24
Bəxtiyar Tuncay «Çənlibel» təşkilatının əsaslı şəkildə parçalanması və Azərbaycanda «Xalq Hərəkatı Cəbhəsi» və «Xalq Cəbhəsi» ideyalarının yaranması İlham Əliyevin Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin 20-ci ildönümü ərəfəsində dünyanın məşhur telekanallarından olan «Əl-Cəzirə»yə müsahibəsi bir vaxtlar ölkədə siyasi gündəmin əsasına çevrilmişdi. O, müsahibəsində Azərbaycanda baş vermiş Milli Azadlıq Hərəkatının rolunu heçə endirməyə çalışaraq bildirmişdi: «Bəziləri deyir ki, müstəqillik uğrunda güclü hərəkat olub. Bəzi respublikalarda güclü hərəkat olub, bəzilərində isə yox. Lakin buna baxmayaraq, bütün respublikalar müstəqillik əldə etdilər. Beləliklə, bu, obyektiv proses idi və Sovetlər Birliyinin süqutu nəticəsində biz müstəqilliyə nail olduq» (Heydər Əliyevin… ).

Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi ... Web viewЧешко С.В. СССР был болен или его ... национальный вопрос и

Embed Size (px)

Citation preview

lverili tbii-corafi raiti olan Azrbaycan razisi dnyada insann formalad ilk msknlrdndir

Bxtiyar Tuncay

nlibel tkilatnn sasl kild paralanmas v Azrbaycanda Xalq Hrkat Cbhsi v Xalq Cbhsi ideyalarnn yaranmas

lham liyevin Azrbaycann dvlt mstqilliyinin 20-ci ildnm rfsind dnyann mhur telekanallarndan olan l-Cziry msahibsi bir vaxtlar lkd siyasi gndmin sasna evrilmidi. O, msahibsind Azrbaycanda ba vermi Milli Azadlq Hrkatnn rolunu he endirmy alaraq bildirmidi: Bzilri deyir ki, mstqillik urunda gcl hrkat olub. Bzi respublikalarda gcl hrkat olub, bzilrind is yox. Lakin buna baxmayaraq, btn respublikalar mstqillik ld etdilr. Bellikl, bu, obyektiv proses idi v Sovetlr Birliyinin squtu nticsind biz mstqilliy nail olduq (Heydr liyevin).

lham liyev

lbtt ki, bu, tam qrzli bir mvqedir v mllifinin siyasi ambisiyalarn ks etdirir. Hqiqt is bunun tam ksidir.

S. eko haql olaraq yazr ki, 1988 1989-cu ill sovet yenidnqurmas n dn nqtsi olmudur. O, srtl znn qrub fazas olan milli-azadlq fazasna daxil olurdu (, s. 92). Tdqiqatnn fikrinc, milliyyti v separat hval ruhiyynin zn daha ox gstrdiyi mrkz rolunda is, btn ehtimallarn ksin olaraq, potensial chtdn mnaqilrin yarana bilmsi baxmndan daha ox potensiala sahib olan rq respublikalar v htta Dalq Qaraba mnaqisinin yetimkd olduu Gney Qafqaz deyil, Baltikyan respublikalar x edirdilr. lk baxdan bu qrib grn bilr, nki SSR-d Baltikyann znn daxili Avropas, lknin sosial-iqtisadi v mdni baxmdan n inkiaf etmi blgsi hesab etmy almdlar. El dnlrd ki, bu, masir insana layiq olmayan milliyytilik kimi dnyagrlrin geni yaylmasna ngl olmaldr. Amma burada tccbl bir ey yox idi. Dnya tcrbsi gstrir ki, tkc gerilik v sfillik deyil, hm d inkiafn nisbtn yksk sviyysi d etnik milliyytiliyin yaranmasna sbb ola bilr (, s. 93).

S. ekonun yazdna gr, Latviya, Litva v Estoniyann SSR-y birldirilmsindn sonra bu respublikalarda zamanla rusofobiya klini alan anti-sovet hval-ruhiyy hmi gcl olmudur. Bu hval-ruhiyynin sasnda SSR-nin Baltikyann ial etdiyi, blgni rusladrd v milli zlm rvac verdiyi bard dnclr yatrd. Baltikyan lklrin SSR-dn ayrlaraq iklnn mdni Avropaya inteqrasiyasnn blgnin iqtisadi inkiafna sbb ola bilcyi haqqnda dnclr d szgedn hval-ruhiyynin genilnmsin tkan verirdi. Anti-sovet v anti-rus hval-ruhiyysi xaricdn mqsdynl ideoloji tbliatla da qzdrlrd. Bu msld Qrb lklrind, xsusn d AB da yaayan disporann rolu az deyildi. Yenidnqurma istiqlal bard olan midlrin gclnmsin imkan yaratd (, s. 93-94).

Milli mslnin Yenidnqurma illrind sas faktorlardan biri kimi xsusi qabard he bir bh oyatmr. Milltlrin zndrkinin v z mqddratn tyin etmk urunda mbariznin hmin dvrd nzrarpacaq drcd gclndiyi danlmas mmkn olmayan faktdr. Bunu htta lham liyev d inkar etmir (Heydr liyevin).

SSR-nin knd milli mslnin sas rol oynadn hesab etmk olarm?

znn SSR-nin dalmas: XX srin 90-c illrin retrospektiv nzr adl mqalsind bu suala cavab axtaran O. Pitsenko haql olaraq yazr ki, SSR-nin dalmasnn sas sbblrindn biri milli mslnin hll edil bilmmsi idi. Yenidnqurmann ilk illrind hyata keiriln yenilnm xtti milli msllrdn d yan kemmi v nticd artan milli zndrk prosesi z mqddratn tyin etm mrhlsin daxil olmudur ( . ., 85). Yeri glmikn qeyd edk ki, SSR-nin dalmasn byk faci kimi sciyylndirn V. Putin d eyni fikirddir ( ).

Vladimir Putin

SSR-nin dezinteqrasiyasnda, yni paralanmasnda milli azadlq hrkatlarnn rolunu xsusi qeyd edn Henri Kissincer hrkatlarn bu qdr geni vst almasnn sbinin is Qorbaov v onun yenidnqurma siyasti olduunu qeyd edir. O yazr ki, dnyada he bir qdrtli lk mharibd mlub olmadan bu qdr sasl v srtli kild dezinteqrasiya olmamdr. Tarixd he vaxt Qorbaov dvrnd olduu kimi bir adamn faliyyti dnyan bu qdr srtl v fundamental kild dyimmidir ( ).

Henri Kissincer

Lakin, ox tssflr olsun ki, rus analitiklrinin, demk olar ki, hams milliyytiliyi SSR-nin knn sas sbblrindn biri kimi qeyd etslr d ( . ., s. 79; , . ; , . ., s. 116; , . ., s. 67-68; , . ., s. 32-34; , . ., s. 35; .., s. 443468), bu faktorun rus ialna v rus imperializmin birbaa cavab olduunu hmi gzard edir v mslnin kknd yanl milli siyastin durduunu iddia edir v bu yanl milli siyasti d ox vaxt Stalinl laqlndirirlr ( . .).

Keni SSR-d ba qaldran v hr gn gclnn milli azadlq hrkatlar myyn bir dvrdn sonra kortbiilikdn xmaa v daha sx tkilatlanmaa ehtiyac hiss etmy baladlar v ortaya xalq cbhlrind birlmk ideyas xd.

Mlumat n bildirk ki, ilk xalq cbhlri XX srin 30-cu illrind Qrbi Avropada yaranm v znd mxtlif siyasi tkilatlar, o cmldn birlik v partiyalar, sasn d solu partiyalar birldirmilr. SSR-d bu tip qurumlarn yaradlaraq Kommunist Partiyasna qar qoyulmas ideyas ilk df Baltikyan lklrd, daha sonra isi digr respublikalarda yarand. deyann ilk trfdarlarndan v hyata keirnlrindn biri d Mhmmd Hatmi olmudur. Onun bu fikr glmsinin sas sbbi nlibel tkilatnn genilnmkd v gclnmkd olan xalq hrakatna rhbrlik etmk potensialnn tdricn tknmsi, tkilatda paralanmann ba vermsi, paralanmann yeni mitinqlrin tkilini qeyri-mmkn etmsi v nlibel daxilind Hatmiy qar sasn, onun znn ifad etdiyi kimi, naxvanllardan ibart mxaliftin formalamas idi.

O znn Ac hqiqtlr kitabnda bunula bal yazr: Qafqazdak, zllikl Bak v Azrbaycandak nmayi, mitinq, ttil hrkat onunla sonucland ki, SSR Ali Soveti Ryast Heyti 28 iyul 1988-ci il tarixind bu frman xartd: "Yncaqlarn, mitinqlrin, k yrlrinin v nmayilrinin tkili v keirilmsi qaydas haqqnda". Ardnca Azrbaycan SSR Ali Soveti Ryast Heyti 22 avqust 1988-d "Yncaqlarn, mitinqlrin, k yrlrinin v nmayilrin keirilmsi qaydalarnn pozulmasna gr msuliyyt haqqnda" frmann qbul etdi. Frmanlar dvlti, imperiyan sbatszlqdan, iqtisadi zrbdn qorumaq mqsdini gdrd. Yaratdm komissiya trafmdak bzi gnclri trflrin kmk yolu il, 14.11.1988 tarixin qdr Bakda nmayilrin, mitinqlrin tkilin, keirilmsin mane olmudur. Dvlt bu id komissiyaya lindn gln yardm etmidir

Dvlt 1988-ci il 2 sentyabra tkil etdiyim nmayii komissiyann li il pozdu, mni d tutdular. Tutulmamla ilgili olaraq, "Hatmi, Hatmi!" dey-dey klri dolaan 147 adam da hbs edilir.

F. Hseynov mni Nrimanov rayon milis idarsinin kamerasndan gtrb zmannda. Vzirovun yanna gtirdi. Gtirrknyolda mn bir ne kr dedi: "'Sn n qdr deyilib ki, dinc otur, indi kiiy n deycksn?" Susur, ona cavab vermirdim. Axrda hvsldn xb mn sar evrildi v: "Sninl deyilm - dedi, - niy cavab vermirsn?". Mcbur qalb ona cavab verdim: "Adama ox ey deyrlr". F. Hseynov: "h d, sn d bildiyini edcksn". Shbt bununla ksildi.

.Vzirov kabinetind tk idi. ri girdiyimi grrk, ayaa qalxb qarma gldi. O, respublikann ar durumundan blk bir saata qdr dand v axrda dedi: "Respublika brbad haldadr, istyirm ilym, mni qoymursan, mn kmk edrsnmi?" Onu "ilmy qoymaq" imperiya iqtisadiyyatnn dirliin imkan vermk, azadlmz buxovlamaq demk idi. Bu, mnim siyasi anlayma, mqsdim daban-dabana zidd idi. Ona dedim: "Siz sz ver bilmrm". El demyimi grdm. Yumruqlarn sbilikl masayarpb stm rd: "Von otsuda!" ("Rdd ol burdan!"). Thqirdn rng-rufum aappaq aard. Bilmirdim n edim, oturum, yoxsa kabineti trk edim. Birdn el bil mn dedilr, grmrsn sni qovur, n oturmusan? Ayaa qalxb srtl qapya trf ynldim. . Vzirov arxadan qaa-qaa glrk, dz qapnn yannda qabam ksdi v dymlnmi yumruqlarn sbi bir zrbl iyinlrim endirdi. iyinlrimi yumrua vermk adi bir ey yox, mn dvlt zorunu gstrmk idi. Acql, nifrtli baxlarm onun gzlrinin iin tikdim. ryimdn vurub onu yer srmk keirdi. Bunun xatal olacan ani olaraq dnb, lnt eytana dey, fikrimdn vaz kedim. O, mni sakitldirmk, ryimi l almaq n qbahtli hrktin rkiyanlik mzmunu verrk: "Bs kim bu respublikan dzldck, ax hr ey mhv olub gedir" deyib, qolumdan darta-darta yerim qaytard. Zngi basb kmkisin ay, mrnd grmdiyim mxtlif rngli limon konfet gtizdirdi. limi d vurmadm. O, lin gtrdy isti stkan qoymaq n gznn qabandak nlbkini grmrd. Nlbkini ona mn gstrdim. "Vidi - dedi, - ya toje rasteryalsya" (Grrsnmi,

mn d zm itirmim").

Aradak grginliyi anbaan gedrib, shbti davam etdirdik. Ona tklif etdim ki, Moskva il razladrn, Ermnistandak trklri Azrbaycana, buradak ermnilri Ermnistana grtmk lazmdr. "Be yz min adam burdan ora, ordan bura krtmk asan i deyil" deyib, tklifimi rdd etdi. tinlik bunda deyildi. tinlik Rusiyann Azrbaycandak mkrli ermni siyastinin leyhin onun xa bilmmsind idi. "znz bilin - dedim, - yuxardan edilms, aadan xalq z bu ii grck, facilr ba verckdir".

Grmkd olduu v grcyi ilrdn . Vzirov yen xeyli dand. Fqt qulama batmayan bu szlrl mni aldadb yolumdan dndr bilmyckdir. Tkrarn: "mn kmk edrsnmi" demmsi n, "siz iinizd uurlar arzulayram" deyrk, ksin mn onu aldadb bamdan edck, tutulmu 147 nfri d ona buraxdracaq, ayrldqdan sonra is xalq ayaa qaldrmaq, dvlt, imperiya leyhin qoymaq, iqtisadiyyata zrb vurmaq yoluma davam edcym.. Vzirov v komandasn belc ox kr aldadacamdan, haqqm-da yksk fikr dck v bunu Moskvaya qdr trafna uladracaqdr. Bunun sonucu idi ki, 05.12.1988-08.06.1989 tarixlrind Bakda hbsd olduum zaman, SSR prokuroru Qalimulin mn dedi: "Sn diplomatiyan hardan bel yax yrnmisn?" Cavabnda ona dedim: "Mn diplomat deyilm, sadc alimm". O: "Tvazkarlq etm, biz sni yax tanyrq" dedi.

mperialist mqsdlri namin Gney Azrbaycan z tsir dairsin sala bilmk n Moskvann l atd tdbirlrdn biri, orann nd gln xsiyytlrini Quzey Azrbaycan ziyallarnn qarmana keirtmkdn ibart olmudur. M. H. hriyar gneyd bel xsiyytlrdn biri olmudur. Moskvann niyytin zrb vurmaq xatirin, onu S. Rstm, M. Rahim, B. Vahabzad, Rstm liyev v b. kimi Azrbaycan sovet ziyallarnn qarmandan xartmaq lazm idi. sfndiyar Counu thrik edib, M.H.hriyara yazd mnzum mktubu Tbriz gndrtdim. Yuxarda adlarn kdiyim ziyallarn tsiri altnda "azad Sovet Azrbaycan" haqda ox yksk fikird olan hriyar, burann facilrini dil g-tirn mktubu oxuyub sarslr. zn saxlaya bilmyrk, sbi halda Bakya S.Rstm zng vurub deyir: "Siz znz vtni satmsnz, indi d qara eytan olub bizi yoldan xarrsnz?" Bunu deyib telefon dstyini yerin rpr. S.Rstm telefonda: "Aaye hriyar, aaye hriyar" dey-dey qalr. Quzey Azrbaycanda hriyarn lmn el bir reaksiya verilmmsinin sbbi bu olay idi. Onun lmn burada kdrl anacaq ya