e Kelmendit, gjë që tregon qartë se ; lufta dhe krimet e ushtrisë komuniste kunder Malesisë Madhe nuk kanë pasur asgjë çlirimtare, pasi nga kush do të çlirohej Malesia e Kelmendi, apo nga banoret e saj autokton.. Një gjë të till kriminale e kishte menduar ta bënte vetem gjenerali famkeq turk, Shefqet Tergut Pasha gjatë kryengritjes antiturke të Malesisë në vitin 1911, kur do të deklaronte se do ti shfaroste të gjithë banoret e trevave të Malesisë Madhe, dhe do t’i ripopullonte keto troje me banorë që do t’i sillte nga Bosnja… Në ditet e para te shkurtit (7 shkurt 1945) Partia komuniste Jugosllave me klyshen e saj shqiptare kishin zhvilluar në fushë të Tuzit një tubim tradhtie, ku malsoreve vet Shefqet Peçi u kishte komu-nikuar në menyre mizore se trojet shqiptare

të Tuzit, Grudes,Traboinit, Trieshit, Kojes , Luharit e tjer, jo vetem duhet të rikthehen nën shkja, por nese nuk i duan e degjojne shkjete,ata kishin tagrin ti rrahin, burgosin e vrasin, e ketë “peshqesh” te komunisteve e inaguroi edhe koloneli serbo-malazez Gjoko Mirasheviç..*29*. Është “interesant” se per ketë bashkepunim kunder banorëve dhe trojeve etnike shqiptare do të njoftonte vetë hierarku i lartë ushtarako-komunist Mehmet Shehu kur do të thoshte : “Bash-kë me shoket jugosllav të Cetinës kemi vendosur që me daten 20 shkurt 1945 të mbledhim popullin e Hotit e Grudes në Tuz per t’i folur perpara se të fillojë atje opera-cioni prej forcave jugosllave. Në Tuz do të shkoj edhe vetë dhe do të bisedoj me shoket jugosllavë”.*30*. Në keto kohë edhe qiellin e Kosoves e kishin mbuluar rete e kuqe të komunisteve Serb, madje të ndihmuar edhe nga komunistet syplastë shqiptarë…Koso-va bënë perpjekje per të luftuar pushtuesin e ri e të vjeter serb, ku një ndër keto orga-nizime është kuvendi i Drenices i zhvilluar me daten 20 janar 1945, ku muaren pjese profesor Ymer Berisha, nismetar i kuvendit, komandantet Shaban Polluzha, Mehmet Gradica, Ukë Sadiku, Adem Shala e tjer, e në mes atyre burave kreshnikë ishte edhe trashigimtarja e Nores dhe Shotes, Marije Shllaku dhe nacionalisti hotjan Gjergj Mar-tini. Vendimi i Kuvendit ishte Luftë deri në vdekje per çlirimin e Kosoves! *31*. Në Kelmend komunistet kishin organizuar në luftë kunder nacionalisteve të kesaj treve heroike Brigadat e XXIII-të e XXVI–të, si dhe pjeserisht brigaden e I-re, së bashku me një Brigade serbo-malazeze (që vinte nga Gucia). Sulmi i ushtrisë komuniste mbi Kelmend mund të krahasohej vetem me ekspeditat ndeshkimore të Vuçi Pashes të shekullit XVII-të, por kesaje radhe keto taborre nuk i urdheronte një i huaj, por shqiptaret me të zezë se të huajt, Shefqet Peci, Zoj Themeli, Mehmet Shehi e deri tek Enver Hoxha si shefi suprem i tyre... Per-pjekjet me armë në mes ushtrisë komuniste dhe kelmendesve vendali, kishin filluar qe me 14 janar (1945) e vazhduan edhe gjatë gjysmes së dytë të muajit shkurt. ..Por deri atehere bilanci ishte teper tragjik. Ishin vrare në perpjekjen e parë dhjetra naciona-list -antikomunistet me menyrat ma çnjer-zore duke i djegur per së gjalli, prerë në qafë, therë me bajonetë, futë në dhe pa u dalë

Llesh Marashi

11MARS 2016

shpirti mirë dhe në vorre apo më saktë në gropa të perbashkta, pa llogaritur ketu dj-egien e shtepiave, plaçiktjen e pasurisë e tjer..(më hollesisht te kapitulli që benë fjalë per luften Kelmendit..) Pushkatuan të marrurin në besë (po ku kane besë komu-nistet ) piramiden e gjallë të kufijeve Prek Calin së bashku me 13 nacionalist të tjere, ku nga Malesia kishin kete fat të zi Luigj Gjeto Kastrati (sekretari i komunes Kastrat që nuk bashkepunoi me komunistet), Ndokë Nikë Preçetaj, Gjokë NikollëVoci, Dedë Lulash Smajli, Mark Lucë Gjoni,Tomë Lekë Daka, dy Kelmendasit vellezer, me banim ne Mal te Kolajve Dul Bajrami e Maliq Bajrami, si dhe trashigimtarin e Ba-jraktarit te Lohes Siperme Gjokë Nikë Bra-himajn (edhe ky me banim ne Mal-Ko-laj).*32* Vlen te theksohet se Maliq Ba-jramin dhe Gjokë Niken i akuzonin si or-ganizatorë të arrestimit të nëntë parti-zanëve të brigades I-re dhe per tentativ per marrjen e portit të Shengjinit...*33*. U de-nua me varje komandanti i Kryengritjes Llesh Marashi, mbysin ne shpell patriotin Luket Marash Grishajn. Pushkatuan Mirash Gjon Sokolin, Nikoll Prek Gjeken, Dan Col-in, Pjeter Kolë Sokolajn....mbysin në burg Kol Nik Marçinaj...(qe u kishte renë kumo-neve të kishes në Shkrel)e tjer... Pushkatu-an (me 8 shkurt 1945) si pjesmarres ne kryengritje edhe Gjokë Tomë Kokajn, Mark Nikollë Malajn, Kolë Llesh Malajn, Nikollë Gjokë Veshtaj , Nikollë Tomë Hasaj, Lucë Gjeto Lakaj... Ushtruan terror dhe vranë gjoja per mos dorzim armesh Gjokë Dodë Broqajn (trashigmtarin e Bajraktait fame-madh Dodë Preçi ), po me ketë akuzë mbyten Lucë Prekushin...Komunistet kishin vrarë me tradhti ne Tropoje (qe me 6 korrik 1944) perfaqesuesin e nacional-izmit te Malesise ne Mukje At Lek Lulin,si dhe i denuan të vellanë Profesor Gjeloshin me akuzen si themelues i Bashkimit Kombetare, apo Partisë Demokristiane. *34*. Do tu vriteshin në perpjekje me forcat komuniste me 4 tetor 1945 trimat si zana vellezerit Prek e Pashko Leka..*35*. Në per-pjekje me komunistet do të vriteshin edhe trimat nacionalist të levizjes së “Berdices” ; Hasan Isufi me të vëllan Ahmetin, dhe do të plagosej nipi i tij Ademi.... Të akuzuem per ngjarjen e Berdices do tu pushkatojshin Taip dhe Rexhep Halili- babë e bir, si dhe Veli Sala, Lush Paloka, Shaban Dani, Hider

Dyli, Martin Rroku, Pjeter Darragjati, Pjeter Harapi, Pjeter Lorja, Arif Selimi, Xhemal Mlika. ...Shaban Elezi, Ademi nipi i Hasan Isufit si dhe Dedë Shabani.*36*. Megjithë ketë dhunë e gjak komunizmi do të vijonte terrorin dhe krimet mbi malsoret naciona-list. Me 10 shtator 1946 do të arrestohesh-in edhe dymbedhjet burra në Hot me në krye Kadri Mul Bajraktarin , vëllezrit Prekë Dekajn e Ndue Dekaj, me akuzen pjesmar-res në kryengritjen e Malesisë dhe “nder-lidhes” në atë të Postribes. Me 12 shtator Gjon Dekajn dhe Ndue Dekajn do t’i mbys-nin në “hetuesi” në Koplik pa gjyq, varri i tyre nuk u dihet as sot...Gjelosh Luli i Hotit (oficer me akademi e tre gjuhe te huaja, kushriri i parë i heroit të popullit Dede Gjon Lulit) do te vdiste malesh, pa ju dorzuar gjallë as komunisteve jugosllav e as atyre shqiptar.. Në Kosovë komunistet serb do të pushkatonin hotjanin Gjergj Martini, ashtu siç kishin vrarë me gjyqe e pa gjyqe në Mal të Zi komunistet shkje, me në krye Bajo Stankoviçin, i cili kishte pushkatuar At Leonard Tagaj (Pater Zefin), Zef Miliq Lulgjuraj, tre vellezrit ; Dodë Lulgjuraj, Lucë Lulgjuraj, Gjergj Lulgjuraj, Pjeter Zekun Camaj, Vasel Mirashin Camaj, Kol Gjel Çakun-Ujkaj, Gjelosh Gjokë Lajçaj, Prekë Pulin, Gjon Lulashin me te shoqen Dranen,

Kolë Markun, Martin Bacin, Dod Smajl Gjeloshaj, Nosh Bacin e tjer e tjer, të cileve ju a moren shpirtin vetem se donin trojet e tyre etnike të bashkuara me Shqiperinë mëmë. ..*37*.. Është pushteti komunist që do tu merrte shpirtin pa shenj e pa nishan shumë nacionalisteve, madje edhe atyre që kishin perkrahur levizjen nacional -çlirim-tare si patrioteve : Tomë Dedë Sina , që kishte qenë edhe kryetari i keshillit antifash-ist të Lohes (Siperme), Dom Luigj Pici, Taro Keqi e tjer, duke vazhduar pushka-timet me kleriket Dom Dedë Macaj e Alek-sander Sirdani. ..*38*. Vlen te kujtohet ketu fati i Dom Nikoll Noges (Tushes) që per shpalljen e mvehtesisë të Ulqinit e Tivarit nga Mali i Zi (me 1940) vjen në Shqiperi të shpetoj , por kapet e dorzohet nga komu-nistet shqiptare tek serbo-malazezet, të cilet e pushkatojne..*39*. Dom Nikoll Gazu-lli Do të pushkatohej me ( 23 mars 1946) me akuzen ka ndihmuar kryengritesit e Shkrelit. Per ironi të fatit komunistet shqip-tar autoret e masakres se Tivarit të një prillit 1945, që vranë rreth pesëmijë nacio-nalist Kosovare i dekoron Enver Hoxha me vendimin nr.17 te dates 05 shtator 1945, ku ne mes te dekoruarve Jugosllavë bie ne sy krimineli Aleksander Rankoviç (Ministri i Brendeshem i Jugosllavise), gjithashtu de-koron me “urdherin e flamurit” edhe ant-ishqiptarin e terbuar Bllazho Javanoviqin etjer. Ndersa kriminelin – vrases të shqip-tareve Bajo Stnkoviçin jo vetem e strehon si stalinist kur i prishen pazaret me Titon, por e “gradon” kryetar të zyres se emigra-cionit Jugosllav në Shqiperi, ku per ironi të fatit shumica e emigranteve shqiptare që kishin ikur nga trojet e tyre etnike sepse i donin keto troje me Shqiperinë e jo me Ma-lin e Zi e Serbinë duhej të regjistroheshin te Bajo krimineli. Krimet e maskrat e komu-nizmit mbi Malesinë e Shqiperinë nuk do të ndaleshin per 46 vite rrjesht, ato janë një Genocid i i paparë që vazhdoi me pushka-time, burgime, internime, shpronsime e persekutime, nga më të ndryshme, deri tek ato me skandalozet që i vrisnin malsoret, e pastaj u benin gjoja gjygjin, ku në ketë kuj-tese po kujtojmë vetem një rast të tillë që ka ndodhur me nacionalistet nga Lohja e Siperme Halil Gjeto Kelaj e Met Braho Kotaj, që i kishin pushkatuar me 6 qershor dhe shkruanin vendimin sikur u kishin berë gjygjin me 7 qershor 1952..*40* Vrasjet e

Prek Pjetër Cali

12E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

plagosjet në kufi, dhe në perpjekje me forcat komomuniste të ndjekjes të nacionalisteve në keto kohë nuk do të kishin fund, por ne po kujtojme fare pakë si: vrasjen në Katund të Kastratit në vitin 1949 të Lohjanit Zek Smajli, e Hotjanit, Nikollë Lucë Ulaj ; vrasjen në Lohe të siperme të Kolë Gjergjit, vrasjen ne kufi te babë e djalë nga (Vuça) Zagore Pjeter e Ndrekë Çulaj (me 1950) e tjer..*41*. E kjo masaker ka vazhduar deri në ditet e fundit të regjimit kriminal të Enver Hoxhes e Ramiz Alisë, ku keto krime po i “ilustro-jmë” me vrasjet në kufi të Ndue Lekë Nar-kaj, Pellumb Nikollë Pllumaj e vecanarisht të Sokol Ndue Veshtaj të cilin pasi e vrasin e shetisin të lidhur së bashku me të gjallin ndër të vdekur, të masakruarin Gjelosh Gegaj. ..E ndersa Kujtojmë keto ngjarje e hellim sytë nga listat e gjata të malsoreve të pushkatuar, burgosur, internuar, shpron-suar e persekutuar…,të shkon mendja se si njeriu per njeriun mund të bëhej kaq egersirë në pushtet, siç u bë komunizmi, dhe perseri pas 46 viteve tmerr e terre, kur doli drita e demokracisë, u pa se jo vetem duhej të ktheheshim aty ku e kishim lënë në janar të vitit 1945 kryengritesit naciona-list - antikomunist, por edhe ishim vonuar e “turbulluar” aq shumë sa duke qenë në zemer të Europes që në krijimin e saj prej mijera vitesh, kerkonim si aspiratë të parë SHQIPERINË NË EUROPË... Sot një pejesë e ketyre aspiratave Europiane janë ne rrugen e zgjedhjes, falë Demokracisë, që e mbeshtet pa rezerva shtresa e nacional-isteve e të persekutuarve të vertet politik që me vuajtjet e tyre mbajten gjallë shpre-sen per keto ditë lirie e demokracie që edhe pse i kemi disi në veshtirsi sot më mirë shpresojmë se do ti kemi mot...

Kelmëndi “VOTRA” e shkendisë dhe vazh-dimsisë heroike të kryengritjes së parë antikomuniste…Kelmendi gjatë muajve janar-shkurt të vitit 1945 ishte “votra” e shkendisë dhe vazh-dimesisë heroike të kryengritjes së parë antikomuniste të Malesisë së Madhe, Shqiperisë, por edhe i të gjithë Europes që kishte rënë në duar të dreqneve të kuq. Pak para se të vinte në pushtet komunizmi në Shqiperi një simbol i binomit Fe dhe Atdhe (pater Anton Harapi), do të paralajmronte : “Se vetem dora e Zotit mund të na shpe-tojnë prej një katastrofe, që i kercenohet

kombit, besimeve në pergjithsi dhe kristian-izmit në veçanti…Jemi (thoshte ai ) në gryken e humneres, prej ku pritet të dalë kulshedra e kuqe e cila kerkon gjak e mish njerzish, pa kursyer as bijet e vet..Lutjuni thoshte frati, që Zoti të na ndihmojë duke na pri në shtyllen e rësë së perflakun per të kaluar detin e Kuq , para ushtrive me hyllë pesë cepash në ballë e helm të zi në ze-mer…”. Fatekeqesisht “semundja” e shurd-herisë kolektive kishte pushtuar jo pak nga Shqiperia, Europa e më gjerë.. Ndersa ketë predikim –kushtrim e degjoi mirë vetem Malesia e Madhe Etnike, me keshtjellen e saj historike Kelmendin.. Të cilet ishin or-ganizuaar në kuvende e beslidhje, jo vetem në mes vehtes, por edhe me Shkodren, Nenshkodren, Dukagjinin, Lezhen, Puken Mirditen, Plav-Gucin, Kosoven e më gjerë. Beslidhjet janë të shkruara në leter dhe memorien e Malesoreve , të cilet si gjithnje i qendruan besnik, Beses së dhanun… Kryekrimineli i kuq Enver Hoxha, fill pas ardhjes ne pushtet (me 29 nentor 1944) “orientonte” strukturat e veta ushtarake:.

. Se në Shkoder, Kastrat, Shkrel, Hot, Kel-mend, Dukagjin Mirdite, Kukes, Puke , Lezhë e tjer., pushteti jonë është i pa bazë dhe nuk simpatizohet…Të veperohet shpe-jt me ç’armatimin total, dhe per çdo rezis-tenc të ushtrohet forcë e dhunë, deri në pushkatim…Mbas 29 nentorit 1944 mbi kampanjelen e kishes Franceskane në Shkoder ishte vendosur dhunshem flamu-ri “shqiptare” me yllin e kuq së bashku me flamurin e komunisteve jugosllav.*1*. Gjithashtu në Shkodren 28 mijë banoreshe komunistet krijuan 26 burgje, *2*, ku shpresonin ti merrnin shpirtin nacional-izmit shqiptare që ndër shekuj e kishte pasur çerdhen në trojet e Shqiperisë Veri-ore në pergjithsi dhe në Malesi të Madhe në veçanti. Mehmet Shehu i shkruante shefit tij Enver Hoxhes: “Tani jemi në mbarim të operacionit në qytetin e Shkodrës dhe do të fillojmë më rëndë jashtë tij. Per ketë kemi menduar të godasim reaksionin në Malesi të Madhe, sepse aty paraqitet qendra më me rendesi e rezistences*3*. Per likujdimin dhe asgjesimin e forcave reaksionare (kup-

Memoriali i të vrarëve të Kelemdnit

13MARS 2016

to nacionaliste), dhe spastrimin nga çdo mbeturinë mendojmë që krahina reaksion-are e Kelmendit të sulmohet nga pesë drejtime ; a)Nga ana e Vermoshit, b) Nga ana e Boges Okol-Nikç, c) Nga qafa e Kapes, d)Nga Selca, e)Nga Rahovica, Prandaj urd-hërojmë : 1.Batalioni IV i brigades parë dhe batalioni i III i brigades XXIII të nisen prej Tuzit, e duke pëshkuar token Jugosllave me shpejtesi të hyjnë në Vermosh…dhe të marshojnë me shpejtesi mbi Vukel e Nikç. Pergjegjes i kesaj kolone caktohet major Ferit Radovicka dhe zv/komisar Sejdin Avdija… 2.Batalioni i brigades parë dhe batalioni i tretë i brigades XXIV me perg-jegjes major Ndreko Rinon dhe Ziqeri Mer-on…do të niset nga Shkreli dhe neper Bogë e Okol duke pasur si objektiv Nikçin dhe Vuklin dhe ndalimin e forcave reaksionare prej Brojes… 3.Batalioni i tretë i brigades parë me pergjegjes komisarin e kesaj bri-gade sh.Abaz Fejzo të niset prej Koplikut e nga Qafa e Kapes të dalë mbi Brojë.. 4.Batalioni i V i brigades I qendron në prit-je në pozicionet që ka në Rahovicë, që kur të hapet zjarri mbi Brojë të bashkëpunojë me batalionin e III..ketu qendron nënko-misari i brigades I sh. Shefqet Melcka. 5.Batalionet e II dhe IV të brigades XXIV, të qendrojnë në pozicionet që kanë mbi uren e Tamares dhe Selcë,në mënyrë që të bash-këpunojnë me forcat e sektorit të Vermoshit si dhe kur të hapet zjarr prej atij sektori, pergjegjes caktohet komisari i brigades XXIV sh. Zenel Hamiti. 6.Forcat e tjera të brigades XXIII kalojnë deri në një urdher të dytë në komanden e Korpusit…*4*. Vlen të theksohet se veprimet represive të ush-trive komuniste shqiptare e jugosllave kunder shqiptareve, brenda dhe jashtë kufirit politik ishin në marreveshje dhe koordinim të plotë. Ushtria jugosllave fillo-jë terrorin dhe vrasjet e shqiptareve ne Grudë, Triesh e Hot, ndersa, ajo shqiptare në Kelmend e Malësi… Perseri Mehmet Shehu në një relacion tjeter njoftonte Enver Hoxhen se bashkë me shoket jugosllavë të Cetines kishin vendosur që të mbledhin popullin e Hotit e Grudes në Tuz, per tu folur perpara se të fillojnë atje operacioni prej forcave jugosllave. .Siç edhe dokumen-tohet në krye të operacionit qendronte Mehmet Shehu, egersia e të cilit mund të krahasohej me sulltanin turk Mehmet Pushtuesi, e pas tij vinte Shefqet Peçi, edhe

ky “pasardhes” i denjë i kriminelit turk Shefqet Turgut Pasha …Duke parë edhe çfar shkruhet në dokumentacionin e shtetit komunist që cituam më siper lindë pyetja, pse planifikohej gjithë kjo ushtri kaq e mad-he të “shkelte” mbi Kelmend, me një plan-ifikim, organizim e urrejtje që nuk ishte parë as gjatë viteve të luftes antifashiste..?. Kelmendi ishte i çliruar dhe të vetmit të huaj që hynin e dilnin tinzë në Kelmend ishin komunistet serbo-malazez, qe propo-gandonin bashkimin e Shqiperise me Ju-gosllavine duke lavdruar sherbetoret e tyre komunistet shqiptare.. Në fillim të muajit dhjetor 1944 nën kujdesin e emisareve të fshehtë të Partisë Komuniste Jugosllave, një grup nga ata malësor ë që ishin antare-suar në të, erdhen në Brojë per të biseduar me Prekë Calin, nga që ishin të informuar se po pegatitej një rezistencë e armatosur per të penguar ardhjen e partizanëve në kelmend. Prekë Cali, si perherë dashamires i priti ngrohtësiht …i degjoi me vemendje dhe ju a beri të qartë qendrimin e tij… Ç’ka lypin partizanët sot, vllezer në keto bjeshkë, borë e akull, kur edhe ujku e ka ngushtë. Shqiperia asht e çliruame..Ketu nuk ka pasë as nuk ka gjermanë as tradhtarë..Apo po vijnë me ba në robni, atë ç’ka po bajnë në Shkoder..Sa per komunistet –vazhdoi ai …po degjojmë zi e ma zi …Por vëllzen diçka tash ka dalë sheshit, komunistet shqiptar janë ba ortakë me (malazezet) anmikun e perjteshëm të Kelmendit … e tash në ketë moshë s’mund të perdhos gjakun e tyne tuj u ulë në një sofer me ata që kemi luftue brez pas brezi …*5*. Në Kelmend nga fundi i dhjetorit (1944) ishte bërë një takim per-gatitor në mes bajraqeve të Vuklit, Selces e Nikçit per të organizuar qendresen ndaj ushtrisë komuniste që pritej të sulmente Kelmendin. Ky organizim antikomunist i Kelmendit nuk ishte i izoluar, por ishte në bashkeveprim të plotë me forcat nacional-iste të Malesisë Madhe e më gjërë, ndaj në fund të dhjetorit (1945), Llesh Marashi kishte shkuar nga Zagora në Brojë per t’u takuar me kreret e Kelmendit ; Kolë Gjon Bajraktari, Fran Gjergj Uci, Gjergj Lul Tomen, Gjekë Marash Selcen etjer…*6*. Nderkohë në Vermosh kishte hyrë si në token e vet “Ozna Brigada”, e cila edhe më pare shquhej per shovinizmin e pashoq të sajë ndaj viseve shqiptare nën administrim-in jugosllav. Qellimi i saj kryesor ishte të

ngjallte armiqësi, perçarje dhe konflikte mes malësorëve. Në veprimtarinë e saj spikat propaganda e egër ndaj Prekë Calit, i cili kishte fituar autoritetin e padiskutueshem të prijesit popullor, legjendar, patriot , të respektuar dhe të dekleruar si antisllav..*7*. Në keto ditë të veshtira të janarit 1945 Prekë Cali do të thoshte : ”Kelmendi gjithmon ka qënë një mburojë e fortë e qeverive të Ti-ranes kur çeshtjet kombetare kanë qënë në rrezik…. Ndersa me daten 13 janar 1945 në shtepinë e Mark Bikutnë Kalcëtë Brojes mblidhet kuvendi i burrave të Kelmendit , ku marrin pjese : Prekë Cali, Kolë Gjon Ba-jraktari, Lucë Gjon Rapuka, Tomë Dosh Preka, Fran Zefi, Mark Toma i Selces, Maç Lucë Lumaj, Gjelosh Tomë Bikaj, Gjekë Selca, Gjergj Lul Toma, Ndue Nika i Ver-moshit e tjer.. .Ky ishte një kuvend i bash-kimit të mirfilltë per besë i të gjithë atyre që ishin kundra nështrimit komunist…*8*. Vlenë të kujtohet se para fillimit të qendre-ses antikomuniste të kelmendit , forcat partizane të ndara në kater kolona ishin nisur (nga Rapsha) në formacion luftarak të shoqeruar per tu treguar rrugen, në dre-jtim të Tamares nga kater hotjanë (Kolë Gjekë Dreshaj, Martin Dedë Smajlaj, Ndue Prekë Smajlaj dhe Mark Vuksan Frangaj) të marrun me dhunë (peng) nga forcat par-tizane, ashtu siç kishin marrë e tradhtuar keto forca komuniste edhe Kolë Maçin, per të cilin thuhet se ju a caktoi keta shoqerue-sa partizanëve…*9*. Data14 janar (1945) është data tragjike që detyroi kelmendasit të fillojnë rezistencen me pushkë kunder ekspeditave të brigadave komuniste te Ura e Tamares, per ta vijuar në Brojë, Nikçë, Vukel, Selcë e në të gjithë Kelmendin.. Push-ken siç dihet (edhe sot) e kishin nisur të paret partizanet, të cilet sapo kishin hasur kelmendasin e “parë”, Mark Gjeloshin e Rahovices, (i cili kishte qenë per të bluar drith te mulliri i Ndue Kolë Shytit), ata per lezet të pushkes e kishin qelluar me bresheri mitrolozi.. Partizanet “shpesh” e kishin bërë zakon, që kur shkonin per ta pushtuar një vend, njeriun e parë që e takonin e merrnin në shenjë per të provuar pushket, pasi kes-htu “mendonin” se e fillonin diten më “mbarë”duke friksuar banoret e “pushtuar” më lehtë vedin.. Mirpo me Kelmendin nuk ndodhi siç e kishin menduar partizanet komunist. Pushkët që filluan te Ura e Tamares nuk u ndalen më…Forcat parti-

14E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

zane mbeten të befasuara nga zjarri i armëve të kelmendasve të pergatitur per ketë ditë tagjike. Breshri plumbash që vinin nga Kotobuqi, Broja, Gropat e Steres Bard-haj e tjer ranë mbi partizanet të cilet paten mjaftë humbje.…Kjo luftë nuk pushoi me kaq por mjerisht vazhdoi per më shumë se një muaj, duke shkaktuar një bilanc tragjik që mund të krahasohej vetem me luftrat mbrojtese kunder turkut apo shkjaut.. Lufta mbrojtese e Kelmendit, Malesisë së Madhe e më gjërë do te merrte trajtat e një kryengritje antikomuniste, per të cilen një historian komunist, ndër të tjera do të shkruante : “..Në të vertet…Prek Cali e Llesh Marashi me shoke kishin grumbulluar rreth vehtes 300-400 burra te armatosur dhe perpiqeshin te shtonin gjithnjë e më shumë forcat e tyre. Ata kishin lidhje me misionin ushtarak anglez në Shqiperi… Me ndihmen e Anglezeve…kishin hartuar planin e kryengritjes kunder-revolucionare (kupto Kunder-komuniste..). dhe do të sulmonin e merrnin Koplikun, Shkodren e më gjërë..” *10*. Per të shtypur me zjarr e hekur çdo gjë nacionaliste shteti komunist kishte njxerrë disa urdhëra operacioni, që siç i cilsonin ata “per me zhdukë njëherë e pergjithmon çdo mbeturinë nacionaliste të organizuar ose jo. Sa qartë e shprehin urrjetjen ndaj çdo gjëje kombetare komunistet.. Per të vertetuar ketë urrejtje mjafton të shihen vetem dy nga keta urdhera, si urdhërin e dates 03 janar dhe at të dates 24 janar 1945 (Arkivi nr.3985..).Se çfarë veprimesh u kryen në Kelmend sipas urdherave të më siperme, menduam që pergjigjen tu a “besojmë” raporteve të dy hierarkëve ushtarak komu-nist..: Së pari po paraqesim raportin e Zoj Themelit në të cilin lexojmë: “Gjatë ndjekjes së nacionalisteve u vrane 44 kelmendas, u plagosen 21, u pushkatuan 3 të tjere dhe u dogjen 34 shtepi, sepse ishin bashkepuntorë të Prek Calit..”.*11*. Së dyti raportin e Major Ndreko Rino i njohur per egersinë ndaj nacionalisteve, veçanarisht të atyre Gegë i cili shkruante : “ 9 batalione marshuan dre-jt Kelmendit me daten 5 shkurt 1945. I gjithë Kelmendi me daten 6 shkurt u rrethua me gryka armesh. Diten u vendos një shtetrre-thim i plotë. Digjen 30 shtepi, mobilizohen me dhunë 207 djem dhe burra, pushkatohen legalisht dhe ilegalishmbi 65 burra dhe një grua (me 7 – 8 shkurt 1945)…”. Në fund të raportit shkruhet shenimi se, do tju dergo-

jmë listen e Partizaneve që duhen dekoruar per trimerinë e treguar në ketë aksion të rendesishem luftarak… Të fala Major Ndre-ko Rino..*12*. Siç shihet edhe raportet kanë ndryshime, por kjo duket se ka të bejnë me garen per lavdi në mes hierarkeve kriminel komunist.. Në keto kushte Kelmendi rezis-toi më shumë se asnjë trevë tjeter, por per të mos dëmtuar më shumë kelmendasit, Prek Cali u terhoq së bashku me disa malsor në Shpellen e Tartacices në Vukel, Shpellë e cila sot mban Homonimin “Shpella e Prekë Calit “. Per nëntë ditë e netë në ketë shpellë perseritet heroizmi i kulles së Vranines të rreth 83 viteve më parë. Dorzimi i Prekë Calit e shokeve të tij bashkeluftetarë kishte edhe “gjurmen” e tradhtisë… Prekë Cali per hirë të Kelmendit dhe bash-këluftetareve të tij e kishte marrë parasysh se çfar do të ndodhte me të, pas dorzimit në besë te të pabeset komunist. Per ketë ai para dorzimit kishte deklaruar :” Të fuqish-mit zakonisht premtojnë shumë e mbajnë pak. Në qoftese kjo ka qenë perherë kesh-tu me të kuqtë sot asht ma zi …por per hirë të së mires së Malesisë edhe dorzohemi në besë të pabesëve…”. Dhe keshtu doli në të vertet pas dorzimit të Prekë Cali dhe shokeve të tij me 17 shkurt 1945..Gjithsei së bashku me Prekë Calin (në shpellë) kishin shkruar historinë edhe Dede Lulash Smajli, Dedë Gjon Deda, Fran Zef Pellumbi, Kolë Prek Pellumbi, Ndue Gjon Rapuka, Zef Gjon Rapuka, Maç Luc Rapuka, Dodë Fran Doshi, Fran Dosh Preka, Mark Gjekë Pe-pushi, Ndue Gjek Pepushi, Pal Mark Gjeka, Gjelosh Tomë Bikaj, Tone Tomë Bikaj…*13*. (Siç dihet keta ishin pjesë e kalvarit të den-imeve të dreqësisë komuniste..). Lufta mbrojtëse e Kelmendit është lufta më e gjatë antikomuniste në Shqiperi, ajo zgjati më shumë se një muaj (nga data 14 janar deri me 17 shkurt 1945)…Gjatë ketyre diteve Kelmendi kishte shkruar me gjakun e bijeve të tij më trima, historinë e kesaj lufte mbrojtese të pabarabart, por ndër më heroiket e historisë tij shekullore. Nga kjo luftë mbrojtese po kujtojmë vetem betejen e dates 07 shkurt 1945, kur brigadat komu-niste sulmuan katundin e Nikçit. Sapo kjo ushtri ju afrua shtepive të para në krye të brinjës, krisi pushka e Gjon Sokolit, vojvo-des së Nikçit e Ujkë Mash Lekë së Selces dhe Zef Nikë Markut të Nikçit. Vetem tre vetë mbajten në vend per gati 12 orë 300

partizan, deri sa u vranë tre burrat e motit, në luftë per mbrojtjen e Nikçit…*14*. Në luften antikomuniste të Kelmenedit dhanë një kontribut të admirueshem edhe duk-agjinasit , veçanarisht shaljanet me banim aso kohe në Guci. Që në çastet e para të perplasjes me partizanet ata si perherë u gjinden perkrah vëllezerve kelmendas , duke u bërë shembull trimërie dhe sacrifice. E si gjithmonë spikatë tradita familjare. Malësoret e Kelmendit kujtojnë me dhim-bje e nderim djemt e Vocerr Bales ; Shpen-din, Markun, Gjeloshin dhe Gjergjin. Kuj-tojnë gjithashtu vëllezrit Vuksanaj ; Leken, Lulashin, Markun dhe Pal Martinin dhe shumë shaljanë të tjer që do të mbeten të paharruar në altarin e atdheut. *15*. Në historinë kriminale të ekspeditave ndeshki-more të Komunizmit në Kelmend gjenden jo vetem pushkatime pa gjygje, por edhe njerëz të prerë me thikë në qafë si Pjeter Zefin, Gjon Sokolin, Ujkë Mashin, Nikë Marashin.. Por edhe futen në DH ende pa u dalur shpirti mirë pasi i kishin pushkatuar tre vellezerit Ndue, Ujk dhe Marash Mark Biku, Lucë Gjon Bajraktarin, Lucë Gjon Rapuken, pushkatuan në derë të shtepisë në sy të babes e nënes tij Gjergj Ndue Pepa-jn..vranë mizorisht vëllezrit Dedë Fran Bracaj e Losh Fran Bracaj, dogjen të gjallë në shtepiat e tyre Dedë Gjon Bajraktarin, Lukë Tomen, me bajonet ja nxorren sytë Fran Zef Bajraktarit, nga shkembi hollen Rrok Zefin, pa llogaritur futjen e të vrareve e masakruarve në gropa të perbashketa. Pushkatuan rruges (në Rapshë) Dedë Gjon Deden në Koplik Gjekë Selcen e Gjergj Lul Tomen. *16*. Në Shkoder të marrurin në besë Prekë Calin, së bashku me 13 naciona-list të tjere si Dedë Lulash Smajlin nga Nikçi, Dul e Maliq Bajrami nga Selca me banim në Mal të Kolajve…*17*. etjer, për të vijuar me vellezrit nacionalist

Nga Kelmendi me banim Nënshkoder Dedë Shabanin, Kir Dul Doshin e lista vazhdon, ku një pjesë e tyre janë të mem-orizuar perjetsisht edhe në Tamare e më gjërë.. Ndersa ata që shkaktuan këtë luftë vëllavrasëse na kanë lënë një “dëshmi” të pa kontestueshme, që i bënë me faj ata sa të jetë- jeta..Nga kjo “deshmi” citojmë: “Në luften e Kelmendit partizanet e brigades XXIV së bashku me brigadat e tjera të di-vizionit II të ushtrisë Nacionalçlirimtare,

15MARS 2016

e mbyllen në menyrë të shkelqyer luften Nacionalçlirimtare dhe çliruan plotësisht krahinat e Kelmendit nga tradhëtaret e popullit dhe të atdheut..Në luften që u bë atje mund të themi se krejt Kelmendi ka marrë pjesë në luften kunder nesh..” *18*.Kjo pra tregon se lufta në ketë trevë nuk ka asgjëÇlirimtare, pasi nga kush do të çlirohej Kelmendi, apo nga populli i vet autokton që i banonte keto troje prej mijera vitesh, por njekohesisht edhe i mbronte prej qindra vitesh nga fqinjet shoven, Sllavet e jugut, që ishin edhe themeluesit e padronet e ver-tet të komunizmit shqiptare…Por kalvari i pushkatimeve, burgosjeve, shpronsimeve dhe presekutimeve nuk mbaroi deri sa mbaroi vetë regjimi komunist me 1991, por deri atëherë edhe ishim vonuar e larguar nga Europa që ënderronim… Nderimi i paku-fishem u takon të gjithë atyre kelmendasve që u martirizuan per liri e demokraci, por njëkohesisht ndjejmë keqardhje të madhe edhe per të gjithë ata shqiptar të mashtruar nga dreqnit e kuq që humben jeten në trojet e Kelmendit, në një luftë vëllavrasëse të in-skenuar e realizuar nga komunistet, por që nuk i sherbej kurr Shqiperisë, por ideolog-jisë dhe diktatures komunisto-sllaviste që tashma janë turpi dhe faqja të zezë e shqiptarisë. Aq i madhe është ky turp, kjo faqe e zezë me erë genocidi, se edhe pse kanë kaluar 71 vite pasardhesit (ideologjik e biologjik) të ketyre krimineleve të kuq, mundohen që rezistencen antikomuniste të Kelmendit në veçanti, dhe kryengritjen an-tiderkomuniste të Malesisë në pergjithsi ta denigrojnë, ose kerkojnë (fshehtas e haptas) që të mos perkujtohet e as zihen me gojë..Gjithsesi kjo është një njollë e zezë turpi, që asnjëllojë boje kineze nuk do tju a mbulojnë komunizmit shqiptar.. Rezistenca antiko-muniste apo“lufta e Klemendit” është pjesë e krenarisë dhe vlersimit, që Kelmendi dhe Malesia e Madhe kanë merituar urdherin e lartë “NDERI I KOMBIT”.Gjë që e kishte parashikuar piramida e gjallë e kufijeve etnik të Kelmendit, Malesisë e Shqiperisë Prekë Cali në perballjen me kriminelin Mehmet Shehi pas dorzimit dhe arrestimit tij nga forcat komuniste. Mehmet Shehu i kishte thënë me dredhi: “Të thafshin krahet o Prekë që nuk bashkpunove me ne, se e kishe mbyllur historinë tende me shkronja ari “. Prekë Cali edhe pse i arrestuar nuk do të nguronte t’i pergjigjej me mençuri e

trimëri kriminelit Mahmet Shehu me fja-let lapidare : “S’ka çka më duhet jeta nën hijen e trobojnicës (flamurit malazez), ma mirë me u kalbë në dhe, e historia një ditë ka me na nderue, por ti atëherë Mehmet ke me kenë turpi i saj, ndersa ne malësoret ndera e saj.”. E vertet keshtu ndodhi.. Nderi e lavdia qofshin të perjetshme per dëshmorët e martirët e kesaj rezistence antikomuniste. .

Malesia e Madhe gjatë pushtimit fashist…Malesia e Madhe, ndonse vuante pasojat e pushtimit fashist si pjesa tjeter e Shqiperisë , Ballkanit e më gjerë, ju krijuan disi premisa më të favorshme per bashkepunimin e trev-ave të saja të ndara, që në vitet 1878 -1913. Madje fashizmi per qellime edhe propogan-distike me dekretin e 7 gushtit të vitit 1941 shpalli ribashkimin e trojeve shqiptare qe i mbanin te pushtuara Serbo-Malazezet...*1*. U bashkuan me Shqiperine shumica e tro-jeve te Kosoves, Dibres, Tetoves, Gostivarit e më gjërë, u rikthye Malesia e Madhe Etnike,ku qendra e Nenprefektures kaloi nga Kopliku në Tuz... Por megjithe ketë klimë qe solli një ënderr ribashkimi të tro-jeve shqiptare, Malesia si gjithë Shqiperia e urrente fashizmin si ideologji dhe pushtues, i cili si per çudi krijoje kushtet e favorshme që emisaret jugosllav (Mugosha e Popoviç) të Krijojne bijen e tyre; Partin Komuniste Shqiptare ( me 8 nentor 1941)...Në keto kushte per të ruajtur Malesinë, Shkodren e më gjerë, lindi nevoja e rikthimit të Kuven-deve dhe Beslidhjeve historike. .. Malesia e Madhe e ribashkuar i kishte venë per de-tyrë vehtes të mbronte kufijet e saja etnik. Per të realizuar këtë detyrë atdhetare në Malesi ishin formuar 13 çeta vullnetare të armatosura..: Në Hot kishte tre çeta që komandoheshin ; nga Smajl Haxhia ato të Drumes e Nënhelmit, nga Prekë Gjeto Marku çeta e Rapshes, kurse ajo e Traboinit nga Tomë Nika...Gruda kishte dy çeta që i komandonte Nikollë Zefi e tjer.. Shkreli kishte një çetë që komandohej nga Pjeter Gjoka. Kastratit një çetë që komandohej nga Pjeter Doda..Boga një çetë e cila ko-mandohej nga Tomë Gjeri, ndersa çeta e Trieshit kishte në komandë kapidan Nikë Zeken, Fundnat i komandonte Selman Be-qiri, Kojen e komandonte bajraktari Pretash Zeka, Tuzin Sherif Hyseni, ndersa Vrana dhe Vllana kishin komandant Ali Zekun..,

ndersa Kelmedi komandohej nga Prekë Cali etj..*2*. Ky organizim nacionalist - mbrojtes në Malesinë e Madhe numronte rreth 2500 forca të armatosura, ndersa forcat vullne-tare të lidhura me nac-çl. komunist num-ronin deri në kapitullimin e Italisë (shtator 1943) vetem 60 veta, edhe ata më shumë fshehura se haptë...Tuz me 23 mars 1943 : “Mbas një javet që Malsia e Madhe kishte derguar në Tiranë perfaqesuesit e vetë me në krye Mul Ba-jraktarin per të paraqitur nevojat më të nguteshme të popullit … Kjenë mbledhë në qytetin e Tuzit rreth dymijë vetë, ku kishin ardhur edhe të derguemit e qeverise. … Ketu u mbajten fjalime të bukura nga burrat e urtë të Malsisë. Nder folesat u shquen e do të mbeten të permendur Tomë Nika i Trabionit me shprehje aq burrnore, Preke Cali i Kelmendit me aq flakë atdhedashunije, Nikollë Gali i Trieshit me baza historike, Mark Toma i Selces foles kreshnik, Pater Leonard Tagaj (pater Zefi) me thirrje të zjarrta shqiptareve per bashkim, Ndue Gjon Rapuka i Kelmendit tue i porositë vllaznisht njerzit e papunë , që të mos fusin hundet me prishë qetsinë e Malsisë, Marash Ujka i Grudes tue theksue detyren e shqiptareve me u bashkua per shpetimin e kombit. Folen shumë bukur edhe Ali Zeku i Vranjes, Pretash Zeka i Kojes, Lucë Maxhi i Luharit, Dokë Martini i Tuzit, Mehmet Murati i Mileshit, Selman Juku i Dinoshes, Nikë Gjeloshi i Kastratit, Llesh Marashi i Shkrelit, Prekë Gruda dhe Pjeter Pretashi të Grudes. Pjetri në fjalim e siper u drejtua kah Deçiqi dhe i parashtroi bukur e me hollesi luftnat e Malsise Madhe per liri të atdheut, tue thirrë Deçiqin Vlonë e Vlonen Deçiq, e tue vertetue çdo thanje me fakte historike mbasi Deçiqi me burra fatosa të Malsisë, në prill 1911 i hapi rrugen me guxim martiresh Vlones per lavdinë e Flamurit të Kastriotit në nandor 1912…” *3*. Prekë Gruda : Çerdhe shejtanësh, Shko-der me 10 korrik 1943: “… Në atë shtepi të vjeter të keqe gjetem dhjetë veta, ndër ta Vasil Shanton, Mark Ndojen, Zija Dibren e Arfi Gjylin…..megjithse në fillim qenë të matur…në bisedime menjëherë e hoqen masken. Ja nisen me mihë në mue me fjalë fyese e mjaftë të egra , tue sha (në mungesë N.B.) Mul Bajraktarin e Malësisë Madhe, dhe tue i trua shpirtin Gjergj Fishtes per atë shovinizem të “tridhuem” në Lahuten e

16E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Malësisë, deomos tue i lavdrua malazezet e tue i ngritë në qiell heroizmat e bijeve të popullit…pra të terroristeve të kuq…*4*. Në fillim të vjeshtes 1943, Nënprefekti i Plaves e Gucisë Shem Seferi lëshoi kush-trimin gjithë burrave të Malësisë Madhe, Dukagjinit dhe Malësisë së Gjakoves, që të mblidhen në një kuvend burrash per të rrokur armet per mbrojtjen e tokave shqiptare.. Kuvendi u mbajt në Plaavë me pjesmarrjen e 42 prijesve popullor dhe dhjetëmijë burrave të armatosur. Perfaqe-suesit ma në za të bajrakëve të parë të veriut ; Dedë Shabani per Malesinë e Madhe, Shem Seferi per Plavë-Guci , Dem Alia per Malësinë e Gjakoves dhe të Pejes dhe Mark

Sadiku per Dukagjinin. Në kete kuvend u vu në dukje rreziku i madh që u kanoset trojeve shqiptare nga serbo-malazezet të cilet nën masken e komunizmit kerkojnë të marrin rishtas tokat shqiptare, dhe kesaj herë jo vetem ato të shkeputura padrejtesisht nga lufta e parë botrore, por edhe të tjera, sepse kanë edhe perkrahjen të pafeve tonë.*5*.Me daten 24 maj 1944 eksponenti i lartë komunisto –ushtarak , Bllazhe Jovaneviqi duke parë rezistencen e madhe të malsor-eve - shqiptar ne mbrojtje të kufijeve etnik, vecanarisht pasi komunnistet jugosllav kishin dekleruar haptasi sunimet e tyre gllaberuese per Malesinë, Shkodren dhe Kosoven , ai kishte menduar të mashtrojë

malsoret me fjalë të “bukura” e me lotë krokodili duke mohuar mbledhjen e një viti më parë (të 23 majit 1942 në Kopilaj të Piperit, ku ksihte treguar hapur se Patinë Komuniste Shqiptare e kishin krjuar ata, per synimet e tyre shoviniate). Bllazhoja u takua në Luhar me daten 24 maj 1943 me Mul Delin dhe Malsoret e tjer trima që e shoqeronin dhe udheheqnin malsoret e vendosur në mbrojtje të trojeve të tyre etnike. “Bllazhoja në ketë takim u ulë në gjunj, puthi token shqiptare , tue mallkue të paret e tij. .Premtoi me plotesua kerkesat e bame …dhe tash e mbrapa, gjithmonë do të ketë mirkuptim e harmoni të plote në mes shqiptareve dhe malazezeve…

17MARS 2016

Neëerresiren e nates u ndam me Bllazhin, gjoja me pershendetje miqesore. Erresira ka me perpi të gjitha premtimet e shokut Bllazho…Pas ndarjes nuk besuan prem-timet e Bllazhos. Mul Delia porositi Preç Lulin, Zef Preken, Selman Jukun, Tomë Niken, Pretash Zeken, Prekë Gruden e të kushrinin, Pretash Gjoken, per me u dalë sa ma parë gjermaneve perpara në Kuç , dhe me i sigurua se kah ana shqiptare, nuk ka partizan dhe me u kerkua mos me e djegë Kuçin. Fjalet tona zunë vend se trimat gjer-man, qe nuk dijnë me rrejtë…*6*. Grudë 22 shtator 1944 : ”Gjelosh Luli e Llesh Marshi , mbasi kryen punë me krenë të Malesisë në Tuz per shqyrtimin e disa çeshtjeve per qendresen kunder mesymjeve që mund të bajnë befas malazezet, moren Kolë Zefin, Nikë Gjeloshin, Prekë Calin, Nikë Zeken, Ali Zekun, Pretash Zeken, Lucë Maxhin e Selman Jukun dhe nja dhjetë të tjer dhe dolen në Stanaj në shtepine tonë…. Ma së pari rrofshin burrat shqiptar të bashkuem me armë nder duer. Zoti e Besa që kemi lidhe na shpetofshin kesaj herë pa na shkel shkjau..kishte uruar ndër të tjera i zoti i shtepisë Gjoni…”*7*. Perpjekja me armë, apo beteja luftarake u zhvilluan në Helm me 13 nentor 1943, ku partizanet jugosllav u terhoqen me turp duke lënë dhjetra të vrarë e plagosur, ashtu siç paten 23 të pla-gosur e një të vrarë malësoret që u printe Tomë Nika i Traboinit. Per të vijuar me luften e Kojes ku u dalluan trimat e Kojes të prirë nga Pretash Zeka etj. Gjatë betejave luftarake (1943-44) në mes malësorëve që mbronin kufijet e tyre etnik dhe forcave shovene Malazeze –Jugosllave, kishin dhënë jeten Gjekë Preçi Marashaj, Katrinë Tom-ja Gjokaj (nga Koja), Marash Ujka dhe Tomë Deda Lulgjuraj (nga Gruda) dhe ishin plagosur : Mark Zefi Lulgjuraj (nga Gruda), Nikë Paloka Ulaj, Fran Zeka Ulaj, Dok Marashi Ivanaj, Gjon Shaba Gorvo-kaj, Nikë Zeka Ulaj, Pjeter Nika Nucullaj, Tereze Nikollja Ulaj, Lekë Deda Nucullaj (nga Koja) e tjer..*8*. Me daten 3 Nentor 1944 partizanet e Titos tue shkele prem-timet e bame, i kishin pas rrethue me tri brigade naten tinzisht, Kojen e Kuçit e Luharin tue mendue se në keso netesh të veshtira dorzohen pa kushte. Mirpo burrat e ketyne dy krahinave të vogla shqiptare të prime nga Pretash Zeka nuk kanë ndigjue per të gjallë me u nenshtrue. E kanë fillue

luften e qitë kushtrimin per ndihmë maleve të tjera. Të paret tue qitë livore e kendue perkryekrahut , janë leshua ne kushtrim djemt e Selishtit, të Llofkes, të Priftnit e të Pikales, mandej mberriten edhe të Ksheves, Vulaj e Gurrec dhe Gjokajt e Trieshit të prime prej trimave të njoftun, Gjon Smailit e Nik Lulit, kurse trieshjanet e tjer kishin vrapua kah ana veriore në ndihme të Kojes. Menjeherë si sokola erdhen edhe hotnit të kryesuem nga luftaret e vjeter, Tomë Nika, Pjeter Zeku , Mark Doshi e Kolë Maçi etjer. Edhe Kastrat, Shalë dhe Rranza e Postribë janë tue ardhë në ndihm…..Lufta vijoj tanë naten e sot diten deri para nate. Partizanet u thyen e u vunë në ikje, pa e pritë i pari të mbramin. Shqiptaret i ndoqen deri sa kaluen Moraçen. Ata janë damtue fortë, kurse na kemi gjashtë vetë të vramë e nja tridhjetë të plagosun. Pikrisht edhe vjet kanë pase sulmua befasisht , naten tuj ra shi der te të njajtat vende. Synojnë me na robnue prap. Pse ? Ne jemi ndër trojet tona jetike dhe fqinjë të mirë….Me 4 nentor (1944)…Darsem pa mish nuk ka, humbje kemi pasur edhe ne, porse jo sa malazezet. Kah ana jonë u gjeten të vramë edhe Gjekë Preçi i Kojes dhe i riu guximtar Marash Ujke Lulgjura…”.*9*. Pothuajse në të nje-jten kohë (fillim nentori 1944) Kelmendi e Dukagjini kishin luftuar sëbashku në mbrojtje të trojeve shqiptare nga shoven komunist serbo-malazez. Mark Sadiku, jo vetem si kryetar i djelmnisë së Shales, por edhe si komandant i forcave nacionaliste vullnetare të Dukagjinit, kaloi Qafen e Pejes dhe u bashkua me forcat e Prekë Calit të Kelmendit, me ato të Xhem Sadrisë të Malësisë së Gjakoves, dhe duke perballuar kushtet e një dimri shumë të ashper dhe rrezikun e orteqeve të shpateve të maleve të Cecunit e të Nakutit u perleshen në Qafë të Previsë dhe në Vasoviq me forcat parti-zane të Tiros , duke i thyer dhe detyruar të kthehen mbrapsht..*10*.

Malesorët e Malesisë së Madhe nën Malin e Zi dhe Jugosllavi nën terrorin komunist në të dy anët kufirit…Mbas luftes së dytë botërore kur erdhen në pushtet komunistet në Mal të Zi (e Jugosllavi), në Shqiperi e më gjërë, hapi i parë i qeverisjes të komunisteve jugosl-lavë e shqiptarë, ishte çuarja e kufirit aty ku ishte para vitit 1941.. Ata malesorë që

kundershtuan kumtin e zi të tubimit të fushes Tuzit, ku doli sheshit tradhtia e ko-munisteve shqiptarë të qorruar e marruar nga komunistet jugosllav, u burgosen, syrg-jynosen e pushkatuan … Me 19 shkurt të 1945, pushkatojnë Vasel Mirashin Camaj, Pader Zefin (Leonard Tagaj)- famulltarin e Traboinit dhe Pjeter Zekun Camaj te cilet kishin kryer të vetmin “faj”, se ishin antiko-munist të betuar dhe shqiptarë të kulluar.. E pushkatimet vijojne me Gjelosh Gjoken Lajçaj nga Kushja, të cilin e ekzekutojne së bashku me kumaren trim e të besës Zef Miliqin Lulgjuraj *1*, i cili nuk pranojë ta lënë Gjeloshin vetem në mëshiren e bishave sllave, bisha të cilet po ketë ditë pushkatuan edhe tre vëllezërit nga Gruda; Lucë Preka Lulgjuraj, Dodë Preka Lulgjuraj dhe Gjergj Preka Lulgjuraj, si dhe Kolë Gjel Çakun nga Bëkajt e Trieshit.*2*. Gjatë pushkatimeve të malësorve në trojet e tyre etnike shqiptare në Mal të Zi shquhej krimineli Stalinist Bajo Stankoviç. Kur ky Stalinist u detyrua të largohet nga Jugosllavia e Titos, që i ktheu shpinen Stalinit e stalinisteve, ky kriminel gjeti streh te stalinisti Enver Hoxha i cili e gradoi me detyren e shefit të zyres së em-igrantëve që iknin nga Jugosllavia. Si per ironi të fatit emigrantet shqiptar që iknin nga trojet e tyre etnike per tu shpetuar ma-sakrave të shkjeve, kur vinin në Shqiperinë që e dinin nanë, ajo i priste më zi se një njerkë e keqe…Nuk kishte si të ndodhte ndryshe, pasi i njëjti shkja, Bajo Stankoviçi, që i kishte vrarë e masakruar shqiptaret në Mal të Zi, ishte shefi i tyre edhe në Shqiper-inë komuniste...Pushkatimi i nacionalistëve malësor e shqiptar vazhdonte pa prajt edhe në Shqiperi komuniste.. Egersia dhe urrejtja e komunisteve shqiptar me frymzim sllavo-e komunist nuk binte vetem mbi të gjallet, por edhe mbi të vdekurit. Gjelosh Luli Dedvukaj, kushriri i parë i heroit të popullit Dedë Gjon Luli, i cili ishte një nacio-nalist i kulluar nuk pranon të bjerë në dorë as të komunisteve malazez e as shqiptar, Ky trim i sprovuar pasi kalon një jetë të vështirë maleve shqiptare plot borë e akull, kishte gjetur vdekjen. Kur forcat e brigadës të mbrojtjes popullit (kupto të mbrojtjes të shtetit komunist) e gjejnë trupin pa jetë të Gjelosh Lulit të ngrirë në borë, ata per tu siguruar se ky nacionalist kishte vdekur i presin koken, të cilen e ulin në Koplik dhe mbledhin njerzë (me zor) që e kishin

18E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

njohur per së gjalli, per ti pyetur a është kjo koka e Gjelosh Lulit..*3*. O tempora o mores, i presin koken një të vdekuri dhe ju a çojnë si trofe pashallarve të kuq, si dikur atyre turq... Me ketë rast vlen të kujtohen arrestimet, torturat e burgosjet e atyre hotjaneve që e strehuan dhe ndihmuan në besë të Zotit trimin nacionalist Gje-losh Lulin.. Malazezet arrestojnë vellezerit Mark Miri e Kol Miri Dedëvukaj duke i futur në hapsanen e shkjaut ku ushtronte profesionin e kriminelit të kuq shefi i OZN-as Lluka Markoviq. Torturat antinjerzore nuk i kursejnë komunistet malazez as mbi gratë, ku nga keto tortura kriminale po dal-lojmë torturat me mace në tlina (brekë të gjata) të Pare Dules (nënës të Mark e Kol Dedvukaj-t). Gjithashtu tortura çnjerzore ushtrojnë kriminelet e OZN-as edhe mbi të bijen (e Pare Dules) Diellushen, gruan e Prelë Martinit Vulaj, sepse as ajo nuk kishte treguar se ku ndodheshin vëllezërit e vet Marku e Kolë Miri. Tortura të tilla ushtrojnë malazezet në posten e policisë në Tuz mbi Lenë Kolen (kushriren e parë të Vasel Pjetrit Gjonaj), e cila nuk tregoi se ku strehohej kushriri i saj Vasel Pjetri Gjonaj, të cilin komunistet malazez e ndiqnin per ta arrestuar per”fajin” e vetem se u kishte dalur zot ketyre trojeve shqiptare që Mali i Zi e Jugosllavia po i ripushtonin perseri me bekimin e komunisteve të Shqiperisë “londineze”. Vasel Pjetri kishte qendruar i fshehur rreth tre vite neper male e shpella. .*4*.Thuajse në të njejten kohë komunistet shqiptar arrestojnë per llogari të slla-vo-malazezëve tre vellezerit hotjan Mark Gjeloshi, Lul Gjeloshi dhe Lukë Gjeloshi – Gojçaj, ku krimineli toger baba (Hodo Habi-bi) ja kalon Markoviqit.. Objekt i torturave ç’njerzore të kriminelëve të kuq shqiptarë kishin qenë edhe gruaja e Mark Gjeloshit, Lulë Bacja dhe gruaja e Lul Gjeloshit, Lezja.. Tre trimat e beses së Hotit i denojnë me burgime të gjata dhe kanë një perfundim tragjik.. Lul Gjeloshi vdes në burg, Lukë Gjeloshi vdes sapo lirohet nga burgu (duket i helmuar), ndersa Mark Gjeloshi pasi vuan 25 vite burg del nga hapsana komuniste i gjymtuar perjetsisht..*5*. Nderkohe komu-nistët serbë në Kosove edhe me ndihmen e komunisteve shqiptar vazhdonin krimet e masakrat kunder shqiptareve nacionalist që donin Kosoven të pavarut.. Masakra e Tivarit është “simboli”me dukshem i ketyre

krimeve. . Në keto kohë krimesh serbet i merrin jeten nacionalistit edhe mesuesit hotjan Gjergj Martini në Kosovë (1946), duke e pushkatuar së bashku me sokolesh-en e Shkodres, dhe nusen e perjetshme të Kosoves, Marije Shllaku,si dhe me dy shokë të tjer të atdhetarisë, shkodranet Kolë

Parubi dhe At Bernardin Llupi..*6*. Shqipe-ria komuniste ( si nxenese e PKJ) e filloj dhe e mbaroi “mbreterimin” e saj në pushtet me terror, pushkatime, burgosje, shpronsime, syrgjynosje e privime të nacionalisteve dhe kundershtareve të vet politik, madje egersia e ketij terrori dhe kesaj politike shpesh ka

Lista emrore e antikomunisteve të Malesisë Madhe, të vrarë, tëNJESIA ADMINISTRATIVE KELMEND1.PREKË CALI2.PJETER GJEKA3.MARASH VATA4.DEDË PREK NIKA5.NIKË MARK REXHA6. GJERGJ NDUE BUJAJ7.GJON PREÇ REXHAJ8.GJEKË MARASH SELCA (TINAJ)9.GJERGJ LUL TOMA10.ZEF SOKOL PELLUMBAJ11.PJETER ZEF PREÇI12.GJERGJ NDUE PEPAJ13.NIKË MARASH BUJAJ14.NIKË TOM BUJAJ15.PREK GJOK BUJAJ16.MARK GJELOSH MARKU17.UJK GJELOSH MARKU18.NIKOLL UJK GJELOSHI19.UJK MARK BIKU20.NDUE MARK BIKU21.MARASH MARK BIKU22.NIKOLL GJERGJ QOSAJ23.UJK MASH QOSAJ24.MIRASH FRAN QOSAJ25.GJON SOKOL RRUKAJ26.NDUE FRAN RRUKAJ27.PJETER ZEF RRUKAJ28.MARTIN ÇOT QOSAJ29.KATRINA TOM LULI30.ZHUKË TOM SMAJLAJ31.ZEF NIKE TURKAJ32.DEDË GJON BAJRAKTARI33.NIKË LUCË BAJRAKTARI34.FRAN ZEF BAJRAKTARI35.LUCË GJON BAJRAKTARI36.PASHKO MIRASH ZEFI37.DEDË GJON DEDA38.NIKË GJON DEDA39.GJERGJ GJON DEDA

40.LUCË GJON RAPUKA41.ZEF GJON RAPUKA42.NDUE GJON RAPUKA43.RROK ZEF RAPUKA44.NDUE NIKË STAKA45.RROK PRETASH ZOGU46.NDUE ZEF GJERKAJ47.DEDË FRAN BRACAJ48.LOSH FRAN BRACAJ49.ZEF LUL GJELAJ50.KOLË MARK DEDA51.TOMË DOSH PREKA52.FRAN DOSH PREKA53.MRI DEDË PREKA54.DEDË NIKOLL DEDA55.UJK NIKË MIRASHI56.NIKOLL ZEF HUTA57.MARK DEDË ALIA58.DEDË GJELOSH LULA59.LULA NDOJ GJELAJ60.ZOJA NDOJ GJELAJ61.LUL MIRASH VOCRRI62.LUCË GJON UCI63.FRAN GJOKE GJELAJ64.PREK UJK DOKA65.SHAQE LUC DOKA66.KOLEC UCI (TRIESHI )67.PREK ZEF DOKAJ68.IDRIZ KADRI DELAJ69.SHYTAN TOM DELAJ70.FRAN ZEF PELLUMBI71.GJELOSH FRAN PELLUMBI72.DEDË LULASH SMAJLAJ73.GJON LOC PELLUMBI74.NIKOLL PAT CALI75.LUKE TOM CURANAJ76.GJEKË ZEF MIRAJ77.LULE MIRASH PRELDAKAJ78.DOM DEDË MAÇAJ79.DUL BAJRAMI80.MALIQ BAJRAMI

81.DOM DEDË MALAJ82.PELLUMB NIKOLL PELLUMBAJ

KËSAJ “LISTE”MENDUAM TI SHTOJMË EDHE TRIMAT KELMENDAS E MALËSORË ME BANIM “NËNSHKODER”, GURËZ E TJER., TË PUSHKATUAR NGA KOMUNIZMI …1.DEDË PREKË GJEOSHI (SHABANI)2.KIR DUL DOSHI3.DEDË COKU4.MARK MIRI5.ZEF MIRI6.NDUE MIRI7.LLESH MIRI8.GJEKË MIRI9.MARASH MIRI10.FRAN MIRI11.PJETER MIRI12.NDUE FRANI (Nipi i Mirajve i ndod-hur rastesisht në Gurëz).13.NIKOLLË DEDA 14.GJON VATA15.MARK STAKA16.NIKË TOMË PRELA17.MATUSH KOLA18.ZEF NIKË STAKA19.TOMË NIKË KEQI20.NDUE GJIN UCI21.PASHKO HOTI

NJESIA ADMINISTRATIVE KASTRAT-HOT (Hoti brenda kufirit politik të Shqiperisë)1.LULASH CUK CURRI2. MIROTË PALOK KOKAJ3.GJON MARTI LULATI4.GJOK TOMË KOKAJ5.TOMË LEKË DAKA (POPAJ)

19MARS 2016

Referencat per publikimin e emrave të deshmorëve:1.”PASQYRA” e Diteve të Pergjakshme në të Pestin Shekull të Shqipnisë Robnueme. Risto LL. Siliqi –Trieste 1912.2.Pater Gjergj Fishta “HYLLI I DRITES”; Lot Gjakut, pjesa e parë :Kryeqitja Shqip-tare e vjetit 1910-1911-1912 (Kryeqitja Malësore)-I /1914, nr.9 ff.228-292.2. P. Gjergj Fishta”HYLLI I DRITES”, Lot Gjaku, pjesa e pare-Kryeqitja Shqiptare E vjetit 1910-11-12 (Lufta e Malësisë)-I /1914, Nr.10 ff.323-325.3.P. Gjergj Fishta, “LAHUTA E MALËSISË”, fq.471-494, botim i tretë-1991-Romë.4.Revista “LEKA”, viti 1932/11, fq.346.5.”HYLLI I DRITES” 1932, nr.11, nanduer VIII, ff.574-584, Data që komi nuk i harron (P.Jakob…).6.Revista “HYLLI I DRITES”, nanduer 1937, nr.11, Flamuri kombetar në krahinat e Shkodres (Donat Kurti).7.Gjokë Luli “KASTRATI”, fq.50-70, Shkoder 1999.8.Palok Luni ; Historia e Bajrakut të Kastratit (vargje rapsodike), fq.50-83, Shko-der 2006.9.Palok Luni ; Dedë Gjon Luli, gjenerali me kapuç të bardhë, Shkoder 2010.10.Gazeta “Shqiperia Etnike” nr.21, dt.9 prill 2002, “Kryengritja antiosmane e vitit 1911, amaneti i trashiguar per nje Shqiperi të vertet, nga N.Bacaj).11.Romeo Gurakuqi, “Kryengritja e Malesisë së Mbishkodres 1911, PHOENIXS-HKODRA 2002.12.Lulash Nika Palushaj, Malesia dhe fiset e saj (shenime historike), pj.I. fq.213-236. Lezhë 1996.13.Gjon Toma Berishaj, Deçiqi Krenaria e Malësisë.. fq.187-249, Tuz 2009.

qënë aq e madhe e mizore sa ja kishin lak-mi edhe vet komunistet jugosllav, duke u vertetuar “fjalet” se nxenësi shpesh ja kalon mesuesit.. .Mor me kobure në gjoks kishte shkruar Pater Anton Harapi , nuk bahet kush as vëlla, as shok, por ose skllav, ose mizor apo hipokrit. .Vetem në Shkodren 28

mijë banorëshe, komunizmi kishte hapur 26 burgje, nga ky shpresonte të jepte shpirtë njeherë e pergjithmonë nacionalizmi shqip-tar, që kishte qënë roja e pamposhtur ndër mote e shekuj, e kësaj Shqiperie (qe kemi sot), që per pak edhe këtë na e perpinë bijët e shkines…Por falë krijuesit dhe gjakut të

deshmorëve e martirëve të nacionalizmit malësor e shqiptar, gjak që rrinë perherë tuj vlue, kjo nuk ka ndodhë e nuk do të ndodhë kurr, edhe pse malësoret e shqiptaret u detyruan të leshojnë troje, por kurr zem-ren, shpirtin dhe ndergjegjen e Shqiperisë Etnike.

6.LUCË PREKË DELAJ7.GJOK NIKOLL MUJAJ8.NDUE KOLË NERHATI9.NDOKË NIKË PREÇETAJ10.MARASH MIRASH CELAJ11.PASHK DED GURRAJ12.MAR NIKOLL MALAJ13.MAR LUCË MUJAJ14.GJOKË DODË BROQI15.GJOKË NIKOLLË IVANAJ16.LUIGJ KOLË SHOTAJ17.NIKOLLË TOM HASAJ18.NOSH LLESH MALAJ19.KOLË PALUSH KOLAJ20.LUCË GJETO LAKAJ21.FRAN PASHKO BURRAJ22.NIKOLLË GJOKË VESHTAJ23. NDUE LUKË NARKAJ24.LEKË LUCË VULAJ25.NDUE GJETO ISUFAJ26.GJOKË PJETER PREKAJ27.KOLË LLESH MALAJ28.FRAN LUKË BABAJ29.ZEF NISHË LUMAJ30.ZEF GJON MALAJ31.NOSH PJETER KEKAJ32.SHTJEFEN LEKË LULATI33.LUIGJ GJETO KASTRATI34.DEDË GJETO GJOLAJ35.AT LEKË LULI36. NIKOLLË LUC ULAJ37.BISHO BAN UJKAJ38.SOKOL NDUE VESHTAJ39.NIKOLLË LUCË DRAGAJ40.PALOK GJOKË HOTI41.PJETER GJOKË HOTI42.GJON PREKË DEKAJ43.NDUE PREKË DEKAJ

44.KOLË MAÇ SMAJLI45.GJELOSH LULI (vdekë malesh pa u dorzuar as te komunistat jugosllav, as shqiptar)46.GJERGJ MARTINI (Pushkatua nga komunistet serbo-jugosllav në Kosovë)47.LUL GJELOSH GOJÇAJ (Vdekë në burg në burg në Shqiperi)48.LUKË GJELOSH GOJÇAJ (Vdekë sapo lirohet nga burgu në Shqiperi)

NJESIA ADMINISTRATIVE SHKREL 1.ZEF TOMË ÇEKAJ2.MIRASH GJON SOKOLAJ3.PJETER KOLË SOKOLAJ4.GJOKË KOLË PËLLUMBI5.NIKOLLË PREKË GJEKAJ (DUSHAJ)6.LUKET MARASH GRISHAJ7.DAN COLI8.PREKË LEKA9.PASHKO LEKA10. REXHË MEHMET VUÇAJ11.LLESH MARASHI12.FRAN PJETRI13.VATË GJELOSHI14.NDUE GJELOSHI15.PJETER ZEF ÇULAJ16.NDREKË PJETER ÇULAJ17.MARK GJOKË LEKNIKAJ18.MARTIN FRAN PEPAJ19.NIKOLLË KOLA20.GJOKË DEDË MILAJ21.KOLË TOMË DEDA (SHTOGU)22.PREÇ PJETER VULAJ23.KOLË NIKË MARÇINAJ

24.MARK TOMË MAKAJ25.GJON LEKË MIRUKAJ (XHAJ)26.TOMË NIKË SINA (MELAKUQI)27.HALIL GJETO KELAJ28.MET BRAHO KOTAJ29.ZEKË SMAJLI30.KOLË GJERGJ MAÇOTAJ31.TARO KEQ BALAJ32.NIKOLLË ZEF PEPAJ 33.DEDË GJEKË VUKÇAJ34.PJETER NIKË NIKAJ35.LEKË PJETER GJONAJ36.DOM ALEKSANDER SIRDANI37.DODË NIKOLLË KAPLLAJ38.NOSH KOLË PAJA39.PJETRUSH P. PAJA40.GJOKË NIKË LULI (BRAHIMAJ) (trashigmtari i bajraktarit të Lo-hes Siperme me banim në Mal të Kolajve).41.NDUE GJETO BRAHIMAJ (nipi i bajraktarit të Lohes Sip-erme).NJESIA ADMINISTRATIVE GRUEMIRË E TJER…1.ADEM SOKOL TAHIRAJ2.HAJDAR SOKOL DEMAJ3.HAJDAR ADEM IMERAJ4.ADEM RRUSTEM TAHIRI5.MARK PËLLUM KODERVELAJ6.MHILL PËLLUM KODERVELAJ7.BRAHIM CAF BURGAJ8.LULASH PJETER BRUSHTULLI9.LULASH PREKË PJETRI10.REXHEP UC DEMAJ11.LLESH TOMË RRUKAJ12.SADIK HAJDAR LEKIQI13.MHILL BISHO DRICAJ

14.GJEKË PREKË PREKA MALËSOR TË MALESISË MADHE MBE-TUR NËN MALIN E ZI, TË PUSHKATUAR NGA KOMUNISTET JUGOSLLAV …1.ZEF MILIQ LULGJURAJ2.LUCË PREKË LULGJURAJ3.DODË PREKË LULGJURAJ4.GJERGJ PREKË LULGJURAJ5.GJEKË ÇUNI VULAJ6.GJELOSH GJOKË LAJÇAJ (Nga Kushja..)7.PATER ZEFI (Leonard Tagaj)8.VASEL MIRASHI CAMAJ 9.PJETER ZEKU CAMAJ 10.GJON NIKË LULI 11.KOLË GJEL ÇAKU12.GJEKË ÇUNI13.NIKË MARASH ULA14.NIKOLLË GJON CURI15.PREKË PULI16.GJON LULASHI17.DRANIA E SHOQJA E GJON LULASHIT18.MARTIN BACI19.NOSH BACI20.DODË SMAJL GJELOSHAJ (vra në shtepi të tij në luftë me forcat komuniste jugosllave në mbrojtje të ”mikut” që i ra në besë..)_______________________________Në vitin 1944 kapiten Gjelosh Luli i Hotit (nacionalist i martirizuar nga komu-nistet), ndër të tjera do të shkruante në revisten “Hylli i Drites” nr.4, fq.11 –(viti1944): “…Gjithshka harrohet në ketë shekull, gjithshka shuhet si vesa para diellit ; por kurrë gjaku i derdhur per liri të atedheut…”

pushkatuar, të vdekur në burgje dhe të vrarë në kufi, nga viti 1945-1991

20E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Janar 1945 forcat e Prek Calit vrasin 57 partizanë

tratit,po te marrim Malesin e Madhe.Ne kete treve me 30 korrik te vitit 1943 dhe konkretishte ne fshatin Vorfe u formua Batalioni Partizan’’Perlat Rexhepi’’ i Qarkut te Shkodres,i cili pati veprimtari te madhe luftarake.Ne Gruemire me 18 tetor te vitit 1944 eshte formuare grupi Partizan i Shkodres.Mbi 800 persona banore te Malesise se Madhe kane qene te inkuadruare me forcat Partizane,afro

150 familje te Malesise se Madhe kane qene baza te rendesishme te L.A.N.C .ku jane strehuare ushqyer e ndihmuar Parti-zanet,sic dihet edhe ne Malesin e Madhe si ne te gjithe vendin.Drejtimin e ka bere Qarkori i Partise Komuniste Shqiptare per Shkodren,nen udheheqjen dhe me ne krye Enver Hoxhen,i cili ne Janare te vitit 1945 sulmoi Malesin e Madhe dhe veca-narishte Kelmendin me forcat Partizane

Krahase kundershtise qe forcat Partizane hasen ne Malesin e Madhe ne Janar dhe Shkurt te vitit 1945.realisht duhet thene

edhe ana tjeter e medaljes pasi jo te paket kane,qene ata Malesore qe e kan perkrahur L.A.N.C.kryesisht banore te rranxave te Malesise nderkohe qe ata qe komunizmin e kundershtuan mese shumti,kane qene banoret e Kelmendit,Shkrelit dhe Kas-

21MARS 2016

per ta pushtuare e nenshtruasre sic beri me te vertete,pore duke hasur jo pake ne rezistencen e Malesoreve antikomuniste te cilet vetem me 15 Janar te vitit 1945 te prirur nga Prek Cali dhe forcat per rreth tije arriten te vrasin 47 Partizane, e deri ne thyerjen e Kryengritjes antikomuniste te Malesoreve edhe 10 te tjere,dy prej tyre ne Bajze. Deri ne fillim te Shkurtit 1945 duke e cuar ne 57 numerin e Partizaneve te vrare 95 perqind e te cileve ishin nga Jugu i Shqiperise. Gjithashtu Malesia e Madhe numeron 37 deshmore te luftes anti-fash-iste nacional clirimtare.

EMERAT E 57 PARTIZANEVE TE VRARE 1.Fejzi Micolli 2.Mili Qose 3.Aliko Zagolli 4.Memo Beqari 5.Sefer Ademi 6.Mevlan Gjyshi 7.Ahmet Hajdini 8.Zeqir Hasani 9.Qani Shemedini 10.Sadik Hekurani 11.Met Aliu 12.Nazif Dauti 13.Feti Ferhati 14.Veledin Xhelo 15.Refat Banushi 16.Rexhep Hoxha 17.Islam Caushi 18.Ali Saiti 19.Zydi Zeqo 20.Naum Beshiri 21.Emin Hoxha 22.Thoma Cuni 23.Beqo Haxhiu 24.Ibrahim Ramadani 25.Ismail Refati 26.Zeqir Bicoku 27.Hasan Seferi 28.Halim Ruka 29.Banush Haxhia 30.Dino Hajdari 31.Ivzi Sapunxhiu 32.Jonuz Como 33.Refat Bajrami 34.Jaho Shehu 35.Tahir Suli 36.Syria Dari 37.Dilaver Cuka

38.Mehmet Tomari 39.Guliet Shoshi 40.Hafus Guzi 41.Iliaz Jaupi 42.Thoma Sino 43.Hil Gjergji 44.Dilaver Cuko 45.Hava Murati 46.Kol Gjeci 47.Sorian Habilaj 48.Gani Jonuzi 49.Halil Hasa 50.Hysen Kuka 51.Mahmut Reci 52.Ramadan Koculi 53.Rrustem Shehu 54.Mushi Halilaj 55.Besim Beja 56.Jonuz Naci 57.Myftar Sokoli

‘’MALESIA’’

22E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Në Malesi të Madhe prej shekujsh është formuar tradita historike e trashigimisë të vlerave dhe virtyteve më të mira të beses ,

burrërisë , urtisë ,bujarisë ,trimërisë e mbi të gjitha të atdhedashurisë. Kjo trashigimi e vyer e treves së Malesisë së Madhe prej kohesh i kaloi edhe kufijet e Shqiperisë Et-nike ,duke “terhequr” edhe studiues, his-torianë , albanolog ,udhëpershkrues dhe njerzë të zakonshem që i njohen , vlersuan e deri u mahniten me keto vlera e virtyte të trashiguara e shenjtëruara të Malesisë së Madhe... Kastratit si një nga malet , ba-jraket (flamuri) apo trevat e njohura dhe të rendesishme të Malesisë Madhe , nuk i kanë munguar kurr keto vlera e viryte të kultivuara te djemt e burrat e vet ,(që i merrnin si shembull me fjalet e vlersuara , djal Kastrati apo burr Kastrati). Një nga keta burra Kastrati , me emrin e të cilit krenohet sa të jetë jeta Kastrati , Male-sia e Madhe e më gjërë është padyshim Zenel Shabani i Aliajve. Zenel Shabani ishte djali i vojvodes famëmadh dhe atd-hetarit të njohur,Shaban Elezit. Zeneli kishte lindur në vitet 1850 ,në ato kohë kur Shqiperia ndonse e pushtuar prej shekujsh nga turko-osmanet , kishte filluar një rizgjim të ri e të vrullshem të atdhetareve shqiptar që në histori njihet si Rilindja Kombetare. Kjo rilindje do të organizonte perveç evenimenteve të tjera atdhetare edhe institucionin më të lartë “shtetformues” në vitin 1878 me em-rin e njohur në histrori ,Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Babai i Zenelit ,Shaban Elezi në keto kohë plot afsh atdhetarie do të shquhej si nënshkrues me “pendë” e push-kë i shumë akteve në mbrojtje të drejtave të shqiptareve dhe trojeve të tyre etnike. Akte diplomatike (si protesta ,memo-randume ,peticione e kerkesa) të viteve

Zenel Shabani, “Gjenerali me xhamadan” i atdhetarisëtë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881) kanë edhe nëshkrimin e vojvodes Shaban Elezit ,perkrah nëshkrimeve të legjendarit Dedë Gjon Luli ,bajraktarit të Kastratit Dodë Preçi , bajraktarit të Hotit Çun Mula , bajraktarit të Grudes Smajl Martini , bajraktarit të Shkrelit Marash Dashi , Ujkë Giles të Kelmendit e shumë e shumë prijësve popullor të Malesisë Madhe etjer. Kujtojmë se Shaban Elezi me punen dhe djersen e tij dhe familjes tij ,kishte bërë emer edhe si familje e kamur e bujare.. Ai që në vitin 1845 kishte ndertuar një kullë të dukshme në Aliaj të Kastratit , që holldupet turkoshak në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit ja djegin ketë kullë Shaban Elezit , por nuk arrijnë kurr ti djegin vlerat ,virtytet dhe atdhedashurinë. Në keto kushte historike malesore dhe shqiptare rritet dhe edukohet djali i Shaban Elezit , Zenel Shabani . Zeneli në jeten ,vepren dhe punen e tij trashigoi gjithshka të mrekullueshme ,njerzore dhe atdhetare nga babai i tij Shaban Elezi , i cili e la pa merak në duar të sigurta “staf-eten” e deres së tij ,vojvodes të Aliajve , atdhetarit të pakompromis dhe shembullit të bashkejeteses nderfetare në Kastrat e më gjërë. Zenel Shabani si trashigimtar i denjë i institucionit të vojvodes dhe vler-

ave e virtyteve më të mira të shtepisë tij dhe Aliajve të Kastratit ,arriti që me ndih-men e banoreve të Kastratit të rindertojnë në vitin 1885 kullen e djegur nga holldupet turq vite më parë. Me rindertimin e kesaj kulle u rindertua jo vetem një ndertese simbol ,por u rikonfirmua bashkepunimi dhe bashkejetesa e mrekullueshme nder-fetare e kastratasve e më tej. Rindertimi i kesaj kulle nga Zeneli , tashma beri që edhe emri i kulles të “thirrej” Kulla e Zenel Shabanit. Vlenë të theksohet se kjo kullë gjithnjë ka qenë derë e hapur ,per të gjithë ata që e kanë msyrë ketë derë bujare . Por kulla ka qënë shpesh herë edhe “seli” e takimeve ,mbledhjeve dhe vendimeve të krenëve dhe prijesve të Kastratit e Male-sisë per tu dalur zot trojeve të Malesisë dhe Shqiperisë. Zenel Shabani ishte pjesmar-res dhe nëshkrues i shumë memorandu-meve , protestave ,kerkesave dhe kanune-ve që i sherbenin edhe lehtesimit të jetes së veshtirë të banoreve autokton të Kastratit e Malesisë. Disa nga keto akte diplomatike ku Zenel Shabani ishte zë i parë perkrah Dodë Preçit , krerëve dhe prijesve të tjer të Kastratit e Malesisë janë: memoran-dumet e datave 9 dhe 24 qershor 1883 ,ku selia e ketyre memorandumeve kishte qenë Kastrati dhe Malesia e Madhe ..(Akte

Nga Ndue BACAJ

23MARS 2016

të Rilindjes Kombetare Shqiptare ,1878-1912 ,perg. nga A.Sh. të Shqiperisë ,Tiranë 1978 , Ludvig von thallozi ,Të ndodhurat e Shqiperisë ,prej një gege ,që e don vendin e vet...) Kuvendi i Katundit të Kastratit i dates 10 nentor 1891 (kanun i bamë prej 24 pleqeve dhe krenve) , Kuvendi i Kastra-tit (Bajzë , vendime kanunore) i dates 01 nentor 1892 ,Shtesa kanunore të vitit 1894 e tjer..(At Shtjefen Gjeçovi ,Kanuni i Lekë Dukagjinit , me parathenie të at Gjergj Fishtes , Shkoder ...1933). Zenel Shabani në vitet e ndertimit (rindertimit) të Kishes së Bajzes në vitet 1890 kishte ndertuar me art e mjeshtri dy qemeret e mrekul-lueshem të deres të kishes të Shen Pjetrit e Shen Palit (Bajzë).. Per ndertimin apo më sakt rindertimin e kesaj kishe shpesh herë hyqameti turk kerkonte të pengonte rindertimin e kishes ,por falë kontributit të Zenel Shabanit e vellezerve të tij mus-

liman , ketë hyqameti turko-osman nuk arriti ta bejnë realitet. Gjithashtu edhe gryka e Shpelles së Frashnit në Bajzë ka per autor Zenel Shabanin që kishte qenë edhe një mjeshter duar-artë. Zenel Shaba-ni më perpara kishte dhuruar edhe token e bollshme per ndertimin e Xhamisë së Aliajve ,ndersa në ndertimin apo rinder-timin e kesaj xhamije kishin kontribuar edhe sivellezerit katolik kastratas të Zenel Shabanit dhe Aliajve.. Në prag të fillimit të kryengritjes antiotomane së Malesisë së Madhe të vitit 1911, Zenel Shabani ishte njeri ndër malesoret e njohur e me zë të Kastratit e Malesisë , që nuk mund të duronte më sundimin turko-osman , ndaj per ketë ishte ndër të paret burra që kishte vendosur të rrokte armet per të kerkuar të drejtat dhe liritë , me guxim ,trimeri e heroizem edhe pse e dinte se nuk ishte e lehtë të luftojnë kunder një perandorie

pushtuese shumëshekullore si Turqia. Per ketë populli i Kastratit i ka “thurur” vargje mjaftë domethenese ,disa nga të cilat “gjinden” edhe sot:“Zenel Shabani rrahka telin,Gojë per gojë po flet me mbretin,S’mund durojm ,taanzimatin e hyrjetin,Asht e lkurë , ti me na rjepun ,Me na heq krahut dyfekun…” (Gjokë Luli , Kastrati ,fq.38)Zenel Shabani ishte një ndër shoket më të ngusht të atdhetarisë të kryetrimit leg-jendar Dedë Gjon Luli , me të cilin kishte pasur një bashkepunimin të shkelqyer pa dallim feje e krahine ,në mbrojtje të tro-jeve shqiptare të Malesisë Madhe e më gjërë, dhe kjo e kishte shqetsuar gjithnjë pushtuesit shekullore otoman dhe fqinjet hileqar e shoven malazez , gjë që e tregojnë edhe vargjet brilante popullore :“…Dergut Pasha në gjok të bardh

24E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Knjaz Nikolles o po i çon fjalë,Zot kë ka koçaku të parë ?Ded Gjon Lulin ,Zenel Shabanë ,Mehmet Shpendin që rri në Shalë,Has Jakupin ,Hys Belanë.Ismail Qemali fjalë ka çue ,Dergut Pash paske gabueÇka ke djegë ke me pague..” ( At Gjon Karma “Kerkime në malet tona [të veriut] ,fq.197). Fillimi i kryengritjes antiosmane të Malesisë Madhe (24 mars 1911) e gjeti atdhetarin Zenel Shabanin me shoket e tij atdhetar me pushkë në dorë ,duke luftuar kunder pushtuesve osman në dy fronte ; në frontin e luftes ,por edhe kunder propogan-des famkeqe të perçarjes fetare... Data 30 mars (1911) perveç luftimeve të sukseshme në terren ,do të shenonte edhe një fitore tjeter historike të malësorve -shqiptar kunder valiut të Shkodres Bedri Pasha , i cili kerkonte të fuste shqiptaret në luftë vellavrasese ...Në Cetin u mblodhen burra

të urtë , trima e atdhetare , perfaqesues të krishterë dhe muhamedan, të cilet for-muluan një “memorandum autonomie... Ky “memorandum” u nenshkrua perveç prej prijesve të kryengritesve ,Dedë Gjon Luli e Sokol Baci etj. edhe prej Muharrem beg Bushatit (ne emen të Shkodres) ,Isa Boletinin e Abdulla Ages (në emen të Kosoves) ,si dhe nga kapidan Preng Mar-ka Kola (në emen të Mirdites) etj.( Hylli i Drites ,1932/11 ,fq.595). Në ketë mbledhje historike të Cetines ,perveç prijesve male-sore katolik, shumë i rendesishem ishte kontributi dhe pjesmarrja e atedhetareve dhe burrave me zë musliman si ; Zenel Shabani i Kastratit , Deli Meta i Hotit , Dyl Sokol Bajraktari i Reçit , Haxhi Meta , Istref Ali Culaj te Koplikut , Bec Tahiri i Buzë-Ujit , Ramadan Aga dhe Haxhi Muji të Tuzit.. .( Risto Siliqi ,”Pasqyre e diteve te pergjakshme ne te pestin shekull te Shqipnise te robnueme ,fq.56 ,Trieste

1912). Zenel Shabani i Aliajve të Kas-tratit ishte i vetdijëshem per origjinen , trashigimin ,gjakun dhe vëllazerinë e tij me shumicen e banoreve katolik kastratas ,me të cilet kishin një “babë ,Dedlin te i cili bashkoheshin në jo më shumë se dhjetë breza ,pavaresisht nga rruget e besimit që kishin zgjedhur të paret e tyre vëllezer , per të besuar te ai Zoti që është një dhe vetem një per të gjithë. Zenel Shabani kishte kumari ,miqësi e probatini me mjaftë katolik të njohur të Kastratit. Në respekt të vellezerve të tij katolik , Zenel Shabani “festonte” Shenkollin “dimer” duke ndezur qira per naten e madhe të kesaj feste (5 dhjetor..). Pikrisht në një natë të till i kishte shkuar mik , një hoxhë fanatik fetar të cilin e priti dhe e respektoj në radhë të parë si mik. Mirpo hoxha e kishte vënë re se në shtepin e Zenelit atë natë ishte ndezur një qiri , hoxha meg-jithse u kujtua se per çfar ishte ndezur qiri

Kulla e Zenel Shabanit, Aliaj, Kastrat

25MARS 2016

, ai nuk guxoi ti thonë gjë ,por sapo gjeti rastin që Zenel Shabani doli nga dhoma ku ishte duke ndjejur me hoxhen , hoxha fikë qirin. Kur Zeneli u kthye në dhomen e ndejes vuni re qirin e fikun duke ndjerë në shpirtë peshen e nemës që trashigohej në Kastrat Malesi e më gjërë “t’u fikt qiri i Shenkollit” ,dhe ai pa dashur ta rendoi “mikun” ,ai nën zë e nemi hoxhen fanatik , të cilit në mengjezin e dites së Shenkollit (6 dhjetor…) i vjen lajmi se hoxhes i kishte vdekur djali . Hoxha kur niset me shkua me marrë kalin edhe kali i kishte ngordhur. Zenel Shabani kur sheh keto dy fatkeqesi që e goditen hoxhen fanatik ,ai drejtohet nga qielli dhe thotë : “O Zot nuk e kam nemë kaq shumë…”. Kral Nikolla i Malit Zi kishte pasur një ndrikullë që e respektonte shumë në Kastrat. Kur Zenel Shabanin me disa shokë të tij të atdhetarisë e arrestojnë

në Cetinë , Kral Nikolla në shtepinë e tij gjenë ndrikullen nga Kastrati ,të ciles i gezohet shumë. Mirpo ndrikulla dukej e vrejtur dhe jo e gëzuar ,gjë që Kral Nikolla e vuni re ,dhe per ketë ai e pyet se çfar ke ndrikullë që nuk të shoh në terezi ?. Dhe ndrikulla menjeherë i thotë : Kumarë më ke arrestuar vellan Zenel Shabanin , Ai ja kthen çfar vellau ,se ai është turk more ,jo ja kthen ndrikulla ai është kastratas ,vellau jem i gjakut…Kral Nikolla nuk e çon më gjatë ,por urdheron lirimin e menjëhersh-em të Zenel Shabanit , i cili nuk pranon të lirohet i vetem pa shoket e tij me të cilet kishte ardhur në Cetinë. Në keto kushte duke njohur karakterin e fortë të malësorit Kral Nikolla vendos dhe i liron të gjithë të arrestuarit sëbashku me Zenel Shabanin.. (Marrë nga mbesa e Zenel Shabanit ,Hana , janar 2012). Vlen të kujtohet se Kulla e

Zenel Shabanit u dogjë edhe në vitin 1913 nga ushtria serbo-malazeze kur po kthehej nga humbja e saj ,që nuk arriti të marrin Shkodren ,por k jo kullë perseri u rindertua , dhe perseri në vitin 1918 digjet nga aus-tro-hungarezet ,por perseri rindertohet… Zenel Shabani vdes në vitin 1919 ,ndersa trashigon vlerat dhe virtytet më të mira të Zenel Shabanit ,djali i tij Islam Zeneli ,të ci-lin “çlirimtaret” komunist jo vetem e inter-nojnë e persekutojnë atë dhe familjen e tij , por edhe kullen si simbol ,të cilen fillimisht pasi e grabiten komunsitet e tjetersuan , derisa ja “dorzuan” vetshkatërrimit , i cili e “zotron” fatkeqesisht edhe sot në keto vite të demokracisë. Pavaresisht fatit të Kulles Zenel Shabani dhe vepra e tij bur-rerore dhe atdhetare ,jetojnë si shembull krenarie ,bashkejetese dhe atdhetarie per Kastratin Malesinë e Madhe e më gjerë…

Foto e Kel Marubit e vitit 1908. Me nr. 1-Ded Gjo Luli, 2-Deli Meta i Hotit, 3-Ded Nika i Grudës, 4-Palok Traboini, në fotografi janë edhe Ujk Hasani i Grudës, Zenel Shabani e Nikoll Doda të Kastratit, Tom Nikolla, Luk Muçia, Ismail Mustafa, Gjon Ujk Çeku, Martin Ujka e të tjerë.

26E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Pretash Zeka Ulaj, bajraktari i Kojës dhe kufinjve të Shqipërisë

Nga Dedë Kolë Miri Dedëvukaj

Fjala Bajraktar, qe ne shqipe eshte Flamurtare dhe qe vjen nga. Per-sishtja e vjeter, do te thote i Gjate, i drejt, i pashem, bujar dhe prise.

Pretash Zeka si individ. Zeknikajt si shtepi me za dhe koja si Bajrak ne cdo kohe, ishin te gatshem per ruajtjen e gjuhes, fese, dhe atdheut, Trimat e kesaj kulle vendosen gjoksin perballe te gjithe pushtueseve, dhe konkretishte. Turkut, atij Serbo-Malazez e tjer. Pretash Zeka lindi ne vitin 1882 ne shtepin e Zek Nikut shtepi vojvode, trashiguar brez pase brezi. ne vije te kufirit shqiptaro- malazez. Pretash Zeka lindi ne vitet me te veshtira te egzistences se Shqiptareve ne Ballkan ose veten 4 vite, pase humbjes se

pavaresise se trojeve Shqiptare ne Malin e zi, ai ishte nje njeri shume njerezor, mire-beres dhe vecanarishte kombetare, Neper shekuj ashtu sic luftuan te gjithe shqiptaret per liri dhe identitet. Kombetare edhe koja e vogel pore e madhe me trimeri luftoje duke dhene bijte e vete per atdhe dhe shqiptari. keshtu Prec Gjeloshi ra trimerishte ne luften e vranines me Oso Kuken. Ule Gjeloshi vritet nga pritat Malazeze per patriotizem dhe pjesmarrje ne lufte. koherat rrjellin lufterat vazhdojne kunder shqiptareve, vritet Hase Marashi dhe djali i tij Ule Hasi po nga cetat Mala-zeze, koja e paguan shterejte qendresen dhe here pase here. ne ato dite Uce Geri i zemruare brenda 24 oreve merre gjakun e kushrinjeve te tij. ne vitet 1840-1850 Tur-qia zemerohet per humbjet e pesuara dhe perdore cdo menyre, per te perdorur dhe pervetesuare kreret e maleve te malesie se madhe, therrasin Nik Marashin ne xhibalde te shkodres e helmojne arrin te dalin deri ne Grud dhe vdes edhe sote e kesaj dite varri i tij eshte tek kisha Grudes. Populli shqiptare ishte midis dy zjarreve vazhdonte qe te luftonte kunder Turkut te cilet donin te forconin pushtetin e tyre, si dhe kunder sllaveve te cilet me force e me politik, kerkonin dhe deshironin te push-tonin trojet shqiptare, dhe konkretishte krahas shqiptareve te tjere ase Malesoret e Malesise se Madhe nuk ngurruan qe ne viti 1878 te organizoheshin edhe nje here duke marre pjese me delegatet e tyre ne

lidhjen shqiptare te Prizerenit. Zek Niku len 11 djem e 2 vajza ne mese te cileve edhe Pretash Zeka, i cili qe i ri per virtytet dhe madheshtin qe tregonte caktohet si prijes i familjes. Vella i 10 vllezerve dhe i 2 motrave Pretash Zeka Lidhet me shume krere te Malesise dhe Shqiperise. ne mese te cileve permendim. Pretash Ucin, Bardha Mirin, Ded Gjon Lulin, Mehmet Shpenin, Hil Mosin. Marash Ucin, Ded Nik Bajrak-tarin, Gajlo Smajlin, Mehmet Muratin, Cak Melin, vellezeri Ivanaj e tjer. ishte koha per nje kryengeritje gjithperfeshirse, per ti dale nga duart armikut dhe sundimtarit disa shekullore Turke. Pretash Zeka merre pjese ne luften ose kryengritjen e vitit 1911 masivishte duke mbeledh trimat e kojes per te luftuare per liri e pamvaresi perkrah trimave te tjere Malesore duke iu pergjigjur thirrjes se Ded Gjon Lulit dhe trimave te tjere atdhedashes. Lufta vazhdon e ashper plagosen disa luftetare nderkohe qe armi-ku peson humbje te medha. ne lufte per-krah Pretash Zekes marrin pjese Bardha Miri, Shaba Gila, Bardha Keqi, Nik Preci, Luc Maci, Maxha Prela, Nik Zeka e tjer. si dhe dy trimereshat Tring Smajlja dhe Nore Kolja e reja e Ded Gjon lulit. me 6 prille te vitit 1911 per here te pare pase 450 vitesh ngrihet flamuri shqiptare i kastrioteve. ve-tem pake vite me vone dhe konkretishte ne vitin 1920 Pretash Zeka krahase trimave te tjere Malesore merre pjese edhe ne luften e Koplikut. Gjate mesjetes se hershme si dhe ne pereandorin Osmane personave te

27MARS 2016

dalluar u jepeshin tituj, per trimeri guxim, bujari e virtyte te tjera si vojvode kapedan bajraktar e tjer. ne mese te cileve dhe per kohen qe jetuan edhe Pretash Zekes si dhe para-ardheseve te tij, kete fisnik ishin elita e kohes dhe qe krahasoheshin me eliten e europes. ishin te paguar kishin mundesi shkollimi si dhe kontaktesh ne kontinentin e vjeter. Pore dhe ajo qe eshte me kryesorje eshte se ata ishin gjithmone nen ndikimin e popullit te tyre. dhe vendimeve qe mer-reshin pro atheut, pasi ne te kundert ishe populli qe i rrezonte ata po nuk punuan per interresat e tyre dhe vecanarishte atyre Kombetare. Pretash Zeka jetoj ne kohen ma dramatike per te gjithe kombin shqip-tare, prandaj nuk ishte rastesi pjesmarrja e tije dhe nevoja qe ai ti mobilizonte kojasit here pase here per ti dale zote atdheut. se bashku me patriotet dhe atdhetaret e tjere Malesore e Shqiptare per shembull Smail Martinin Mbreti i portes se larte e lauron me titullin Bajraktare por ai duke mos izbatuar urdherat e mretit, ne dem te popullit te tij Shqiptar. Sulltani e interrnon dhe e zduk se bashku edhe me 11 shqip-tare te tjere. Hasit te Marash Ules i dalin ne prite ne Medun me shpate 25 vete dhe kure e pane qenderimin e tij fisnik nuk paten zemer ase guxim te dalin perpara. Njugoshi aso kohe shkruante se Kojasit nuk iu binden ase mbretit ne stamboll ase

mua ketu ne Cetin. Bajraktare ishte nje institucion vendimtare sepse organizonte Popullin ne Mberojtje dhe Sulme si dhe ne kerkesa te tjera pra ishin ulleheqes. i tille ishte Pretash Zeka ne vitin 1911 kure i mobilizoj kojasit ne lufte per ngritjen e flamurit kombetar shqiptare ku e dhan jeten edhe 7 Kojas. Pretash Zeka jo vetem se ishte trim per lufte e burre per pushke, pore ishte edhe i kuvendit dhe vendimeve historike te marra ne te mire te kombit te vete. Ne moshen 60 vjecare Pretash Zeka zgjidhet anetar e asamblese gjithe Shqip-tare ne Tirane, duke shprehur vendimet e popullit te malesise dhe qenderimet per te qene shqeperi dhe ne preherin e saje. Pretash Zeka edhe nje here edhe pse tani ne moshen 65 vjecare bashkepunon me kreret e Malesise per te zhvilluar nje lufte te perbashket dhe ne vitin 1943 lidhet me Mul Delin, ose familjen e bajraktarit te Hotit me te cilet ishin miqe e vllezer prej shum kohesh e vitesh, Prek Calin, Zef Martinin, Ded Nikollen, Gjelosh Lulin, LLesh Marashin, Kol Zefin, Ali Zekun, Mark Gjokun, Nik Zef Leken, Tom Niken e Hotit, e te tjer per ti dale zot atdheut, duke bere perpjekje per ti ribashkuar trojet shqiptare pore qe e pa mundur perballe botes se ndare ne dy kampe. Me 3 nentor te vitit 1944 brigadat Jugosllave arrin te hyjne Koje dhe Luhare ku Pretash Zeka e

Barlla Keqi luftojne trimerishte dhe pase thirrjes per ndihme te Malesoreve, arriten qe ti thyenin forcat Jugosllave te kohes ku mbeten 6 te vdekur dhe 30 te plagosur. pase 10 ditesh dhe konkretishte me 13 dhe 14 nentor te vitit 1943, tre brigada jugosl-lave sulmojne pabesishte perseri Malesin e Madhe ku perseri hasen ne rezistencen e pa shoqe te kojes dhe luharit nderkohe qe Malesoret mobilizohen serish per lufte. ku i vrare mbeti Tom Ded Nika dhe pla-gosur 28 Malesor. Pretash Zeka Ulaj ishte trim e atdhetar i urte e prise, flamurtare dhe bajraktar i nderuare. ose e then ne gjuhen Malesore ai se bashku me Kojasit ishin Gardhi i Malesise dhe Shqiptarise. e gjithe kjo per vete historin e kojes e cila qe ne shekujt XVII e deri ne vitin 1944 nuk i ka ndaluar lufterat per pavaresi dhe identitet kombetare edhe pse e ndare nga shteti ame Shqiperia. Pretash Zeka ishte njeri prej atyre, fetyrave te ndritshme te Malesise se Madhe i cili e mbrojti, vendelindjen dhe atdheun e vete, me urti, me fjal, me gjoks, me gjak, me zemer, me shpirt e me jete.

Busti i Pretash Zekës i vendosur në Kojë

28E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

NGA VEPRIMTARIA PATRIOTIKE E PRETASH ZEKESNe nje kuvend burrash ne vitin e 1911 kure ai mobilizonte Kojasit per lufte. Pretash Zeken e pyesin po ti Bajraktar ku po je kaqe i madhe. Pretash Zeka ua kthen e kam shume kollaj sepse jam ne mesin e atyre shtepive Malesore ku seicila eshte ne gjendje qe ta qese nje BajraktarePo ne keto kohe ne Koje vijne Isa Boleti-ni Gjergj Fishta dhe Luigj Gurakuqi ku i pranishem ishte edhe Pretash Zeka , Isa Boletini i thote Gjergj Fishtes Turku po na shkel edhe ma shume pase vitit 1907 kure na i pat dhane disa te drejta po i tho-te Fishta , e shohe dhe e di, Isa Boletini i drejtohet Fishtes a vjen diten e Diell ne Kishe ti kallxojme popullit se c ka duhet ma ba Fishta i thote po vi. Gjat meshes se shejte Gjergj Fishta ne mese tjerash thote

ju e dini se kushe jane fuguret, ato jane eterit e besimit ne zoteprandaj me i ndihmua atdheut duhet me shite fuguret e me ble koburet. e kete role me pase e luan Pretash Zeka me bash-kepuntoret e tij. Ne vitin 1918 me Dom Pjeter Harapin bisedohet ne Shkoder, se do te organizohet nje protest shume e madhe perseri ne krye te djemeve te Kojes edhe ketu eshte Ba-jraktari Pretash Zeka. ne kerkesen e bere thujej, se i drejtohna Mbretit te Shqiperise, te Italise, e te Etiopise qe me na i dhan Zyrat dhe zyrtaret ne ghuhen Shqipe, e ma na lane aty ku jemi gjithmone ne prehen te Shqipnise. e nje prej gishtave te vume per firme eshte edhe gishti i Pretash Zekes ky dokument gjindet ne Vjen te Austrise. Ne vitin 1944 ishe Jugosllavia shpall clirim-in dhe serish kerkon ti manipuloje e mash-troje Malesoret, ne mes tyre edhe Pretash

Zeken duke kerkuar tu japin Pensionin e quajtur GORACKA. Pretash Zeka i urte atdhetar dhe i vendosur, u pergjigjet po pse nuk ia jepni dikujt qe ka punuar per ju se une nuk e meritoj, sepse une nuk kam punuar kurre per ju, dhe po ju them prap se sa te jem gjalle nuk do te punoj per ju por vetem e vetem per popullin dhe kom-bin shqiptar dhe interresat e tije. Pretash Zeka i lindur ne vitin 1882 ka nderruare jete ne vitin 1962. ne vitin 2004 Familja dhe fisi Ulaj ose pasardhesit e Pre-tash Zekes pase kerkese edhe te banoreve te Kojes brenda e jashte vendit ne bash-kepunim edhe me kishen Katolike, ven-dosen ne Koje Shtatoren e Bajraktarit Pre-tash Zeka atdhetarit te denje, luftetarit te pa mposhtur, dhe flamurtarit te nderuar.

KOJA JO E KUCITFatkeqesishte Koja me gjithe perpjekjet

29MARS 2016

e bera, edhe sote gjindet nen teritorin shteteror te Malit te Zi. te llene per inter-resa te fuqive te mella, si dhe ta mbajtura dhunshem nga Mali i Zi. per te egzistuar si shtet. me rreth 30% te teritorit me troje shqiptare. sipase profesorit dhe Historian-it te njohur Pjeter Ivezaj

KOJA PERMENDET QE NE VITIN 1332Ne vitet dhe shekujt pasardhes, me themelimimin e bashkesive fisnore, dhe vllazerise Koja do te paraqitej e barabarte me te gjitha Malet e tjera te Malesise se Madhe. Ne shekullin XV-XVI , ne vend te pare ka qene Hoti, me pase jane renditur Gruda, Kelmendi, Kuci i katerti kure ishte igg elementit Shqiptar, i pesti Kastrati, i gjashti Shkreli, i shtati Trieshi, i teti Kojsa, i nenti Kopliku. keto kan qene 9 Malet e Malesise se Madhe. . me kalimin e Kucit ne besimin Ortodoks ne vitet 1610 Kuci kalon me Malet e Malit te Zi, dhe per pasoje nuk kemi me 9 Malet e Malesise se Madhe pore kemi 7 Malet pasi Kopliku i bashkengjitet Kastratit. dhe renditja eshte Hoti, Gruda, Kelmendi, Kastrati, Shkreli, Trieshi, dhe Koja, ne ate kohe Luhari dhe Llopari dhe Fundenat sqaron Historiani P. Ivezaj ishin ne kuader te Malit te Grudes. sa i perket Terminologjise ose Toponimit Koje rrjell prej andronimit qe do te thote emer i njeriut. Emeri i Njeriut kalon ne emer te vendit e vendi ne emer te fisit. pra kemi emerin e njeriut Koje e me pase Bajrakun e Kojes, dhe fisin e Kojasve. qe ne shkenc quhen Andronim, Toponim, dhe Etnonim. Ivezaj thote se nuk ka kurrfare termolog-jiet tjeter shkencore te gjitha te tjerat jane me qellime polituike per te formuare shtete te tjera sic ka ndollur edhe me Ma-lin E zi. Para shekullit te XVIII ka jetuar Vllaznia e Bakajve vazhdimesi e Bakajve jane, Gjeloshajt, dhe Gjekajt te sllavizuar dhe Bakajeviqet te islamizuar. Ne vitin 1706 kure Hodo Begu Mahmut Begolli Veziri i shkodres, sulmon Kelmendin dhe kerkone tatime e ushtar per tu pergatitur per lufte me Venadikun pasi venediku ishte mberojtes i te drejtave te Shqiptareve. Kelmendasit refuzojn dhe per pasoje de-tyrohen qe te leshojne vendin e tyre, ne mese te cileve 4-5 vllazni dhe qe jane Luca, Nika, Baci, dhe Bali. Prej Lucet eshte sot vllaznia e Kojes. fatkeqesisht te tjeret jan Nikicet, Bracevicet, dhe Bajovicet. Ne vitin

1707-1708 vendosen ne Rroje sote Rahove rikthehen ne Koje, dhe pranohen si vendas dhe themelojne Vllaznin fisnore Tri -Ada ose Trinia, Koja per pasoje perbehet nga Nuci, Maraj, Gorvokaj. dhe qe do te thote se Kojasit jane autokton dhe banore ven-das, dhe Malesore. Me themelimin e nahive Turke 1445 formo-het nahija e Kucit ku kan ba pjese Kuci, Llopari dh Luhari, dhe qe do te thote se nuk ka kurrfare Koje te Kucit. nderkohe qe edhe Historianet Shqiptare sqaron me kopetenc njeri prej tyre dhe konkretishte Pjeter Ivazaj e perdorin shprehjen Koja

e Kucit shume gabim dhe qe duhet kor-rigjuare sa me pare. pasi vertetohet dhe shkencerishte se si Koja ashtu edhe Trieshi kan qene Male me vete. Ne vitin 1864 behet ndarja e re teritoriale Otomane, me urllerin e Vezirit te Shko-dres si dhe me kerkese te Kadillukut te Podgorices duke ndare nga Shkodra Trieshin dhe Kojen te cilat i bashkengjiten Podgorices. dhe keshtu mbeten 5 Malet e Malesise se Madhe. ku dy prej tyre Trieshi dhe Koja i jepen Malit te Zi. pore kjo nuk do te thote se ato nuk jane Malesore dhe Shqiptare.

Nder i madh ashte per MalesinAshte detyre per Shqiptarin Drite per brezat qe do vine Me kujtua historin Burra te medhej qe s’jan kursye Neper shekuj me shkelqye Kanga e madhe te ushtojeDrite te bahet permbi KojeDiell me rrezet e t’vertetesEmni e vepra e Pretash ZekesBurr kreshnik e rod kreshnikuTrimi i Kojes Pretash Zek Niku Shkollen e madhe te atdhetarit E mesoj ne kulle te bajraktaritMate nalten akademiNe kuvendet ne MalesiPer bese burri e trimniPer flamurin kuq e zi Mbi Deciq vetojne vetimaKoja e vogel paska trimaDjale i ri ne balle t’mejdanitNuk ja dron topin sulltanitNe lufte e flake rritet luftariPretash Zeka Bajraktari Perballe shkjaut ashte trim prej trimitPretash Zeka gure kufinit Savo Pjetrin dham per dham Synin flake e zemren shkam Mberon kufite Shqiponja e malit Pushke ase burg nuk ia dron Krajlit

Vitet shkojne e kohnat rrjedhin Malet kangen e percjellin Koja e vogel ne Malesi

Pushke e madhe per liri Malet tona male mbesin Burrat trima kurre nuk vdesin Koha e tret ne vende te nderit Ne monument shtatin mermerit Ashte i gjallle ne Koje t’ Malesise Ashte luftare i pavaresise Ashte besnik n’kufij te Shqiperise Bajraktar ne kullle te trimnise Pretash Zeka i Malesise

Autor Gjovalin Lumaj

KANGE PER PRETASH ZEKEN

Pretash Zeka, bajraktari i Kojës

30E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

PER

SON

ALIT

ET

31MARS 2016

Si cdo njeri ne kete bote, edhe Caf Jonuzi kishte ardhur duke qare, por e qara per lirine, demokra-cine, Malesine e Shqiperine qe e

kishte pushtuare Komunizmi, nuk kishte pushuar per nje gjysem shekulli dik-tature, ku ky patriot e antikomuniste i klasit te pare e kishte kryer detyren duke luftuare ideologjikisht me sistemin. Caf Jonuz Culaj ka lindur ne fshatin patrio-tik te Recit ne Malesin e Madhe ne vitin 1926 ne nje familje te njohur Naciona-liste ku edhe perfitoi edukaten e pare, si nje trim malesore qe ne c’do kohe e rrethan duhej ti dilte zote vendit te vete. Caf Jonuzi ne vitet e rinise se tije ka patur fatin e mire se ne fshati Rec kishte ardhur per te sherbyer Fetari dhe Atdhetari Dom Luigj Pici i cili kishte nje kultur jo vetem Perendimore por edhe me tharme te mirfillta nacionaliste. Caf Jonuzi keto vlera te Atdhetarit Klerik i ka vene vazhdimisht ne dukje e veca-narishte pase pushkatimit te Dom Luigj Picit. Caf Jonuzi krijoi bindjen se kushe ishin ne te vertete Komunistet, posacerishte si shkaterrues te vlerave te kombit, Gjithsesi Caf Jonuzi qe ne moshe te re eshte rreshtuare ne krahe te luftrave antifashiste, ku ne betejen kunder pushtueseve Italian ne fund gushtin e vitit 1943 te zhvillluar ne Rec te Male-sise se Madhe, ai ishte luftetare aktiv, mision qe e vazhdoj deri ne clirimin e shqiperise, me bisim se keshtu po i sher-bente atdheut e kombit, madje deri ne vitin 1946 Caf Jonuzi ka qen edhe dre-jtues i rinise antifashiste per Malesin e Madhe. Me ardhjen e komunisteve ne pushtet Caf Jonuzi pesoj nje zhgenjim te madh, prandaj u vu kunder rregjimit qe po in-

Caf Jonuzi, Mandela i malësorëve

stalohej nderkohe qe komunistet kishin filluar ta ndiqnin e survejonin. per disa vite derisa ne vitin 1954 arrestohet dhe denohet me 20 vite burgim, ose heqje lirie me akuzen ‘’Tradhti ndaj Atdheut’’. Ne burgjet e vdekjes Caf Jonuzi kalio plot 13 vite, por mbijetoi edhe mbas daljes nga burgu ky patriot e antikomuniste perseri men-donte se nuk ishte i lire, duke vazhduar veprimtarin e tije antikomuniste. Te cilet e kishin shperblyer pase burgut edhe me nje pune shume te rende. arrit-en qe ne vitin 1970 ta fajsojn e arrestojn per te dyten here, tashme akuza qe i be-hej Caf Jonuzit ishte interresante sepse ne opinion thuhej se Caf Jonuzi kishte krijuar Parti Agrare, e cila do ti merrte pushtetin Enver Hoxhes, ne fakte nuk ishte keshtu por Caf Jonuzi kishte per-gatitur nje platforme dhe program liber-al, qe te largonte fshataret nga skllaveria dermuese e kooperativizmit e kolek-tivizimit, perseri arrestohet dhe kesaj here per axhitacion e propagand duke u denuare me 9 vite burge, te cilat i kreu te gjitha duke i cuare vitet e burgosjes se Caf Jonuzit ne 22 te tilla. Fale besimit tek zoti e Liria Caf Jonuzi arriti te gezoj 17 vite te pluralizmit politik dhe ekonomik ne shqiperi. pase viteve 1990 Caf Jonuzi ka qene i pari mbeshtetes i proceseve demokratike ne ShqiperiCaf Jonuzi ka shkruare dhe me shume mjeshtri artistike edhe nje liber te titul-luar’Krushqit e Lirise ‘ ne te cilin portretizon patriotet e bash-kevuajtesit ne burgjet e diktatures ko-muniste. nga viti 2001 e deri ne vitin 2007 kohe kure ka nderruar jete Caf Jonuzi ka qene Kryetar i shoqates se ishe te Per-ndjekureve dhe te persekutuareve politit

te shkodres qytet ne te cilin edhe ka jet-uar pase daljes nga burgu. Shoqat e cila numeron 2100 anetar, 601 te pushkatuar, 2820 te burgosur, dhe 3000 familje te in-terrnuara, Caf Jonuzi ka titullin Qytetar nderi i Komunes Shkrel qe do te thote se eshte shume pake per nje figure dhe personalitet te tille te antikomunizmit Shqiptar. Caf Jonuzi u vlerësua për mospërkul-jen gjatë gjithë jetës së tij përpara tor-turave dhe persekutimeve të pushtetit komunist dhe diktaturës që e burgosi për 23 vite me radhë, si dhe e internoi e torturoi barbarisht gjatë viteve të diktaturës 50-vjeçare. Bashkëkohësit e Caf Jonuzit u shprehën se pati gjith-monë guximin dhe pathyeshmërinë e malësorit, si bir i Reçit të Malësisë së Madhe, ndërkohë që u shqua si intelek-tual dhe patriot i rrallë. Me një dashuri të jashtëzakonshme për atdheun dhe vendlindjen e tij si një kundërshtar i ven-dosur i regjimit komunist dhe të gjitha sistemeve antidemokratike Caf Jonuzi ka shkruar mijëra artikuj publicistikë, të cilat sot dhe në të ardhmen janë dhe mbeten një pasuri e çmueshme. Gjatë gjithë jetës ishte i vendosur për mbrojt-jen e fjalës së lirë, lirive dhe të drejtave njerëzore. Në shpirtin e tij nuk pati asn-jëherë vend urrejtja përçmimi e përbuz-ja, por kurdoherë përcolli dashurinë për të tjerët, përcolli patriotizmin dhe lirinë e besimit, mendimit dhe të shprehjes si shtylla të zhvillimit demokratik.”Caf Jonuzi do të mbetet gjithmonë një patriot i respektuar nga treva e Malësisë së Madhe, që nuk reshti së punuari për progresin e demokracinë. Burra si ai i bëjnë nder dhe lavdi jo vetëm Malësisë së Madhe e veriut të vendit, por gjithë Shqipërisë”.

32E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

soret.. Lukë Kaçaj kishte lindur me 01 dhjetor të vitit 1926, në Bajzë të Kastratit, në familjen “KAÇAJ” (Zyra e arkives gj.c.Malesi e Madhe,regj.247, fl.47/39). Feminia e tij e parë kishte qenë mjaft e larmishme dhe interesante, pasi ishte rritur jo vetem nën kujdesin e familjes tij patriotike dhe të shquar per hijeshi e ndesha e mirë, por edhe nën influencen e LOGJEVE të mrekullueshme të Bajzes Kastratit, me një traditë civilizuese të lidhur me emrin e Shpelles së Frashnit apo Kishes-Famulli të Bajzes, të njohura këto kombetarisht dhe ndërkombëtarisht. Ketu kenga kishte je-honë si askund tjeter, ketu zgjedhja e bukurisë (femres..) me “motivacionin” KA DA TE SHPELLA E FRASHNIT, ngjason si dy pika uji me miset e ditëve tona…Është ky ambient me tradita të hershme artis-tike, ku artisti i ardhëshem Lukë Kaçaj do të degjonte thirrjen e zemres e shpirtit se zëri i tij po të kultivohej do të mrekullon-te skenat e botes…Kënget e tija të para të shoqruara me tingujt e fyellit, zymares e lahutes ja degjuan malet, kodrat dhe fus-hat e gjelbruara ku kullosnin tufat e bage-tive… Ja vlersuan, duartrokiten dhe inku-rajuan shoket e tij të feminis, por edhe më të rriturit e djelminisë . Lukë Kaçaj-t Zoti perveç zërit i kishte falë edhe fizikun, që i ngjante një lisi të gjatë, të bukur e të rritur harmonishem..Por mbi të gjitha keto cilesi

PRO

FIL Lukë Kaçaj,

Shaljapini Shqipetar

Nga Ndue BACAJ

i kishte të komanduara nga një mendje intiligjente me një edukim patriotik të ud-hehequra ndër shekuj nga binomin jetëd-henes Fe e Atdhe… Keto cilesi të Lukës (që në vogeli) kishin rënë edhe në syrin e familjareve, të cilet në moshen 8 vjeçare e dergojnë në Liceun “Ilirikum” të Fran-ceskanëve në Shkoder. Në Ilirikum mjesh-trat e medhenjë të muzikes at Filip Maz-reku e at Martin Gjoka nuk e kishin të vështirë të zbulonin basin e ardhëshem, kengetarin e mahnitshem të Belkantos shqiptare e botërore Lukë Kaçaj-n,të cilin menjëherë (në vitin 1932) e pranuan në Luk Kaçaj që është nderuar me tit-

ullin e lartë Nderi i Kombit, është një prej personalitete më të shuar artit shqiptar. Nëse Malesia e Mad-

he është krenare per bijët e saj ndër shekuj, me Lukë Kaçaj-n, Malesia dhe Shqiperia jo vetem krenohen, por edhe krahasohen (denjesisht) me vende e popuj ku linden artistë të mëdhenjë me permasa boter-ore… Malesori prej Bajzet, Lukë Kaçaj është një nga baset më të shquar të Bel-kantos të shekullit 20-të. Ai ka qënë dhe mbetet ylli plot shklelqim në konstela-cionin qiellor të zerave që nuk shuhen kurrë.. Lukë Kaçaj me zerin dhe interpre-timin e veprave më të mëdha të autoreve dhe muzikes botërore ngriti lartë në qiell emrin dhe famen e Malesisë, Shqiperisë dhe të tijin, gjëra që nuk munden dhe as nuk do të mundin kurrë t’ja grabisin tok-

33MARS 2016

korin e mrekullueshem të Ilirikumi-t. Lukë Kaçaj në Ilirikum mësoi edhe gjuhet latin-isht, greqisht dhe italisht, gjuhë në të cilat recitonte në orgjinal pjesë nga “Bukoliket” e “Gjeorgjiket” e Virgjilit, nga “Iliada” e “Odisea” të Homerit etjer.. Në këtë “vater” kulture e dije Europerendimore së bashku me bajzjanin Lukë Kaçaj u formuan edhe të medhenjët e muzikes shqiptare ; Çesk Zadeja , Tish Daija , Tonin Harapi, Simon Gjoni, Tonin Rrota, Prek Jakova, Zef Gruda e tjer…Ketu Luka u njohë edhe me veprat e pavdekshme të korifenjë të muz-ikes botërore si ; Vivaldi, Hendeli, Mox-arti, Beth’hoveni, Rossini, Verdi e më gjërë.. Pas vitit 1945, kur në pushtet u in-staluan komunistet (me duhem lindore) shkatërruan edhe këtë vater plot dije e afsh atdhedashurie me kahje perendimore, Luka (si edhe të tjer e vazhduan shkollim e tyre në liceun “Jordan Misja”, ku vijojë edhe rritja e talentit tij..Duke degjuar e parë zërin dhe interpretin e jashtëzakon-shem që demostronte Lukë Kaçaj au-toritetet artistike të kohes arrijnë që t’a dergojnë per studime në konservatorin “ÇAJKOVSKI” të Moskes. Dhe mjeshtrat shqiptarë të kesaj kohe, vertet nuk ishin gabuar, pasi Lukë Kaçaj që student vler-sohet nga profesoret e ketij konservatori me famë botërore, jo vetem si studenti dhe interpreti më i mirë i belkantos, por si Shaljapini i ardhëshem, (pra basi më i mirë i të gjitha kohrave në Rusi e më Gjërë). Ishte kjo performancë gjeniale e Lukë Kaçaj-t , që kishte bindur regjizorin e film-it “Skenderbeu” (viti 1953) t’a perzgjedhë Luken per të interpretuar rolin e rapsodit të verber-t, që siç dihet Luka e realizoj ketë rol në menyrë të shkelqyer, ku kenga dhe zëri i tij edhe sot mrekullon sa herë që shi-het filmi “Skenderbeu”..Lukë Kaçaj pas perfundimit me rezultate të shkelqyera të konservatorit “ÇAJKOVSKI”, shfaqë mag-jinë e një “ylli” vokal që i kalonte kufinjët kombetarë, me një performancë në rritje nderkombetare… Talenti i basit Lukë Kaçaj-t në Shqiperi ishte i pakrahasuesh-em. Teatri i operas dhe baletit në Tiranë kishte një yll mbi yjet e tjer të belkantos shqiptare. Nje studiues i asaj kohe do të shkruante se “magjia” e zërit dhe interper-timit të Lukë Kaçaj-t hapi një epokë të re në muziken shqiptare.. Lista e roleve in-terpertuese të ketij basi të mahnitshem

Malesori prej Bajzet, Lukë Kaçaj është një nga baset më të shquar të Belkantos të shekullit 20-të. Ai ka qënë dhe mbetet ylli plot shklelqim në konstelacionin qiellor të zerave që nuk shuhen kurrë..

34E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

është e gjatë dhe plotë suksese , por ne po shenojmë vetem “disa”..: Në vitin 1956 -mjeku Gravril në operan “Traviata” të Verdit, në vitin 1957 -mbreti Rëne në op-eran “Jolanda “ të Çajkovskit, në vitin 1958 -don Bazilio-n në operan “Berberi i Se-viljes” të Rosinit (që ishte edhe roli më i dashur i Lukës, që e luajti mbi 100 herë në Shqiperi e jashtë saj..). Në vitin 1959 -daja Gjin në operan “Mrika” të Prengë Jakoves, në vitin 1960 –babi i Drites në operan “Pran-vera” të Tish Dajis, në vitin 1961 –ungji Bonzo në operan “Madam Baterflaj” të Puçinit, ku po ketë vit interperton –murgun endacak…në operan “Boris Godunov” të Musorgskij-t, në vitin 1963 -filozofi Kolen në operan “Bohema” të Puçinit, në vitin 1964 -prifti Nurabad në operan “Pesh-kataret e Perlave” të Bizesë , në vitin 1965 –Sparafuçile në operan “Rigoleto” të Verdit, në vitin 1970 në rolin e plakut në filmin “Perse bie kjo daulle”e tjer.. Sukseset e mahnitshmen (me jehonë nderkombetare) të ketij basi të madh, në ato vite u “de-tyrua” t’i pasqyrojnë edhe shtypi i kontrol-luar i komunisteve shqiptarë më në krye “Zerin e Popullit”, e cila me daten 12 dh-jetor 1958, ndër të tjera do të shkruante,

se basi shqiptarë Lukë Kaçaj me interpre-timin e rolit të Don Baziljos nga opera “Berberi i Seviljes” të Rosinit, në “Balshoj Teater” të Moskes ka lënë pershtypje se nuk ka ndryshim nga i madhi Shaljapin dhe kengetari i shquar Çesjeviç…”. Të gjitha rolet e sipercituara, por edhe të tjera Lukë Kaçaj i interpertoi në skenat shqiptare dhe ato me famë botërore, si në (ish) Bashkim-in Sovjetik, Gjermani (Lindore), Hungari, Bullgari, Poloni, (ish) Çekosllavaki e vende të tjera… Vlen të theksohet se Lukë Kaçaj rolet e tij në skenat e teatrove më të njo-hura të kohes me në krye teatrin…”Balshoj” i interpertoi në pesë gjuhë të ndryshme të cilat jo vetem i zotronte, por i bënte më të tingellueshme e kuptueshme me zërin e tij të shkelqyer me intonacione “qiellore”.. Sukseset e basit të mahnitshem Lukë Kaçaj vazhdojnë të njohin vetem ngjitje deri në vitin 1966, kur per “aresye” qarkul-limi e largojnë nga skena duke emeruar pedagog në Institutin e lartë të arteve. Me ketë veprim pushteti i djallit të kuq duket se i kishte bërë hesapet me hanxhitë e tij, dhe priste reagimin ku do të “gabonte” basi i madh Lukë Kaçaj (pasi dihej pasioni i Lukës per skenen). Hanxhinjët i rrinin afer

Lukes dhe e provokonin me vijë sjellje, dhe per çdo fjalë që i vidhnin ferkonin duart dhe “ngrinin” zërin e tyre të fikur e çjerrë nga jehona e zërit të Malësorit kastratas Lukë Kaçaj, i cili së bashku me zërin e tij kishte sjellur në Tiranë dhe Europë edhe oshtimen e bjeshkeve legjendare, ku ishte ruajtur më mirë se askund tjeter fara Eu-roperendimore e shqiptarisë…Lukë Kaçaj deri në vitin 1973 arriti të mbijetoi, madje si pedagog nxorri shumë mjeshtra të muz-ikes e kënges…Por kjo nuk mjaftonte…Luken Partia (Punes) e donte “kurban”…Dhe “kurban” e beri pikrisht me 28 maj të vitin 1973, kur e arrestuan publikisht në institutin e arteve ku punonte…Akuza të rënda e monstruoze; armik i partisë dhe pushtetit..Konkretisht Luka akuzohej se ishte simpatizant i Gjergj Fishtes, vargjet e të cilit i “kendonte” herë pas here, se kishte simpati per boten perendimore per të cilen agjitonte “shpesh”, e deri akuzohej per tradhti ndaj atdheut… Sigurisht keto “argumenta” i kishin mbledhur hanxhinjët e sigurimit të shtetit komunist, ku fatkeqe-sisht ndonjë hanxhi kishte qënë edhe koleg (i vogel) i Lukës madh..Vlen të kujtohet sa absurde tingellonte akuza “tradhti”, pasi Lukë Kaçaj gjatë turneve të tij neper Eu-ropë kishte pasur mjaft oferta që të mos kthehej më në Shqiperi, por të shkonte e jetonte në vendet (perendimore) me demokraci të vertet. Atje zëri dhe talenti i tij jo vetem do të vlersoheshin dhe siguro-nin një karierë brilante , por do ta mbulonin me para e pasuri. Luka si një nacionalist i edukuar e kulluar i kishte hellur poshtë keto oferta pa as më të voglin tundim..Ruajna Zot..! ndersa akuzohej kot per këto.. Në vitin 1978 Lukë Kaçaj lirohet nga burgu i vogel dhe del në një burg tjeter të madh, që ishte i detyruar të siguronte buken e gojes me punë të renda e të ren-domta, (por edhe i survejuar nga spiunet e sigurimit të shtetit komunist), deri sa e nxjerrin në pension.. Luka duke biseduar me një mikun e tij muzikolog (Loro Saten), do të pyeste : Perse ky helm e vrerë ndaj meje ? Dhe miku i shquar i tij do t’i perg-jigjej me fjalet domethenese: “Lisat e mëd-henjë i rrah era…” Në keto vite të trishta e të zymta Lukë Kaçaj-t i vdes edhe gruaja e tij (v.1988), Ana e dashur e besnike, me të cilen nuk kishin pasur femijë.. Demokracisë dhe plu-

35MARS 2016

ralizmit artisti i madh Lukë Kaçaj ju gëzua pa masë, por tashma më shumë moralisht e shpirterisht, sepse fizikisht ishte i lod-hur edhe pse i pamposhtur…Lukë Kaçaj në vitet e demokracisë u perpoq për të realizuar një pjesë të ëndërrave të tija të mbetura pergjysem . Ai u mundua të inter-pretoi e inçizoi disa nga rolet dhe kenget e tij …Ato janë perlat autentike të një gjeniu të belkantos shqiptare e botërore, ato janë pasuria më e madhe që Lukë Kaçaj ka in-vestuar në thesarin e artit e kultures sonë dje, sot e neser… Në vitet e demokracisë që Luka jetoi levizi kryesisht neper Europen perendimore, ku takoi disa nga koleget, shoket e miqt e tij, por ata në vendet e tyre kishin pasur një fat krejt tjeter . Ata ishin vlersuar, madje edhe kishin berë pasuri e prokopi me artin e tyre, edhe pse disa nga ata kishin qenë dallueshem më pak të talentuar per zërin dhe aftesit e tyre… Me këtë “rast” po kujtojmë vetem një takim të Lukë Kaçaj-t ( në 1991)me shokun e tij të konservatorit të Moskes, basin bullgar Kolja Giaurov, që italianet e quanin mbreti i basëve..Kolja kur ishte student me Luken në Moskë asnjëherë nuk kendonte mbasi

kendonte Luka …Por basi bullgar kishte vijuar në Itali e më gjërë karieren e tij bril-ante, (dhe ishte martuar me sopranon e shquar itraliane Mirela Freni). Ato ditë kur Luka takoi mikun e tij bullgar në Itali, shfaqej opera “Bohem” e Puçinit. Kolja

me bashkeshorten kishin dy role kryesore ; Kolja rolin e filozofit Kolen dhe Mirela rolin e heroines Mimi . Në teater ishte i ftuar i veçant i ketyre artisteve, Lukë Kaçaj. Kur perfundoi opera me shumë sukses dhe publiku po duartrokiste, dy artistet e mëdhenjë (Kolja e Mirela) u drejtuan nga lozha e porositur ku rrinte Luka, dhe me një gjest domethenes i trgojnë publikut per mikun e tyre..Duartrokitjet e nxehta të publikut italjan tashma ishin per basin e madh shqiptarë Lukë Kaçaj, i cili ketë momemnt e perjeton me emocione e lotë…(Lukë Kaçaj, kolosi i belkantos, perg. nga Gjergj Denelli, fq.21-22). Gjithsesi gjatë viteve të pluralizmit e demokracisë Lukë Kaçaj u nderua e vlersua me tituj nderi nga pushteti lokal e deri nga Institucioni i Presidentit të Republikes (10 qershor 2003 në teatrin “Migjeni”) i jep Lukës (pas vdekjes) titullin “Mjeshter i Madh”… Per të mbyllur këtë portret të vogel para veprës së ndritur të artistit të madh Lukë Kaçaj, vlejnë fjalet e një shkrimtari e studiuesi shkodranë ( Alfred Çapaliku), i cili shkru-ante : “Luka i kaloi vitet e fundit (të jetes) si një YLLË që digjet duke lënë gjurmë në qiellin tonë…”. Me 7 shtator të vitit 2001 kolosi i belkantos shqiptare e boterore do të mbyllte sytë pergjithmon nga kjo jetë, të ciles i dha gjithshka dhe i mori thuajse asgjë.. Lukë Kaçaj është perjetsisht ylli vezullues i qiellit të belkantos shqiptare e botërore, drita e të cilit nuk do të zbehet kurrë…

36E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Malësorët e Plavë-Gucisë një shekull të masakruar

Komunat e Plaves dhe ajo e Gucis shtrihen ne pjesen juglindore te Malit te Zi, ne nje siperfaqe prej 486 km2. Eshte vazhdimesi teri-

toriale e krahines se Kelmendit, qe gjendet ne veri te Shqiperise shteterore. C ka desh-mon se shqiptaret e kesaj treve jane pop-ullesi autoktone. Sot ne keto dy qendera me 23 vendbanime, jetojne 13 549 banore. Prej tyre 6 809 boshnjak, 2 700 shqiptar, 2 600 serb, mysliman 780. malazez 760. e vecanta eshte se pase shpalljes komune te

Gucise dhe krejtesisht me prapavi politike dhe c kombetarizuese ne vitin 2013, Gucia aktualisht numeron vetem 173 shqiptyare. Nderkohe qe Tuzi po ne kufirin shteterore te Malit te zi dhe me 5 900 banore nga te cilet 2 300 shqiptare nuk shpallet komune, me te drejta te plota si te gjitha komunat e tjera te Malit te zi, status qe Tuzi e gezonte deri ne vitin 1957. Me pushtimin e Plaves dhe Gucise nga forcat malazeze, ne tetor te vitit 1912, ndaj popullesise shqiptare eshte ushtruare ter-

ror me permasa gjenocidi. Pervec synimeve per zhberjen e kesaj popullesie, ne shenje hakmarrjejeper disfaten qe kishin pesu-ar forcat malazeze nga forcat e Lidhjes Shqiptare te Prizerenit, ne dhjetor 1878- janar 1880, pushtuesit malazeze kishin shfryre te gjithe mllefin e grumbulluar ne dekada. Asnje ushtar malazias nuk kon-siderohej ushtar nese nuk kishte pergjakur bajoneten e tij dhe gryken e pushkes me pjestaret e familjeve Plaviane e Gusiane Turke. sic i quanin ata . Me arsyetimin

37MARS 2016

jetesen, pushtuesit malazez ua kishin vene flaken shtepive te vendbanimeve shqip-tare. Nderkohe qe ne trojet e braktisura nga shqiptaret pushtuesit kishin sjelle kolone nga zona shkretinore e Malit te Zi. Sipas dekretit per konolizimin e ketyre teritoreve dhe te nxjerr nga qeveria Serbe ne vitin 1914 organeve qeveritare te Malit te Zi, i ishin paraqitur 10 019 lutje per marrjen e pasurise se paluajteshme te te pa bindurve, te refugjateve te luftes , dhe te te shperngulureve shqiptare e boshnjake. Sipas ketij dekreti ne Vuthaj ne prill te vitit 1914 ishin vendosur 54 familje Kucase e Bratonozhiqase. Gjat pushtimit Austro- Hungarez 1916-1918, nje pjese e konsiderueshme e pop-ullesise shqiptare e Plaves dhe Gucise ishin kthyer ne vatrat e tyre te cilet aso kohe gezonin nje fare lirie kombetare, por me terheqjen e ketyre forcave, ushtria serbo – malazeze e ripushtoi perseri kete krahine, dhe vazh doje shfarosjen e shqip-tareve 151 shqiptare shumica gra, femije dhe pleq me te ndjerin Ram Manin u vrane pa faj e pa meshire.

Situata demografike në Malin e Zi ku jetojnë aktualisht 30 mijë shqiptarë

KOMUNA PLAVE 11, 850 banore nga

keta:Boshnjake 4, 525 Serbe 2, 600 Shqipetare 2, 300 Malazeze 800 Muslimane 780 Te tjere 845

se nuk kishin pranuar te nderronin fene, dhe te kalojne ne fene sllave- ortodokse, ne gjysmen e pare te vitit 1913 , ne qafe te Previse qe gjendet jo larg Andrijevices se sotme, e cila ne kujtesen popullore njihet si Sudnice jane egzekutuare pa gjygj rreth 700 shqiptare dhe boshnjake. Me qellim spastriminetnik, per te ua pamundesuar

Po ne ate kohe ne katundin vuthaj u vrane 42 persona ne mese te cileve gra , femije , dhe pleq shqiptare me te ndjeri Bajram Sa-diku ne krye. Duke djegur sipase zakonit serbe edhe krejt katundin qe perbehej prej rreth 100 shtepishe. pore pasi i kishin vjellur dhe plackitur me pare. Jo vetem pjestaret e ushtrise pushtuese serbo-mala-

zeze pore edhe seicili serb, apo malazez i kishte duart e lira te vriste cilindo shqip-tare. Keshtu ne pranveren e vitit 1919, nje pjese e madhe e popullesise shqiptare de-tyrohet te arratiset duke u larguare. Pase pak muajshe me amnistin e rreme Krail Nikolles nje pjese e shqiptareve ishin kthy-er ne vatrat e veta te shkumbuara, amnisti qe shqiptaret do ta paguanin perseri me jetet e tyre. dhe konkretishte ne Plave dhe Guci ne vitin 1920, do te formohet Cmiodbori ose Grupet e Zeza, te perbere nga elementet me kriminel;e, per vrasjen perseri te shqiptareve, dhe boshnjakeve

38E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

nga pritat ose pusia, grupe te cilat kane vrare mbi 200 mysliman shqiptare. terror i cili ka vazhduare deri ne vitin 1941 me kapitullimin e ishe -Jugosllavise, Hyrja e forcave Italiane ne Plave e Guci e kishte zgjuar ne nje fare menyre ceshtjen shqiptare, krahine e cila per pasoje i ishte bashkuar qeverise se Tiranes. nderkohe qe

KOMUNA GUCI 1,700 banore, nga keta:

Boshnjake 1, 175Muslimane 263Shqipetare 173

ishin formuar institucione komunale te ud-hehequra nga shqiptaret dhe boshnjaket qe i bashkonte tani feja dhe mbijetesa per-balle re[presioni Serbo-Malazez dhe ishin formuare edhe shkolla ne gjuhen shqipe. Me kapitullimin e forcave nazifashiste dhe me hyrjen e forcave partizane e cetave serbe e malazeze, ne Plave dhe Guci, ne fund te vitit 1944, pushteti gjoja popullore do te vazhdonte zbatimin e politikes antishqiptare. Platforme e cila bazohej

ne projektin e vitit 1937 te hartuare nga profesori i historise. Vesa Cubrilloviq, i cili ne referatin e tij per ceshtjen e paki-cave ne ishe Jugosllavi, me 3 nentore 1944 nder te tjera porosit, Pakicat tona nuk jane te rrezikshme per nga numeri i tyre, por per shkak te pozites gjeopolitike dhe te lidhshmerise se tyre me popujt fqinje. duke cituare se Paqja dhe perparimi i Ju-gosllavise Demokratike Federative mund te sigurohet vetem e vetem me spastrimin

etnik te tyre. duke shtuare dhe porositur se ndoshta kurre me nuk do ta kemi nje raste te tille perfundon akademiku Serb. Ne vazhden e kesaj politike pushteti i ri ‘’popullore’’ ne rend te pare do te nise zbatimin e operacioneve per zenien dhe likujdimin e drejtueseve te pushtetit dhe te vullnetareve qe kishin mbrojtur kete krahine per afro 4 vjete. Nje pjese e tyre me ne krye kryetarin e Komunes se Plaves Shemso Ferrin kishin kaluar ne shqiperi, por ulleheqja e Tiranes duke vazhduar tu besoje edhe me teje komunisteve Ju-gosllave i ndiqte per ti arrestuare dhe me pase per tua dorezuare Jugosllaveveve, dhe konkretishte OZN-se famkeqe. Per te mos u dorezuar i gjalle Shemso Ferri i rrethuar nga Partizanet Shqiptare , dhe duke dashur qe te mose luftoje kunder tyre, bene vetvrasje ne Malet e Malesise se Madhe diku afer Koplikut. me 26 Janar te vitit 1945. Se çfare fati i priste ata qe ziheshin dhe ktheheshin, me se miri e deshmone rasti i kthimit te Belo Hamzez me shoke ne vjeshten e vitit 1946, te cilin OZNA ua kishte lene ne duar grave Malazeze te cilat edhe syte ia kane nxjerre me boshte. e prere gjuhen dhe hunden. Duke qene njesoj te rrezikuar vellezerit Halil e Tahir Tola Hasangjekaj dhe Mon Zeka Qosaj nuk kishin ikur ne shqiperi, pasi e kishin kaluar dimerin ne nje shpelle, jo larg qafes se Val-bones ishin zbuluar. Pase premtimeve se nuk do ti egzekutonin ata ishin dorezuar, Te lidhur me tel i kane vene perpara por fatkeqesisht pase pake Monin e shmangin pake prej rruge dhe e egzekutojne, vrasesit e justifikuan me argumentin se nisi te ike. me pase Halili kishte vdekur ne burge, kurse Tahiri kishte vdekur pase daljes nga burgu. Nimon Uke Haklaj, Hasan Isufi Kukaj, Shaban Ibish Rugova, Beke Hysen Vucetaj dhe Alija Cliqinga Zebeli kishin vendosur te mose dorezoheshin. ne lufte e siper ata vriten me 10 mars 1946 ne bjesh-ken e zabelit te Ujkan Smajlit, me ate raste vellai i Bekes, Budaku, kishte shpetuar se nuk ndollej aty. Per ti zbulluar bandat sic i quante OZN-a do te perdorte torturimin e familjeve. Per zenien e Pulec Himes Ahmetaj, Sel-man Fakut Prelvukaj, Kadri Salihit Ulaj Zenel Mehmetit Ahmetaj, e tjer organet e sigurimit kishin marre me vete te aferm

39MARS 2016

KOMUNA TUZ4, 900 banore, nga keta

Shqipetare 2, 600Boshnjake 1000Muslimane 600Malazeze 500Te tjere 200

Malazeze 18,919Serbe 11,084Shqipetare 3,046Muslimane 2,575Boshnjake 919Kroate 259Te pa caktuar 1,584Te tjere 1,651

1947 ku rezulton se jane likujduare 710 banore te Plaves dhe Gucise. Shumices se te cileve ase sote nuk u duhet ase varri. nderkohe qe shum te tjere jane denuar me burgim te perjetshem ose me burgim te rende. Pase daljes ne sgheshe te synimeve te Beogradit per te perfshire edhe shqiper-in ne teritorin e ishe Jugosllavise dhe

te tyre ne mese te cileve edhe gra e fem-ije. pore prape se prape duke mose i bin-dur te dorezoheshin i kane vrare trupat e te cileve jane gjetur me pase ne malin e Zabelit. Gjate aksioneve per kapjen e bandave shqiptaret qiteshin ne radhe te pare si mburoje, me qellim qe shqiptaret te vriteshin nga shqiptaret, keshtu kishte

shkeputjes se vllazerise e miqesise shqiperi -jugosllavi ne vitin 1948, fillon nje kufte e eger ne mese Tiranes dhe Beogradit, duke derguare edhe grupe te ndryshme sa ne njerin vend ne tjetrin, se sa te vlefshem ishin keta terreniste deshmon edhe rasti i Arif Takes e Sadri Brahimit, te cilet i kishte vrare patrulla e ushtrise jugosllave ne vendin e quajtur qafa e Borit. gjoja se ata e dinin se kushe jane dhe se e kane kaluar kufirin jo ne vendin e caktuar, nje fate te tille ka patur edhe M. Halili te cilin

KOMUNA TIVAR40,037 banore, nga keta

ndollur per zenien e Kole Prele Nikcit me kusherinjet e tij ne Potgoje, ne Gusht te vitit 1946, ku me ate raste jane vrare dhe plagosur disa vuthjane. Per krimet e asaje kohe flasin edhe te dhenat e viteve 1945-

40E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

e kane vrare gjat kalimit te kufirit pjestaret e ushtrise shqiptare. Me pase dhe konk-retishte detyren e terrenisteve UDB-ja do tua besoje emigranteve shqiptare. Jeta prane kufirit, qe ndane dhe vazhdon te ndaje trungun e atdheut tone, kishte dhe sprova te tjera dhe qe paguheshin me jete. Keshtu i ka ndollur edhe familjes Dedu-shaj, duke mose pranuar me asnje kushte per buken dhe besen qe u kishte dhene terrenisteve shqiptare, nga shqiperia me 18 Korrik te vitit 1951. UDB-ja i egzeku-ton dhe pa gjygj ne mese te fshatit Cung dhe Isuf Dedushajn. Pervec metodave te dhunes, organet Malazeze marrin edhe re[presione te tjera keshtu ne vitin 1956 marrin vendim per mbylljen e atyre pake shkollave shqipe. Keshtu mbyllet shkolla 8 -vjecare ne Guci e vetmja shkolle shqipe ne komunen e Plaves si dhe shkollat fillore ne fshatera te tjere. Po kete vite ne Beo-grad formohet Klubi i Rankoviqit, i cili ishte specializuare per debimin e shqip-tareve ne drejtim te Turqise. Si pasoje e ketij represioni te vazhdueshem shekullore sote ne Plave e Guci jeton me pake se nje e treta e popullesise Shqiptare. per shem-bull ne fshatin Nokshiq ka disa dekada qe nuk jeton me asnje shqiptare. Ne fshatin Arzhanice, jetojne vetem dy familje shqip-tare, pasardhes te vellezerve Ujkaj, dhe qe jane ne fazen e fundit te asimilimit. Ne fshatin Pepaj kane mbetur vetem edhe tre familje shqipetare, femijet e te cileve i ndjekin mesimet ne gjuhen malazeze. Ne fshatin Doli ka kohe qe edhe kisha ka mbetur e mbyllur. Pas shpalljes se shtetit te Malit te Zi me 21 Maj te vitit 2006 es-hte pritur se do te avancohen te drejtat kombetare dhe politike te shqipetareve ne kete shtet. Per me teper se shqiptaret

KOMUNA ULQIN26, 000 banore nga keta

Shqipetare 20, 000Malazeze 2, 500Muslimane 700Serbe 1500Boshnjake 400Rome 200Te tjere 500

jane deklaruar pro pavaresise se Malit te Zi. Me gjithate nje avancim i tille nuk ka ndodhur dhe pozita e shqipetareve eshte duke u dobesuar e degraduar cdo dite e me shume. Pabarazia ne fushen e punesimit eshte nje menyre tjeter e diskriminimit te Plaves e Gucise. Ndonese shqipetaret perbejne after 20% te popullsise ne keto komuna, numeri i te zeneve me pune ne organet shtetore e lokale nuk eshte me

shume se 4%. Ne vendet me rendesi si polica kufitare, gjyqesi, ne sherbimin informativ shteteror etj, nuk eshte ne marredhine pune asnje shqipetar i kesaj ane. Cka tregon vazhdimesine e politikes nje shekullore te serbo-malazezeve per zh-dukjen dhe asimilimin e shqipetareve, qe po realizohet me shpejtesi. Pjsë e këtij , e këtij spastrimi etnik është edhe Komuna e Rozhajës, e cila është njësi administrative

41MARS 2016

e nivelit lokal në Mal të Zi. Qendër e kësaj njësie është vendbanimi me të njëjtin emër. Ashtu si edhe në komunat e tjera edhe kjo ka pësuar një transformim dhe është shoqëruar nga përmbysje e përcaktimeve etnike dhe religjoze. Një komunë e cila banohej totalisht nga shqiptarët ata sot përbëjnë vetëm 5% të popullsisë.Në rrafshin demografik vendbanimet shqiptare të komunës së Rozhajës, sipas rezultateve preliminare të regjistrimit të popullsisë së vitit 2011, ajo popullohet nga 23,312 banorë me 5684 ekonomi familjare dhe 6676. Sipas regjistrimit të fundit të vi-tit 2003 komuna e Rozhajës ka pasë 22.693 banorë, të shpërndarë në 26 vendbanime.Ndër vendbanimet shqiptare të komunës së Rozhajës janë: Ballotiqi, Boxhovi, Vuçi, Llomnica e Epërme, Dacaj, Ibërci, Kolena, Plluncaj, Rozhaja, Seoshnica, Cërnokërpi.Demografia. Ky përcaktim administrativ i viseve ku kanë jetuar denbabaden shqip-

KOMUNA E RROZHAJËS

23,312 banorë, nga keta Boshnjak 19.269Shqiptar 1.158Mysliman 1.044Serb 822Malazezë 471Të pa përcaktuar 72Të tjerë 198

tar tregon dëshminë e qartë të asaimilimit. Shqiptarët gradualisht siç kanë humbur domonimin në komunat e ndryshme të Plavë e Gucisë, në disa prej tyre përbëjnë minimumin e popullsisë, ata shumë shpejt do të konsiderohen si migrant në tokat e të parëve, do të konsiderohen si ardhacakë në trojet që i kanë fituar dhe mbrojtur me gjak. A kanë edhe shqiptarët në këtë batërdisi asimilimi fajin e tyre? Sigurisht ata nuk mund të përjashtohen totalisht nga përgjegjësia që do të kenë para gjen-eratave, para kombit, para flamurit, para historisë. Zgjedhja e ikjes është jo vetëm mënyra e fundit e pështatjes, por dhe një lloj pakti me dorzimin e tyre para repre-sionit të egër demografik. Shqiptarët e

mbetur në këto komuna duhet me çdo çmim të mbajnë rolin e tyre që vetë his-toria e ka nënshkruar. Atë ishin, janë dhe do të jenë banorë autoktonë në këto vise. Tashmë pozitat politike kanë ndryshuar në rajon dhe shqiptarët gëzojnë atribute të tjera më aftësi gjeneruse në vendimm-marrjen e fateve të Ballkanit Perëndimor. Shqiptarët e këtyre viseve që po e ndje-jnë kaq dhimbshëm plagën e asimilimit duhet të reagojnë. Duke mos zgjedhur që ta braktisin vendin e tyre ata kanë lënë më pak vend dhe i kanë lëshuar më pak hapsirë pretendimeve shoviniste sllave. Fati është në duart e tyre. Duhet edhe zemra shqiptare të kumbojë në ato krahërore. Përgatiti: Binak Ulaj

42E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Për të flitet fare pak, nuk është bërë asgjë veç të drejtës për ta mbuluar me harrim. E megjithatë Shasi mbetet një prej dëshmimeve më

domethënëse të qytetërimit ilir. Meg-jithëse sot vetëm disa rrënoja rreken të na mbajnë të lidhur me këtë qyetetërim të hershëm ilir, Shasi është kaq i gjallë dhe kaq madhështor në çdo fragment të krenaris së saj. Çdo gur dhe çdo mur flet me heshtjen e vet mitike duke dashur të mbaj gjeneratat të lidhur me këto themele,

të cilat mundën të mbërrijnë derimsot si një dëshmi e vitalitetit dhe qëndresës, me të cilin ajo u përball hordhive të barbarëve që e plaçkitën, e dogjën e rrafshun. Por Shasi, banorët e tij, një vullnesë e epërme ka mbajtur në jetë duke e rikthyer atë më epik se më parë deri në gërmadhat e ditëve të sotme, gërmadha të bratisura, dësh-mime të mënjanuara, të vërteta historike të ngulura thellë në kujtesën e atyre që e jetësuan në vepër Shasin dhe në këto gurë që i pëcëllon dielli e i mbështjellin mysh-

qet. Emri: shqip quhet Shas, në sllavishte Svac, në latinishte Suacium. Ishte qytet i fortifikuar mesjetarë. Mendohet se është krijuar që nga periudha e hershme kur u krijua edhe Dioklea.Shasi gjendet në një kodrinë shkembore përmbi liqenin e Shasit në lartësinë mbi nivelin e detit mes 60 deri 70 metrash, në koordinatat gjeografike: 41° 59’ 11” °N dhe 19° 18’ 58” ‘E.Shasi përmendet në shekullin VIII si qendër peshkopale Diocesis Suacinensi.

Shasi vendbanimi i hershëm ilir, qyteti i 365 kishave

43MARS 2016

Ndërsa supozohet se është themeluar në shkeullin VI, në periudhën e mbretit Jus-tinian. Ndërsa elementet e banimit janë shumë më të hershme. Janë gjetur mbetjet arkeologjike qe nga periudhat: neolitike, eneolitike, koha e hekurit, shekulli IV p.e.r. Qyteteti ishte i rrethuar me mure dhe kulla mbrojtëse. Hyrja kryesore ishte nga ana veriore, nën të cilën gjenden gjurmat e suburb, ( qytetit përreth qytetit të forti-fikuar ). Brenda dhe jashtë fortifikatës së qytetit gjendet një numër i madh i kishave mesjetare të ndërtuara mbi themelet e kishave shumë më të vjetra. Hyrja e dytë ( mbetjet e së cilës janë shumë të ruajtura sikurë edhe ato të hyrjes kryesore ) gjendet në anën e liqenit me të njëtin emër nga i cili popullata e qytetit është furnizuar me ujë. I tërë qyteti i Shasit është një park arkeologjik shumë i pasur me mbetje arke-ologjike nga periudhat e ndryshme në të cilin është identifikuar një numër i madh i objekteve të ndryshme, nga të cilat qartë janë identifikuar 15 kisha. Përveç të tjerëve Shasin e shkatërrojë dhe shkretërojë perandori serbë Stefan Nemanja. Këtë e dëshmon në shkrimet e veta i biri i Neman-jës Stefani i Parë i Kurorëzuar i cili thekson

se përveç Shasit i jati i tijë kishte rrënuar edhe Drishtin, Shkodrën, Ulqinin edhe qytetin e famshëm të Tivarit (Antibarus).Me ardhjen e turqëve Shasi definitivisht shkatërrohet dhe jeta në të vdes. Në vazh-dim nga Shasi plaçkitet ajo cfare ka mbe-

tur nga pasuria arkeologjike e kjo vazhdon deri në ditët e sotme. Ne Shas ka sherbyer si prift Dom Gjon Buzuku, i cili ne vitin 1555 ka shkruar librin e pare shqip “Me-shari”. Nga germimet e koheve te fundit qe po kryhen ne Shas, pritet qe te behen zbulime te antikitetit qe do te kene vlera historike per te gjithe Mesdheun.Në pjesën verilindore të Ulqinit në një lënd-inë mbi Liqenin e Shasit ndodhet qyteti mesjetar i Shasit. Tani është gërmadhë e pabanuar me njerëz. Si i tillë konsiderohet ndër qytetet më atraktive “të vdekura” në bregdetin Adriatik. Sipas pozitës së kësaj kështjelle e cila ishte në afërsi të Liqenit të Shasit në fushën pjellore dhe në rrugën romake Olcinium- Sckodër, me sa duket ka qenë vërtetuar sikur gërmadhë që në kohën e ilirëve. Jo larg qytetit, në fshatin Shas është gjetur amfora antike ovoide e cila ka shërbyer për varrosje, e pak më larg në lokalitetin Gjeret, tek Liqeni i Zogajve edhe gjurmët e vendbanimit primitiv të ilirëve, çka dëshmon se kjo trevë ka qenë e banuar që në periudhat e hershme historike. Shasi për herë të parë në dokumente të shkruara përmendet në shek. IX si qytet ipeshkvnor (Svacia Civitas). Rreth vitit 1183 e pushtoi Stefan Nemanja dhe bashkë me qytetet tjera ia bashkangjiti Rashkës. Mongolët e shkatër-ruan tërësisht më 1242, ndërsa e rindërtoi mbretëresha Helena Anzhuine. Plotësisht

44E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

u shkretua kur e zaptuan turqit më 1571. Sipas Marin Biccit - 1610 , Shasi ka pasur 365 kishë, që përkon me numrin e ditëve të një motmoti, por sot në këto rrënoja mund të dallohen vetëm tetë kishë nga të cilat dy janë më të mëdhaja: katedralja e Kishës së Shën Gjonit, e ndërtuar me stil gotik dhe Kisha e françeskanëve të Shën Mërisë, të lashta rreth 1300 vjet. Të gjitha kishat në Shas kanë qenë të zbukuruara me dekorime arkitekturore dhe afreska, e në disa edhe tani dallohen gjurmët e ngjyrave në mure. Pjesët e mbetura të fortesës gjenden në shkrepa mbi Liqenin e Shasit, kurse paralagjja në vazhdim kah perëndimi. Hyrjen në qytet me sipërfaqe prej 15 hektarë e kanë bërë të mundshëm dy porta. Hulumtimet e para arkeologjike të qytetit të Shasit janë bërë në tetor e nëntor të vitit 1985. Me këtë rast u gjetën rreth pesëdhjetë monedha metalike, nga të cilat një e arit, tri të argjendta, kurse të tjerat janë të bronzta. Tri paratë më të vjetra janë nga periudha bizantine nga fundi i shek. XII deri në mesin e shek. XIII.Nga koha e qeverisë së Nemanjës janë dy copa parash - bizantin e serb; monedhat e shumta nga qytetet fqinje i takojnë çer-ekut të fundit të shek. XIV, ndërsa nga tri monedha metalike janë të Tivarit, të Kotorrit dhe të qytetit të panjohur. Zbu-limet më të vjetra nga qyteti i Shasit i ta-kojnë periudhës parahistorike. Periudha antike nuk është vërtetuar në Shas. Disa copëzime helenike të qeramikës që janë gjetur në pjesën lindore të Shasit tregojnë se është e mundshme që në atë pjesë të tij të gjendet një shtresë helenike. Qyteti mesjetar u formua në kohën e hershme të periudhës bizantine, kurse zgjati në kon-tinuitet deri me paraqitjen e turqve, res-pektivisht përafërsisht deri me pushtimin e Shkodrës ose edhe më vonë.Mjaft të pasur janë zbulimet e vorbëisve, edhe pse nuk janë të përfaqësuara të gjitha epokat. Më së shumti janë gjetur enë shtëpiake. Copëzat e shekullit VI janë të pakta, por me siguri besohet se ato i takojnë rrafshit ilir nga koha e Marvikisë dhe Iraklisë. Vorbësia sllave është e për-faqësuar në të gjitha shtresat nga shek. VII deri në shek. XI. Gati e gjithë vorbësia shtëpiake e shekullit të hershëm mesjetar i takon rrafshit kulturor serb, por kah fundi i jetës së Shasit vërehet prezenca e

enëve të importuara, me siguri me origjinë venedikase. Zbulimet e stolive nuk janë të pranishme vetëm si separate në varreza, por edhe në shtresa. Në stoli bizantine bëjnë pjesë qaforet me margaritar xhami, vathë e thjeshtë, unazat, tri pulla korale e disa katramëza. Gjatë gërmimit janë gjetur edhe shumë sende tjera nga hekuri, midis të cilëve pjesë nga pajime shtëpiake: (veriga, pyka, çivi, brava e të ngjashme.Në vitin 1985 Akademia e Shkencave të Serbisë me nguti nderpreu hulumtimet, kur vërejten se kan tëbëjnë me nji qytet të lashtë shqiptarë.Sipas prof. Aleksander Qilikov në muzeun etnografik të Ulqinit ruhen 100objekte nga qyteti i Shasit.Përveq Shasit në periudhen veneciane rreth Liqenit të Shkodres ishin edhe qytet Trishti, Danja dhe Sarda.Qytetërimi shqiptar më shumë ndodhet nën dhe sesa mbi të. Në viset etnike shqip-tare në Mal të Zi, e mbi të gjitha në rajonin e Ulqinit, janë një numër i madh i monu-menteve të trashëgimisë sonë nga historia jonë e hershme, ku zë vend edhe qyteti i lashtë i Shasit, sot qytet që nuk banohet.Shasi është vendbanim antik ilir, i cili ngri-het në malin po me të njëjtin emër. Këndej pari, në periudhën antike ka kaluar rruga e lashtë lidhëse në mes Ulqinit dhe Shko-

drës. Shasi në literaturë njihet si: Suatio, Suaço, Savocci, Svaciao, Fshas etj. Baza e qytetit të lashtë është ndërtuar nga gurët e mëdhenj, ndërsa murin rrethues stihitë e kohës e kanë dëmtuar shumë; ky mur bart vlera të mëdha arkitektonike dhe artistike. Edhe sot e kësaj dite aty qëndrojnë dy portat e qytetit.

Arqipeshkvia e Tivarit (mbi 900 vjet) ishte baza kryesore e katolicizmit në Shqipërinë e Veriut, por edhe ipeshkvia e Shasit e luante të njëjtin rol për zonën e vet. Në vitin 1443 ipeshkëv i Shasit ka qenë Palë Dushmani.Sikur të bëheshin hulumtime nënujore, do të gjendej edhe më shumë nga Shasi, kjo trashëgimi e pa hulumtuar nga ana e jonë është fshehur nga sllavët me shekuj. Ka edhe fakte që dëshmojnë se gjatë verës, kur niveli i ujit të liqenit të Shasit është i ulët shihen pjesë të mureve të shtëpive të dikurshme të banimit.Gjetjet arkeologjike e provojnë se qytetin e Shasit të panjohur deri në shekullin VIII në të vërtetë e prek krishterimi i hershëm në periudhën ilire. Ilirizmi i kësaj kulture dëshmohet veçmas nga njëjtësia tipolog-jike e objekteve të kulturës arkeologjike të Shasit me kulturën iliro-arbërore të

45MARS 2016

Komanit.Shasi më herët u shndërrua në hapësira me vende të fortifikuara sikurse tregon pozicioni i tij në luftën në mes të Papatit dhe Bizantit për të zotëruar këtë qytet në kohën e mesjetës. Hulumtimet në lo-kalitetin e Shasit të vjetër dëshmojnë për ekzistencën e vendbanimit parahistorik si bazë ku është ngritur qyteti i Shasit pasi qe u bë zbulimi i kulturës së Komanit, me anë të së cilit u bë përcaktimi më i saktë i datimit të objekteve sakrale që kanë ekzis-tuar që nga shekujt VI-VII.Ky vendbanim i lashtë përveç rëndësisë strategjike jepte edhe kushte të për-shtatshme për jetë, duke u parë edhe vendndodhja e tij në liqenin e Shasit dhe Bunën të pasur me peshk, zogj, shtazë të egra dhe kushte të tjera të veçanta për blegtori dhe bujqësi.Duke iu referuar një shkruesi të panjohur

dhe dorëshkrimit të tij “Dulcigno secon-do l’antica descrizione…”, thuhet se “në këtë trevë gjendej qyteti shumë i vjetër i quajtur Shasi, ku duken gjurmët e 365 kishave larg nga Ulqini 15 milje….’. Më tej shkruan se “afër këtij qyteti gjenden liqeni, shpella, burimi ujit dhe mali Lisinjë, Led-het e Shasit dhe porta ku vdiq Kapedani i Qesarit, duke luftuar tmerrësisht kundër Pompejanit ku janë edhe sot në këmbë dhe si mrekulli një gropë e madhe, ende parrafshuar…”Shasi mesjetar.Nuk ka dyshim se Shasi mesjetar si qytet i zhvilluar është përjetësuar edhe në nu-mizmatikë, sepse i ka farkuar monedhat e veta,të cilat e mbanin mbishkrimin Suaci-um, si dhe ajo që e paraqet figurën e Shën Palit Pagëzuesit, si mbrojtës i qytetit, si dhe pirgun ashtu dhe kështjellën me porën madhështore të këtij qyteti.

Versionet malazeze te kësaj periudhe cekin se Stefan Nemanja (shek XIII) i shkatërroi kishat shqiptare dhe librat e kohës e kreu konvertimin me dhunë të banorëve të mbetur në ortodoks, gjë që e cila përputhet me traditën gojore në Shas, ku banorët tani të fshatit Shas thonë ”se të gjitha kishat në fillim ishin katolike”.Kërkimet e para të arkeologjisë jugosl-lave, që u takojnë viteve 1980, zbuluan një hershmëri më të madhe se ajo që dihej. Ishte pikërisht trashëgimia ilire e kultures së Shasit që e trembi shkollën arkeologjike të Beogradit. Në vitin 1985 Akademia e Shkencave të Serbisë me nguti ndërpreu hulumtimet, kur vërejtën se kanë të bëjnë me nji qytet të lashtë shqiptarë. Ky pra është qyteti ilir i 365 kishave, që në fillim u shkatërrua nga sllavet e pastaj e vërteta e gërmadhave të tij u fsheh po ashtu nga sllavet. Luigj Camaj

46E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Adem Demaci,Profeti i Kosoves

Në vjeshtën e vitit 1963 fillova më-simet në gjimnazin e Gjakovës. Pas një kohe të shkurtër u nd-jeva i qetë dhe i lumtur në këtë

qytet. Në këtë gjimnaz të gjitha lëndet e mësimit ishin në gjuhën shqipe. Historia sërbo-sllave dhe marksizëm-leninizmi ishin lëndë monotone, ndërsa historia e popullit shqiptar ishte e ndaluar me ligj. Mësonim vetëm për disa shkrimtarë dhe poetë shqiptarë. Ora e gjuhës shqipe ishte shumë e dashur dhe dëgjohej me vemend-je. Pas kësaj ore nëpër korridore përsh-përitej shumë për poetët dhe shkrimtarët e ndaluar. Me zë të ulët flitej me shumë dashuri për shkrimtarët e ndaluar të Kosovës. Nga ato përshpërima dëgjohej për vuajtjet në burg të Adem Demaçit dhe veprën e tij të njohur”Gjarpijtë e Gjakut”. Kisha dëgjuar edhe për Teki Dervishin dhe Kadri Kusarin. Në janar të vitit 1970 u largova përfundimisht nga Kosova dhe pas një pritjeje të gjatë në Romë imigrova në Shtetet e Bashkuara. Fillimi në Amer-ikë ishte shumë i mundimshëm. Mërzinë e jetës në këtë vend e shtonte nostalgjia për Vendlindje dhe për Kosovën ku ki-sha kaluar ditët më të lumtura të jetës. Pastaj punët e rënda fizike dhe mosn-johja e gjuhës anglisht e benin jetën edhe më të vështirë e monotone. Ndarja nga ambientet kulturore të Prishtinës ishte e dhimbshme. Lidhjet me botën shqiptare në atë kohë ishin pothuajse të pamun-dura dhe për ndonjë zhvillim me rëndësi mësonim vetën nga e përjavshmja e Bos-tonit gazeta”Dielli”. Kohë pas kohe kjo gazetë shkruante për zhvillimet në Kosovë, duke botuar shkrime të ndryshme për ak-

tivitetet e shqiptarëve të Amerikës, pastaj kjo gazetë ribotonte shkrime nga shtypi amerikan për Shqipërine, por edhe me shumë për Kosovën. Gazetarët amerikanë kishin të dhëna për Adem Demaçin. Kohë pas kohe ata njoftonin për dënimin dhe vuajtjet e këtij intelektuali disident. Ko-mentet dhe korrespondencat e gazetave amerikane zgjonin kurajon dhe interesimin e shqiptarëve të Amerikës. Pas një kohe relativisht të shkurtër Adem Demaçi u shndërrua në simbol të qëndresës. Në vitet 70’ e 80’ asnjë demonstratëtë në Shtetet e Bashkuara nuk mund të bëhej pa portre-tin e këtij shkrimtari disident. Në krye të demonstratave të shqiptarëve të Amer-ikës valvitej flamuri kombetar dhe por-

treti i kolosit të çështjes shqiptare Adem Demaçit. Pamja e tij prej intelektuali me gjyslykë të trash e të errët ngacmonin nd-jenjat liridashëse të shqiptarëve të Amer-ikës. Gazetarët amerikanë ishin kurioz dhe kërkonin hollësi për jetën dhe veprën e këtij disidenti klasik shqiptar të Kosovës. Aktivisti i shquar shqiptaro-amerikan për çështjet e Kosovës, Profesor Sami Repish-ti shkruante vazhdimisht për aktivitetet kombëtare dhe vuajtjet e Adem Demaçit në burgjet jugosllave, bile kishte të dhëna edhe për dobësimin e syve, si pasojë e mo-skujdesit të duhur në burgun e Sremska Mitrovicës.Kosova dhe Adem Demaçi ishin alfa dhe omega për koloninë shqiptare të Amerikës.

47MARS 2016

Sot e kësaj dite tingëllojnë dhimbshëm në shpirtin tonë thirrjet anglisht: “Free Kosova”, “Free Adem Demaçi”. Këto lutje hujnore u dëgjuan anë e përtej Shteteve të Bashkuara. U dëgjuan në këtë “shtet-plan-et” do të kishte thënë një rapsod i njohur shqiptar. Më në fund pas pothuajse tri dekadash iu hoqën prangat Prometheut të Kosovës. Dalja e tij nga burgu gëzoi botën liridashëse në përgjithësi dhe shqiptarët atdhetarë në veçanti. Lirimi i profetit shqiptar Adem Demaçi paralajmronte, lirinë e pavarësinë e Kosovës. Për vuajtjet dhe sakrificat e tij u prit dhe u nderua njësoj si lajmtarët në kohërat biblike. Kthimi i këtij Moisiu shqiptar në “tokën e premtuar”, u prit me gëzim e hare, dhe qysh atëherë e sot, nuk i ndalua asnje çast aktivitetet e tij për të mirën e popullit shqiptar, pavarësisht kërcënimeve, shar-jeve, fyerjeve dhe shpifjeve, shumë herë nga disa grupime të mbrapshta. Por titani i Kosovës, Adem Demaçi i kapërceu të gjitha me nder e dinjitet.Pak kohë pas daljes nga burgu jugosllav shqiptarët e Amerikës e ftuan për vizitë. Fondacioni “Dedë Gjo’Luli” në pranverë të vitit 1992 e thirri Adem Demaçin për pjesëmarrje në përvjetorin e Kryengritjes së Malësisë të vitit 1911. Ai mbajti një fjalim ku midis tjerash tha edhe këto: “Iu falën-deroj ju malësorëve që më keni ftuar, por falënderoj edhe më shumë emërin e heroit tonë Dedë Gjo’Lulit që më thirri këto ditë për vizitë në Shtetet e Bashkuara.Bile mërgimtari antikomunist nga Shqipëria Dodë Gega e pyeti indirekt për bindjet e tij të kaluara politike. Zoti Gega aludonte për qëndrimin e tij të dikurshëm ndaj diktaturës së Enver Hoxhës. Para se t’i përgjigjej Ademi buzëqeshi dhe shtoi zotëri e dijë ku e ke fjalën. Adem Demaçi tha ekzaktërisht këto fjalë: “Kohë më parë isha për vizitë në Shqipëri dhe iu them të vërtetën se nuk e kisha paramenduar kurrë një rrënim të tillë të Shqipërisë. Vetëm ndonjë krijesë monstruoze nga Mar-si mund të kishte shkatrruar Shqipërinë ashtu siç e kishte shkatrruar Enver Hoxha dhe Partia e tij e Punës”. Të pranishmit e duartrokitën duke e përshëndetur për përgjigjen e tij të sinqertë. Pas këtij shp-jegimi u bë shumë i dashur dhe i nderuar me komunitetin shqiptar antikomunist të Amerikës. Mandela ynë i Kosovës pa

asnjë vonesë filloi aktivitet politike në Organizatën e Kombeve të Bashkuara dhe në Washington. I Ngarkuari me Punë i Shqipërisë pranë OKB, Sokol Neçaj or-ganizoi një konferencë me gazetarët pranë kësaj Organizate. Në atë konferencë ku morën pjesë shumë gazetarë të akreditu-

ar në OKB midis tyre edhe autori i këtij shënimi i cili në atë kohë ishte korrespon-dent i Zërit të Amerikës në New York. Adem Demaçi u gëzua për pjesëmarrjen time, sepse konferenca dhe sqarimet e tij për çështjen e Kosovës u transmetuan edhe në gjuhën shqipe.

48E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

Disa ditë më vonë Drejtori i Zërit të Amer-ikës në New York, spikeri dhe gazetari i famshëm amerikan Al Banks e ftoi Adem Demaçin për takim dhe intervistë në Zyrën Qëndrore të Zërit të Amerikës në këtë qytet. E priti me shume respekt, bile para se t’i shtrinte dorën e përshëndetjes Al Banks tha: “Ku je zoti Demaçi që të pres tash 30 vjet. Mirë se erdhe”. Pas një bisede me Al Banks, zoti Demaçi shkoi në studion e madhe të “Zerit të Amerikës’ për intervistë me gazetarë amerikanë dhe kor-respondentët e disa gjuhëve të huaja. Ata u mahnitën për qëndrimet e tij pajtuese dhe humaniste ndaj atyre që e kishin dënuar. Në atë intervistë i paralajmroi për tragjeditë që Sllobodan Millosheviqi do t’u shkaktonte: shqiptarëve,boshnjakëve dhe kroatëve. Më në fund kjo luftë tha Demaçi do ta dëmtojë edhe popullin serb. Do të ishte mëkat për botën demokratike nëse nuk vepron kundër këtij diktatori, tha Demaçi.Një javë më vonë Adem Demaçi u prit me nderime në State Departament nga Sek-retari i Shtetit Lawrence Eagelburger. Bile në atë rast nuk i duhej perkthyesi sepse Eagelburger si ish diplomat amerikan në Jugosllavi e fliste shumë mirë gjuhën ser-bo-kroate. Ky ishte takimi i parë diploma-tik i një personaliteti të lartë të Kosovës me Ministrin e Jashtëm të Shteteve të Bashkuara. Më vonë Adem Demaçi u prit nga Kryetari i Shumicës në Senat, senatori Robert Dole. Në Washington u takua me shumë personalitete politike dhe diploma-tike. Pritjet dhe nderimet e tij në Washing-ton i kishte organizuar ish kongresmeni Joseph Dio Guardi. Pas disa ditësh u kthye në New York dhe qëndroi për një kohë të gjatë në shtëpinë e aktivistit dhe afaristit shqiptar Shaqir Gashi, i cili e priti dhe e nderoi Adem Demaçin më shumë se asnjë shqiptar tjetër në Amerikë. Për çeshtjet e Kosovës Adem Demaçi e vizitoi Amerikën përsëri. Prania e tij në Shtetet e Bashkuara zgjonte interesim dhe entuzi-azëm kombetar. Idetë dhe propozimet e tij për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës ishin shumë të qëlluara.Adem Demaçi është personalitet i veçantë. Nuk kam parë njeri që e vlerëson jetën më shumë se Adem Demaçi, por kurrë nuk kam parë njeri aq të gatshëm për ta flijuar jetën në mbrojtje të popullit shqip-

tar. Adem Demaçi është njeri i cilësive më heroike dhe fisnike që kam parë ndon-jëherë në jetë. Ai ka shumë cilësi fisnike të Nënës Tereze, sepse nuk urren asnjë pop-ull, asnjë rracë, asnjë fe dhe asnjë shtresë shoqërore. Perkundrazi është gati të futet në luftë për të mirën e tyre ashtu siç bënte Nëna Tereze. Adem Demaçi është gati të pajtohet edhe me ata që kryqëzuan. Vua-jtjet e tij shumë herë më kujtojnë vargun biblik të uratës për Jezu Krishtin: “Ata e rrahën dhe e munduan e kryet me ferra ia rrethuan”. Davidi ynë Adem Demaçi u për-ballua për tri dekada me llahtaritë e Goli-athit dhe më në fund triumfoi. Pavarësisht mundimeve që i kishin shkaktuar ishte në gjëndje të pajtohet me të gjithë, por jo me ata që për interesa personale e dëmtojnë popullin shqiptar. Adem Demaçi meriton Çmimin Nobel. Mund të thuhet lirisht se ështe disidenti më i pa korruptuar i të gjitha kohërave. Ky titan i Kosovës meriton nderime të përjetshme nga populli shqiptar në përg-jithësi, ndërsa nga Kosova në veçanti. Është koha për emërimin e shesheve,

bulevardeve dhe e qëndrave të ndryshme me emërin e këtij vigani. Është koha e shtatoreve dhe e një Muzeu-Tempull në qytetin e lindjes së tij në Prishtinë. Figu-ra mitologjike e Adem Demaçit meriton përkushtimin e sinqertë të historisë dhe arteve të ndryshme. Ky disident liberator, shkrimtar,publicist,misionar, dhe orator i përkryer duhet të mësohet e të nderohet sot e përgjithëmonë. Kosova qëndron mbi dy shtylla (Pontifex Maximus) të Adem Demaçit dhe të Adem Jasharit. Ademi i Parë tha: “ E fillova”, ndërsa Ademi i Dytë tha: “U krye”Këto ditë bisedova me profesorin në pension të Universitit Columbia, dhe spe-cialistin e kulturës shqiptare, përkthyes i disa veprave nga gjuha shqipe në anglisht midis tyre edhe “Kanuni i Lekë Dukag-jinit”, mikut tim Leonard Fox, ia kujtova se këto ditë ështe 80-vjetori i lindjes së Adem Demaçit dhe në shenjë respekti për disidentin tonë legjendar më dërgoi shënimin që vijon: Profesor Leonard Fox:“Rreth vitit 1960, ishte hera e parë që mësova për aktivitetet e Adem Demaçit për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës. Që atëherë e kam ndjekur shumë afër vep-rimtarinë e tij të shquar dhe isha shumë i lumtur kur Parlamenti Evropian më 1991 i njohu veprat e tij. Pikërisht në atë vit i dha Çmimin prestigjioz Sakharov. Gjatë fjalim-it kur e pranoi Çmimin zoti Demaçi tha: “Në kohën tonë, themi bindshëm, se liria e fjalës është hapi i parë drejtë demokracisë. Pa lirinë e fjalës nuk ka dialog, pa dialog nuk zbulohet e vërteta, dhe pa të vërtetën, është i pamundur progresi”. E gjithë jeta e Adem Demaçit i është dedikuar luftës për liri, për nder dhe për të vërtetën. Edhe pse rreth 30 vjetësh në burg, idealizmi,kurajo dhe integriteti i zotit Demaçi nuk mund të mposhtej. Ai ështe pjestar i historisë Shqiptare të pavdekshme së bashku me Skenderbeun, Lekë Dukagjinin, Naim dhe Sami Frashërin, Shtjefën Gjecovin, Gjergj Fishtën, Nënë Terezen dhe figura të tjera heroike të historisë së popullit shqiptar. Shpresoj sinqerisht që Adem Demaçi do të ngelet përjetë një shëmbull moral i rinisë Shqiptare.

Nga Gjekë Gjonlekaj/New York

49MARS 2016

Nora e Kelmendit, miti i malësores që u kthye në legjendë Kelmendi njihet për luftime dhe

bëma të mëdha nga trima dhe trimëresha, ndër to bën pjesë edhe

Nora. Një malsore, të cilës Zoti përveç bukurisë i kishte falë dhe trimërinë e zgjuarsinë.Në kohën e sundimit turk, Kelmendi ka luftuar për të mbrojtur trojet, por varfëria dhe i ftohti bënin të vetën.Një ditë hapet fjala se kushdo që në ato ditë do të dorëzohej, qoftë burrë apo grua, do të falej dhe do të dëmshpërblehej për dëmet e shkaktuara nga lufta. Por si kusht për këtë marrëveshje kelmendasit do t’i çonin Vuçi Pashës vajzën më të bukur të kësaj zone.Në mbledhje për të vendosur se si do t’i përgjigjen Pashës ngrihet Nora dhe thotë: “Vllazën dhe motra unë nuk e mbaj veten për më të bukurën e këtyre maleve por jam e gatshme që unë të shkoj tek Vuçi Pasha dhe të kuvendoj me të ashtu siç ai ka kërkuar. Dijeni se unë nuk e di se çfarë fati kam, por u betohem për këtë qiell e për këtë tokë se e virgjër po shkoj dhe e tillë do të kthehem”. Ditën që ajo vendos të bëhet gati të shkojë tek pashai zgjedh veshjen më të bukur që kishte gjithashtu edhe stolitë. Gjithashtu nuk harron që në brez të marrë me vete një thikë të hollë e

50E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

mjerimit Kelmendsit nuk ishin kurrkund të lodhun. Burra e gra bishin dita me ditë e natë me natë aty ktu prej gerllatave e shkamive si të terbuem në çeta ushtarake e bajshin kërdi në ta. Tuj e pa Vuçi Pasha se me të keq ishte e kotë me shtrue at fis të fortë, mendoj me e thye me premtime. U çoi prandej lajmin se mbrenda nji jave kushdo, burrë a grue, do t’u dorzojte, jo vetem ishte i falun per shkado kishte bâ, por edhe do t’i shperblehej dâmi qi kishte pasë për shkak t’asajë lufte. Kur mbërrijti lajmi i Pashës te Gjyteza e Kelmendit ku ishte fuqija ma e madhja e tyne, Kelmen-dasit u mblodhen në kuvend, e mbasi nuk i shkojte asnjanit as neper mend me u dorzue me gjithse kishte hipë nji zi aq e madhe buke sa me u mbajtë i lum aj qi muejte me u ngî me lkura ahi, persriten bén qi kishin pasë bâ kur nisi lufta, “mos me i ra per së gjallit Turkut në dorë”. Posë kësajë, perforcuen edhe ndeshkimin e za-konshem të tyne—me bâ batare kedo që guzonte me bâ spionazhë a me tradhtue vendin. Me burra, n’at mbledhe, ishin edhe nji numer i mirë grash e vajzash qi ma se nji herë kishin ra në luftë e ishin da me nderë. Nji nder to, emnit Norë, e bija e njaj kryetarit, vajzë kund njâ njizet vjeçe, e bâshme, e lidhme e me nji bukuri të jashtzakonshme, e quejtun prandej edhe Nora e Bukur, lypë lejen me folë. Nxjerrë at leje, u thotë se po kje se e kishte fatin me u ndeshë vetem per vetem me Vuçi Pashën, do t’i a merrte jeten. I ati, i cili ndollej aty në mbledhje, i dha pa tjeter bekimin, veç i tha të mendohej mirë para se me bâ at hap— a me këthye me nderë a me dekë me nderë. E prekun vajza prej atyne fjalve i pergjegjë t’et faqe gjith atij burri: “Se si ka me mbarue jeta e erne, lum tata, veç Zoti e din. Ndoshta Vuçi Pasha asht jetëgjatë e jetëgjati nuk bahet jetëshkurtë, por per vedi di me thânë se qe besa e Zotit, un po shkoj e virgjën. A do të këthej e virgjën a por do të des e virgjën”. Ndërsa kjo po flitëte, krenët i lshojn syt shoqi-shoqit, e mbasi e dishin për fort të virtytshme dhe e kishin pa disa herë tue ra në luftë me ta e tue u pre me Turq si ma i miri djaloç, ke mendoj shin se edhe bukurija e saje do t’i ndimojte me u ndeshë vetem per vetem me at Pashë, të tanë nji zanit, si të mar-run vesht, i thonë: “Ta priftë Zoti mbarë, o Sokoleshë!”. Me kaq kuvendi dahet, e

të gjatë. Kur shkon tek kampi turk ajo flet me rojën dhe i thotë që ka ardhur të takojë Pashain për marrëveshjen. Pasha e pret me shumë kënaqësi dhe turbullohet nga bukuria e Norës. Fillojnë bisedimet për marrëveshjen dhe Pasha do që të bindë Norën për dorëzim…. Nora e kupton kur është çasti për t’i ngulur thikën drejt e në zemër Pashës.Pasha as mundi që të pëshpëriste më. Nora shpejt e shpejt pa u vënë re largohet nga kampi turk dhe nxiton që të shkojë dhe t’u japë lajmin e mirë kelmendasve, që Pashai s’është më. Ka kaluar shumë kohë por Nora dhe trimëria e zgjuarsia e saj nuk janë harruar.Marin Sirdani e perpiloi kët tregim simbas Prël Tom Cubit prej Selcet dhe Gjergj Alezit prej Boget. Gojëdhanat e dy Kel-mendasve përkojnë me shkrimet historike të Pjeter Bogdanit, F. Lenormant-it, P.F. Arcangelo da Salto, dhe De Guberna-tis-it) Nder shum pashallarë qi i lanë nji emen të zi vedit në Shqypnin e Verit per barbarizem e mizori njehet edhe nji farë a Vuçi Pashet. Mbasi ky nier i mbrapshtë me nji ushtri të madhe turke i ra kryq e terthuer Kosovës mbarë, tuj ba shka i shkojte neper mend; ba at krahinë per shkop, mësyni Kelmendin, fisin ma të fortin e asajë kohe. Bashkue nji mori ush-trijet niset ky prej Shkodret, e tuj kalue neper Shkrel, Kastrat e Rapshë të Hotit bjen në Grabom. Kushtrimue Kelmendi, betohet më shtatë e shtatdhetë, jo vetem burrat por edhe grat, mos me i ra Turkut në dorë per së gjalli. Nji tubë sish aty per aty me të leta u turren e u ndeshen me terbim n’anmik më nji lug, ku u derdh gjak i pamasë, e prandej qëme atëherë e më sod i mbet emni Breg-gjakës. Perballë njaj anmiku teper të madh Kelmendsit shkuen tuj luftue e tuj u smbrapë kadales derisa ushtrija turke zotnoi dy lugjet e Kelmen-dit. Atëherë, lanë disa çeta të shperdame malesh, u ngujuen me rob e robi në Nikç, në vendin qi quhet “Gjytetza e Kelmen-dit”. N’egercim të dameve e të trazimeve qi paten prej Kelmendsve ushtrija t’a pershkoi vendin tuj rroposë e tuj prishë gjithshkahin, kshtuqi në pak dit u ban ato vise si mos të kishte banue kurr rob i Zotit n’at dhé, shpijat zhdukë me themel, pemët pre për tokë, arnajët prishë e deri ledhet e bashtinave dermue. Por para atij

kush shpresoj te në vepren e sajë, tjerët mjerojshin per rrezik ma fort të nderës se të jetës së sajë. Nora nuk u hutue, por mar-rë ngrykë t’an e ma t’afermit e vet, ‘veshet, mathet e kapistallet, e shtin nji kurqele në postavë, dhe drejtohet fill e te Pasha. Roja tuj pasë urdhnin mos me i thânë kujë gjâ po deshti me u dorzue, dhe mbasi Nora tha se ishte e çueme prej krenve me u marrë vesht me Pashen per punen e dorzimit, s’i bani fije pengimit, kështuqi mbrrijti në Tamaré, ku ishte qandra e ushtris, pa i hi ferrë në kambë. Lajmue Pasha se kush ishte e pse dojte me u pjekë më tâ, men-jiherë e grishë në shatorre të vet. Aty nisë kjo me e rrejtë e me e kaçarrejt mbi men-dimin e krenve. Pasha, para sajë, kishte mbetë shtang prej gojëtarfs e ma fort prej bukuris së saj, e tuj e pa kjo se i a kishte marrë mendët e tretë krejt fillin, nxjerrë me të shpejtë kurqe1in prej postavet e t’ia a rnshon dy-tri heresh lik në zemer, e pa e lanë me bâ as-ih as-uh e len shakull per tokë. Prehë kambët atëherë Nora e çan rrugës drejt kahë kishte ardhë, e roja ke e kishte pa pak orë perpara tuj kalue andej s’i bani fjalë, me mendue se ajo do t’ishte ndermjetsja e Pashës me Kelmen. Nuk vonoi shum e u perhap lajmi i vrasjes së Pashës, e ushtrija u perzie si flokët e harapit, po heroina kishte kalue n’anë të t’vetve e kishte pshtue. Kelmendsit, tuj perfitue prej asajë rase të bukur, porsa u ra muzgu, u lshuen si egercina, burra e gra, me brimë zajesh e pushke, me krizem e rrokollim shkrepash me të vojtë mendja se po shembej toka. Ushtrija tuj mos i dijtë manâ vedit muer hiken, rrugë e pa rrugë, tuj lanë nozull e gjithshka pat. Në ket pshtjellim disa çeta Kelmendasei ndoqen kambë per kambë turqit tuj i damtue per së forti, disa xûnë gryka e shtiqe e bânë rrenim në ta, tjerë rrokllojshin shkambij e shkrepa kahë kalojshin turqit lugjeve e gerllatave ei bajshin me iu dhimbët gurit e drunit. Aq kerdí u ba n’ushtri të Turkut n’at luftë neper ato vende të thyeshme, sa me t’u dukë prrallë shka u diftojte per ta, e prandej atye mbrapa mbet fjalë: “S’lufton Kelmendi, por lufton vendi”.Çka thotë Historia?Kemi para sysh katër shkrimtarë qi flasin mbi ket luftë të pergjakshme qi bani Kelmendi kundra Turkut, e mbasi nuk munden me u pasun perdoresh letas prej kujdo veprat e tyne,

51MARS 2016

po botojm shka thotë seicili veças, pse ashtu sbashkut plotsohet kallximi. Prej tyne, si ka me u pa, dishmohet numri i madh i ushtris turke tridhetë mij vetshe me nozull e municjon per ball të shum-me-thânë nândqind Këlmendasve në gjendje ke s’vé-mâ-keq buke, ndima qi paten prej grave, vrasa e Vuçi Pashës, dhe disfata e turpshme e Turqve. Posë ndonji rrethane lufte e trimnisë së heroinës, e cila, si u diftue sypri, asht e ruejtun shum bukur në traditen e fisit kreshnik të Kelmendit, perkojn shqimit me kallximin populluer, prandej mbarë rrjedha e ksajë lufte mund të xehet e vertetueme shi si e difton pop-ulli.Pjeter Bogdani (Cuneus Prophetarum, fq.43-44) Nder shembuj të perkurmit bjen edhe këte : “Kush mundet me i ram mboh se mâ i vobek kje Vuça Pasha, i silli per të mbëledhë nji ushtri dymbëdhetë mi vetësh, nuk i mastuen shum miljon ar, se Kelmendsit, të sijt me nji za: “Eja kush ansht trim” mbledhunë afer pesqind vetë, vran Vuça Pashen, vjetit së Krish-tit 1630. E në nevojë mpsuen me granë lëkuren e qarrit, posi të begatët majen e miellit, ende atyne ajo gjellë mâ shije u ka, se Pashallarvet e Sanxhakvet mishi i kingjavet e vjetave të njomë, pa ndiem kurraj të ngimë, tue ngrânë per gjith horë e tue votë rreth neper râjë të tyne, posi tha Profeta: “Kanë me ardhunë rreth gjytetsë e kanë me pësuem uni posi qent e gjithëherë mâ fort dëshërojnë”. F. Lenor-mant Turcs et Montenegrins, 1866)”Tuj e dijt qeverija otomane, thotë Lenormant,se çerdhja e anmiqve të sajë ishte Kelmendi, i dha urdhen në vjetë 1624 Pashës së Pe-jës e Mydyrrit të Gucls me e shtrue e me e ba të pakenun at fis. Kta mbas urdhnit qi paten i mS)ln, po kjenë da me dam e mbarre të madhe. Po per me muejt me e hjekë at kore prej vedit muerren e dhanë deri sa te e vona i a mbushen menden Stambollës me çue ndima të mdha e ushtri per me pushtue at fis, qi i qitëte aq trazime qeveris. Kshtu Pasha i Shkodres muer urdhen me e bashkue fuqfn e vet me fuqf të Pashës së Boznjes e të Pejës e me e msy Kelmendin. Ushtrija e bashkueme mbrrijti në tridhetë ml vetë edhe u nis prej Shkodret e u kap lugut të Cemit perpjetë. Kelmendsit u rrudhen perpjetë para gjith asajë mori ushtrije. Pa mbrrijt në Tamare,

ku piqen Cemi i Selcës e Cemi i Vuklit e ku Kelmendt kishin rrenue uren, banë nji dredhf. U vUnë në të hikun pa ba asnji qindresë me randsf. Kjo ligshtf e dukshme u dha zemer Turqve e filluen me u shperda tuj e kalue lumin në kambë e tuj i ndjekë Kelmendsit majeve ku u shtemguen per qindresë. Para se me i a nisë ktij sulmit Kelmendsit kishin çue nji rrem ushtrije mbrapa Turqve tinzë, e kshtfi pa pritë pa kujtue kjenë të ffiSYm prej të dyja anve. Kelmendt të ndimuem edhe prej grave të veta rrokulluen shkarnij e shkrepa mbi Turq, të cilt ishin shperda lugut të Cemit e brijave, por shumica gjindeshin në nji grykë të ngushtë, ku s’muejshin me u sjellë. Me i msy para nuk muejshin, pse ndesheshin në trup t’ushtris së Kel-mendit, sidomos në shkrepa e shkarnij, qi u rrokullojshin në ta, kshtuqi s’u mbet tjeter veç me i çilë shteg vedit per mbra-pa, shka nuk u duel ndryshe j veç tuj ba të bjerruna të mdha. Prej Turqve mbeten dekun gjashtrnf vetë, me gjithse nuk kjenë veç nandqind Kelmen, qi perbajshin gjith fuqin e tyne. Pasha i Boznjes kje i pari, qi u vu në të hikunP.F. Arcangelo da SaltoP.F.Arcangelo da Salto: Vita del Venerabile Padre Fr.Bonaventura da Palazzuole (Di-ario francescano, vol.lI, pag.18, - 2 ttobre). Vjetin 1368 dau Sulltani me mposhtë të Krishtenët të quejtun Kelmen, banorë të maleve të nalta të Shqypnis, shka s’i kishte dalë me ba qëse kishte pushtue at mbretni. Shenjoi per at qellim Pash-en e Bosnjes me nji ushtri tridhetë mij luftarësh me të cillt shkojshin perdhuni edhe shum të Krishtenë. Ndeshë të dyja ushtrit në shoshoqen me gjithse Kelmend-sit s’ishin veçse shtatëqind, të ndimuem prej vendit të thyeshem, mbyten katermi Turq, mueren nozull e municjone, e ush-trija qi pështoi u vu në të hikun e kjenë të ngushtuem me e shgrehë luften. Prej Kelmendsve mbeten vetem trembëd-hetë të dekun e disa të varruem, e prej të Krishtenve qi ishin kenë me Turq mbeten dekun tre a kater”.De GubematisOrbis Seraphicus, vol.lI, page 406, 473. Edhe De Gubematis e difton të thuesh nji-nji rrjedhen e ksajë lufte si ky shkrim-tari i fundshem [si P.F. Arcangelo da Salto]. Shton e thotë veç se Kelmendsit

si per natyrë e vend të fortë, si per trimni qi tregojn xehen per ma të rrebtit nder Shqyptarë ( ... tum propter naturae et loci, munimen, tum ob propriam magna-nimitatem sup ra, omnes Albanenses rep-utantur). Per shkak të disa të thyemeve t’ushtris turke e pse s’kishin muejt kurr me e shtrue at vend kishin fitue nji nam të madh n’anekand mbretnin otomane (in toto ottomanico dominio magni nominis facti fuerant) Kjo luftë, mbas ktij, ndolli kahë mjedisi i dimnit të vjetit 1637, e sh-kaku pse mbeten aq pak të krishtenë, qi ishin n’ushtri turke, e ven pse tuj e dijt Kelmendsit se perdhuni kishin ardhë me luftue kundra tyne e lshuen zâ të bâjshin ndonji shêj per me i njoftë, e ashtu u rue-jten mos me i damtue.Marin Sirdani.

52E

PA

VA

RU

R, IN

FOR

MA

TIV

E, H

ISTO

RIK

E D

HE

PA

TRIO

TIK

EMARS 2016

së shpejti edhe me portal online!