34
www.lvinpress.com/science magazine No.1, january 2011 ژیانهێنی کۆدی ن ئایدز حاڵهتیهیهکوردستان ه لههتی شارستانییوتاو سوی ئاسمانڤ بۆ بۆشای گهشتی مرۆ پڵنگی بهنگالدهکات؟ۆڤ دروست بۆت مر ئایا رۆو تهکنهلۆژیا زانستنگهی ژیونی پیسبوژاوهژاو سلێمانی بههیهترسی بۆ دڵ ه مه مایاDNA 84

lvin science no 1

  • Upload
    lvin

  • View
    254

  • Download
    0

Embed Size (px)

DESCRIPTION

لڤینی زانستی ژمارە ١

Citation preview

Page 1: lvin science no 1

www.lvinpress.com/science magazine No.1, january 2011

کۆدی نهێنی ژیان

حاڵه تی ئایدز له کوردستان هه یه

شارستانییه تی سووتاو

گه شتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان

پڵنگی به نگال

ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستده کات؟زانست و ته کنه لۆژیا

پیسبوونی ژینگه ی سلێمانی به ژاوه ژاو مه ترسی بۆ دڵ هه یه

مایا

DNA84

Page 2: lvin science no 1
Page 3: lvin science no 1

www.lvinpress. com/science magazine

‌گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌وچاپخانه‌ی‌دلێر‌به‌هاوبه‌شی‌ده‌ریده‌که‌ن

‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌‌سه‌رۆکی‌ئه‌نجومه‌نی‌به‌ڕێوه‌بردن:‌ئه‌حمه‌د‌میره‌

‌سه‌رپه‌رشتیاری‌رۆژنامه‌وانی:‌هێمن‌باقر‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌نووسین‌:‌دڵشاد‌ساڵح

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی‌سکرتێری‌نووسین:‌ساالر‌مه‌حمود

Tel: [email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.‌سلێمانی.گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجی

No.1, january 2011

www.lvinpress.com/science magazine No.1, january 2011

کۆدی نهێنی ژیان

حاڵه تی ئایدز له کوردستان هه یه

شارستانییه تی سووتاو

گه شتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان

پڵنگی به نگال

ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستده کات؟زانست و ته کنه لۆژیا

پیسبوونی ژینگه ی سلێمانی به ژاوه ژاو مه ترسی بۆ دڵ هه یه

مایا

DNA84

48

30

29

14

Page 4: lvin science no 1

ل��ه س��ه ده ی زان��س��ت به سه ر پێشكه وتنه كانی گه وره ی زۆر گۆڕانكاری بیسته مدا له الیه ك ده ژین، كه تێیدا هێنا جیهانه دا ئه و له الیه كی زانیاری، ته قیینه وه ی به هۆی بوو پیشه سازییه كان كه ره سه پێشكه وتنی تره وه كردووه ته وه ، ئاسانتر زۆر مرۆڤ بۆ ژیانی هه موو شتێك هیواداره مرۆڤه یاتی له ئێستادا ئه و بۆ بهاوێت ده س��ت ده ی��ه وێ��ت بكات، به رپاكرد، م���رۆڤ���ای���ه ت���ی ش��ۆڕش��ێ��ك��ی س��ه ره ت��ای س��ه ده ی بیست به ته نیا خه یاڵ بوون. شوێنانه ی كه له سه ده ی رابردوودا، زۆربه یان له زانستدا به رهه مه كانی گه وره ی له ئێستادا وزه ی كه ل���ه ی���زه ر، مۆبایل، ده ب��ی��ن��ی��ن، كۆمپیوته ر، به رزه ناوكی، ئینته رنێت، وزه ، گ��ه ی��ن��ه ر، ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی رۆب��ۆت، تری ...ه���ت���د، خ����ۆرو ئ���او گ��ه رم��ای ج��گ��ه ل���ه ن���ه وت وه ك���و سه رچاوه كانی چاره سه ری به رزه كان ئه ندازیاری رۆیشتن به ره و خێراییه ب��ه ش��ێ��وازێ��ك��ی ن���وێ، زه وی و دروس��ت��ك��ردن��ه وه ی ك����وش����ن����ده ك����ان، ن����ه خ����ۆش����ی����ی����ه ش����ێ����رپ����ه ن����ج����ه و جنێتیك،

ئه ندامه كانی له ش، چوون به ره و ناخی بۆشایی ئاسمان، دۆزینه وه ی سه رچاوه ی دروستبوونی هه ساره و ئه ستێره و گه له ئه ستێره و تاڕاده یه كی زۆر هه موو گه ردوون، هه موو ئه مانه و زۆر زانستییه شۆڕشه ئه و به رهه می تریش شتی سه ره تای نۆزده هه م و سه ده ی له كۆتایی سه ده ی بیسته مه وه ده ستیپێكردووه .كه

بیست و س����ه ده ی ل��ه س��ه رت��ای زانیاری و ئێستا ته قیینه وه ی به هۆی جیهان یه ك،

ته كنۆلۆژیاوه ل��ه ڕاده ب��ه ده ری پێشكه وتنی مرۆڤایه تی ب��چ��ووك، به گوندێكی ب���ووه له نهێنی هه نگاو پڕ ناوچه ی به ره و هه ندێك له ناوكی ته نانه ت ورد زۆر جیهان ده نێت، له دڵی گ��ه وره ی زۆر نهێنی وردت��ر ئه تۆم سه ر له م كه زاناكان داوه ، حه شار خۆیدا تائه وسه ری جیهان بۆ كردنه وه ی ئه و نهێنییه له به رهه مه كانی كه یه كێك ده نێن، هه نگاو دروستكردنی كۆمپیوته ری كوانته می ده بێت. ته قیینه وه هاوشێوه ی بۆ دروستكردنه وه ی زه وه ی ل��ه س��ه ر تێبگه ین گ���ه وره ك���ه ل��ه ه��ه م��وو نهێنییه كه ی بكاته وه . ك���ه خ���ه ون���ی م��رۆڤ��ه ئ�������ه و ش���وێ���ن���ه ی���ه دروستبووه ،DNA ئ���ێ���م���ه ب����ۆ ئ����اوا ئ��ه م گ��ه ردوون��ه ی ئ����ه وه ی گه یشتنی ه���ی���واداره خ��ه ون��ه ك��ه ی ك����ات����ێ����ك زی����ات����ر ئێستا دی. نانۆ ب��ێ��ت��ه به ناوچه ی كه ڵكیان ئ����ه و ك���ه ره س���ان���ه ی كه زان��ای��ان رۆژان��ه دا له هه مانكاتیشدا لێوه رده گرین زۆر بچووك له ژیانی به هه موو له الیه كی تره وه پاراستنی زۆر كارییگه رتر ده كات.ده ك��ات��ه وه ، تاقانه كه مان، گرنگه گ��ی��ان��ل��ه ب��ه ران��ی��ی��ه وه ل��ه ه��ه م��وو زه وییه بۆیه له مه ترسیدایه ، زیاتر كاتێك

ئاگادار زه وی له مه ترسییه كانی سه ر بین بۆ ئه وه ی به شدار بین له پاراستنیدا. ئێمه ش پێكه وه به هۆی هه موو ئه وشتانه ی كه باسمانكرد هه موومان ئه وه ی بۆ لێره ین، ئێمه

تێبگه یین و گۆڕانكارییه كانی جیهانه و له م له و به شداربێت بتوانێت كوردیش گۆڕانكاریانه دا.نه ته وه ی

www.lvinpress.com/science magazine No.1, january 2011

کۆدی نهێنی ژیان

حاڵه تی ئایدز له کوردستان هه یه

شارستانییه تی سووتاو

گه شتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان

پڵنگی به نگال

ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستده کات؟زانست و ته کنه لۆژیا

پیسبوونی ژینگه ی سلێمانی به ژاوه ژاو مه ترسی بۆ دڵ هه یه

مایا

DNA84

سه‌روتار

سەر نووسەر

Page 5: lvin science no 1

كاریگه ری ب��اك��ووری خ���ۆرائ���اوای ك��ه ن��ه دا، به هۆی دیارده یه ئه تمۆسفێری ئه م له سه ر خ��ۆر زه وی��دا ب��ای له جه مسه ره كانی دروستده بێت.زه وی ك����ردووه دارستانی چالیوبول بلێز ده داته وه ، ئ��ه ش��ك��ه وت��ی ری��وف��ری��و س���ه وزی ح���ه وزێ���ك���ی ئ����ا و ل��ه ده م��ی ئه شكه وتی ده می خێو ئ��ام��ێ��زی خ��ێ��و ئه م به گه شتیارێكدا.وه ك بۆ ئه وی چوون جێگه ی به هۆی ب��ووه ت��ه ئاسانه ، سه رنجی خه ڵك. شوێنه

داره وان ماری سه وزی داره وان س���ه وزی له ده شته مارێكی گه اڵینه كه یدا كۆستاریكا، له په ناگه ك��اراب��ی گه رمه سێره كانی نزمه كانی بارانییه ل��ه ب��اوه ش ئه م ناوچه یه وێستگه ی بایۆلۆژیكی دارستانه سلیڤای National له سه ر ئیكۆلۆژی بیناكراوه . گرتووه ، ئه م ناوه نده بۆ توێژینه وه به ناوبانگی Geographic س�������ه رچ�������اوه :

گ��ه اڵی��ه ك��ی ل���ه ژوان���ێ���ك���ی ش����ه وان����ه دا بۆقی دره ختی ل��ه س��ه ر ب���ۆق رووب���اری دوو له ده لت�����ای به رانبه ری س��ه وز لۆیزیانا ره نگه كانی ی��ه ك وه س���ت���اون، ره ن��گ��ی س��ه وز ئاتشه فاالیای له هه موو شوێنێكدا له سروشتدا ل��ه ه��ه م��وو گیا، ك��ه زی��ات��ره دره خ��ت��ه ك��ان، گ��ه اڵی یان هه یه ، په پووله كان، م��ار، ژیانخ���ۆشی، ت��ه ن��ان��ه ت روون��اك��ی ب��اك��ووری، پوله كی نیشان����ه ی الیه نگرانی سه وز هه ڵبه ت س��روش��ت و له سه ر بۆقێك له سه ر گه اڵیه كی پانی ژینگه یه . س��ه وز بۆقێكی سه ر سوێسنه ، سوێسنه ی پانی ئاتشافاالیا گه اڵیه كی له ده لتای كه وتوو به اڵم وه س�����ت�����اوه ، ه���ه رچ���ه ن���د ئ��ه م��ه ئاو رووب��اره ی��ه ، ئه م نمایشێكی روون���اك���ی ب���اك���ووری، ی��ان رووناكی باكووریكه نه دا گه وره ده بن.هاوجۆره كانیان ئه مان، له باكووری نیشته جێی بۆریالس، هه رێمی رووناكی له ئاسمان، نزیك چه قۆی به ره به یانی ،)Yellowknife( زه رد

ژیان له ڕه نگه كاندا، ره نگی سه وز

هه‌مه‌ره‌نگ5

Page 6: lvin science no 1

هه‌واڵ هه‌واڵ

یه كه م ریخۆڵه ی مرۆڤ له تاقیگه دا

دروستكرا

كونه ره شێك كونه ره شێكی تر

هه ڵده لوشێت

باوانی كرۆكۆدیلــــــــــــــــــه كان گیاخۆربوونتوانیویانه ئۆهایۆ له والیه تی سیناتی له نه خۆشخانه ی سین زانایان به سوودوه رگرتن له خانه بنچینه ییه كان یه كه م ئه ندامی مرۆڤ واته ریخۆڵه دروستكردنی بۆ گ��ه وره به هه نگاوێكی كه دروستبكه ن، له تاقیگه دا یان له كیسچووه كان، ئه ندامه جێگرتنه وه ی بۆ له ش ل��ه ده ره وه ی ئه ندام

تێكچووه كان داده نرێت. كرابوو، بنچینه ییه كان له خانه وه رگرتن به كه ڵك ئ��ه وه ی پێشتر دروستكردنی سییه كانی مشك بوو، جیمز ویل و جیسۆن ئیسپنسن، ئه و

كه سانه ن كه یه كه م ئه ندامی مرۆڤیان دروستكردوه .ئاكامی تاقیكردنه وه كان له سه ر گیانله به ران وا نیشان ده ده ن كه ده كرێت

ئه م ریخۆڵه یه به سه ركه وتوویی بۆ نه خۆشه كان به كاربهێنرێت.Nature : سه رچاوه

هاوش���ێوه سازییه دا له م زانایان ك����ه ل���ه ڕێ���گ���ه ی داڕش���ت���ن���ی پ��ڕۆگ��رام��ی پ��ێ��ش��ك��ه وت��وو بۆ مانگ چه ندی������ن م���اوه ی له به رزه كۆمپیته ره كان خه ریكی ره شێكیان كوونه ب��وون، كار ل����ه الی ك��ون��ه ره ش��ێ��ك��ی تر ك��ه س��ه د ق��ات گ��ه وره ت��ر ب��وو دان���ا، ك���ه زۆر ل��ه و ب��ارودۆخ��ه ده چێت كه به ڕاستی له سروشتدا

رووده ده ن.ك�����ارل�����ۆس روس���ت���ێ���ر، ماتماتیك زانستی مامۆستای ل�����ه ده زگ�����ای ت���ه ك���ن���ه ل���ۆژی ناوه ندی ئه ندامی رۆچستێرو رێژه یی و كێشكردن کۆمپیوتینگ ئه و وت��ی: له راگه یاندنێكدا كونه ڕه شانه ی كه به یه ك قه باره ن ل��ه س��روش��ت��دا ل��ه ی��ه ك��ن��اك��ه ون، به ر یه كده كه ون ئه وانه ی به ڵكو یه ك بارستاییه كه یان رێ���ژه ی له سه ر سێ ، یه ك له سه ر ده ، یان

ته نانه ت یه ك له سه ر ملیۆنه .ت��������وێ��������ژه ران ده ڵ����ێ����ن ت��ائ��ێ��س��ت��ا واب���ی���رده ك���رای���ه وه ك����ه ه����اوش����ێ����وه س����ازی ب��ۆ ك��ه ڕێ��ژه ی ك���ون���ه ره ش دوو 100:1 ب��ارس��ت��ای��ی��ه ك��ان��ی��ان ب��ێ��ت م���ه ح���اڵ���ه و پ��ێ��وی��س��ت��ی

ب���ه دۆزی���ن���ه وه ی ب��ه ب��ه ردب��ووی ك��رۆك��ۆدی��ل، س��اڵ��ه ی ملیۆن 6.5راوچییه ئ��ه م كه ب��ه رچ��او دێته وا جۆری هه ندێك له سه ر ترسێنه ره چونكه ک���ردووه ، گه شه ی ج��ی��اواز كرۆكۆدیله هه م به ردبووانه به ئه م هه ندێك هه م تێدایه ، زه به الحه كانی

جۆری ورد كه گیاخۆر بوون. ئیتر باوه ڕن ئه و له سه ر زانایان به بوترێت به كرۆكۆدیل ناكرێت ب��ه ردب��ووی زی��ن��دوو. پێشتر وای��ان له جۆره كانی كه هه ندێك داده ن����ا كرۆكۆدیل له چاو سه رده مانی پێش گۆڕانكارییان تۆزێك ته نیا مێژوو ده یانگوت بۆیه ه��ات��ووه ، ب��ه س��ه ردا ئه م زیندووی به ردبووی به ئه مانه سه رده مه ن، به اڵم ئه و لێكۆڵینه وانه ی كرۆكۆدیله له سه ر دوایا نه دا له م كه ب��ه ب���ه ردب���ووه ك���ان ئ��ه ن��ج��ام��دراون ده ریده خه ن كه ئه وانه ی ئه م سه رده مه زۆر بنچینه ی ل��ه س��ه ر له ڕاستییدا جۆراجۆر گه شه یان سه ندووه ، باوانی كۆنی ئه م گیانله به ره ، هه م كرۆكۆدیلی

67

رێگه یه كی ت��وێ��ژه ره ك��ان ت��ازه ی��ان ب��ۆ ده رم��ان��ی ئ��ای��دز دۆزی����وه ت����ه وه ، پ��ی��اوێ��ك��ی ٤٤ س��اڵ��ه ی ئ��ه م��ری��ك��ی ك��ه ه��ه م ئایدز هه م بووه و، شێرپه نجه ی دوای چاره سه ركردنی نه خۆشی خانه به یارمه تی شێرپه نجه كه ی ئ��ای��دزه ك��ه ش��ی بنچینییه كان به ته واوه تی چاره سه ر كرا. ئه م كه سه كه ناوی )تیموتی براونه (،

نه خـــۆشـێكی ئایـدز به تــه واوی ده رمـــانكــــــراسه ره تا ده ژی، له ئه ڵمانیا ئێستا به چاره سه ری تیشك سیسته می خ��ۆپ��ارێ��زی��ه ك��ه ی ب���ه ت���ه واوی له یه كێكه وه ئه مجار له كارخرا، خۆپاریزی له سیسته می به شێك وه رگرت، له ڕاستیدا پزیشكه كان سیسته می له خانه كانی هه ندێك خۆبه خشیان كه سی خۆپارێزی گواسته وه . نه خۆش كه سی بۆ پ��زی��ش��ك��ه ك��ان ه��ێ��ش��ت��ا ده ڵ��ێ��ن

س��اڵ چ��ه ن��د دوای����ی تیمۆتی به ڵكو شێرپه نجه كه ی، نه ته نیا

ئایدزه كه شی ده رمانكراوه . له كه سه بابه ته ئه م نهێنی له و كه یه كێكه به خشه ره كه دایه كه ده گمه نانه ی زۆر كه سه نه خۆشی سرووشتی به شێوه ی ئ���ای���دز ك���اری���گ���ه ری ل��ه س��ه ر كه سه ئه م هه روه ها دانانێت، زۆر جینیتیكییه وه ل��ه ب��اره ی

له نه خۆشه كه ، نزیكبوو ه�����ه روه�����ا زان����اك����ان ل��ه س��ه ر ئ���ه و ب����اوه ڕه ن ك��ه ئ���ه م ش��ێ��وازه زۆر له وانه یه م��ه ت��رس��ی��داره و ن��ه خ��ۆش��ه ك��ه ب��م��رێ��ت، ل��ه دووب��اره ده بێت بۆیه وری��ا زۆر ك��ردن��ه وه ی��دا

بن.CNN : سه رچاوه

زۆر نموونه ی ه��ه م زۆرگ����ه ورن و بچووكی شێوه پشیله .

پێكهاته ی له شكه هه ڵگری ئێستا كرۆكۆدیلی به هێزو كلكی درێ��ژو شه ویلگه ی له گه ڵ خۆیان به هێزه ، شه وی لكه ی به اڵم گونجاندووه ، ئاویدا ژینگه ی به پێچه وانه ی باوه ڕی گشتی، زانایان له شی كه پیكهاته ی وای��ه ب��اوه ڕی��ان مارمێلكه كان و ك��رۆك��ۆدی��ل��ه ك��ان و گاریله كان له سه ر هه ندێك بوونه وه ری تری پێش مێژوو گه شه یان سه ندووه ، كه پێكهاته ی جه سته یان جیاوازبووه .

ل����ه ك����ات����ی دۆزی�������ن�������ه وه ی )Simosuchus clarki(وه تائێستا پێشه وه ل���ه وه و س��اڵ ل��ه ده دێ��ری��ن��ن��اس��ان ه��ه وڵ��ی زۆری����ان بۆ دۆزینه وه ی پاشماوه ی به به ردبووكه ساڵ ده دوای له ماداگاسكارداوه ، ت��ه واو به نزیكه ی ئێسکه په یکه رێک لێكۆڵینه وانه ی ئ��ه و دۆزرای�����ه وه و ل��ه س��ه ری��ك��راوه ق��س��ه و باسی ك��ه به كرۆكۆدیله كانی سه باره ت زۆری

جان ناتان دروستكردووه . ئه مڕۆ ك��ل��ی، ی��ه ك��ێ��ك ل��ه ئ��ه ن��دام��ان��ی ئ��ه و توێژینه وه یه ی كه وتاره زانستییه كه یان Vertebrate Paleontology (ل�����هله مباره وه باڵوكراوه ته وه ، )Memoirل��ه س��ه رو شه ویلگه ی ك��ه ده ڵ��ێ��ت: خواره وه ی به به ردبووه كه به ته واوی ماوه ته وه . ئه مه و ئه و ئێسكانه ی كه له به رده ستدایه ، به رزه وه به كوالیتیكی كه پێكهاته ی ئ��ه وه ی به هۆی ب��ووه له ناوه وه و هه م سه ره كه ی ئێسكی لێكۆڵینه وه ی به وردی له ده ره وه هه م توانیمان ته نانه ت بكه ین. له سه ر له ڕێگه ی ده گمه ن زۆر ورده ك��اری هه سته ده مارو بچووكترین جوڵه ی ده ماره كانی خوێن ده ستبخه ین. ئه م S.( كه داوه پێنیشانی لێكۆڵینه وه یه تری ج��ۆره ك��ان��ی ل��ه گ��ه ڵ )clarkiچونكه زۆره ، جیاوازی كرۆكۆدیل له هه مان ك��ورت��ه و كلكی ل��م��ۆز و كاتیشدا جه سته ی وه ك تانكی وایه . كه مهێزه و ك��ورت و شه ویلگه ب��ه م گیانله به ره ئه م گه ورانه وه ددانه ئه و

بۆیه راوب��ك��ات، ل��ه ئ��اودا ناتوانێت كرۆكۆدیلی له گه ڵ زۆری جیاوازی

ئێستادا هه یه .توێژه ران باوه ڕیانوایه كرۆكۆدیله كۆنه كان له وشكایدا ژیاون و سه وزه و گیانله به ره ئ��ه م خ����واردوه ، گیایان )S. clarki(جۆری سه رسوڕهێنه ترین یه و پێش 66 ملیۆن ساڵ له ئێستا ژیاوه . دێرینناسانی ئێستا پێش مانگ چه ند به به ردبوویه كی له تانزانیا، چ��االك بچووكی شێوه كرۆكۆدیلیان دۆزییه وه گیانله به ره ددان��ی وه ك كه ددانه كانی شیرده ره كان وابوو، ددانه نائاساییه كانی كرۆكۆدیلی شێوه پشیله له گه ڵ ددانی ئه مڕۆ كرۆكۆدیلی قوچه كی شێوه كه بۆ هه ڵدرێن كه ڵكی لێوه رده گیرێت ج���ی���اوازه . ل��ه ن��او پ��اش��م��اوه ك��ان��ی به جێماو كرۆكۆدیلێكی زۆر گه وره ی له ساڵی ك��ه ه��ه ی��ه ، ب��وون��ی ته نی 82001 دۆزرای��ه وه ، له وكاته وه زانایان خه ریكی تۆژینه وه ن بۆ روونكردنه وه ی

سه رچاوه ی ئه م گیانله به ره .BBC : سه رچاوه

به هێز زۆر به كۆمپی���ته ری ه����ه ب����وو، ب������ه اڵم ل��وت��س��ۆو ه������اوك������اره ك������ه ی ی���وس���ف توان���ایی توانیان زل��وخ��وور دی��زان��ی ب��ۆ كۆمپیته ره كانیان گشتی رێ��ژه ی فیزیكی تیوری

زیادبكه ن. ئ���ه وان ه��ه روه ه��ا ل��ه ب��ه رزه له ناوه ندی رانجر كۆمپیته ری پ���ێ���ش���ك���ه وت���ووی زان���ك���ۆی ت��ه ك��س��اس ك��ه ه��ه ڵ��گ��ری 70 ماوه ی بۆ پڕۆسێسێره ه��ه زار ئه نجامدانی ب��ۆ م��ان��گ، س��ێ ئ��اڵ��ۆزه هاوشێوه سازییه ئ��ه م

به کارهێنرا. ت�����وێ�����ژه ران ه����ه روه ه����ا ده ی�������ان�������ه وێ�������ت ك����ه ئ����ه م كونه ره ش بۆ هاوشێوه سازییه كونه ره شه كه مترو به بارستایی به ك�����اربهێنن، دوانییه ك����ان ه����ه روه ه����ا ئ���وم���ێ���دی ئ���ه وه ه����ه ی����ه ك�����ه ئ�����ه م م���ۆدێ���ل���ه ن��وێ��ی��ان��ه ، ی��ارم��ه ت��ی��ده رب��ێ��ت بۆ یه كگرتنی چۆنیه تی بینینی وه ك به ئامرازی كونه ره شه كان

لیگۆو ئاسمانپێو ی لیزا.

ئه م توێژینه وانه له "فیزیكاڵ ریڤیوو لێته ر" باڵوكراوه ته وه .

جوڵه ی زه وی له ساڵه كانی )1931و 195٤( له ناوچه ی نیاگارا به ردێكی زۆری به ره و تاڤگه كه نارد. بۆیه )٤2( ساڵ له مه وپێش ئه ندازیارانی سوپای ئه مریكا تاڤگه ی نیاگارایان بۆ یه كه مجار له )12( هه زار ساڵی پێشوودا وشككرد، به مه به ستی البردنی ئه و به رده زالنه ی كه كه وتبوونه به رده م تاڤگه كه ، به اڵم ئه و پڕۆژه یه به هۆی باری داراییه وه شكستی هێنا، ته نیا هه ندێك كاری بچووك به مه به ستی قایمكردنی به شه سسته كانی تاڤگه كه ئه نجامدرا. ئه ندازیاره كان له نۆڤمبه ری )1969( به ته قاندنه وه ی ئه و به ربه سته ی دروستیانكردبوو ئاوه كه الدانی بۆ كه تاڤگه كه ب��ۆ ئ���اوی���ان ت��ر ج��ارێ��ك��ی وێنه ی هه ندێك له ئێستا گ��ه ڕان��ده وه ، ب��اڵوك��راوه ت��ه وه . رووداوه ل��ه و ن��وێ

DailyMail : سه رچاوه

تاڤگه ی نیاگارا وشككرا

Page 7: lvin science no 1

هه‌واڵ هه‌واڵ

لیستێك له پاسوۆرده دزراوه كانی به كارهێنه رانی

ئینته رنێت له ئه مریكا

ئه م مشكانه خاوه نی دوو باوكن، به اڵم بێدایكن

گه له ئه ستێره زۆر زۆر دووره كان

شیكردنه وه له سه ر نزیكه ی )٢٠٠،٠٠٠( پاسوۆردی دزراو نیشانده دات كه زۆرترن له )١٢٣٤٥٦(، )password(دا هاوبه شن، بۆ هاكره كان ئه م پاسوۆرده دۆزینه وه یان زۆر ئاسانه ، هه روه ها زۆربه ی خه ڵك كاتێك سه ردانی سایته كانی ئینته رنێت ده كه ن، له هاوشێوه ی ئه مانه له پاسوۆرد

سوودوه رده گرن. كۆتاكو، گیزمۆدۆ، وه ك كه سایته كانی كه سانه ی ئه و زۆرب��ه ی ناو ده چنه پاسوۆرده وه به یه ك كه ڵكوه رده گرن، فه یسبووك تویته ر، سایته كانه وه ، به پێی تۆیژینه وه ی شیكاری ئاسایشی سۆفۆس، نزیكه ی یه ك له سه ر سێی خه ڵك بۆ هه موو سایته كان یه ك پاسوۆردیان هه یه . ده ڵێت باره وه له و له سۆفۆس راوێژكاری سه رۆكی كلۆلی گراهام

"ده بێت بۆ هه موو سایتێك وشه یه كی تێپه ڕی جیاوازت هه بێت".كلۆلی پێشنیارده كات كه ڵكوه رگرتن له سۆفتوێری ئیداره ی پاسوۆرد، وه كو )1Password(، یان )LastPass( یارمه تیده رێكی باشه بۆ پاراستنی ده ڵێت هه روه ها كلۆلی سایتێكه وه . ناو ده چنه كاتێك پاسوۆرده كه تان "ئه م سایتانه یارمه تیتان ده دا بۆ دروستكردنی وشه ی تێپه ر به ئاسایشی زۆره وه ، هه روه ها به شێوازێكن ده كرێت وشه تێپه ڕه سه ره كییه كه ت له بیر

نه چێت".یارییه له سایته كانی ك��ه تێپه ڕانه ی وش��ه ئ��ه و ب��ه راوردك��ردن��ی كۆمه اڵیه تییه كان )RockYou ( كه ئه مساڵ زۆر له وشه تێپه ڕه كانی دزراون، پار كه ساڵی )Hotmail( ئیمێلی سایتی دزراوه كانی تێپه ره وشه ی یان له )١٢٣٤٥٦(، تێپیه ڕ زۆر وشه ی كه ژماره یه كی ده دات پێنیشان دزران

یان )iloveyou(دا هاو به شن.ناوی كۆمپانیاكانی وه كو )Samsung(، یان )Dell( زۆربه ی كات له ناو وشه تێپه ڕه دزراوه كاندان، چونكه ئه م وشانه له سایته كاندا بۆ ریكالم دابنێت و پاسوۆرد ده یه وێت به كارهێنه ر كاتێك هه یه ، بوونی به فراوانی بیر له وشه ده كاته وه ، وشه كانی سه ر مۆنیته ری كۆمپیته ره كه ی له هه موو

وشه یه ك زیاتر ئاماده یی بوون به پاسوۆردیان تێدایه . Dailytelegraph : سه رچاوه

ت���وێ���ژه ران���ی زان���ك���ۆی ت��ه ك��س��از رایانگه یاند توانیویانه هه ندێك مشك جینه كانیان كه هه موو دروستبكه ن له دوو باوكه وه وه رگیراوه و هه ڵگری

هیچ چه شنه جینێكی دایكنیین. ئ�����ه وان ب��ه ك��ه ڵ��ك��وه رگ��رت��ن كارێكیان جینێتیك له ئه ندازیاری مشكی كه هێلكه كانی ك����ردووه باوكی ته نیا هه ڵگری جینی دایك یه كه م بن، له دوایدا جینی باوكی ئه مه ل��ێ��زی��ادك��رد، دووهه میشیان یه كه م جاره به م شێوازه ده ستكاری شیرده ره كان گیانله به ره كۆرپه له ی ده كرێت، له ڕاستیدا ئه مه درێژه پێدانی ئه و فێڵه زاوزێیانه یه كه پێشتر كاری توانرابوو هه روه ها كرابوو، له سه ر DNA خانه بنچینه یه كانی مرۆڤ به DNA به ب��اوك و مه یمون ی سێ

دوو دایكه وه دروستبكه ن.ك��ه ئ��ه م زووه زۆر هێشتا مرۆڤایه تی له جیهانی ته كنیكانه ب��ه ه��ۆی ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ئ��ه خ��الق��ی و ره نگه به كاربهێنرێت. قانوونییه وه به اڵم به كارنه هێنرێت، هه رگیزیش

ئه ی به كه ڵكی چی دێت؟گرینگترین توێژه ران، به وته ی ئه وه یه ته كنیكانه ئ��ه م كه ڵكی ده كرێت له مه كه به كه ڵكوه رگرتن جینێتیكی نه خۆشی گواستنه وه ی پێشی تر جیلێكی بۆ له جیلێكه وه پێبگیرێت، هه روه ها به كه ڵكوه رگرتن

گه له ئه ستێره تازه كانی وێنه )WFC3( كه به كامێرای دووره كان ی ت��ه ل��س��ك��ۆپ��ی ه��اب��ڵ گ��ی��راوه ، به شێوه ی چ��ه پ الی ل��ه س��ه ره وه وێنه ی ك��ات��ژم��ێ��ر، س���ووڕان���ه وه ی بریتییه )NGC6302( ی��ه ك��ه م، له نیبۆالیه كی په پووله یی، له ده ووری ئه ستێره یه كی مردوو، وێنه ی دووه م له گه له ئه ستێره كان كه ناوی گروپێك ستیفن كوینتیان لێنراوه ، ژێر وێنه ی دروستبوونی ناوچه یه كی پێشوو وێنه ی كارینا، له نێبۆالی ئه ستێره ه��ه زار س��ه د گروپێكی ئ��ه و پ��اڵ گلۆباڵ بۆلێكی واته ئه ستێره یی، ESA, and the Hubble ,)NASAئه و ته مه نی )SM4 ERO Teamدیبینین له ئاسماندا ك��ه ته نانه ی كه سیروس، ب���اوه ڕوای���ه چ��ه ن��ده ؟ واته رووناكترین ئه ستێره ی ئاسمان )٣٠٠( بۆ )٢٠٠( نزیك ته مه نی

ملیۆن ساڵ ببێت. مانگ و خۆر زۆر به ته مه نترن و ملیارد )٤,٥( نزیكه ی ته مه نیان

ساڵه . وێ��ن��ه ت���ازه ك���ان ك��ه ب��ه ه��ۆی ته لسكۆپێكه وه گیراون نیشان ده ده ن كه گه له ئه ستێره كۆنه كان به مه ودایه كی تێده په ڕێنن، ژم��اران��ه ئ��ه م زۆر ده ده ن نیشان له وێنه كان هه ندێك ده گاته گه له ئه ستێره كان كه ته مه نی ساڵ، ملیار )١٣( ده ورووب����ه ری

89

ته مه نی خۆی گه ردوون له كاتێكدا كاتی بۆیه ساڵه ، ملیار )١٣,7(گه له ئه ستێرانه ئ��ه م دروستبوونی گه ردووندا گه نجییه تی له سه رده می

بوون. گ���������ارس ئ���ی���ل���ی���ن���گ���ورس كالیفۆرنیا، زانكۆی ئه ستێره ناسی له ئه ندامانی كه یه كێكه كروز، سانتا له سه ر لێكۆڵیینه وه یان تیمه ی ئه و ك��ردووه وێنه كه گه له ئه ستێره كانی )١٣( بۆ گه ڕاینه وه "ئێمه ده ڵێت م��ل��ی��ار س���اڵ ل���ه وه وپ���ێ���ش و ئ��ه و گه له ئه ستێرانه مان بینی كه )٦٠٠( بانگ بیگ دوای ساڵ )7٠٠( بۆ سه رده مێك وات���ه دروس��ت��ب��ب��وون، چوار منداڵێكی وه ك كه گه ردوون

سااڵنبووه ".له هابڵ به ته لسكۆپی وێنه كان زه وییه وه له سه ره وه ی میل )٣٥٣(ته لسكۆپه ئه م ساڵه )٢٠( گیراوه ، ده سووڕێته وه زه ویدا كه به ده ووری ئه و ب��ۆ ئاسمان ل��ه ق��واڵی��ی وێ��ن��ه ئه ستێره ناسانه ی كه لێكۆڵینه وه له سه ر زیاتر تێگه یشتنی بۆ زانیاریه كان شوێنه ی ئه و گه ردوون و ده رباره ی

كه تێیداین ده نێرێت.سێ تیمی زانایان لێكۆڵینه وه یان هه ر سێ كردووه ، وێنه كان له سه ر ئه نجامه ی ب��ه و گه یشتن تیمه كه ك��ه گ��ه ل��ه ئ��ه س��ت��ێ��ره ك��ان��ی ش��وێ��ن��ه ئاسمان ب��ۆش��ای��ی دوورت��ره ك��ان��ی

رووناكییه كه یان نزیكه كان له شوێنه جێگه ی ب��اب��ه ت��ه ئ���ه م ك��ه م��ت��ره ، به پێی چونكه نییه ، سه رسوڕمان كه ئه ستێره ناسه كان شتانه ی ئ��ه و ده رب�����اره ی گ�����ه ردوون ده ی��زان��ن، گه له ئه ستێره دووره كان كه ڕووناكی كاتی زۆرتریان پێویسته بۆ گه یشتن سه یركردنی بۆیه زه وه ی، به سه ر قوواڵیی ئاسمان به مانای گه ڕانه وه یه

بۆ كاتی رابردوو. كاتێك زاناكان سه یری وێنه ی گه له ئه ستێره دووره كان ده كه ن، ئه و گه له ئه ستێرانه یان ئه ستێره ، وێنه ی یان ساڵ، ملیونه ها كه هی ده بینن وات��ه له وه وپێشه ، س��اڵ ملیاره ها كه گه له ئه ستێره كان كاته یه ئه و هی

خه ریكن دروستده بن.ب����ۆ گ���رت���ن���ی ئ�����ه م وێ��ن��ان��ه له ئامرازێكی كه ڵكی ته لسكۆپه كه كامێرای كه ناوی وه رگرتووه نوێ )WFC3( )٣(ی پ��ان��ی م��ه ی��دان

لێنراوه . گه ردوونپێوه كان ئه م كامێرایه یان له ساڵی رابردوو له چاالكییه ك كه بۆ رێكخرابوو ته لسكۆپه كه سیانه ی

له سه ری دابه زاند. ئه م كامێرایه وه كو كامێرایه كی نۆڕماڵ به كه ڵكوه رگرتن له ڕووناكی وێنه ده گرێت، به اڵم له هه مانكاتیشدا ه��ه ن��دێ��ك درێ����ژه ش��ه پ��ۆل وه ك��و س��ه روب��ه ن��ه وش��ه ی��ی و ژێ���ر س��وور

ناتوانێت ك��ه چ��او ت��ۆم��ارده ك��ات بیبینێت.

زۆر زان�������������اك�������������ان سه رسامن، )WFC3(ب��ه ك��ام��ێ��رایهابڵ پێشووتری له كامێراكه ی كه ری��چ��ارد پ��ێ��ش��ك��ه وت��ووت��ره ، زۆر پاسادانا كالتچی له زانكۆی ئه لیس ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ی ل��ه س��ه ر وێ��ن��ه ك��ان كاتێكی "ئه مه ده ڵێت ك���ردووه وه

زێڕینه ".گه له ئه ستێرانه ی ئ��ه و هه موو هی دراون نیشان له وێنه كاندا كه ئاسمانن، بچووكی زۆر به شێكی زۆر ئاسمان بچووكه ی به شه ئه م )١٥٠( له سه ر )١( له بچووكتره ی وێنه ی مانگی شه وی چوارده . زۆر له ئاسمان به شه ئه م چونكه بۆ كامێراكه ه��ه روه ه��ا بچووكه ، م��اوه ی��ه ك��ی ك��ه م وێ��ن��ه ی گ��رت��ووه زاناكان ده ڵێن هێشتا له وه دڵنیا نیین ئه ستێرانه گه له ئه م كه هاوشیوه ی ئاسماندا ت���ری ل��ه ئ��اڕاس��ت��ه ك��ان��ی

بدۆزنه وه .زان�������اك�������ان ب������اوه ڕی������ان وای����ه ك�������ه )WFC3( زان��ی��اری ده رباره ی زیاتریان سه رنجڕاكێشی سه ره تای گه ردوونه وه بۆ ده نێرێت. قسه كه ی تر جارێكی له كۆتایدا ئه لیس دووباره ده كه ینه وه كه ده ڵێت

"ئه مه كاتێكی زێڕینه ".Sciencenews : سه رچاوه

ل���ه م���ه ده ك����رێ����ت ئ����ه و ج���ۆره له گیانله به ران كه خه ریكه تیاده چن و

ده سڕێنه وه رزگاربكرێن.لێكۆڵینه وه یه دا له م توێژه ران جێنتیكی ب��ه ده س��ت��ك��اری��ك��ردن��ی هه ندێك خانه ی مشكی نێری یه كه م، بۆ یان یه كه م، باوكی هه مان یان حاڵه تی شێوه بنچینه یی گه ڕانده وه ، ئه م یه كی له سه دا ئ��ه وان به وته ی سرووشتییه كان ه��ه ڵ��ه خ��ان��ان��ه ، ده بێت دابه شبوون له قۆناغه كانی ب���ه ه���ۆی ئ�����ه وه ی ك��رۆم��ۆس��ۆم ل��ه ب��ارۆدۆخ��ی ب��س��ڕێ��ت��ه وه . )Y(نێرهه ڵگری خانه كانی سرووشتیدا )Y و X( هه ر دوو كرۆمۆسۆمی خانانه ئه م DNAی له دوایدا ن، )X(ی كرۆمۆسۆمی ته نیا كه ئێستا ناو ده خرێته هه ڵده گیرێت و تێدایه كۆرپه له یه كی سه ره تایی كه له ناو مندااڵنی دایكێكی جێگره وه دایه .

كه دروستده بن به چكانه ی ئه و ته نیا هه ڵگری كرۆمۆسۆمی باوكی یه كه من، ئه نجامی جووتبوونی ئه م مێیانه له گه ڵ باوكی دووهه م ده بێت به چكانه ی كه ئه و ئ��ه وه ی به هۆی كرۆمۆسۆمه كانیان كه دروستده بن دوو هی یان نێر، دوو هی ته نیا له جه سته ی چونكه باوكه بێت، چه شنه ه��ی��چ م��ش��ك��ان��ه دا ئ���ه م كرۆمۆسۆمێكی دایك بوونی نییه .

Weird : سه رچاوه

Page 8: lvin science no 1

ته‌کنه‌لۆژیا ته‌کنه‌لۆژیالڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

)تشیكی ل���ه وك���ات���ه وه ی ك��اری��ل ت��ش��اب��ی��ك( ه��ه س��ت��اوه رۆب���ۆت زاراوه ی ب��ه دان��ان��ی ئومێدی دا، 1921 له ساڵی هه ستن رۆبۆته كان هه یه ئه وه ئێمه و له بری به ئه نجامدانی كار

ببنه هۆی پشووی زیاترمان.به رده وام له سه رمانه ، به اڵم ب��ی��رل��ه وه ب��ك��ه ی��ن��ه وه ن��اوه ڕۆك��ی چییه تشابیك داستانه ی ئ��ه و له : بریتییه كه ناونیشانه كه ی "مرۆڤ رۆبۆت دروستده كات- رۆب������ۆت ب����ه س����ه ر م���رۆڤ���دا مرۆڤ رۆبۆت سه رده كه وێت-

له ناوده بات"ئایا ئه و كۆتاییه چاوه ڕوانكراوه ؟رۆبۆت وشه یه كی چیكییه و قورس، كاری واته )robota(یاخود خزمه تكار، له به سه رهاتی زی��ره ك��ه ك��ان رۆب��ۆت��ه r.u.rدا ل���ه ج���ێ���گ���ه ی خ���زم���ه ت���ك���اری

مرۆڤدان.ه��ه زاران له جیهاندا ئه مڕۆ م����رۆڤ����ی رۆب�������ۆت زی�����ره ك مااڵندا زۆری ل��ه ژم��اره ی��ه ك��ی ه������ه ی������ه ....، ژم����اره ی����ه ك ل����ه رۆب����ۆت����ه ك����ان ل���ه ك���ارگ���ه پ���ی���ش���ه س���ازی���ه ك���ان���دا ك���اری به شێوه یه كی ده ك���ه ن، گ��رن��گ س�����ه رك�����ه وت�����وو ل�������ه ڕووی كاره كان به اڵم ورده كارییه وه ، هه نگاوانه ئ��ه و واده خ��وازێ��ت ببنه وه دووباره كات به درێژایی له مرۆڤ داوا ئه گه ر به جۆرێك زۆر ب��دات ئه نجامی بكرێت

ماندووی ده كات...هه روه ها كۆمه ڵێك رۆبۆتی ت��ر ن��ه خ��ش��ه ی��ان ك��ێ��ش��راوه بۆ گرنگ ك��اری جێبه جێكردنی به شوێنی ده ك��ات كه پێویست له وانه تێپه ڕن، بۆی ترسناكدا به ده میله ی ك��ه ده ڕوات danteگڕكاندا بۆ دۆزینه وه ی و ناردنی له شوێنی زاناكان، بۆ زانیاری تێگه یشتنی ت��اوه ك��و دووره وه ق��وڵ��ت��ری��ان ه��ه ب��ێ��ت ب���ۆ ئ��ه و ده ژی��ن و له سه ری هه ساره یه ی باشتری لێكۆڵینه وه ی بتوانین

له سه ر بكه ین.دیكه رۆب��ۆت��ی ه��ه ن��دێ��ك ه���ه ن ك��ه ده چ��ن��ه ن���او ق��واڵی��ی ئه و بۆ دۆزینه وه ی زه ریاكانه وه سه دان كه به ده یان و كه شتییانه ی

ل���ه م ت���ۆێ���ژی���ن���ه وه دا، ئ���ه وه ی بیگه نێ ده یانه وێت پسپۆڕه كان رۆبۆته مرۆڤێكی دروستكردنی تایبه تمه ندییه كانی كه سه رجه م كاتدا له هه مان تیابێت، مرۆڤی له كه موكووڕییه كانیشی بیر

كراوه ته وه .رۆب��ۆت كۆمه ڵێك ئێستا ه�����ه ن ك����ه ت����وان����ای ژه ن��ی��ن��ی سه ما و ب��ۆ ه��ه ی��ه مۆسیقایان هه ندێكیان ی���اری���ك���ردن... روخسار و ناسینه وه ی توانای هه ندێكیشیان هه یه ، ده نگیان

گرفتی چ��اره س��ه ری ده ت��وان��ن وه رزشی و شتی تریش بكه ن.

)kismet(ل��������ه و ده س����ت����ك����ه وت����ه له جیهانی ئ��ام��ێ��زان��ه ی گ��اڵ��ت��ه رۆب����ۆت����دا ه���ه ی���ه ، ده ب��ی��ن��ی��ن ئ���ه و س���ه ره ده س��ت��ك��رده زۆر ده زانێت ئه و كۆمه اڵیه تییه ... كاریگه رییه له به رانبه ر چ��ۆن وه اڵم جیاوازه كاندا ده ره ك��ی و كامێرای به یارمه تی ب��دات��ه وه . ئامێری هێدفۆن و چاوه كانی و ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ل��ێ��و و ب��رۆك��ان��ی، ت��وڕه ی��ی و هه ستی ده ت��وان��ێ��ت ن��ی��گ��ه ران��ی و خ��ۆش��ی و ت��رس ده ربڕێت، به گوێره ی كاریگه ری

چاوه ڕێده کرێت له داهاتوودا

رۆبۆته کان ببنه پزیشک و هونه رمه ندو

پۆلیسی هاتووچۆو پاسه وان

1011

س���اڵ، ل��ه م��ه وب��ه ر ن��غ��رۆب��وون، ت��اوه ك��و زان��ی��اری��ان ل��ه وب��اره وه ده س��ت��ب��ك��ه وێ��ت...، رۆب��ۆت هه یه گرانی و سامناكی گه شتی له سه ر مرۆڤ الده بات ئاسمان opportunityو )ه��ه م��ووم��ان ناوازه كانیانمان ك��اره spirit و مه ریخ هه ساره ی له سه ر بینی، ك���ه ك���ردی���ان و ب���ه ره ده وام���ی���ش

خه ریكن.پ���ێ���وی���س���ت���ه ل���ه ب���ی���رم���ان ن��ه چ��ێ��ت ه��ه ن��دێ��ك رۆب����ۆت ه�����ه ن دروس�����ت�����ك�����راون ب��ۆ بێ بۆمب، پوچه ڵكردنه وه ی ئ����ه وه ی رووب�������ه ڕووی ت��رس

ببینه وه .ل��ه زۆر رۆبۆته كان مرۆڤه سه ر ده كه نه هێرش الی��ه ن��ه وه ده كرێت چ���اوه ڕێ ژی��ان��م��ان ل���ه داه���ات���ووی���ه ك���ی ن��زی��ك��دا رۆبۆته كان ببنه پزیشك و نوێنه ر و ببنه هونه رمه ند، بێژ و گۆرانی پاسه وان و ئاسایش و به رپرسی هه ندێك ه��ات��وچ��ۆ و پۆلیسی

جاریش سه رباز.ه��ه ن��دێ��ك ش��ت واده ك���ه ن رۆب��ۆت ڕووه وه ل���ه زۆر ك��ه ب��اش��ت��رب��ێ��ت ل����ه م����رۆڤ، ئ��ه و ناكات، بۆڵه بۆڵ گوێڕایه ڵه و به رده وام به چاودێری پێویستی ئه وه یه گرنگتر له هه مووی نییه ، كه ئه گه ر به به رده وامی یارمه تی هه ڵه ب��پ��ارێ��زرێ��ت ب���درێ���ت و

ناكات.به دوو ده یانه وێت زاناكان

ئاڕاسته كاربكه ن:1- درووستكردنی رۆبۆتێك فه رمانی به جێهێنانی كه توانای هه بێت، س��ن��وورداری گرنگ و روواڵه تی له وه ی به چاوپۆشین ئۆتۆمبیل ده ك��رێ��ت چۆنبێت، ب��ێ��ت ی���اخ���ود ج��ان��ه وه رێ��ك��ی یان ف��ڕۆك��ه ، ی��ان ئه لكترۆنی،

ئاژه ڵێكی زیره ك بێت. رۆبۆت دروستكردنی -2ل��ه س��ه ر ش��ێ��وه ی م���رۆڤ بێت ل���ه ڕوواڵ���ه ت و ب��ی��رك��ردن��ه وه و تاوه كو بۆچی؟ ج��وڵ��ه دا... بیریار و دڵسۆز و هاوڕێی ببنه

زیره ك و سه ربه خۆ.تایبه تمه ندی رۆبۆته مرۆڤیه كان

پ����ێ����وی����س����ت ن����اك����ات ك��ات��ی خ��ۆم��ان ب��ه زای��ه ب��ده ی��ن

ئایا‌رۆبۆت‌مرۆڤ‌دروستده‌کات؟

بینراوه كانی بیستراو و دیمه نه ده وروبه ری.

یه كێك له و نموونه گرنگانه ئه وه یه كه ده بینین رۆبۆتی گۆت درووستیكردووه برۆكس كه ل��ه س��اڵ��ی MIT ل���ه زان���ک���ۆی كارده كات ب��ه رده وام 1993دا )بیرۆكه ی په ره پێدانی.... بۆ درووس��ت��ك��ردن��ی گ���ۆده ، وات��ه م���رۆڤ���ی رۆب�����ۆت ك��ه وێ��ن��ه ی م����رۆڤ ب��ێ��ت ل��ه زی��ره ك��ی��دا(، بڕوات قۆناغانه دا به و پێویسته پێداتێپه ڕیووه ... كه مرۆڤی

‌پێده‌چێت‌له‌داهاتوودا‌رۆبۆته‌کان‌له‌کارکردندا‌شوێنیمرۆڤ‌بگرنه‌وه‌

Page 9: lvin science no 1

ته‌کنه‌لۆژیا

له و تێڕوانینه وه ، برۆكس هه ستا ب��ه درووس��ت��ك��ردن��ی ب��ه رن��ام��ه و ی���اس���ای ك���اراك���ردن���ی ن��وێ ب��ه درووس��ت��ك��ردن��ی رۆب��ۆت��ێ��ك هه ڵه ی ئ��ه زم��وون و ك��ه ت��وان��ای وه كو مانایه ی به و هه یه ... تێبپه ڕێت، به ئه زمووندا منداڵێك زانیاریی ئه نجامی ئه زموونكردنی بخاته پاڵ ئه نجامه كان هه بێت، زان��ی��اری��ه ك��ان��ی، ئ��ه گ��ه ر ئ��ه و ئ���ه زم���وون���ك���ردن���ه ی پ��ێ��ش��وو دووب��اره ی��ان ئ��ه وا باشبووبێت ده ك�����ات�����ه وه ل����ه داه����ات����وودا، خۆی بوبێت خ���راپ ئ��ه گ��ه ر ل�����ه دووب�����اره ك�����ردن�����ه وه ی�����ان ده پ�����ارێ�����زێ�����ت و ه����ۆك����اری

خراپه كه شی ڕوونده كاته وه . cog ئ����ه م����ڕۆ ئ�������ه وه ی پ��ێ��ی��گ��ه ی��ش��ت��ووه ب��اش��ت��ری��ن ب���ه س���ه ره���ات���ی س��ه رك��ه وت��ن��ی ت��ای��ب��ه ت��ه ل��ه درووس��ت��ك��ردن��ی ل��ه دوای زیره كه كاندا، رۆبۆته ده توانی دروستكردن دوس��اڵ راسته وخۆ بڕوانێت به ئاڕاسته ی ده كات، له گه ڵ قسه ی ئ��ه وه ی ب��ه چ��اوه ك��ان��ی ب��ه دواداگ��ه ڕان��ی ج��ه س��ت��ه ی ج����واڵ و ب��ك��ات. ناسینی ت��وان��ای ئ��ه م��ڕۆ ب��ه اڵم جه ستانه ی رووخ��س��ار و ئ��ه و پشكنین و ك��ه ب��ی��ه وێ��ت ه��ه ی��ه له سه ربكات، لێكۆڵینه وه یان ه���ه روه ه���ا ده ت��وان��ێ��ت ی��اری له ئاوازی مۆسیقا بكات و گوێ به كارهێنانی له ڕێگه ی بگرێت و

ته پڵه وه دووباره ی بكاته وه .ت������اوه ك چ���ه ن���د س��اڵ��ێ��ك درووستكردنی له مه وبه ریش كه هه ستێت رۆب��ۆت مرۆڤێكی به ئه نجامدانی كاره جیاوازه كانی نه گونجاو و كارێكی ن��اوم��اڵ، ئه مرۆ ب��ه اڵم دوورب�����وو...، ب���ه ه���ۆی ئ����ه و پ��ێ��ش��ك��ه وت��ن��ه كۆمپیته ر و له بواری خه یاڵییه ی ئ��ه ل��ی��ك��ت��رۆن��دا ه��ه ی��ه ، ل��ه گ��ه ڵ تێبینیكراوه ی پێشكه وتنه ئ��ه و ده ستكرد، زی��ره ك��ی جیهانی سوود ئێستا رۆبۆته كان مرۆڤه

به خشترن له ڕابردوو.رۆڵی به زۆری رۆبۆته كان که یبانووی ناوماڵ )خاوێنكه روه سه ربه خۆ به شێوه یه كی ده بینن ك��ارده ك��ه ن، ب��ه اڵم ژم��اره ی��ه ك یاخود )qrio( وه ك رۆب���ۆت

زانستییه پێشكه وتنه ئ��ه م )nature( ل����ه گ����ۆڤ����اری مایۆی له مانگی ب��اوك��رای��ه و

ساڵی پاردا.....پێكهاته كه ی رۆب��ۆت��ه ئ��ه و یه که یه کی چه ند چوارگۆشه یه و كه بریتییه تێدایه چ��اره س��ه ری کارۆموگناتیسی. له بزوێنه رێكی

سه ركه وتنی یه كه م ئه وه ش ده توانین به ڵكو ب��وو، ئاسایی چ���اوه رێ���ی درووس��ت��ك��ردن��ی كه بتوانێت بین رۆبۆت مرۆڤی له شێوه ی خۆی مرۆڤی رۆبۆت له حاڵه تی شكان درووستبكات، ی��اخ��ود ت��ی��اچ��وون، ك��ه خ��ۆی

چاكبكاته وه .زان���اك���ان ب���ه ب���ه رده وام���ی ب��ی��ر ل��ه ڕێ��گ��ه چ��اره ده ك��ه ن��ه وه ب��ۆ ئ���ه و گ��رف��ت��ان��ه ی ك��ه ه��ه ی��ه ، ئ���ه م���ڕۆ رۆب���ۆت���ه ك���ان ج���ۆره به كارده هێ���نن ب��زوێ��ن��ه رێ��ك له كاتی ئه نجامدانی كاره كانیاندا ك���ه ب���ه ق���ه ب���اره ی گ������ه وره ن و

به گشتی ب��ێ��زارك��اره و ده نگیان ویستراونین.

ی���ه ك ل���ه و رێ��گ��ه چ��اران��ه ده ستكرد، له ماسولكه ی بریتییه تایبه ت )پولیمری( كه له ماده ی درووس����ت����ك����راوه و ت���وان���ای گ���رژب���وون و خ���اوب���وون���ه وه ی كاره بایی ته زوی كاتێك هه یه ،

پێداتێده په ڕێت.گرفتانه ل��ه و ت��ر یه كێكی له سه ر كه رۆبۆته كان ئه وه یه دووچ����اری ده ڕۆن دووق����اچ له كاتی جوڵه ی ده بن، ماندویی رۆبۆتانه ی ئه و به اڵم هێمندا، ك��ه س��ێ ی���اخ���ود چ����وار ق��اچ ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��ن ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ئاسایی توانای جوڵه یان هه یه .

ل��ه گ��ه ڵ ئ���ه وه ش���دا ب���ه ره و پ��ێ��ش��چ��وون��ێ��ك��ی م����ه زن ه��ه ی��ه ل���ه درووس���ت���ك���ردن���ی ب����اڵ و ده س���ت���ی ده س���ت���ك���ردا، ب���ه اڵم ب��ۆ درووس��ت��ك��ردن��ی ب���ه رگ و رۆبۆته كان ده ره وه ی پێستی گ���رف���ت ب������ه دی ده ك����رێ����ت، له ئاست كه بتوانێت به شێوه یه ك ك��اری��گ��ه ری��ی��ه ده ره ك��ی��ی��ه ك��ان��دا زبر و الشه ی هه بێت و هه ستی بزانێت جیابكاته وه و ل��ووس كامه یان یاخود ن��ه رم��ه ، كامه به به ركه وتن ده شكێت. هه ندێك ه���ه وڵ ل��ه ئ��ارادای��ه ب��ۆ ئ��ه وه ی رۆبۆته كان بۆ ئاخاوتن زمانی مرۆڤ ت��اوه ك درووستبكرێت تێگه یشتنیان قسه كردن و توانای

هه بێت.ئامانجی كۆتایی

ئاماژه مانپێدا پێشتر وه ك ئه وه ی بگه نه به نیازن زاناكان مرۆڤێكی رۆبۆت درووستبكه ن تایبه تم���ه ندییه س���ه رج���ه م هه ڵگرتبێت، مرۆڤی باشه كانی قس���ه كردن زیره ك����ی وه ك له هه مانكاتدا جه سته یی توانای ب���ت���وان���ێ���ت ئ�����ه و خ����ووان����ه ه��ه ڵ��ب��وه ش��ێ��ن��ێ��ت��ه وه ك��ه ح��ه ز نیگه رانی و وه ك لێكراونین،

كردنی كاری هه ڵه .به و گه یشتن ئ��ای��ا ب���ه اڵم نابێته ب����ه ك����رده وه ئ��ام��ان��ج��ه رۆب������ۆته كان ئ��ه وه ی هۆی بكه ن، م���رۆڤ سه رپێ����چی ی���اخ���ۆد ش���ۆڕش���م���ان ل���ه دژ

ئه نجامبده ن؟

زاناكان توانییان جۆره رۆبۆتێك دروستبكه ن كه له توانایاندا هه یه له شێوه ی خۆی رۆبۆت

دروستبكات له كاتێكی دیاریكراودا

12

)aibo( ئاژه ڵی رۆبۆتی جۆریهه ن كه ژماره یان له زیادبووندایه داببه زێت و نرخیان گه ربێت و ك��������اری س���وودب���ه خ���ش���ت���ر

ئه نجامبده ن.ب����ه اڵم ئ�����ه وه ی ج��ێ��گ��ای رۆبۆت درووستكردنی گومانه ، ك��ه ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی س��ه رب��ه خ��ۆ كاربكات له ماڵدا چه ند ده كرێت

وه ك رۆبۆتێك لێیبڕوانین.رۆبۆته كان ده توانن خۆیان

كۆپی بكه نل��ه م دوای��ی��ان��ه دا زان��اك��ان ت��وان��ی��ی��ان ج����ۆره رۆب��ۆت��ێ��ك دروس��ت��ب��ك��ه ن ك��ه ل��ه ت��وان��ای��ان��دا رۆبۆت خۆی له شێوه ی هه یه دروس���ت���ب���ك���ات ل��ه ك��ات��ێ��ك��ی

دیاریكراودا.ل����ه زان����ك����ۆی ك��ۆرن��ی��ل��ی رۆبۆتێك ن��ی��ۆرك ل��ه والی��ه ت��ی دروستكرا كه ده توانێت له ماوه ی رۆبۆتێكی نیودا دووخوله ک و هاوشێوه ی خۆی دروستبكات.

Page 10: lvin science no 1

ته كنه لۆژیایه كی نوێ بۆ پاشه كه وتكردنی زانیاری له مۆبایلدا

زانیاری پاشكه وتكردنی بۆ له مه كه كه ڵك وه رده گ��ی��رێ��ت. ئ��ه م دی��واره هه رئه مه ته نكه و زۆر موگناتیسییه ئ���ه وه ی كه بكرێت ب��ه ه��ۆی ده ب��ێ��ت زۆر ئه لكترۆنیكی ك��ه ره س��ه ی ب��ۆ كۆمپیوته ری موبایل و وه ك��و ورد، لێوه ربگیرێت، كه ڵكی بچووك زۆر دی��واره ئ��ه م ئه ستوری له ئێستادا زیادبوونی له پاڵ نانۆمتره . )٣٠(قه باره ی پاشكه وتكردنی زانیاری له م گواستنه وه ی خێرایی ته كنه لۆژیایه دا بۆیه ب��ه رزدای��ه ، له ئاستێكی زانیاری به زانیارییه كان و ده ستپێكردن كاتی

خوێندنه وه یان زۆر كه م ده بێته وه . زیادكردنی ده ڵ��ێ��ن ش��اره زای��ان خیرایی به ڕێژه ی چه ند ملیونییه و وزه ی كه متریش بۆ كار پێكردنی به كاردێت.

physicsworld سه رچاوه

ئا: لڤینی زانست و ته کنه لۆژیات������وێ������ژه ران ت���وان���ی���وی���ان���ه پاشكه وتی بۆ نوێ ته كنه لۆژیایه كی تواناییه ئه و كه ده ستبخه ن، زانیاری به به كارهێنه ران ده دات، بۆ نموونه به كوالیتی سینه مایی فیلمی س��ه دان موبایله كانیان ل��ه س��ه ر ب�����ه رزه وه

پاشه كه وت بكه ن.ئ���ه م ت��ه ك��ن��ه ل��ۆژی��ای��ه ك��ه ن��اوی )racetrack memory(ل��ێ��ن��راوه ، ل��ه الی��ه ن )ئ��ای ب��ی ئیم(ده ستكراوه )٢٠٠٤(وه له ساڵی وه كه ڵك ل��ه ك��ات��ی ب��ه دروس��ت��ك��ردن��ی، له )هارد ته كنه لۆژیایه له م وه رگرتن درایڤ( كه ڵك وه رناگیرێت، له جیاتی ك��اره ب��ای��ی كۆمه ڵێك ت���ه زوی ئ��ه وه دروستكردنی بۆ له ئه لكترۆنه كان ده نێرێت، موگناتیسی دیوارێكی

ته‌کنه‌لۆژیا13

Page 11: lvin science no 1

ته‌کنه‌لۆژیا15

ته‌کنه‌لۆژیالڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

14

گۆڤاری تایمز باشترینه كانی مــــــــــــۆبایل و الپتۆپ دیاریده كات

به رهه می كۆمپانیای بۆ یه كه م ناونیشانی په د( )ئای هه رچه ند په د(ه ، )ئای واته ئه پڵ یه كه م كۆمپیوته ری له مسی جیهان نییه ، به اڵم چونكه بێت، سه ركه وتوترینیان ده چێت له وه ب��ازاڕه وه هاتنه یه كه می له مانگه كانی به ته نیا

زیاد له )3( ملیۆن دانه ی لێفرۆشرا.

پله ی سێیه م به رهه مێكی تری ئه پڵ بوو، ئه ویش )مه ك بۆك ئایره ( جیهانه ، الپتۆپی كه سووكترین به كێشی نزیكه ی 1 كیلۆگرام دێته

نرخه كه ی هه رچه ند ئ��ه ژم��ار، ب���������ه رزه ، ب����ه اڵم

م��وب��ای��ل��ی ه��ۆش��م��ه ن��دی ك��ۆم��پ��ان��ی��ای به ده ستهێنا، دووی��ه م��ی پ��ل��ه ی سامسۆنگ ده كرێت بوترێت ساڵی )2010( بۆ ته له فۆنه بووه ، گوگڵ ئاندرۆید ساڵی هۆشمه نده كان ساڵ سێیه می مانگی له سێ ته نیا چونكه )9( له سه ر گوگڵ سیسته می ئۆپه ره ێتینگ ئه مه دابه زیوه . هۆشمه ند ته له فۆنی ملیۆن ب��ه و وات��ای��ه ی��ه ك��ه ل��ه س��ه دا چ��ل وچ��واری ته له فۆنه هۆشمه نده كانی جیهان به ئۆپه رێتینگ له كاتێكدا ك��ارده ك��ه ن، ئاندرۆید سیسته می ساڵی رابردو رێژه كه ته نیا له سه دا پێنج بووه .

ی����ه ك����ێ����ك����ی ت���ر له ته له فۆنه كانی ئاندرۆیدی )2010( س�����اڵ�����ی گ��ال��ك��س��ی س��ام��س��ۆن��گ ب�����ووه ، ك��ه گ��ری��ن��گ��ت��ری��ن ت��ای��ب��ه ت��م��ه ن��دی��ی��ه ك��ه ی

رووناكی شاشه كه یه تی.

ب��ازاڕه وه ، خرایه )2010( له ساڵی كه گوگڵ ته له فزیۆنی هه نگاوێكی ئه رێنی نا بۆ پێشه وه ، به ره و دروستكردنی ته له فزیۆنه

ئینته رنێتییه كان .چواره می كه پله ی Logitech Revue Box ته له فزیۆنی وه رگرتن به كه ڵك ده كرێت به ده ستهێناوه ، تایمزی بگه ڕیت و ئینته رنێتدا ڤیدیۆیه ب���ه دوای لێی

هه ڵیبژێریت و په خشیبكه یت.

پ��ل��ه ی پ��ێ��ن��ج��ه م بۆ م��وب��ای��ل��ی ن��ك��وس��ی��ك��ی ك��ۆم��پ��ان��ی��ای گ��وگ��ڵ��ه ، موبایله ب���ه م ه��ه رچ��ه ن��د ده ڵ��ێ��ن ب����ه رزه م��وب��ای��ل و زۆری��������ش پ���ێ���ش���وازی پله ی ب���ه اڵم ل��ێ��ن��ه ك��راوه ، تایمزی گۆڤاری پێنجه می

به ده ستهێناوه .

پ���ل���ه ی ن���ۆی���ه م ب���ۆ ك��ۆم��پ��ان��ی��ای نوێیه كه ی ئامرازه به هۆی مایكرۆسۆفته ، كارپێكردنی بۆ كه ،360 باكسی ئیكس نییه و پێویست تایبه تی ك��ه ره س��ه ی��ه ك��ی ده كرێت به جواڵندنی جه سته یاریپێبكرێت.

كالێری ن��وك تایمز ه��ه ڵ��ب��ژارده ی ده یه مین كتێب خوێنی ئه لكترۆنی كۆمپانیای بارنزه ، كه هه ر ه��ه روه ه��ا له مسییه ، شاشه كه ی پ��ه د ئ��ای وه ك��و زۆر وێنه كانی كه ئاشكرای خوێنه كتێب یه كه مین

له سه ره وه یه .

ال پتۆپی لیبرتۆی كۆمپانیای توشیبا كه خاوه نی دوو شاشه ی له گه ڵ له پێشبڕكێدایه له مسییه ، ئه پڵ، گوگڵ و به رهه مه كانی پ����ل����ه ی ه��ه ش��ت��ه م��ی

داگیركردووه . دوو الپتۆپه ئه م شاشه ی 7 ئینچی هه یه و دۆالر 1100 به نرخی ف���رۆش���راوه ، ده ك��رێ��ت له حاڵه تی ستونیدا وه ك له حاڵه تی ك��ت��ێ��ب و وه ك ئ���اس���ۆی���دا كه ڵكی الپ��ت��ۆپ لێوه ربگیرێت.

ئه پڵ، ب��ۆ دی��س��ان��ه وه ش��ه ش��ه م پله ی كه )4( ئایفۆنی موبایلی ب��ۆ ئه ویش گوگڵ موبایله كه ی پێش له پێشبڕكێدا فرۆشتنیدا یه كه می رۆژی له سێ كه وت، زیاد له )1.7( ملیۆن دانه ی لێفرۆشراوه ، )640( له )960( موبایله ئه م شاشه ی

پێكسڵه .

ته له فزیۆنی كۆمپانیای بۆ پله ی حه وته م له خاوه نداریه تی گۆڕانه به شیوه یه ك كه ئه پڵ ناوه ڕۆكی میدیاكان، له ڕاستیدا ئه م كه ره سه یه ته نیا زانیاری پێشكه شی به كاربه ره كان ده كات و داونلۆد، یان خاوه نداریه تی هه میشه یی مانای

خۆی له ده ستده دات .

ئا:‌لڤینی‌زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

Page 12: lvin science no 1

ته‌کنه‌لۆژیا ته‌کنه‌لۆژیا

جینراتۆرێك توانای‌ئاوی‌)هایدرۆپاوه‌ر( له سه ر بڕی ته زووی ئه و كاره بایه ی كا ره با دروستده كات.ب��ه خ��والن��دن��ه وه ی به نده له ڕێگه ی ئاوه ی كه ده كه وێت له تۆڕباینه كه ، خ������واره وه ، ل��ه گ��ه ڵ ب���ڕی ئ��ه و ئه و به رزییه ی كه ئاوه كه ی لێدێته كه دروستده بێت به رهه مهاتوو بۆ كاره بای كاره باوه تاوه ره كانی شوێنی وایه رو ك��ارگ��ه ك��ان و پ��اوه ر مه به ست ده گوازرێته وه .ماڵه كان و ئه لیكتریك ك��اره ب��ای ه��ای��درو یه کی پێنج له ساڵی نزیكه ی دروستده كات، جیهان

شێوه كانی ل���ه م���ڕۆدا ه���ای���درۆ پ���اوه ر دابینده کرێت. له هه رزانترین چونكه یه كێكه ك��اره ب��ا، دروستكراو به رهه مهێنانی به نداوه كه س��ه رچ��اوه ی ك���ه ره س���ت���ه ك���اره ب���ای���ی���ه ك���ان كاتێك ئیتر پیس وزه ك���ه ب��ه خ��ۆڕای��ی��ه . ه��ه روه ه��ا دام��ه زرێ��ن��را، ژینگه خاوێنه و وزه یه بارانه وه ئه م به فرو له تۆڕباینه كانه وه ئه ندازیاره كان ده توانن كۆنتڕۆڵی ك�����ۆن�����ت�����ڕۆڵ ده ك������رێ������ت، ه���ای���درۆپ���اوه ر ب��ه ئ��اس��ان��ی بۆ سروشت ده گه ڕێته وه . ناكات، له ڕێگه ی كه ئاوه ی جگه تێپه ڕ ده بێت به پێی داخوازی بۆ ئه و کۆنترۆڵده کرێت. به نداوه كان كاره با پشت ئاوی به له مه وانی و ده كرێت بۆ زۆر شتی تر وه ك له مانه گه مه ی كه ڵكی مه له وانی و ماسی به نداو ل��ه گ��ه ڵ ه��ه م��وو ئ��ه م��ان��ه دا لێوه ربگیرێت.په روه رده كردنی دروستكردنی ببێت له وانه یه رووب����اره ك����ان سه له مۆن تری سروشت تێكبچن، هه ندێك گیانله به ران، یان سه رچاوه كانی ب���ه ه���ۆی ئ�����ه وه ی ك��ه ژی��ن��گ��ه ی ل���ه س���ه ر م��اس��ی وه ك لێده گیرێت م��اس��ی ئ����ه وه ی مه له رێ��گ��ه ی رووباره كه وه ك بكات، بۆ ئه وه ی گه را دابنێت.كه به پێچه وانه ی ته كنۆلۆژی ئه وه ی پ��ێ��پ��ه ی��ژه ی م��اس��ی ی��ارم��ه ت��ی هه ندێك بۆ ده دات بۆ ماسییه كان به نداوه كه وه ، پشت ن��اوچ��ه ی دوور بگه نه ل��ه و به اڵم ئ���ه وه ی گه رادابنێن، هایدرۆ له به نداوه که كه ره سته كانی زیان بوونی ب��ه ن��داوه ك��ه به هۆی ه����ه روه ه����ا ك��ه ره س��ت��ه ك��ان��ی ل��ه ژم��اره ی��ان ك��ه م��ده ك��ات��ه وه ، ب��ه م��اس��ی��ی��ه ك��ان ده گ��ه ی��ه ن��ێ��ت و ئه لیكتریكی ده ب���ن ئاو ه��ای��درۆپ��اوه ر ناو كه ئۆكسجینی به هۆی زیان گه یاندن به ژینگه ی ئاستی داببه زێت، كه ئه مه ده بێت ئ��ه وه ی سه رچاوه :National Geographicئاوی.

هایدرۆپاوه ر بوونواڵتی به رهه مهێنی پێنج سه ره كیترین یه كگرتووه كان و روسیا به ڕازیل، واڵته چین، كه نه دا، له ساڵی 2004

1617

به ه���ۆی ه����ای����درۆپ����اوه ر ب��ری��ت��ی��ی��ه ك��ه ك��اره ب��ای��ه ی ئ��������اوه وه ل��ه و وزه ی ئاسایی ب��ه ره��ه م��دێ��ت ب�����اران، ب��ه ف��ری ج����وڵ����ه ك��ه ب��ه ش��ێ��وه ی كێوه كاندا ت����وواوه ، رووب��ار له ته پ���ۆڵكه كان و جۆگه له و كه سه رئه نجام ك��ۆده ب��ن��ه وه ، ب��ه زه ری��اک��ان، هه موو دروس��ت��ده ك��ه ن، ئاو باش له وزه ی ئاو تێده گه ن.خوڕه كاندا به له مه وانیان كردووه ، ئ��ه و ك��ه س��ان��ه ی ك��ه ل��ه ڕووب��اره ده گ���ه ن ل���ه وزه ی ساڵه هاڕینی ل��ه س��ه رده م��ی ی��ۆن��ان��ی ك��ۆن��ه وه كه ڵك وه رده گیرێت، وه رزێره كان س��ه دان ب��ۆ ئ��اوی ئاو دانه وێله و كردنی به ئارد كه ڵكیان له خلۆكه ی وزه ی لێره دا كارگه ی ده گۆڕدرێت به وزه ی میكانیكی وه رگ��رت��ووه ، كه ئه میش به یه كێك ل�����ه س�����ه ده ی ن����ۆزده ه����ه م ئارده كه ده خاته كار.خلۆكه كه ، ب���وو یه كه م ه���ای���درۆپ���اوه ر كاره با. تاڤگه ی له سه رچاوه كانی له به رده م له نێوان هایدرۆپاوه ر كه دروستكرا 1881 نیاگارا ب���ۆ 1879 رووناككردنه وه ی س���ااڵن���ی بۆ ی��ه ك��ه م به رهه م ده هێنا.ش��ه ق��ام��ه ك��ان��ی ش���اری ن��ی��اگ��ارا كاره بای 1882 ئه لیكتریك ل��ه س��اڵ��ی ه��ای��درۆ واڵته پ�����������اوه ر ب����ۆ ك����ارك����ردن ده زگ����ای ویسكۆنسینی ده ستی له ئاپیلتۆنی ئه مریكا یه كگرتووه كانی ب��ه ش ده زگ������ای ه���ای���درۆپ���اوه ر به كاركرد. ك��ه ل��ه س��ێ كه ده كرێت ك��اره ب��ای��ی ك��ه ك��اره ب��ا دروس��ت پ���ێ���ك���ه���ات���ووه ، ده زگ���ای���ه ك���ی سیسته میكه به نداوێك عه مبار ئ����اوه ك����ه ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ب��ك��رێ��ت، ب��ه داخ��س��ت��ن و ك��ردن��ه وه ی بڕی ده كات. ك��ه ئ��اوه ك��ه به نداوه كه مه خزنێك پشت ئاوی ئ��اوه وه ده ك��ات، ده رچ��ه ی��ه ک��ی تۆڕباینێك له ڕێگه ی توڕباینه كه ش ده رده چێت و په ڕه ی ده یخولێنێته وه ،

به ڕازیل، كه نه دا، چین، روسیا 2004 یه كگرتووه كان و ب��ه ره��ه م��ه��ێ��ن��ی ه��ای��درۆپ��اوه ر پ��ێ��ن��ج س��ه ره ك��ی��ت��ری��ن واڵت���ی واڵت��ه به رهه مهێنی ی��ه ك��ێ��ك ل���ه گ���ه وره ت���ری���ن بوون. یانگ هایدرۆپاوه ره كانی رووباری له به رده م دان���راوه ، كاره با چین واڵت���ی مه ترو تسه ی كیلۆ 2.3 سه ده كه هایدرۆ به رزییه كه ی 185متره .پانی ده زگای ئه مریكا گه وره ترین یه كگرتووه كانی كۆڵۆمبیا ل��ه ب��ه ن��داوی گ��ران��د ك��اول��ی��ی��ه ، له واڵته رووب�����اری له سه دا ل��ه س��ه ر واشنتۆن، واشینتۆن به هۆی ئه م به نداوه وه ح��ه ف��ت��ای ك���اره ب���ای والی��ه ت��ی له باكووری

Page 13: lvin science no 1

ته‌ندروستی ته‌ندروستی

ژیاه‌لۆه‌کنو‌تست‌‌زاننی‌لڤیف:گراۆتۆ.‌فن‌ستاوردی‌‌كرێم‌هه‌تی‌ومه‌حكی‌‌ستدروته‌نی‌‌زیر‌وه‌می‌ورا‌هه‌هیر‌تاتۆردك

1819لڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

وه‌زیری‌ته‌ندروستی‌هه‌رێم:

تائێستا 84حاڵه تی ئایدز له هه رێمی کوردستان تۆمارکراوه

بودجه‌ی‌‌كه‌رتی‌‌ته‌ندروستی‌دك��ت��ۆر‌ت��اه��ی��ر‌ه��ه‌ورام��ی‌‌هه‌رێم‌ ته‌ندروستی‌‌ وه‌زی���ری‌‌س������ه‌ب������اره‌ت‌ب����ه‌ب����ودج����ه‌ی‌‌وه‌زاره‌ته‌كه‌ی‌‌و‌ئه‌و‌پڕۆژانه‌ی‌‌كه‌‌له‌به‌رنامه‌یاندایه‌‌وتی‌‌"له‌بودجه‌ی‌‌-5( ب��ڕی‌‌ ه��ه‌رێ��م‌ حكومه‌تی‌‌ته‌ندروستی‌‌ ك��ه‌رت��ی‌‌ ب��ۆ‌ ‌)%6ت��ه‌رخ��ان��ك��راوه‌،‌ب��ه‌وه��ۆی��ه‌وه‌‌پ���ڕۆژه‌ك���ان���ی‌‌ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌‌و‌بنكه‌‌ نه‌خۆشخانه‌و‌ پێداویستی‌‌دابینده‌كرێت،‌ ته‌ندروستییه‌كان‌خ���زم���ه‌ت���گ���وزاری���ی���ه‌ك���ان���ی‌‌ئێمه‌ش‌ ته‌ندروستی‌‌ سیسته‌می‌‌

بێبه‌رانبه‌ره‌".له‌پالنی‌‌ ب��اس‌ ه��ه‌ورام��ی‌‌كه‌به‌نیازه‌‌ ده‌كات‌ وه‌زاره‌ته‌كه‌ی‌‌له‌و‌ ببه‌ستێت‌و‌ كۆنفڕانسێك‌كۆنفڕانسه‌دا‌پالنی‌‌درێژخایه‌ن‌و‌وه‌زاره‌ت‌ ك���ورت���خ���ای���ه‌ن���ی‌‌رووه‌وه‌‌ ل���ه‌م‌ دی��اری��ب��ك��رێ��ت،‌

وه‌زی�����ری‌‌ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌‌وت��ی‌‌شوباتی‌‌ مانگی‌‌ "ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��ای‌‌كۆنفڕانسێك‌ ئ��ای��ن��ده‌‌ س��اڵ��ی‌‌هه‌ڵسه‌نگاندنی‌‌ بۆ‌ ده‌به‌ستین‌هه‌رێم.‌ ته‌ندروستی‌‌ سیسته‌می‌‌عێراقی‌‌و‌ بیانی‌‌و‌ كه‌شاره‌زایانی‌‌ده‌ك��ه‌ی��ن،‌ بانگهێشت‌ ن��اوخ��ۆ‌به‌اڵم‌ئێمه‌‌ده‌بێت‌دوو‌پالنمان‌پالنێكی‌‌ یه‌كه‌میان:‌ هه‌بێت،‌جێبه‌جێكردنی‌‌ بۆ‌ كورتخایه‌ن‌له‌بواری‌‌ هاوواڵتیان‌ كاروباری‌‌پالنێكی‌‌ دووه‌م:‌ ته‌ندروستی‌،‌درێ��ژخ��ای��ه‌ن‌و‌س��ت��رات��ی��ژی‌‌بۆ‌گ���ۆڕان���ك���اری‌‌ل��ه‌س��ی��س��ت��ه‌م��ی‌‌

ته‌ندروستی‌".ت��اه��ی��ر‌ه���ه‌ورام���ی‌‌ئ��ام��اژه‌‌ب���ه‌ی���ه‌ك���ێ���ك‌ل��ه‌ك��ێ��ش��ه‌ك��ان��ی‌‌ده‌ڵێت‌ ده‌كات‌و‌ وه‌زاره‌ته‌كه‌ی‌‌هه‌یه‌‌ كێشه‌یه‌كیشمان‌ "ئێمه‌‌كه‌په‌یوه‌ستین‌ ئه‌وه‌یه‌‌ ئه‌ویش‌ب��ه‌ح��ك��وم��ه‌ت��ی‌‌ع��ێ��راق��ی��ی��ه‌وه‌،‌

یه‌ك‌ ته‌ندروستیش‌ سیسته‌می‌‌شته‌،‌هه‌ر‌له‌هه‌ولێره‌وه‌‌تابه‌سڕه‌،‌هاوكاری‌‌و‌ بوونی‌‌ به‌بێ‌ بۆیه‌‌ه���ه‌م���ه‌ه���ان���گ���ی‌‌وه‌زاره‌ت��������ی‌‌بواره‌‌ له‌م‌ عێراق‌ ته‌ندروستی‌‌پێناكرێت،‌ ك��ارێ��ك��م��ان‌ هیچ‌ته‌ندروستی‌‌ سیستمی‌‌ چونكه‌‌شۆفڵێكی‌‌ ن��ی��ی��ه‌‌ خ��ان��ووی��ه‌ك‌پاشان‌ بیروخێنی‌‌و‌ لێبده‌یی‌‌و‌بیانه‌یه‌كی‌‌تر‌دروستبكه‌یت".

هه‌رێم،‌له‌دوای‌‌به‌غداده‌وه‌یه‌وه‌زیری‌‌ته‌ندروستی‌‌ئاماژه‌‌كه‌هه‌رێمی‌‌ ده‌ك���ات‌ ئ��ه‌وه‌‌ ب��ۆ‌ژێرخانی‌‌ ل��ه‌ڕووی‌‌ كوردستان‌ت��ه‌ن��درووس��ت��ی��ی��ه‌وه‌‌ل���ه‌دواوه‌ی‌‌به‌غداده‌وه‌یه‌و‌له‌م‌باره‌وه‌‌ده‌ڵێت‌به‌عس‌ رژێ��م��ی‌‌ "ل��ه‌س��ه‌رده‌م��ی‌‌)20(‌نه‌خۆشخانه‌‌له‌كوردستان‌ه�����ه‌ب�����وو،‌ت���ه‌ن���ی���ا‌ل���ه‌ش���اره‌‌گ��ه‌وره‌ك��ان��ی��ش‌ن��ه‌ش��ت��ه‌رگ��ه‌ری‌‌

زی��ات��ر‌ ئێستا‌ ئ��ه‌ن��ج��ام��ده‌درا،‌هه‌یه‌،‌ نه‌خۆشخانه‌مان‌ له‌)60(‌ناحییه‌كانیش‌ قه‌زاو‌ له‌زۆربه‌ی‌‌ن���ه‌ش���ت���ه‌رگ���ه‌ری‌‌ ژووری‌‌له‌و‌ جگه‌‌ ئه‌مه‌‌ دروستكراوه‌،‌كه‌دروستكراون‌ سه‌نته‌رانه‌ی‌‌نه‌خۆشییه‌‌ چ���اره‌س���ه‌ری‌‌ ب��ۆ‌به‌تایبه‌تی‌‌ ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان،‌گورچیله‌و‌ دڵ‌و‌ له‌سه‌نته‌ره‌كانی‌‌ده‌ماری‌‌خوێن‌و‌سنگ‌و‌مێشك‌ك��ه‌‌ل��ه‌س��ه‌رده‌م��ی‌‌رژێ��م��دا‌ئه‌م‌ل��ه‌ب��ه‌غ��دادو‌ ته‌نیا‌ س��ه‌ن��ت��ه‌ران��ه‌‌

موسڵ‌و‌به‌سڕه‌‌هه‌بوون".دك��ت��ۆر‌ت��اه��ی��ر‌ه��ه‌ورام��ی‌‌بۆچوونه‌كانی‌‌ ده‌ربڕینی‌‌ له‌سه‌ر‌سیسته‌می‌‌ ج���ی���اوازی‌‌ ل��ه‌م��ه‌ڕ‌به‌غداد‌ ه��ه‌رێ��م‌و‌ ته‌ندروستی‌‌ب������ه‌رده‌وام‌ده‌ب���ێ���ت‌و‌ده‌ڵ��ێ��ت‌وه‌زاره‌ت��ی‌‌ راپۆرتێكی‌‌ "به‌پێی‌ت���ه‌ن���دروس���ت���ی‌‌و‌وه‌زاره‌ت�������ی‌‌پالندانانی‌‌عێراق،‌شاری‌‌به‌غداد‌ل��ه‌ڕووی‌‌ ی��ه‌ك��ه‌م��دای��ه‌‌ له‌پله‌ی‌‌پاشان‌ ته‌ندروستی‌،‌ ژێرخانی‌‌ئێستا‌ ك��وردس��ت��ان،‌ ه��ه‌رێ��م��ی‌‌‌)880( كوردستان‌ له‌هه‌رێمی‌‌له‌سه‌رجه‌م‌ ته‌ندروستی‌ بنكه‌ی‌‌گوندو‌ ش��ارۆچ��ه‌ك��ان‌و‌ ش��ارو‌ناحییه‌كاندا‌هه‌یه‌،‌رێكخراوێكی‌‌روپێوێكی‌‌ )ره‌ند(‌ نێوده‌وڵه‌تی‌‌هه‌رێمی‌‌ ناوچه‌كه‌و‌ له‌واڵتانی‌‌ك��وردس��ت��ان‌ئ��ه‌ن��ج��ام��داوه‌‌كه‌‌ل��ه‌ڕووی‌‌ ئێمه‌‌ ده‌ری��خ��س��ت��ووه‌‌ته‌ندروستی‌‌و‌ژماره‌ی‌‌قه‌ره‌وێله‌و‌نزیكین‌ ه��اوواڵت��ی��ان‌ ژم���اره‌ی‌‌واته‌‌ نێوده‌وڵه‌تی‌،‌ له‌ستانداردی‌‌هه‌ر‌هه‌زار‌كه‌س‌قه‌ڕه‌وێڵه‌یه‌كی‌‌هه‌موو‌ هه‌یه‌و‌ له‌نه‌خۆشخانه‌‌ك��ه‌س��ێ��ك��ی��ش‌ ه�����ه‌زار‌ ‌)10(نه‌شته‌رگه‌ری‌‌ قه‌ڕه‌وێڵه‌یه‌كی‌‌

هه‌یه‌".

‌350بنكه‌ی‌‌ته‌ندروستیمان‌زیاده‌

به‌كه‌موكوڕی‌‌و‌ س��ه‌ب��اره‌ت‌خ����زم����ه‌ت����گ����وزاری����ی����ه‌ك����ان‌بنكه‌كانی‌‌ ل��ه‌ن��ه‌خ��ۆش��خ��ان��ه‌و‌ت����ه‌ن����دروس����ت����ی‌،‌وه‌زی������ری‌‌ته‌ندروستی‌‌حكومه‌تی‌‌هه‌رێمی‌‌

ك��وردس��ت��ان‌وت���ی‌‌"ل����ه‌ڕووی‌هه‌ست‌ خ��زم��ه‌ت��گ��وزاری��ی��ه‌ك��ان‌ئه‌مه‌ش‌ ده‌كه‌ین‌ كوڕی‌‌ به‌كه‌م‌و‌ب���ه‌وه‌‌هه‌یه‌‌ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‌‌ زی��ات��ر‌له‌سیسته‌می‌‌ به‌شێكین‌ كه‌ئێمه‌‌نموونه‌‌ بۆ‌ عێراق،‌ ته‌ندروستی‌‌داب��ه‌ش��ده‌ك��ه‌ی��ن‌ ده‌رم����ان‌ ئێمه‌‌به‌اڵم‌ نه‌خۆشخانه‌كان،‌ به‌سه‌ر‌رۆژێ��ك‌ به‌شی‌‌ ده‌ك��ه‌ی��ن‌ سه‌یر‌هاتنی‌‌ به‌هۆی‌‌ ئه‌ویش‌ ده‌ك��ات‌خه‌ڵكی‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌‌هه‌رێم‌بۆ‌ناو‌به‌تایبه‌تی‌‌ كوردستان،‌ هه‌رێمی‌‌ل��ه‌ش��اره‌ك��ان��ی‌‌ن���اوه‌راس���ت‌و‌ناچارین‌ ع��ێ��راق.‌ ب��اش��ووری‌‌چونكه‌‌ ب��ده‌ی��ن��ێ‌،‌ ده‌رم��ان��ی��ان‌عێراقن‌و‌ ه��اوواڵت��ی‌‌ ئه‌وانیش‌س��ی��س��ت��ه‌م��ی‌‌ت��ه‌ن��دروس��ت��ی��م��ان‌ی���ه‌ك���ه‌،‌ب�����ه‌اڵم‌ئ���ه‌گ���ه‌ر‌ب��ه‌م‌ده‌توانین‌ ئێمه‌‌ نه‌بێت‌ شێوه‌یه‌‌ب���ه‌پ���اره‌‌خ��زم��ه‌ت��گ��وزاری��ی��ان‌جار‌ ب��ه‌اڵم‌ بكه‌ین،‌ پێشكه‌ش‌بنكه‌و‌ ل���ه‌ب���ه‌رزی���ادی‌‌ ب��ه‌ج��ار‌خزمه‌تگوزاری‌‌ نه‌خۆشخانه‌كان‌چونكه‌‌ خ��راپ��ه‌،‌ ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌‌بۆ‌ جیهانی‌‌ ستانداردی‌‌ به‌پێی‌كه‌سێك‌ ه����ه‌زار‌ ‌)10( ه���ه‌ر‌ب��ن��ك��ه‌ی��ه‌ك��ی‌‌ت���ه‌ن���دروس���ت���ی‌‌بنكه‌ی‌‌ ‌)880( ئێمه‌‌ ه��ه‌ی��ه‌،‌له‌كاتێكدا‌ هه‌یه‌،‌ ته‌ندروستیمان‌هه‌رێمی‌‌ دانیشتوانی‌‌ ژم��اره‌ی‌‌كوردستان‌پێنج‌ملیۆن‌و‌)300(‌‌)530( ده‌بێت‌ كه‌سه‌.‌ ه��ه‌زار‌هه‌بێت،‌ ته‌ندروستیمان‌ بنكه‌ی‌‌بنكه‌ی‌‌ ‌)350( ه��ۆی��ه‌وه‌‌ ب��ه‌م‌

ته‌ندروستیمان‌زیاده‌".

ملمالنێی‌له‌گه‌ڵ‌نه‌خۆشخانه‌‌ئه‌هلیه‌كان

ئه‌وه‌‌ ته‌ندروستی‌‌ وه‌زی��ری‌‌به‌پێویست‌ده‌زانێت‌نه‌خۆشخانه‌‌ح��ك��وم��ی��ی��ه‌ك��ان‌م��ل��م��الن��ێ��ی‌بكه‌ن‌ ئه‌هلییه‌كان‌ نه‌خۆشخانه‌‌خزمه‌تگوزارییه‌وه‌و‌ ل���ه‌ڕووی‌‌هه‌ورامی‌‌ تاهیر‌ رووه‌وه‌‌ ل��ه‌م‌ده‌رم��ان‌ ل���ه‌)%17(‌ "ئێمه‌‌ وت��ی‌‌وه‌ك��و‌ ن��اوه‌ن��دی‌‌ له‌حكومه‌تی‌‌ب��ه‌ش��ی‌‌ه��ه‌رێ��م‌وه‌رده‌گ���ری���ن،‌)%45( ن��زی��ك��ه‌ی‌‌ ك��ه‌ده‌ك��ات��ه‌‌

بۆ‌ ئێمه‌‌ پێداویستیه‌كانی‌‌ ‌ ی‌‌پ��ڕك��ردن��ه‌وه‌ی‌‌ئ��ه‌و‌رێ��ژه‌ی��ه‌ی‌‌ت��ر‌ئ��ێ��م��ه‌‌ده‌رم�����ان‌ده‌ك��ڕی��ن،‌كارگه‌ی‌‌ دوو‌ له‌ئێستادا‌ به‌اڵم‌دروس����ت����ك����ردن����ی‌‌ده‌رم������ان‌هه‌یه‌،‌ ك��وردس��ت��ان‌ له‌هه‌رێمی‌‌ئه‌ویتریان‌ له‌هه‌ولێره‌‌ یه‌كێكیان‌هه‌ولێر‌ ئ���ه‌وه‌ی‌‌ له‌سلێمانی‌،‌پێشبینی‌‌ به‌كاركردوه‌،‌ ده‌ستی‌‌ئ���ه‌گ���ه‌ر‌ه���ه‌ر‌دوو‌ ده‌ك���ه‌ی���ن‌كارگه‌كه‌‌بكه‌وێته‌‌كار،‌هه‌رێمی‌‌كوردستان‌ده‌توانێت‌ده‌رمان‌بۆ‌

ده‌ره‌وه‌ش‌دابینبكات".وه‌زی������ری‌‌ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌‌كه‌ده‌رمانی‌‌ نه‌شارده‌وه‌‌ ئه‌وه‌شی‌‌خ����راپ‌و‌م����اوه‌‌ب��ه‌س��ه‌رچ��وو‌كۆمپانیاوه‌‌ هه‌ندێك‌ ل��ه‌الی��ه‌ن‌ده‌ه��ێ��ن��درێ��ت��ه‌‌ن���او‌ه��ه‌رێ��م��ی‌‌وتی‌‌ باره‌یه‌وه‌‌ له‌م‌ كوردستان‌و‌"ه��ات��ن��ی‌‌ئ���ه‌م‌ده‌رم���ان���ه‌‌زی��ات��ر‌له‌گه‌ڵ‌ ه��ه‌رێ��م‌ ب��ه‌ب��ازگ��ه‌ك��ان��ی‌‌تێده‌په‌ڕێت‌ عێراق‌ ناوچه‌كانی‌‌ك��ه‌ه��ه‌ن��دێ��ك‌ج���ار‌ل��ه‌ده‌س��ت��ی‌‌ده‌رده‌چێت،‌ كۆنترۆڵ‌ كوالیتی‌‌ناوخۆ‌ وه‌زاره‌ت��ی‌‌ له‌گه‌ڵ‌ به‌اڵم‌رێ��ك��ه‌وت��ووی��ن‌ل���ه‌و‌ب��ازگ��ان��ه‌‌ته‌ندروستی‌‌ وه‌زاره‌تی‌‌ نوێنه‌ری‌‌ئاماده‌‌بێت‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌‌رێگه‌‌له‌و‌

ده‌رمانه‌‌بگیرێت".وه‌زی��ری‌‌ ه��ه‌ورام��ی‌‌ تاهیر‌جه‌خت‌ ه��ه‌رێ��م‌ ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌‌ل���ه‌س���ه‌ر‌ی��ه‌ك��خ��س��ت��ن��ی‌‌ن��رخ��ی‌‌ئه‌هلییه‌كان‌ تایبه‌تی‌‌و‌ نه‌خۆشانه‌‌ده‌ك���ات‌و‌ل��ه‌م‌ب��اره‌ی��ه‌وه‌‌وتی‌‌نه‌خۆشخانه‌ی‌‌ ‌)20( "ئێستا‌ه��ه‌وڵ��م��ان��داوه‌‌ ه��ه‌ی��ه‌،‌ ئه‌هلی‌‌

ب��ه‌ه��ه‌م��اه��ه‌ن��گ��ی‌‌س��ه‌ن��دی��ك��ای‌‌نرخیان‌ كوردستان،‌ پزیشكانی‌‌بكه‌ین،‌ هه‌رزانی‌‌ یه‌كبخه‌ین‌و‌ئێمه‌‌ ده‌ب��ێ��ت‌ ل��ه‌ه��ه‌م��ان��ك��ات��دا‌تایبه‌ت‌ ك��ه‌رت��ی‌‌ م��ون��اف��ه‌س��ه‌ی‌‌خزمه‌تگوزارییه‌كانمان‌ بكه‌ین‌و‌ناتوانین‌ ئێمه‌‌ به‌اڵم‌ پێشبخه‌ین،‌بگرین‌ تایبه‌ت‌ له‌كه‌رتی‌‌ رێگا‌كاتێك‌نه‌خۆشخانه‌یه‌ك‌به‌هه‌موو‌ئامێرو‌پێداویستییه‌‌پزیشكییه‌كان‌داب��ی��ن��ده‌ك��ات‌ك��ه‌ن��رخ��ه‌ك��ه‌ی‌‌

كه‌متربێت". له‌مۆتێلێك‌

‌84حاڵه‌تی‌‌ئایدز‌تۆمار‌كراوه‌وه‌زی������ری‌‌ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌‌رای��ده‌گ��ه‌ی��ه‌ن��ێ��ت‌ك��ه‌زۆرت��ری��ن‌كوردستان‌ له‌هه‌رێمی‌‌ ك��ه‌س‌ده‌م��رن،‌ هاتوچۆ‌ ب���ه‌ڕووداوی‌‌ئینجا‌ به‌شێرپه‌نجه‌و‌ پ��اش��ان‌نه‌خۆشییه‌كانی‌‌دڵ‌و‌ده‌ماره‌كانی‌‌نزیكه‌ی‌‌ له‌ساڵێكدا‌ خ��وێ��ن،‌ب��ه‌ه��ۆی‌‌ ك���ه‌س‌ ه�����ه‌زار‌ ‌11ئوتۆمبێله‌وه‌‌ رووداوه‌ك���ان���ی‌‌داخڵی‌‌نه‌خۆشحانه‌كان‌كراون.له‌سه‌ره‌تای‌‌ساڵی‌‌)2000(‌پشكنینی‌‌ ه��ه‌رێ��م‌ حكومه‌تی‌‌نه‌خۆشی‌‌ئایدزی‌‌ده‌ستپێكردوه‌و‌هه‌ورامی‌،‌ تاهیر‌ باره‌یه‌وه‌‌ له‌م‌هه‌رێم‌ ته‌ندروستی‌‌ وه‌زی���ری‌‌ئێستا‌ تاكو‌ "ئ��ام��اره‌ك��ان‌ وت��ی‌‌كه‌س‌ ‌)84( ده‌ری��ان��خ��س��ت��ووه‌‌گ��رت��ووه‌،‌ ئ��ای��دزی��ان‌ نه‌خۆشی‌‌به‌ڕێگای‌‌ هه‌ندێكیان‌ به‌تایبه‌تی‌‌‌)64( توشكراون،‌ ده‌رزی��ی��ه‌وه‌‌خه‌ڵكی‌‌ توشبووانه‌‌ له‌و‌ كه‌س‌واڵتی‌‌ ره‌وان��ه‌ی‌‌ ب��وون،‌ بیانی‌‌

خۆیان‌كراونه‌ته‌وه‌".

دیداری:‌مه‌حمود‌یاسین‌کوردی64 که س له وانه ی نه خۆشی ئایدزیان هه بوو بیانی بوون و ره وانه ی واڵتانی

خۆیان کرانه وه

هه ر هه زار كه س قه ڕه وێڵه یه كی له نه خۆشخانه

هه یه و هه موو )10( هه زار كه سێكیش قه ڕه وێڵه یه كی

نه شته رگه ری هه یه

زۆرترین که س له کوردستاندا

به رووداوی هاتووچۆ و شێرپه نجه و

نه خۆشییه کانی دڵ ده مرن

ر‌تاهیر‌دكتۆ

وه‌زیری‌‌ه‌ورامی‌‌

ه

كومه‌تی‌‌وستی‌‌ح

ته‌ندر

ردستان‌رێمی‌‌كو

هه‌

‌تایبه‌تی‌‌مانه‌یه‌كی‌

له‌دی

‌به‌كارو‌دا‌ئاماژه‌

لڤین

ییه‌كانی‌‌چاالك

ه‌ته‌كه‌ی‌‌وه‌زار

له‌وه‌ش‌و‌باس‌

ده‌كات‌

‌تائێستا‌كات‌كه‌

ده‌

ردستان‌رێمی‌‌كو

له‌هه‌

ی‌‌ئایدز‌8(‌حاڵه‌ت

4(

ركراوه‌.تۆما

Page 14: lvin science no 1

ژینگه

ده‌ریاچه‌كانیش‌هه‌ست‌به‌گه‌رمبوونی‌جیهان‌ده‌كه‌ن

چه ند ك��ه ل��ه م تێدانییه گ��وم��ان��ی پ��ل��ه ی گه رمی ت��ێ��ك��ڕای ده ی����ه دا، راب���ردوو ساڵی ل��ه س��ه دان زه وی جیهاندا ل��ه ه��ه م��وو زی��ات��رب��ووه ، به پێوانی ده ستیانكردووه خه ڵك كاریگه ریه كانی گه رمبوونی جیهانی، هه روه ها تێده كۆشن كه بزانن ده بێت ئه م كونترۆڵكردنی بۆ چیبكرێت

دیارده یه .ل����ه م دوای�����ی�����ه دا زان���اك���ان ب��ه ك��ه ڵ��ك��وه رگ��رت��ن ل��ه س��ه ت��ه الی��ت لێكۆڵینه وه یان له سه ر پله ی گه رمی له جیهاندا ده ری���اچ���ه ه��ه ن��دێ��ك كردووه ، بینیویانه كه ده ریاچه كانیش

گه رم ده بن. )1985( ساڵه كانی له نێوان پله ی سه ته الیته كان )2009( بۆ رووب��ه ری سه ر شه وانه ی گه رمی ده ری��اچ��ه ی��ان )167( ل��ه زی����اد )24( ئه م له ماوه ی تۆماركردووه ، به تێكڕای ده ری��اچ��ه ك��ان س��اڵ��ه دا له ساڵدا سلیوس پله ی )0.045(رۆیشتوون، زیاتر گه رمی ب��ه ره و گه رمبوونی شوێندا له هه ندێك ده ریاچه كان له )0.10( پله له ساڵدا

زیاتره . ب���ه م ن��رخ��ه وه ده ری��اچ��ه ی��ه ك له وانه یه له ماوه ی )10( ساڵدا پله ی گه رمییه كه ی به ئه ندازه ی )1( پله ی سلیوس، یان )1.8( پله ی فارنهایت

زیادبكات.

اوه‌ركرسه‌‌له‌ه‌ینه‌وۆڵیلێك‌كه‌ه‌ی‌كییه‌ره‌‌سه‌یه‌یاچده‌ر‌)167و‌)‌له‌كه‌ه‌كێۆ‌یتاهی‌چه‌ریاده‌

20

ج��ی��اوازی��ه ك��ه ل��ه وان��ه ی��ه زۆر هه ستی زۆر له ش بێت و بچووك پێنه كات، به اڵم پله ی گه رمی زیاتر ب��ه وات��ای دروس��ت��ب��وون��ی ق��ه وزه ی بۆ قه وزه ش ده ریاچه كه زیاتردێت،

ماسی ژه هراوی ده كات. ئه و زانایانه ی كه بۆ تاقیگه ی ناسای جتی ج��واڵن��دن��ی ه��ێ��زی ئه نیستیتۆی ته كنه لۆژیای كالیفۆڕنیا له پاسادنا كار ده كه ن لێكۆڵینه وه یان كردووه و گه یشتوون به و ئه نجامه ی ك��ه ل��ه وه ده چ��ێ��ت ده ری��اچ��ه ك��ان��ی زیاتر زه وی نیوه گۆی ب��اك��ووری گه رم ببن ، له والیه ته یه كگرتووه كانی به شی ده ری��اچ��ه ك��ان��ی ئ��ه م��ری��ك��ا باشووری خۆرئاوای واڵت خێراتر باكوور گ��ه وره ك��ان��ی ل��ه ده ری��اچ��ه

گه رمده بن.ده ریانخستووه لێكۆڵینه وه كان ل���ه ه���ه ن���دێ���ك ل���ه ه���ه رێ���م���ه ك���ان، ده ری��اچ��ه ك��ان خ��ێ��رات��ر ل��ه ه��ه وای گرنگی گه رمده بن، ده وروب��ه ری��ان ئه مه ل��ه وه دای��ه زان��اك��ان زۆرب��ه ی هه وا گه رمی پله ی له پێوانی كات چۆنیه تی ل��ه س��ه ر لێكۆڵینه وه ب��ۆ كه ڵكوه رده گرن، زه وی گه رمبوونی له پله ی به كه ڵكوه رگرتن ب���ه اڵم ده ریاچه كان، زاناكان باشتر ده توانن جیهان ل��ه گ��ه رم��ب��وون��ی وێ��ن��ه ی��ه ك

بكێشن. زان��اك��ان ده ڵ��ێ��ن دات���ای سه ر

بۆ تازه تر رێگه یه كی ده ریاچه كان كاركردن له سه ر گۆڕانی ئاوو هه وا پێشنیارده كه ن، ئه مه زۆر به سووده ، چ��ون��ك��ه ه��ی��چ واڵت��ێ��ك چ زۆر ناتوانێت یان زۆر بچووك گه وره ، هه وا ئ��اوو له گۆڕانی چاوپۆشی نیگه رانی ته نیا ئه مه لێره دا بكات، ئه و هه موو به ڵكو نییه ، زان��اك��ان ده ژین زه وی كه له سه ر كه سانه ی له ژێر كاریگه ری گه رمبوونی خێرایی له ڕێبه رانی زۆر هه ساره كه ماندان، جیهان له سه ر ئه و باوه ڕه ن كه ده بێت به خێرایی شتێك بكرێت، به تایبه تی خانووه گ��ازی كه مكردنه وه ی بۆ سه وزه كان كه مرۆڤ و كه ره سه كانی

له هه وادا باڵویده كه نه وه .ب�����ه م ه���ۆك���اران���ه ن���ه ت���ه وه چوارچێوه كاری یه كگرتووه كان به گۆڕانی س��ه ب��اره ت هاوپه یمانی )UNFCCC( ئ������اووه������ه وا

ده ستپێكردووه . هاوپه یمانه كان ساڵێك هه موو ل��ه گ��ه ڵ ی��ه ك��ت��ری��دا ب��ه م��ه ب��ه س��ت��ی ق��س��ه ك��ردن ل��ه س��ه ر رێ��گ��ه حه له ج��ی��ه��ان��ی��ی��ه ك��ان ب��ۆ چ���اره س���ه ری دیدار جیهان گه رمبوونی كێشه ی واڵته كه نوێنه رایه تی ئه نجامده ده ن، له مساڵدا ده ك��ه ن، جۆربه جۆره كان تر جارێكی په یمانه كه ئه ندامانی پرۆتۆكولی له سه ر قسه كردن بۆ كیۆتۆ كه پالنێكه بۆ كه مكردنه وه ی

زۆرت���ری���ن ب���ڕی گ���ازی خ��ان��ووه سه وزه كان كه جیهان ئاڵوده ده كه ن )29( له دانیشتنه ئه م كۆبوونه وه ، دیسه مبه ر )10( ب��ۆ ن��ۆڤ��ه م��ب��ه ر له مه كسیكۆ ك��ان��س��وون ل��ه ش��اری

ئه نجامدرا.ل���ه ڕۆژی فیگیره كریستینا یه كه می كۆنفرانسه كه به ئاماده بووانی وت "گۆڕانی ئاوو هه وا كێشه یه كی فیگر جیهانییه ". درێ��ژخ��ای��ه ن��ی

سكرتێری )UNFCCC(یه . به مه رجێك كانسون دانیشتنی سه ركه وتوو ده بێت، ئه گه ر به كرده وه هاوكاریبوونی هه بێت و ئه و دڵنیاییه ده یانه وێت ك��ه ئ��ه وان دروستببێت پیسده كه ن كه ژینگه شتانه ی ئه و

نه هێڵن.مه كسیك ك��ۆم��اری س���ه رۆك فلیپه ساالدیرۆن له ڕۆژی كردنه وه ی دانیشتنه كه دا قسه یكرد، ئه و وتی ئێمه پێشتر ئاكامه خراپه كانی كاریگه ری وه ك ه��ه وام��ان ئ��اوو تێكچوونی گه رده لووله كانی تۆفان و نموونه ی ئ�����ه م دوای�����ی�����ه ی م��ه ك��س��ی��ك، ئاگركه وتنه پاكستان و الف��اوك��ه ی به چاوی رووسیا ماڵوێرانكه ره كه ی

خۆمان بینیووه . شت ه��ه ن��دێ��ك گرنگه زۆر منداڵه كانی م��ن��داڵ��ه ك��ان��م��ان و ب��ۆ ساالدێرۆن بكه ین، منداڵه كانمان وتی "گۆڕانی ئاوو هه وا بابه تێكه ك��ه ك��اری��گ��ه ری ل��ه س��ه ر ه��ه م��وو

هه ساره كه مان داناوه ".Science news : سه رچاوه

پێشكه‌وتووی‌‌ وێنه‌یه‌كی‌ سكان‌ ئه‌مه‌‌تاهۆ‌ ناوچه‌ی‌ ده‌ریاچه‌كه‌ی‌ ‌)AATSR(جۆرێكه‌‌ كه‌‌‌ )2002(وه‌،‌ له‌سێپته‌مبه‌ری‌له‌داتای‌سه‌ته‌الیت،‌بۆ‌حسابكردنی‌پله‌ی‌

گه‌رمی‌ده‌ریاچه‌‌كه‌ڵكی‌لێوه‌رگیراوه‌

Page 15: lvin science no 1

ئه سپرین كاریگه ری مردن به هۆی شێرپه نجه وه كه مده كاته وه

حه په ئ��ه م ره مه كی خ��واردن��ی هوشداری ده ده ن.

ده مێكه یه زۆر هه رچه ند خ�����واردن�����ی ئ���ه س���پ���ری���ن ب��ۆ ده م��اری دڵ و نه خۆشیه كانی به اڵم پێشنیارده كرێت، خوێن ب��ه رب��وون��ی خ��وێ��ن ل��ه گ��ه ده و خراپه كانی له الیه نه رێخۆڵه دكتۆر حه په یه ، ئه م خواردنی )ئه د یانگ( سه رۆكی زانیاری و له ناوه ندی پزیشكی به ڵگه ی ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه ی ده كاته وه ئاگادارمان به ریتانیا كه خه ڵك بۆ خواردنی رۆژانه ی ئ��ه س��پ��ری��ن ده ب���ێ���ت ل��ه گ��ه ڵ دك���ت���ۆری ت��ای��ب��ه ت��ی خ��ۆی��ان��دا ده بێت ه��ه روه ه��ا قسه بكه ن، ئه سپرین ك��ه خ��واردن��ی ب��زان��ن نه هێشتنی ی��ان پێشگیری، بۆ شتێكی شیرپه نجه نه خۆشی

مسۆگه ر نییه . ئ����ه و ه����ه روه ه����ا ده ڵ��ێ��ت وه رزش و و جگه ره نه كێشانی ج���وان���ی ج��ه س��ت��ه رێ��گ��ه ی گرنگ و ستراتیژین بۆ پێشگیری

له نه خۆشی شێر په نجه .Lancet :سه رچاوه

ب���ه رچ���او ن�����اوه زه دك�����ردووه و توێژین���ه وه یه ئه م كه وتویه تی توێژینه وه كانی بۆ دانپێدانانێکه كاریگه ری ده رب���اره ی پێشتر ئ���ه س���پ���ی���ری���ن ک���ه رێ���گ���ری

ده كات. له ش���ێرپه نجه دكتۆر ت���ره وه ل��ه الی��ه ك��ی له ناوه ندی ئیسپینلی( )ج��ان )كۆلۆمبیابریتیش( شێرپه نجه ی ل���ه ك���ه ن���ه دا ده ڵ���ێ���ت: ئ��ه م توێژینه وه یه كاریگه ری ئه سپرین نه خۆشیه كانی هه موو له سه ر بۆیه نیشاننادات، شێرپه نجه پزیشكه كان كه زووه هێشتا بڕیاڕی ئه وه بده ن كه ئه م حه په بۆ وه ها مه به ستێك به كار بهێنن. توێژینه وه ی ده ڵێت ه��ه روه ه��ا زیاتر پێویسته بۆ ئه وه ی بتوانین ئه سپرین خواردنی پێشنیاری ل��ه ت��ه م��ه ن، روو ب��ه ك��ه س��ان��ی له گه ڵ بكه ین، ن��ه خ��ۆش ی��ان ئه رێنی ئاكامی هه ندێك بوونی ئه سپرین كاریگه ری له سه ر ب���ۆ ه��ه ن��دێ��ك ل��ه ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه ی��ی��ه ك��ان، ب���ه اڵم پزیشكی ب���واری ش��اره زای��ان��ی ل���ه م���ه ڕ الی���ه ن���ه خ��راپ��ه ك��ان��ی

چ��وار م���اوه ی ب��ۆ ئه سپرین ئه و زۆرب���ه ی ك��ردووه ، ساڵ ك��ه س��ان��ه ی ت��اق��ی��ك��ردن��ه وه ی��ان پیاوب���وون، ئه نجامداوه له سه ر ه����ه رچ����ه ن����د ه��ه ن��دێ�����������ك له شاره زایان باوه ڕیان وایه كه به ڵگه ی لێكۆڵی���نه وه یه ئه م گ��رن��گ��ه ل��ه س��ه ر ك��اری��گ��ه ری پێشگیریكردن ب��ۆ ئه سپرین به شێ���رپه نجه ، له تووشبوون ب����ه اڵم ه��ه ن��دێ��ك ك��ه س��ی تر ب����اوه ڕی����ان وای�����ه ك���ه ئ��ه م��ه خه ڵكی له سه ر لێكۆڵینه وه ی س������اخ و ژن����ان����ی ن��ه خ��ۆش��ی تووشبوو به شێرپه نجه ی سینگ،

نه كردووه . ت����وێ����ژه ران����ی زان���ك���ۆی پێشئه وه ی ده ڵێن ئۆكسفۆرد به هه ندێك ئ���ه وه پێشنیاری حه په ك��ه ئ��ه م بكرێت خه ڵك بخۆن لێكۆڵینه وه ی زیاتر له سه ر پێویسته . ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی��ه ئ��ه م دك���ت���ۆر )ئ���ری���ك ج���اك���ۆب( ئیپیدمۆلۆژی پ��ڕۆف��ی��س��ۆری شێرپه نجه ی ل��ه ئ��ه ن��ج��وم��ه ن��ی ئه م دۆزینه وه كانی ئه مریكا به پێشكه وتنێكی توێژینه وه ی

ئا: لڤینی زانست و ته کنه لۆژیا:

ت�����وێ�����ژه ران ب���اوه ڕی���ان���وای���ه ك���ه خ���واردن���ی ی����ه ك ح��ه پ��ی درێژ ماوه یه كی بۆ ئه سپرین كه مردن ئ��ه وه ی ه��ۆی ده بێته به هۆی جۆره كانی شێرپه نجه وه

كه مببێته وه .تازه ی توێژینه وه ی ئاكامی زانایان له سه ر خولێكی بیست كه ئاماری پیشانیده دات ساڵه م��ردن��ی ئ���ه وان���ه ی ك��ه ت��ووش��ن بۆ شێرپه نجه وه به نه خۆشی گ��ه وره ریخۆله شێرپه نجه ی شێرپه نجه ی بۆ ج��ارو ٠.٦٥پ��رۆس��ت��ات و س��ی��ی��ه ك��ان٠.٨٠ جار بۆ ئه وانه ی كه ئه سپرینیان خواردوه كه متره . )پیتیر رائول( ئۆكسفۆردو زانكۆی توێژه ری ه��اوك��اره ك��ان��ی ب��ه ش��ی��ك��اری ئاكامه كانی خواردنی ئه سپرین له ٢٥ هه زار نه خۆشی تووشبوو كه تێگه یشتن به شێرپه نجه وه مردن رێ��ژه ی بیست له سه ددا توێژه رانه ئه م كه مبووه ته وه . خواردنی له سه ر لێكۆڵینه وه یان م��ی��ل��ی��گ��رام ٧٥ ك����ه م الن����ی

چاوپێکه‌وتن21

Page 16: lvin science no 1

داهێنان داهێنان

راستگۆ‌هه‌ورامی؛‌خاوه‌نی‌خه‌اڵتی‌ئۆسکاری‌زانستی:‌

ئێستا له سه رانسه ری دونیادا ئیش له سه ر داهێنانه که ی من ده که ن

ل��ه ه��ه م��ووی كه ئێستا ئ����ه وه ی باشترو گونجاوتره بۆ ئه م بواره ئێستا منه و كریستاڵی دواهه مین ئیش ج��ی��ه��ان ل��ه س��ه ران��س��ه ری

له سه ر به كارهێنانی ده كه ن.ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی ب����ی����رت ل�������ه وه ك�����ردۆت�����ه وه دام��ه زراوه ی��ه ك بۆ دۆزی��ن��ه وه ی ك���ری���س���ت���اڵ ل���ه ك���وردس���ت���ان

دابمه زرێنیت؟ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. ب�����ه ڵ�����ێ ، زۆری����������ش ب���ی���رم لێكردووه ته وه ، به اڵم ئه وه ی من

باشه زانستیه كه یه و به س.سه نته رێك دروستكردنی بۆ توێژینه وه ی دروس��ت��ك��ردن و بۆ پێویستی له كوردستاندا زانستی ه��ه ی��ه ، زۆر ب���ه دارای���ی���ه ك���ی ئ���ه گ���ه ر ح��ك��وم��ه ت��ی ه��ه رێ��م ئه م ب��ه ئ��ه ن��ج��ام��دان��ی هه ستێت ك����اره ئ����ه وه م��ن��ی��ش ئ���ام���اده م ئه مڕۆ زانستی سه ركه وتوترین

بوار هه یه تیایدا به كاردێت، وه ك گشتی (، ئاسایشی )پزیشكی ، بڵێم ده توانم زوری��ان زۆرب��ه ی به كاردێن، ته كنه ڵۆژیا له بواری ل��ه ب��واری ج���ۆره ی ه��ه ر ئینجا

زانستی جیاجیا به كاردێت.ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی ته كنه لۆژیایانه ئ��ه و گرنگترین كریستااڵنه ی ئ��ه و كه كامانه ن

تۆی تیادا به كارهاتووه ؟ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. گرنگترینیان ب��واره ك��ان زۆرن )ب������واری پ��زی��ش��ك��ی و ب���واری دۆزی��ن��ه وه ی گشتی و ئاسایشی نه وته كان و جیهانی فه له ك و كانه

هه ندێكی تریش(.ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی گرنگن چ��ه ن��د ك��ری��س��ت��اڵ��ه ك��ان له پاراستنی ئاسایشی نه ته وه یدا؟

ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. ك��ری��س��ت��ااڵن��ه ی ئ����ه و زۆرن به اڵم ب��واره دا، له م كه به كاردێن

دونیا ته كنۆلۆژیای كه هه موو ده یهێنمه وه پێده بستێت پشتی ده بێته له پاشاندا ك��وردس��ت��ان و س��ه ن��ت��ه رێ��ك ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی بااڵی خوێندنی زانستخوازی ماسته رو دكتورا، ئێمه ش كورد و ك��وردێ��ت��ی خ��ۆم��ان ب��ه زان��س��ت ئ��ه م��ه ش بناسێنین، ب��ه ج��ی��ه��ان شته كه هه یه داه��ات��ی باشترین ل��ه ن��ه وت ك��ه م��ت��ر ن��ی��ب��ه ، ئ��ه گ��ه ر پێشكه وتووی واڵتانی سه یری بكه ین، ئه مریكا ی��اب��ان و وه ك داهاتێك چ كه ده زان��ی پاشان خه زێنه ی دێ��ت��ه به ته كنۆڵۆژیا

واڵته کانیان.ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی به نه وت، ده وڵه مه نده كوردستان له ده رهێنانی كریستااڵنه ش ئه و لێده بینرێت، س���وودی ن��ه وت��دا پ��ڕۆژه ی��ه ك��ت ه��ی��چ ئێستا ت��ا سامانه وه زاره ت����ی ب��ۆ ه��ه ب��ووه

سروشتییه كان؟ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. ئه و پێكرد، ئاماژه م وه ك به ڵێ، نه وته كان و كه بیره كۆمپانیانه ی ب��ه س��ووده ك��ان كانزاییه م���ادده نه وتیش رێ����ژه ی ده دۆزن������ه وه ل��ه ش��وێ��ن��ه ك��ان دی���اری���ده ك���ه ن، ك��ه س��ان��ی ج��ی��ۆل��ۆژی��ن و ئ��ه م به كارده هێنن كریستااڵنه جۆره

له ئامێره كانیاندا. ئه مه ش هه ر هه مان وه اڵمی بۆ چونكه پێشووه ، پرسیاری ئه وا پڕۆژه یه ك هه ر دابینكردنی هه یه ، الی��ه ن ب���ه زۆر پێویستی یان بێت، ماددی الیه نی جا چ

الیه نی هونه ری.ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی تۆ كه داهێنانت كردووه له بوارێكی داه��ێ��ن��ان��ه ك��ه ش گ��رن��گ��داو وا بواری بۆ لێده بینرێت س��وودی وه زاره ت�����ی ئێستا ت��ا ن����ه وت، هیچ س��روش��ت��ی��ی��ه ك��ان س��ام��ان��ه نه كردوویت پێوه په یوه ندییه كیان ت��ا س���وود ل��ه و داه��ێ��ن��ان��ه ی تۆ

ببینن؟ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. نه كردووه . په یوه ندیان نه خێر، به اڵم من هانیان ده ده م ئه وانیش پێشكه وتووه كان واڵت���ه وه ك به شه زانكۆو له گه ڵ گرێبه ست ت��ه ك��ن��ۆڵ��ۆژی��ه ك��ان��دا ب��ك��ه ن، بۆ دووالیه نه ، زانستی توێژینه وه ی

به كاردێن؟ چۆن كریستاڵه كانت سوود ئ��ه گ��ه ری له كوردستاندا

لێوه رگرتنی تا چه نده ؟ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. به كاهێنانیان پزیشكیدا له بواری هه ر زۆر زۆره له وانه یه ئه وانه ی کار )Radiology( له بواری كه باشتر وه اڵم���ی بتوانن ده ك���ه ن كریستاڵه ل���ه ب���واری ب���ده ن���ه وه جیهانی كه ئه مرۆ له یزه ریه كان پ��زی��ش��ك��ی��ان داگ���ی���رك���ردووه ، س��ێ��ن��ت��ی��ل��ی��ت��ه ره ك��ان��ی��ش )م����ادده )Scintillater - بریسكاوه كان

ب�������واری وێ����ن����ه ی پ��زی��ش��ك��ی Medical imaging وات����ه PET,CTscan,X-ray وه ك گه وره یان ئیجگار كه ده ورێكی ئ��ه م��ڕۆدا پزیشكی له جیهانی

گێڕاوه .كوردستانیش ئ��ه م��ڕۆی بۆ جۆره ل��ه م س��وود زووه هێشتا له بواری وه ربگرین كریستااڵنه دواڕۆژ ب��ه اڵم نه شته رگه ریدا، بااڵ خوێندنی پزیشكی كۆلێژی بۆ بكه م له گه ڵ كاریان ده توانم توێژینه وه ی زانستی له م بواره دا.ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی ئه وه نده گرنگی ئه مه ریكا بۆچی كریستااڵنه ئه م به لێكۆڵینه وه ی

ده دات؟د. راستگۆ هه ورامی : به ڵێ ، ده دات گرنگی زۆر ئه مه ریكا ئه گه ر زانستی به توێژینه وه ی به شی بكه ی ناوه كه ی سه یری جیهانی توێژینه وه یه یه كه می پ��ێ��ش��ك��ه وت��ووی ت��ه ك��ن��ۆڵ��ۆژی به شی به رهه مه كه یه تی و ئه مڕۆ زانستیه كه یه ، ن��اوه دووه میشی ك��ه زان��س��ت��ی چ��ه ن��دی��ن ك��ه س��ی زانستی توێژه ره وه ی ئه كادیمی و توێژینه وه ی ب��ۆ پێده گه یه نێت توێژینه وه یه ك ل��ه ه��ه ر ئ��ای��ن��ده ، ه��ه زار ئ��ه وه ن��ده ی خ��ۆی ل��ه دوا رۆژدا له ڕووی داراییه وه قازانج

ده كات. ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی ب��ه ڕێ��زت��ان خ���اوه ن���ی خ��ه اڵت��ی ئ��ۆس��ك��اری زان��س��ت��ی��ن، چ��ۆن خه اڵته و ئه م به خاوه نی ب��ووی له توێژینه وه كانت كام له به رانبه ر

ئه م خه اڵته ت وه رگرت؟ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. س������ااڵن������ه ل����ه وی����ای����ه ت����ه ی��ه ك��گ��رت��ووه ك��ان��ی ئ��ه م��ه ری��ك��ا، توێژینه وه و كۆمه ڵی سه نته ری به ره و پێشبردنی زانستی ، باشترین )100( توێژه ره وه له گشت بواره هه ڵده بژێرێت. زانستیه كاندا ب��ه ن��اوی تایبه تیش خه اڵتێكی كه سانه ب��ه و ئ����ه وه رد( 100(ده ب��ه خ��ش��رێ��ت ك��ه ب��ه خ��ه اڵت��ی ن��اس��راوه . زانستی ئۆسكاری تشرینی ل��ه م��ان��گ��ی ئ��ه م��س��اڵ بانگهێشتكرام 2010 دووه م��ی وه ك خه اڵته ئه م وه رگرتنی بۆ

له توێژینه وه كانم. رێزلێنانێك

ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی 17 دۆزه ره وه ی ب���ه رێ���زت چه ندیان ن��وێ��ی��ت؟ كریستاڵی له بواری ته كنه لۆژیادا به كاردێت؟ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. سه ره تا ده بێت كریستاڵ بناسێنین، )سروشتی و پۆلێن دوو وه ك ده س���ت���ك���رد(، م���ن ل���ه ب���واری كارمكردووه و ده ستكرده كاندا ئ����ه گ����ه ر س����ه ی����ری ج��ی��ه��ان��ی ئه مرۆش كریستاڵی ته كنۆلوژی كه چه ند ده بینیت ئ��ه وا بكه یت له پێشخستنی بوون یارمه تیده ر چه ندین ته كنۆلۆژیدا، جیهانی به ناوبانگتر له هه موویان جۆرن و Semiconductor ل�������ه بریتین scintillater, super conductor

Optical.. هتد(.منیش )17( جۆر كریستاڵی )17( هه ر دۆزی��وه ت��ه وه و نوێم ته كنۆلۆژیا له بواری جۆره كه شی به كاردێن و هه ریه كه شیان چه ندین

ئا: ئیبراهیم عه لی

د. راستگۆ هه ورامی ؛ گه نجێکی کورده و توانیویه تی له بواری زانست و ته کنه لۆژیادا داهێنان بکات و به هۆیه وه بووه ته خاوه نی خه اڵتی ئۆسکاری زانستی له بواری داهێنانی کریستاڵیدا.ئه م گه نجه کورده توانیویه تی )17( جۆر له کریستاڵ بدۆزێته وه .

ژیاه‌لۆه‌کنو‌تست‌‌زاننی‌لڤیف:گراۆتۆ.‌فڵدا‌ستاکریی‌ێنانداهی‌وار‌له‌بکارۆسی‌ئه‌اڵتی‌خ

وه‌ن‌خامیورا‌هه‌گۆست.‌راد

ئه گه ر حکومه ت هاوکارییم بکات، ئاماده م پێشکه وتووترین ته کنه لۆژیای

جیهانی بێنمه کوردستان

داهاتی ته کنه لۆژیا له داهاتی نه وت

که متر نییه

2223

ماددی و به الیه نی وه زاره ته كان توێژینه وه ی بیكه نه زانكۆكانیش به رهه مه كه ی پ��اش��ان زانستی ئ��ه وه ت��ا ده ب��ێ��ت، وه زاره ت ب��ۆ ل���ه ئ���ه م���ه ری���ك���ادا ئ����ه م ج���ۆره س��ی��اس��ه ت��ه پ��ه ی��ڕه و ده ك��رێ��ت و باشترین توێژینه وه و باشترین من ده ك��رێ��ت، پێوه ب��ازرگ��ان��ی هاوكارییه كیان هه موو ئاماده م بم، نیشانده ریان رێگه بكه م و پاش وه زاره ت��ه ك��ان شێوه یه به م چه ند ساڵێك بودجه ی خۆیانیان چه ندین زانكۆكانیش ده بێت و پ��س��پ��ۆڕی خ���اوه ن ب��ڕوان��ام��ه ی به رهه مدێنن و ماسته ر دكتۆراو ئاستی زانستی زانكۆكانیش دێته

ئاستی زانكۆكانی جیهان.ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی نه ته وه یی ئاسایشی پاراستنی بۆ له و وه رده گیرێت س��وود چۆن

له كوردستان؟ كریستااڵنه ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. ئێمه ش كوردستانه كه ی به ڵێ ، ناحه زمان زۆره ده توانین بنكه ی فرۆكه خانه كان و پشكنینه كان و ش����وێ����ن����ه گ���ش���ت���ی���ی���ه ك���ان ده وڵ��ه م��ه ن��دب��ك��ه ی��ن ل��ه م ج��ۆره سه ره كییان كه به شی ئامێرانه به م كریستااڵنه یه ، ج��ۆره ل��ه م گشتی ئ��اس��ای��ش��ی ش��ێ��وه ی��ه ش

ده پارێزین. ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی كریستااڵنه ل��ه و یه كێك هیچ ك����ه دۆزی����ون����ه ت����ه وه ب���ه ن���اوی

كوردییه وه ناوت ناون؟ه��ه ورام��ی : راس��ت��گ��ۆ د. نه كردووه ته وه له وه بیرم نه خێر، له به ر ئه مه ناوه كانیان ناوی زۆر نه زانی هه ر ئه گه ر نییه ، گ��ران له گۆگڵ خ���ۆم ب��ه ن��اوی ئ���ه وا چونكه ده یاندۆزیته وه ، بگه ڕێیت هه موو وه ك باڵوكراوه ی زانستی ئه مه ب���ه اڵم ب���اڵوك���ران���ه ت���ه وه ، پێشنیارێكی زۆر جوانه ، ئیشێكی ن��وێ��م ب��ه ده س��ت��ه وه ی��ه ب��ه ن��اوی

كوردستان ناوی ده نێم.ته کنه لۆژیا: زانست و لڤینی له بواری پزیشكی و نه شته رگه ریدا

Page 17: lvin science no 1

پیسبوونی ژینگه ی شاری سلێمانی به ده نگ

راده ی ژاوه ژاو له شه قامه کانی شاری سلێمانیداله ئاستێکی زۆر مه ترسیداردایه

جه ڵته ی دڵ له ناو ئه و که سانه دا زیاتره که له شوێنێکدا ده ژین، ژاوه ژاوی

له ئاستێکی به رزدایه

ژینگه

ده‌نگ‌و‌ژاوه‌ژاوله‌رینه‌وه‌ی‌ له‌‌ بریتییه‌‌ ده‌نگ‌مادده‌،‌جا‌مادده‌كه‌،‌هه‌وابێت،‌یان‌ئاو،‌یان‌دار،‌یان‌هه‌رشتێكی‌تر.‌گ��وێ��چ��ك��ه‌ك��ان��ی‌ئ��ێ��م��ه‌‌ئ��ه‌م‌ل��ه‌ری��ن��ه‌وان��ه‌‌ك���ۆده‌ك���ات���ه‌وه‌‌و‌بۆ‌مێشكی‌ ب�����ه‌ره‌و‌ ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌‌ب��ه‌رزو‌ زۆر‌ ده‌ن��گ��ه‌‌ ده‌ن��ێ��رێ��ت،‌بێماناكان‌پێیده‌گوترێت‌ژاوه‌‌ژاو.خراپ‌ كاریگه‌ری‌ ژاوه‌ژاو‌جه‌سته‌یی‌و‌ ته‌ندروستی‌ له‌سه‌ر‌ده‌روون�����ی‌داده‌ن���ێ���ت.‌‌‌ب���ه‌رزی‌به‌شێوه‌یه‌كی‌ ژاوه‌ژاو‌ ده‌ن���گ‌و‌بێل(‌ )ده‌س��ی‌ به‌یه‌كه‌ی‌ ن��ۆرم��اڵ‌

.)dB(ده‌پێورێت‌ژاوه‌ژاو‌ كاریگه‌رییه‌كانی‌ل���ه‌س���ه‌ر‌ت���ه‌ن���دروس���ت���ی‌ب��ه‌پ��ێ��ی‌راپۆرتێكی‌رادیۆی‌)دۆیچوێله‌ی(‌كه‌لێكۆڵینه‌وه‌كانی‌ ئ��ه‌ڵ��م��ان��ی��ا،‌ژینگه‌‌ پ��اری��زگ��اری‌ رێ��ك��خ��راوی‌كه‌ژاوه‌ژاو‌ نیشانیده‌دات‌ له‌ئه‌ڵمانیا‌خه‌وو‌ تێكچوونی‌ ه��ۆی‌ ده‌بێته‌‌سیسته‌می‌سوڕی‌خوێن،‌هه‌روه‌ها‌كه‌‌ پێمانده‌ڵێن،‌ لێكۆڵینه‌وانه‌‌ ئه‌م‌درێژ‌ ماوه‌یه‌كی‌ بۆ‌ ئه‌و‌كه‌سانه‌ی‌ژاوه‌ژاوه‌كه‌ی‌ كه‌‌ ناوه‌ندانه‌ی‌ له‌و‌ده‌ژی��ن،‌ ‌)dB( ‌)65( ل��ه‌س��ه‌رو‌ئه‌گه‌ری‌ س��ی‌ ل��ه‌س��ه‌دا‌ نزیكه‌ی‌ل���ه‌ن���اوی���ان���دا‌ دڵ‌ ج����ه‌ڵ����ده‌ی‌له‌نێوان‌ ه��ه‌روه‌ه��ا‌ زی��ادده‌ك��ات،‌هاتووچۆی‌ ده‌رم���ان‌و‌ خ��واردن��ی‌كه‌‌ خه‌ڵكانه‌ی‌ ئه‌و‌ بۆ‌ فڕۆكه‌كان‌ده‌ژین‌ فڕۆكه‌خانه‌كاندا‌ له‌نزیك‌په‌یوه‌ندی‌راسته‌وخۆبوونی‌هه‌یه‌.ش���اره‌زای‌ م��اخ��وزی(‌ )د.‌ل��ه‌زان��ك��ۆی‌ دڵ‌ ن��ه‌ش��ت��گ��ه‌ری‌ب���ۆن‌ل��ه‌ئ��ه‌ڵ��م��ان��ی��ا‌ل��ه‌پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‌زی��ادب��وون��ی‌ ژاوه‌ژاوو‌ ن��ێ��وان‌ده‌ڵ��ێ��ت،‌ دڵ‌ ن��ه‌خ��ۆش��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‌ژاوه‌ژاو‌ده‌بێته‌‌هۆی‌دروستبوونی‌نائارامی‌ ده‌روون����ی،‌ ‌ ن��ائ��ارام��ی‌ده‌روونیش‌یه‌كێكه‌‌له‌هۆكاره‌‌هه‌ره‌‌ده‌ركه‌وتنی‌ زوتر‌ ‌ سه‌ركییه‌كانی‌

نه‌خۆشییه‌كانی‌دڵ.‌به‌وته‌ی‌ئه‌م‌دكتۆره‌ی‌زانكۆی‌له‌به‌شی‌ له‌هاوكاره‌كانی‌ زۆر‌ بۆن‌باوه‌ڕه‌ن‌ ئه‌و‌ له‌سه‌ر‌ كاردیولوگی‌ئه‌وه‌ی‌ هۆی‌ ده‌بێته‌‌ كه‌نائارامی‌زی��ات��ر‌ سمپاتیك‌ كه‌سیسته‌می‌چاالكبوونی‌ زیاتر‌ ببێت،‌ چاالك‌

25

س��ی��س��ت��ه‌م��ی‌س��م��پ��ات��ی��ك‌ده‌ب��ێ��ت��ه‌‌ه��ۆی‌ت��ه‌س��ك��ب��وون��ه‌وه‌ی‌ده‌م���اره‌‌كه‌ئه‌مه‌ش‌ خۆێن،‌ بچووكه‌كانی‌ده‌ب��ێ��ت��ه‌‌ه����ۆی‌دروس��ت��ب��وون��ی‌له‌هه‌مان‌ خ��وێ��ن،‌ پاڵه‌په‌ستۆی‌‌ب����اردا‌پ��اڵ��ه‌پ��ه‌س��ت��ۆش‌ه��ۆك��اری‌س��ه‌ره‌ك��ی��ی��ه‌‌‌ل��ه‌دروس��ت��ك��ردن��ی‌له‌نه‌خۆشییه‌كانی‌ زۆر‌ به‌شێكی‌یه‌كێكی‌ ج��ه‌ڵ��ده‌.‌ وه‌ك���و‌ دڵ،‌ژاوه‌ژاو‌‌ ‌ له‌گاریگه‌رییه‌كانی‌ تر‌بیستن،‌ توانای‌ كاریگه‌رییه‌‌له‌سه‌ر‌ب��ه‌رده‌وام‌‌ ده‌نگێكی‌ ج��ۆره‌‌ ه��ه‌ر‌خراپی‌ كاریگه‌ری‌ بیستن‌ له‌سه‌ر‌هه‌ستپێكردنی‌ ت��وان��ای‌ ه��ه‌ی��ه‌و‌ته‌نانه‌ت‌ كه‌مده‌كاته‌وه‌،‌ گوێچكه‌‌ك��ه‌ڕی‌.‌ به‌هۆی‌ ببێت‌ له‌وانه‌یه‌‌‌)10( ماوه‌ی‌ بۆ‌ كه‌سێك‌‌ ئه‌گه‌ر‌خوله‌ك‌له‌ژێر‌كاریگه‌ری‌‌ده‌نگی‌بێت،‌ دا‌ ‌)dB()100( س��ه‌رو‌بۆ‌ كه‌سه‌كه‌‌ پێویسته‌‌ ئ��ه‌وك��ات‌ماوه‌ی‌)20(‌خوله‌ك‌له‌شوێنێكی‌زۆر‌ئارام‌و‌بێده‌نگدا‌پشوو‌بدات،‌خراپه‌كانی‌ كاریگه‌رییه‌‌ تاوه‌كوو‌

ژاوه‌ژاوه‌كه‌‌نه‌مێنێت.‌بڕی‌ژاوه‌ژاو‌له‌شه‌قامه‌كانی‌ناوه‌ندی‌شاری‌سلێمانی

به‌پێی‌توێژینه‌وه‌یه‌كی‌زانكۆی‌راب����ردوو‌ ك��ه‌س��اڵ��ی‌ ‌ سلێمانی‌شاری‌ ن��اوه‌ن��دی‌ له‌شه‌قامه‌كانی‌راده‌ی‌ ئه‌نجامدراوه‌،‌ سلێمانی‌ژاوه‌ژاو‌له‌م‌شه‌قامانه‌دا‌له‌ئاستێكی‌

به‌رزدایه‌.‌ئ��ه‌و‌ش��ه‌ق��ام��ان��ه‌ی‌ك��ه‌دات��ای‌بریتین‌ ك���ۆك���راوه‌ت���ه‌وه‌‌ ل��ه‌س��ه‌ر‌گ��ۆران،‌ پیره‌مێرد،‌ له‌)مه‌وله‌وی،‌حه‌مدی(،‌ شێخ‌و‌ ئه‌حمه‌دی‌ كاك‌نیشان‌ ترسناك‌ ئاستێكی‌ داتاكان‌ل��ه‌ڕۆژێ��ك��ی‌ ژاوه‌ژاو‌ ده‌ده‌ن،‌)dB( ‌ ‌)65( له‌نێوان‌ ئاسایدا‌ئ��ه‌م��ه‌‌ )dB(دای�������ه‌،‌ ‌)95( ب��ۆ‌ب��ێ��ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی‌ده‌ن��گ��ی‌نائاسایی،‌وه‌كو‌ده‌نگی‌ئۆتۆمبیلی‌هه‌روه‌ها‌ ه��ۆڕێ��ن،‌ فریاكه‌وتن‌و‌به‌پێی‌هه‌مان‌توێژینه‌وه‌‌نیشاندراوه‌‌نه‌خۆشخانه‌ی‌ ده‌رگ��ای‌ كه‌له‌به‌ر‌‌60( له‌نێوان‌ ‌ ژاوه‌ژاو‌ مندااڵن‌)‌dBب��ۆ‌‌‌‌)dB(‌)90(دای��ه‌،‌پێشووتردا‌ له‌به‌شه‌كانی‌ وه‌ك��و‌كاریگه‌رییه‌كانی‌ ب��اس��م��ان��ك��رد،‌ژاوه‌ژاو‌له‌سه‌ر‌ته‌ندروستی‌مرۆڤ‌

ژینگه لڤینی

زانست و ته کنه لۆژیا

24

ده‌ستپێده‌كات‌ )dB()65(وه‌‌ له‌‌شاری‌ ناوه‌ندی‌ كه‌شه‌قامه‌كانی‌)9(ی‌‌ ل��ه‌ك��ات��ژم��ێ��ر‌ س��ل��ێ��م��ان��ی‌ئه‌م‌ ئێواره‌،‌ ‌)5.5( بۆ‌ به‌یانییه‌وه‌‌س��ن��ووره‌‌ب��ه‌ڕێ��ژه‌ی��ه‌ك��ی‌ب��ه‌رچ��او‌

تێده‌په‌ڕێنن.‌رێگه‌كانی‌كه‌مكردنه‌وه‌ی‌ژاوه‌ژاورێ��گ��ه‌ك��ان��ی‌ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌و‌خ��ۆپ��ارێ��زی‌ل�����ه‌ژاوه‌ژاو‌ب��ه‌دوو‌

شێوه‌یه‌،ش��������ێ��������وه‌ی‌ی������ه‌ك������ه‌م،‌سه‌رچاوه‌كانی‌ ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌ی‌وه‌رگرتن‌ كه‌ڵك‌ وه‌كو‌ ‌ ژاوه‌ژاو‌له‌و‌‌ئۆتۆمبیالنه‌ی‌كه‌ده‌نگی‌كه‌متر‌دروس��ت��ده‌ك��ه‌ن،‌س��ن��ووردان��ان‌بۆ‌شه‌قامه‌كان‌ قیركردنی‌ ‌ خێرایی،‌به‌قیری‌گونجاو،‌كه‌ڵك‌وه‌رگرتن‌كه‌متر‌ ك��ه‌ده‌ن��گ��ی‌ ت��ای��ان��ه‌ی‌ ل��ه‌و‌دروس��ت��ده‌ك��ه‌ن،‌ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی‌ه��ۆڕێ��ن��ل��ێ��دان‌ل���ه‌و‌ن��اوچ��ان��ه‌ی‌نزیكی‌ وه‌ك����و‌ ك��ه‌ه��ه‌س��ت��ی��ارن،‌قوتابخانه‌كان،‌ نه‌خۆشخانه‌كان‌و‌ه����ه‌روه‌ه����ا‌س���ن���ووردارك���ردن���ی‌جوڵه‌ی‌ئۆتۆمبیل‌له‌ناو‌شاره‌كان،‌بارهه‌ڵگرو‌ ئۆتۆمبیلی‌ به‌تایبه‌تی‌پشكنینی‌به‌رده‌وامی‌ئۆتۆمبیله‌كان،‌ه������ه‌روه‌ه������ا‌ب�����ۆ‌ه���ه‌رێ���م���ی‌ك��وردس��ت��ان‌ج��ێ��ن��ره‌ی��ت��ۆره‌ك��ان��ی‌گ��ه‌وره‌ی‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی‌ كاره‌با‌كه‌ده‌بێت‌ ژاوه‌ژاوه‌،‌ دروستكردنی‌جێنره‌یتۆرانه‌‌ ئه‌م‌ چۆنایه‌تی‌ هه‌م‌شوێنی‌ ه��ه‌م‌ بكرێت،‌ كۆنترۆڵ‌

دانانیان‌له‌ناو‌گه‌ڕه‌كه‌كاندا.ب��ۆ‌ دووه‌م‌ رێ�����گ�����ه‌ی‌ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌ی‌ئ��ه‌م‌دی��ارده‌ی��ه‌،‌هۆی‌ ك��ه‌ده‌ب��ن��ه‌‌ رێگایانه‌یه‌‌ ئ��ه‌و‌كاریگه‌ریه‌كانی‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی‌دروستكردنی‌ وه‌ك���و‌ ژاوه‌ژاو،‌ب��اخ��چ��ه‌و‌ن���اوچ���ه‌ی‌‌س��ه‌وزای��ی‌‌كه‌ڵك‌ ش��ه‌ق��ام��ه‌ك��ان،‌ ل��ه‌ك��ه‌ن��ار‌ده‌نگ‌و‌ دژه‌‌ له‌دیواری‌ وه‌رگرتن‌كه‌ره‌سته‌‌ ل��ه‌و‌ وه‌رگ��رت��ن‌ كه‌ڵك‌هه‌ڵده‌مژن،‌‌ كه‌ده‌نگ‌ بیناسازیانه‌ی‌په‌نجه‌ره‌كانی‌‌ ده‌رگ��او‌ ل��ه‌دی��وارو‌ب��ی��ن��اك��ان‌و‌دوورخ���س���ت���ن���ه‌وه‌ی‌له‌شه‌قام‌و‌ نیشته‌جێبوون‌ بیناكانی‌ئه‌مانه‌‌ كه‌‌ قه‌ره‌باڵغه‌كان،‌ ج��اده‌‌رێ��گ��ه‌گ��ه‌ل��ێ��ك��ی‌گ��ری��ن��گ��ن‌بۆ‌كه‌مكردنه‌وه‌ی‌كاریگه‌ری‌ژاوه‌ژاو‌

له‌سه‌ر‌مرۆڤ.‌

ئا:‌حسێن‌حسێنی

Page 18: lvin science no 1

وێنه ی ساڵ وێنه ی ساڵ

هێزی سرووشت: بڵێسه ی ئاگری بووركانی ئیجافجاالجوكول ئایزله ند، ئه م بووركانه بوو به هۆی باڵوبوونه ی خۆڵه مێشێكی زۆر له كه شی زه وی و وه ستانی

فڕینی فرۆكه له ئه وروپا.

پۆرترێتی كلكدارێك: ئه م ساروخه رووناكه ی دووانه ئۆكسیدی كاربۆن له ناوكی ئه ستێره ی كلكداری هارتلی ٢ هاتووه ته ده ره وه وێنه كه ئاسمان پێوی دیپ

ئیمپكت ئه پۆكسی ناسا گرتوویه تی.

ده سرازه ی گوڵ: ئه م وێنه یه كه شه ش قات گه وره كراوه ته وه ، هێلكه ی باڵنده ی ده ریایی ریكریت نیشانده دات، كه له ناو خونچه نه پشكوتووه كانی گیایی

میموسا ستریۆلوسا دانراوه .

له ناوچوونی چاڵه به فره سرووشتییه كان: له سه ره تای مانگی ئاگۆست ئه م چاڵه به فره سرووشتییه كه ڕووبه ره كه ی ده گاته نزیكه ی ٢٥٠ كیلۆمه تری

دووگۆشه ، له چاڵه به فره كانی پترمنی گرینلند ده ستی كرد به شكان، له ساڵی ١٩٦٢وه ئه مه یه كه مین شكانی چاڵه به فره كانی جه مسه ری باكووره .

به ریه ككه وتنی پڕۆتۆنه كان :یه كێك له به ریه ككه وتنه پڕ وزه كان، كه ئاشكراكه ری ئالیس له پێكداده ری گه وره ی سێرن ده ریخستووه . وزه ی ئه م به یه كدادانه ، )٧

هه زار ملیارد ئه لكترۆن ڤۆڵت(، كه ٣ قاتی تۆماركردنه كانی پێشووه .

بۆقی پینیكیۆ: ئه و شته ی زیاده ی سه رلووتی بۆقه كه له كاتی ئاواز وتندا به ره و سه ره وه ده چێت و كاتێك بۆقه كه چاالكی كه متره ، شته زیاده كه له ناو ده چێت، ئه م جۆره له بۆق

ساڵی )٢٠٠٨( له گینه ی نوێ دۆزرایه وه و ئه مساڵ هه واڵه كه ی باڵوكرایه وه .

2627

نه یچێر گرینگترین گۆڤاری زانستی جیهان، )١٤( وێنه ی وه كو سه رنجراكێشترین وێنه كان وێنه كانی ساڵبۆ ساڵی )٢٠١٠( هه ڵبژاردووه كه ئه مانه ن.

هونه ری زه وی :ئیستفیتوپالنكتۆنه كانی سه وز ره نگ كه له نزیكی قه راخه كانی

گاتله ند له ده ریای بالتیك گردو خولیانه . ئه م وێنه یه به ڕه نگی

هه ڵخڵه تێنه ر نیشان دراوه .

پیسبوونی ژینگه به هۆی نه وته وه :ئه م باڵنده قاوه ییه له قه ره خه كانی

لوئیزیانا كاریگه ری پیسبوونی ئاوی ده ریا به هۆی نه وته وه نیشانده دات،

كاره ساته كه به هۆی ته قینه وه ی سه كۆی نه وتی دیپواته ر هوریزان

له دورگه ی مه كسیك له به هاری ساڵی رابردوو روویدا.

كرمی هه ستیار به ڕووناكی: الرۆ مێشی میوه ، له ته واوی جه سته ی خۆێیدا ره هێڵه یه ك له خانه كانی هه سته ده ماری هه ڵگرتووه كه به ڕووناكی هه ستیارن و به ڕه نگی سه وز نیشاندراون. الرۆ ده توانێت به م شێوه یه رێگه ی خۆی به ره و

تاریكی بدۆزێته وه و له وێ خۆی بشارێته وه .

نهێنییه كانی ده ریا: ئه م كرمه كه ده قۆڵی هه یه له ٣٠٠٠ مه تری ژیر ده ریا له نزیكی ئه ندۆنزیا دۆزراوه ته وه .

كاموای گرافن: شریته لووله كانی گرافن سه ر رووبه رێك له زێویان داپۆشاوه ،

ئه م شریته لووالنه هه ریه كه یان نزیكه ی چه ند نانۆمه ترێك درێژییان هه یه و به هۆی

كارلێكی كیمیایی مولكیوله بچووكانه وه گه شه یان سه ندووه .

وێنه یه ك له شاتڵ: شاتڵی فه زایی ئیندیور له چاوی

نیشته جێبووانی وێستگه ی فه زایی نێۆده وڵه تییه وه . ئه و شه به نگی

رووناكییه كه ده بینرێت په یوه ندی به شكانه وه ی رووناكی له كه شی زه ویدا هه یه . ئیندیور به هاری ساڵی ٢٠١١ دوایین به رنامه ی

فه زایی شاتڵه كان ئه نجامده دات.

جاڵجاڵۆكه ی سه رده می كۆن :ئه م جاڵجاڵۆكه به به ردبووه هی ١٦٥

ملیۆن ساڵ له وه وپێشه ، كه زۆر له جاڵجاڵۆكه كانی

ئێستا ده چێت، ئه م وێنه یه نیشان ده دات

جاڵجاڵۆكه گۆڕانی زۆری به سه ردا نه هاتووه .

ئاگر بارانی خۆر :ئه م وێنه یه كه ته ماشاكه ری دینه مێكی خۆری ناسا گرتوویه تی، زیادبوونی چاالكی خۆر نیشانده دات.

Page 19: lvin science no 1

ژینگه‌

وزه ی خۆر ،)antifreeze( نایبه ستێت ناوی به وشێوه یه ده ڕوات بۆ گه رمكردنی )ته نكییه كه (، خه زانه كه ناو ئاوی هه وریشدا له ڕۆژانی ك��رداره ئه م

هه ر به رده وام ده بێت.بریتییه ت��ری به كارهێنانێكی ل��ه گ��ۆڕی��ن��ی ت��ی��ش��ك��ی خ����ۆر بۆ له ڕێگه ی ئ���ه وه ش ك���اره ب���ا... ئ��ام��ێ��رێ��ك��ه وه ك��ه پ��ێ��ی ده وت��رێ��ت ئامێرێكی الشمسیة ( )ال��خ��ای��ا له سیلیكۆن ك���ه ده س���ت���ك���رده ، دروس���ت���ك���راوه و ه��ه ڵ��ده س��ت��ێ��ت به گه شتنی ته نیا به ئه نجامدانی... تیشكی خۆر ده ستده كات به ناردنی بۆ له شوێێنێكه وه ئه لكترۆنیات كه ده بێته ل��ه ن��اوه وه تر، شوێنێكی هۆی دروستبوونی ته زوی كاره با.

ئ��ه م��ه دی���ارده ی���ه ك���ی ن��وێ ن���ۆزده دا ل��ه س��ه ده ی به ڵكو نییه ، زۆر تاماوه یه كی دۆزراوه ت����ه وه و لێیتێنه گه شتوون، تێگه شتنی ته واو بۆ وزه ی خۆر له )ئالبه رت ئاینشتاین(وه بووه هه ر له به رئه وه ش بوو كه

خه اڵتی 1921 له ساڵی نۆبڵی وه رگرت.

چ���ه س���پ���ان���دن���ی ئ���ه م ل���ه س���اڵ���ی 1960 ك����اره

بوو، ئاسمانیدا له به رنامه یه كی ژماره یه ك له سه ر ئه مڕۆ به اڵم )له وحه ی نشینگه كاندا ماڵ و ش��ه م��س��ی( ت��اب��ل��ۆی خ��ۆری��ن ده ب��ی��ن��رێ��ت، ك��ه ب��ه م��ه ب��ه س��ت��ی ب��ه ده س��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ك���اره ب���ا و گ��ه رم��ك��ردن��ی ئ���او، ی��ان وه ك

ج��ه ن��گ��ه گ��ان ل��ه پ��ێ��ن��او ن��ه وت��دا هه ڵسوڕێنه ری چونكه به رده وامه ، س���ه ره ك���ی���ی���ه ل��ه پ��ێ��ش��ك��ه وت��ن��ی ئێستا، به مشێوه ی شارستانییه تدا به اڵم دووركه وتنه وه له وزه ی خۆر هه یه ب��وون��ی له مرۆڤیش ك��ه ب��ه ر

له به رچی؟له سه ر ك��ارن��اك��رێ��ت ب��ۆچ��ی وزه ی ت���وان���ای پ���ه ره پ���ێ���دان���ی خ����ۆر ت���اوه ك���و ب��ب��ێ��ت��ه ی��ه ك��ێ��ك

له ئه ڵته رناتیڤه كان )جێگره وه (؟1- وزه ی خۆر چییه ؟

جۆره كانی له هه موو بریتییه پوخته بكرێت كه بگونجێت وزه م��رۆڤ ت��اوه ك��و خ��ۆر، له تیشكی ج��ی��اوازه ك��ان��دا ل��ه ب��واره بتوانێت

كه ڵكی لێببینێت.ب�������ه رده وام خ����ۆر وزه ی هه یه ... ئه گه ر نه بوایه ئه وا ژیان نه ده گه یشته ه��ه روه ه��ا ن��ه ده ب��وو،

ئه وه ی ئه مڕۆ ده یبینین.سه رچاوه یه ئه و به كارهێنانی

به زۆری به هه ڵگرتن و كۆكردنه وه ی گ���ه رم���ی خ������ۆره ل��ه ڕێ��گ��ه ی به كارهێنانی )له وحه ی شه مسییه وه ( كه ڕه نگی خ��ۆری��ی��ه وه ، ت��اب��ل��ۆی ناوه وه ی ره شبێت، تاوه كو زۆرترین ئه ندازه ی گه رمی هه ڵمژێت، كاتێك كه لووله یه ك ده رده كه وێت، خۆر گیرابێت و ب��ه رگ��ی ب��ه )ش��ووش��ه ( به ناوه وه ی تابلۆكه دا ئااڵبێت، ئه و گه رمی لوله كه دایه له ناو ئ��اوه ی دێته دوات��ر ئاوه شی )ئه و ده ك��ات

28

گه رمكه ره وه دانراون.2- وزه ی خۆر بۆچی؟

له به رئه وه ی وزه یه كی خاوێنه ، لێوه غ��ازی ماده یه كی هیچ وات��ه ژینگه و بۆ كه زیانی ده رناچێت ته ندروستی ه��ه وای��ی و ب��ه رگ��ی

مرۆڤ هه بێت.وزه یه ئه و بنه مای هه روه ها كه مترین ره خساوه ، هه مووان بۆ به شێوه یه كی ده وێ���ت، تێچوونی

زۆركه م پێویستی به پاراستنه .كه شتییه بۆ خۆر وزه ی -3

ئاسمانییه كانئ����ه و ت��اب��ل��ۆ خ��ۆری��ن��ان��ه ی )اللوحات الشمسیه ( كه سه رچاوه ی )وزه و توێشوی زۆربه ی كه شتی و وێستگه ئاسمایه كانن(، به ڕاده یه كی پله ی رووب���ه ڕووی زۆر ئێجگار له به رئه وه ده بێته وه ، خۆر گه رمای دروستناكرێت، سیلیكۆن له ماده ی ب��ه ڵ��ك��و ل���ه م���اده ی )ئ��ه رس��ی��ن��ی��د )arsenide gallium( گالیۆم( زۆری كه توانای دروستده كرێت، گه رما و بۆ هه یه به رگری

ئه وه نده ی پێنج نرخه كه ی نرخی )سیلیكۆنه (

وزه ی به كارهێنانی -4له جیهاندا له ئێستادا خ��ۆر %0.1 ب�����ه ڕێ�����ژه ی ت���ه ن���ی���ا

به کارده هێنرێت.فیزیا و ب���واری زان����ای ئ���اب���ووری���ن���اس و داه��ێ��ن��ه ر دڵنیای لوفینز( )ئ��وم��وری ده كاته وه كه ڕووبه ری ماڵه كه ی

)372م���ه ت���ری چ��وارگ��ۆش��ه ی��ه ( و بۆ به كارده هێنێت خ��ۆر وزه ی به ده ستهێنانی گ��ه رم��ك��ردن��ه وه و كاره با.. به گوێره ی ئه و زانیاریانه ی )discover( ك���ه گ���ۆڤ���اری ب��اس��ی��ك��ردووه ، ب���ڕی ت��ێ��چ��ووی له مانگێكدا ماڵه كه ی ك��اره ب��ای كه واته تێناپه ڕێت، دۆالر له پێنج بۆچی وزه ی خۆر به كارناهێنرێت

له دوای ئه وه وه ؟5- داهاتوو

خ��ۆر وزه ی ل���ه داه���ات���وودا به شێوه یه كی سه ره كی پشت به دوو

هۆكاری گرنگ ده به ستێت،ی��ه ك��ه م ب��وون��ی ئ��ی��راده ی��ه ك��ی پشتگیریه كی بااڵنسی بۆ سیاسی پ��ێ��وی��س��ت ب����ۆ پ����ه ره پ����ێ����دان و وزه ی به كارهێنانی باڵوه پێكردنی له تێچوونی بریتییه دووه م خ��ۆر، ساڵی بیست ل��ه م��اوه ی خه رجی ڕابوردودا، نرخی تابلۆ خۆرینه كان ب��ه ڕێ��ژه ی الشمسیه ( )االل�����واح چاوه ڕێده كرێت داب���ه زی و %90به هۆی به رده وامبێت دابه زینه ئه و

مونافه سه ی بازرگانییه وه .

گه‌رمبوونی‌جیهان‌له‌زیادبوونێكی‌‌به‌رده‌وامدایه‌

Page 20: lvin science no 1

خه‌ونبینین‌گرنگه‌هه ندێک له توێژه ران باوه ڕیانوایه مێشک له کاتی خه ودا

کاریگه ری زیاتری له سه ره

گرفته چ��اره س��ه رك��ردن��ی ت��وان��ای تایبه تییه كانیان زیاتره له و كه سانه ی

كه كێشه ی كه مخه ویان هه یه . له چیرۆكی پ��ڕی��ه ت��ی م��ێ��ژوو له كاتی خه وندا كه كه سانه ی ئه و بیرۆكه ی گه وره و سه رنجڕاكێشیان

به ده ستهێناوه .به ناوی ئه ڵمانی زان��ای��ه ك��ی ف��ری��دری��ك ك��ی��ك��ۆڵ ل��ه خ��ه وی��دا له كلكی ك��ه گ��از بینی م��ارێ��ك��ی خۆی ده گرێت، كه له خه و هه ستا )بنزین( بۆی ده ركه وت كه بینزۆل

شێوه یه كی شه ش الی هه یه .خه ونبینینه وه له ڕێگه ی هه ر )ه��ێ��ن��ری ب��وی��ن��ك��اری��ه ( ت��وان��ی بدۆزێته وه ، بیركاری هاوكێشه ی رۆبرت ستیڤنسون )دكتۆر جیكل و مستر هاید(ی نووسی، ماری شیلی چیرۆكی )فرانكشتاین(ی نووسی، گۆرانی مۆسیقای مكارتنی پۆل

)Yesterday(ی دانا.....بۆ؟ده بینن وا ك��ه س ه��ه ن��دێ��ك كه خه وتن ده بێته هۆی به ده ستهێنانی ئه و شتانه ی كه له ژیانی رۆژانه ماندا

په یمانپێنه بردووه . سه رچاوه :افاق العلم

دووب��اره خه ونه كان ده دات ب��ه وه بووه وه ی چاالكییه كانی رۆژانه مانه و میمۆری چه سپاندنی له سه ر كار مێشكمان ده كات، كه په یوه ندی به و

چاالكییانه وه هه یه .هه ندێك له لیكۆڵه ران گه یشتنه كار كه خه ونه كان راستییه یه ی ئه و زانیاریانه ئ��ه و پااڵوتنی له سه ر رۆژانه ماندا له ژیانی كه ده ك��ات، بهێنین، به ده ستی نه مانتوانیووه و بۆ ده دات یارمه تیمان ئه مه ش كه له هه مان یاده كانمان، پاراستنی به شێوه یه كی یاده كانمان ك��ات��دا ئایا به اڵم ده كاته وه ، روونتر باش ئه و خه ونانه نهێنییه چییه كه ئه و ل��ه م��ێ��ش��ك��دا ل��ه ك��ات��ی خ��ه وت��ن��دا

دروستده كات؟هه ندێك له لێكۆڵه ران باوه ڕیان خ��ه ودا ل��ه ك��ات��ی كه مێشك وای���ه

كاریگه ری زیاتری له سه ره . )Jan Born ب���ۆرن )ج���ان ئه ڵمانیا )Lubeck(ی له زانكۆی ل��ه گ��ۆڤ��اری له لێكۆڵینه وه یه كدا 4..2 ل��ه س��اڵ��ی )Nature(ئه وه ده كاته وه كه له سه ر جه خت ده بینن ك��ه خ��ه ون كه سانه ی ئ��ه و

)Claudio Bassitti( ب��اس��ی زیوریخ ته ندروستی له ناوه ندی ئافره ته دا ئ��ه و به فایلی چاوێكی هه له ی ئ��ه م نه یویست خشاند، له ده ستده رچێت، له ڕاستیدا باسینی له سه ر زانستی زانیاری ده یویست كۆبكاته وه مێشك ب��ه ش��ه ی ئ��ه و

كه تایبه ته به خه ون بینین.دوای 6 مانگ له تۆماركردنی چاالكییه كانی مێشك باسینی هیچ ده ستنه كه وت، ئه وتۆی زانیاریه كی دواتر بڕیاری ئه وه یدا كه لیكۆڵینه وه مێشك ب���ه ش���ه ی ئ����ه و ل���ه س���ه ر وه ستانه كه وه ك��ه ب��ه ه��ۆی بكات له كاركه وت، دواتر توانی گریمانه ی خ��واره وه ی كه به شی بكات ئ��ه وه مێشك پ��ش��ت��ه وه ی راس��ت��ی الی

شوێنی له دایكبوونی خه ونه كانه .ئه مڕۆ ئه وه ده زانین و ئاشكرایه كه خه ونه كان له كوێوه له دایكده بن، ب����ه اڵم ن��ازان��ی��ن خ��ه ون��ه ك��ان چ ده ورێ����ك����ی ب��ن��ه ڕه ت��ی��ی��ان ه��ه ی��ه

له ژیانماندا.ساڵه ی ده له م باسه شایانی له سه ر لێكۆڵینه وه یه ك دوای��ی��دا م��ش��ك و م��رۆڤ��� ك���را، ك��ه ئ��ام��اژه

ئا: لڤینی زانست و ته کنه لۆژیا:جه خت نوێیه كان دۆزی��ن��ه وه له سه ر ئه وه ده كه نه وه كه خه ونه كان ك�����ار ل����ه س����ه ر چ��ه س��پ��ان��دن��ی ده ك���ه ن و مێشك میمۆرییه كانی

یارمه تی ده دات بۆ پێگه یشتنی.هه ندێك ت����ره وه ل��ه الی��ه ك��ی كه س پێیانوایه ، ئه و )فیلمانه ی( كه له خه ونه كانماندا ده یانبینین باشترین

پزیشكی ده روونی ئێمه ن.له خه ونه كاندا زۆر نهێنی كه بووه ته ح���ه ش���ارداوه ، خ��ۆی��ان ئ��اوێ��ن��ه ی ئ���ه زم���وون و ت���اوات و

ته نانه ت گرفته كانیشمان.ته مه ن سویسری ئافره تێكی ن��ه خ��ۆش��ی ت���ووش���ی س���اڵ 73وه ستانی مێشك بوو، كه بووه هۆی له شی، راستی الی له كاركه وتنی له گه ڵ ئه وه یشدا ئه وبه شه ی مێشكی ك��ه پ��ه ی��وه ن��دی ب��ه ج��ی��اك��ردن��ه وه ی له كاركه وت، هه یه ره نگه كانه وه رۆژ دوو تێپه ڕبوونی دوای ته نیا نه خۆشییه ی دوو ل��ه و هیچكام تیادا نه ما، به اڵم هاوكات تووشی ب��وو، نه بینین( )خ���ه ون گرفتی كالودیۆ پڕۆفیسۆر ساڵێك دوای

ده روونناسی29

Page 21: lvin science no 1

زه‌ویناسی زه‌ویناسی

ناوكی‌زه‌وی‌رووناكتر‌بوویه‌وه‌جوڵه‌ی‌ئۆكسجین‌و‌گۆگرد‌له‌دڵی‌‌هه‌ساره‌كه‌ماندا‌‌

له‌وانه‌یه‌‌هۆكاری‌‌بوونی‌بواری‌موگناتیسیبێت

شه پۆله بومه له رزانه ی كه له نزیك تێپه ڕده بن، زه وییه وه ناوه ندی له م پشتگیری ئ��ه ن��ج��ام��دراون راستییه ده که ن، به پێوانی خێرایی له ناوكی كه شه پۆالنه ی ئ��ه و توێژه ران تێپه ڕییون، زه وییه وه به راوردیانكردوه كه چڕی ناوكی زه وی وه كو چڕی ئاسن وایه . ل��ه ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی��ه ک��ی ت���ردا بریستۆل زانكۆی بومه له رزناسی هێلفریچ ج���ۆرج ل��ه ب��ه ری��ت��ان��ی��ا ده ڵ���ێ���ت: "واه��ه س��ت��پ��ێ��ده ك��رێ��ت

ه��ه روه ه��ا تێبگه ین و زه وه ی كه چۆن روونده كاته وه ئه وه ش ملیۆن چه ند زه و ی هه ساره ی دروستبووه ، له مه وپێش ساڵ له گۆڤاری به تازه یی ك��اره ئه م

نه یچێر باڵوبووه ته وه .ل���ه زه وی���ن���اس���ه ك���ان زۆر ب����اوه ڕی����ان وای����ه ك���ه ن��اوک��ی ناوه ندێكی هه ڵگری زه وی ب��ه درێ��ژی به شله یه ك ره ق���ه و ده وره دراوه ، كیلۆمتر 7000ئه و لێكۆڵینه وانه ی كه له سه ر ئه و

كه توخمێكی سووك له گه ڵ ئاسندا هه بێت، ب��وون��ی ناوكه كه ل��ه ن��او كه ناوكه كه ئه وه ی هۆی كه ده بێته كه متر له ئاسن تۆزێك چڕییه كه ی

بێت".باوه ڕیان له توێژه ران زۆر وای���ه ك���ه م ئ���ه م ت��وخ��م��ه ، ی��ان ملیارد 4.5 ت��وخ��م��ان��ه ، ئ���ه م س����اڵ ل���ه وه وپ���ێ���ش ل��ه ك��ات��ی له وانه یه زه وی ساردبوونه وه ی

به جێهێشتبێت. ناوكه كه یان سه یركردنی له نزییكه وه بۆ زیاتری ناوكی زه وی هێلفریچ و ساتۆشی به ناوی هاوكارێكی ك��ان��اش��ی��م��ا ك���ه زان���ای���ه ك���ی شاری له زانكۆی هه ساره ناسه ده ستیانكرد ژاپ��ۆن، كیۆشۆی له سێ بومه له رزه سێ به پێوانی له شوێنی که پ��ێ��وه ردا ئامێری به رنبه ری روودانی بومه له رزه که دان��راب��وو، زه وی گ��ۆی له سه ر ب���ۆ ب��ی��ن��ی��ن��ی ب���وم���ه ل���ه رزه ی���ه ك له ڕێزێكی ئه مریكا له باشووری س����ه ددان دان��ه ی��ی پ��ێ��وه ره ک��ه دا وه رگ���رت، كه ڵكیان ل��ه ژاپ��ۆن كه یه كێكیان تر دووانه كه ی بۆ ل��ه ب��اش��ووری زه ری����ای ئ���ارام ئاشكراكه ره كانیان رووی��داب��وو تیمه كه دان��اب��وو، ل��ه ئ��ه وروپ��ا ت����وان����ای ئ����ه وه ی����ان ه��ه ب��وو ه���ه م���وو ورده ك���اری���ی���ه ك���ان���ی شه پۆله تێپه ڕبوونی چۆنیه تی ب��وم��ه ل��ه رزه ی��ی��ه ك��ان ل��ه ن��اوك��ی

زه وییه وه ببینن.پێوانی ده ڵ��ێ��ت هێلفریچ گ����ه ڕان����ه وه ی چ���ه ن���دج���اره ی ش��ه پ��ۆل��ه ك��ان ل��ه ن��ێ��وان ن��اوك و ل��ه ب��ه ردی توێكڵێك م��ه ن��ت��ل- پێنیشانی تواوه له ده وری ناوك- له ناوك كیلۆمتر ك��ه 300 ده دا چڕییه كه ی كه متره ، له وه ی تر.

ده ركه وتووه كه جیاوازییه بوونی 3-5% سۆلفۆرو به هۆی ئوكسجینه له لێواره كانی ناوك.

داینامۆی هه ساره ییتوخمه ده ڵ��ێ��ت هێلفریچ چۆن وه ك له وانه یه سووكه كان ره قبوون ناوكه كه ل��ه ن��اوه وه ی له ده ره وه ی ناوكه كه چڕ ببنه وه ، بیرده كاته وه ئ��ه و له مه زی��ات��ر

ب��وم��ه ل��ه رزن��اس��ه ك��ان ب��ه ن��اردن��ی س����ه رو ده ن���گ���ی ه��ه س��اره ی��ی )planetary Ultrasound(هه ندێك زه وی ناوكی ب��ه ره و كه پێنیشانی دۆزییه وه به ڵگه یان ت��وخ��م��ی ه���ه ن���دێ���ك ده دات ئوكسیجن و وه ك���و س��ووك��ی ناوكی له لێواره كانی سولفۆر ئ��ه م ك���ۆب���وون���ه ت���ه وه ، زه وی بسه لمێنرێن، ئه گه ر دۆزینه وانه ی���ارم���ه ت���ی���ده ره ب���ۆ ئ����ه وه ی موگناتیسی ل���ه س���ه رچ���اوه ی

3031

جوڵه ی زیادبوونی كه له گه ڵ ت��وخ��م��ه ك��ان ل���ه ڕووب�����ه ری جوڵه كانیان ن��اوك، ده ره وه ی دای��ن��ه م��ۆی��ه ك��ی ل��ێ��ده ك��ه وێ��ت��ه وه ب���ه ب���وواری ده دات ك��ه ه��ێ��ز م��وگ��ن��ات��ی��س��ی داپ����ۆش����ه ری دی��س��ان ه��ێ��ل��ف��ری��چ زه وی. له ڕابردوودا توێژه ران ده ڵێت، ن��ی��گ��ه ران��ی ئ���ه وه ب���وون ك��ه چ به ئه م ده دات به رده وامی شتێك دای��ن��ه م��ۆی��ه ، ب��ه اڵم زی��ادب��وون��ی "بڕێكی س��ووك��ه ك��ان: توخمه زۆر ماته وزه ی كێشكردن ئازاد

ده كات".زنایه كی ب��وف��ێ��ت، ب���روس ه����ه س����اره ن����اس ل���ه زان���ك���ۆی ده ڵێت: بركلی كالیفۆرنیای ل��ه ڕاس��ت��ی��دا زۆر "ب��ی��ن��ی��ن��ه ك��ان بۆمن هێشتا به اڵم كارتێكه رن"، ئ��ه وه ب��ك��ه م پێشبینی ق��ورس��ه ده رب����اره ی چ��ی كه چینیه كان گه شه سه ندنی زه وییه وه ده ڵێن.

كه ئه گه ر ده ڵ��ێ��ت بوفیت له ناوه وه ی سولفۆر ئۆكسجین و چ���اوه ڕوان گوشرابێت، ن��اوك ده ره وه ی ل��ه ش��ل��ه ی ده ك��رێ��ت ناوكدا تێكه ڵببێت تاوه كو بچێته

ده ره وه ی 300 كیلۆمتركه .ده ی���ڤ���ی���د س��ت��ی��ڤ��ی��ن��س��ۆن، زان��ای��ه ك��ی ه��ه س��اره ن��اس��ه له پ��ه ی��م��ان��گ��ای ت��ه ك��ن��ۆل��ۆژی ده ڵێت له پاسادانا، كالیفۆرنیا مه نتل ن��اوك و له نێوان كارلێك به شدارییه ش��رۆڤ��ه ی له وانه یه ده ركه وتووه كه بكات، هه رچه ند هێشتا ده ڵێت ئه وه شدا له گه ڵ له به رده ستدانییه پێویست داتای به رئه نجامێكی زاناكان تاوه كو

ته واو وه ربگرن.مۆدێلی ده ڵ��ێ��ت، بوفیت ل���ه وان���ه ی���ه زه وی ن����اوك����ی بكات، به گۆڕانكاری پێویست له ئاینده دا زیاتر لێکۆڵینه وه ی ی��ارم��ه ت��ی��ده رده ب��ێ��ت ب��ۆ زی��ات��ر ئاكامه كه ی روون��ك��ردن��ه وه ی ه��ی��ل��ف��ری��چ. ب��وف��ی��ت ده ڵ��ێ��ت تۆ ئه و شته ی راستییه كه ئه مه به ڕاستی نازانی مانای ئه وه نییه

كه هه ڵه بێت.Nature : سه رچاوه

جیۆف برومفیلوه رگێڕانی: لڤینی نوێ

بۆچی‌‌هه‌ندێك‌كه‌س‌سه‌رما‌برده‌ڵه‌ن؟

ئا: لڤینی زانست و ته کنه لۆژیا:له كه سانی زیاتر به سه رمای هه ستكردن ئاسایی پێوه ندی به چه ند هۆكارێكه وه هه یه ، كاریگه ری كاتدا له یه ك هه موویان له وانه یه دروستبكه ن جه سته مان له سه ر پێكه وه یی گشتی به شێوه یه كی هه ستكردنه ، ئ��ه و بۆ ده كه ن زۆرتر به سه رمای هه ست ئه وانه ی وزه ی ئاستی هه میشه ب��رده ڵ��ه ن(، )سه رما له ئاستێكی )Eneryy level( له شیان گشتی كه ئه ویش نییه ، پێویست وه ك نزمدایه و هه یه خ��ۆراك��ه وه ئ��ه و ب��ه ج��ۆری پێوه ندی ئه و نموونه بۆ له ژه مه كاندا، كه ده خورێت )داب��ه زان��دن��ی ده ك��ه ن كه ڕێجیم كه سانه ی ل��ه خ��ۆراك��ی ب��ه پ��ارێ��زك��ردن ل���ه ش( كێشی ده ك��ه ن به سه رما هه ست زی��ات��ر چ���ه وری ڤیتامین كه می ه��ه روه ه��ا ت��ر، له كه سانی هه یه كاریگه ری هه مان له خوێندا )B.2(به سه رما و سۆڵه ، هۆكارێكی بۆ هه ستكردن پێست و له ژێر چ��ه وری له بڕی بریتییه تر )Adipose tissue( چه ورییه كاندا له شانه ئه و كه سانه ی كه خاوه نی كێشی زۆرن كه متر چه وری چونكه ده ك��ه ن، به سه رما هه ست به ربه ستێك وه ك��و پێست ژێ��ر ك��ۆك��راوه ی رێ��گ��ری ل��ه ك��اری��گ��ه ری س��ه رم��ا ده ك���ات ده بێته ل��ه ش و گه رمی پله ی له دابه زاندنی به سه رمای هه ستكردن گه رمبوونه وه و هۆی بریتییه تر له هۆكاره كانی یه كێك كه متر، به گشتی ، وه رزش��ك��ردن الش��ه و له چاالكی سستی وه رزشنه كردن ده بێته هۆی ناچاالكی وه رزشكردن بوون، سه رما خوێن و سوڕی پله ی له پاراستنی هه یه كاریگه ری رۆڵێكی نه خۆشی و ب��اری هه ندێك ل��ه ش، گه رمی تێكچوونی فیسۆلۆجی له شیش ده بێته هۆی رژێنی نه خۆشی وه ك��و برده ڵه یی سه رما

.)Thyroid gland( ده ره قی

لڤینی‌زانست‌و‌

ته‌کنه‌لۆژیا

Page 22: lvin science no 1

فیزیا فیزیا

ئایا دیواری خێـــــــــــــــــرای رووناكی ، ده بڕدرێـــــــــــــــــــــــــت؟!

ب��ۆ چ��ه ن��دی��ن ن��ه وه گ����وزه ری����ك����ردو زان����ا ه��ه روای��ان فیزیاییه كان دان����اب����وو ك��ه خ��ێ��رای��ی روون����اك����ی زۆرت��ری��ن��ه ل����ه م گ�����ه ردوون�����ه داو دی���واره ك���ه ی ن��اب��ڕرێ��ت، ده گاته خێراییه ش ئ��ه و )300( هه زاركم، چركه ، تاقیكردنه وه یه ك ب��ه اڵم نیوجێرسی ( له )برنستۆن ئ����ه ن����ج����ام����درا زان�����ا پرته یه كیان فیزیاییه كان له ی���زه ر ل��ه ڕوون��اك��ی ژوورێ��ك نێو بۆ ن��ارد ك��ه ه��ه ڵ��م��ی س��ی��زی��ۆم��ی ت���ێ���دا ب�����وو، پ��رت��ه ك��ه ئ�����ه وه ن�����ده خ���ێ���راب���وو به جۆرێك هه موو پرته كه ل���ه ژووره ك���ه ده رچ���وو پێش ئه وه ی كۆتایی بێت ژووره وه ی !، به چوونه 310( به خێرایی پرته كه ك��م\چ��رك��ه ( ده رچ���وو، ت���وێ���ژه ره وه ك���ان ده ڵ��ێ��ن ك�����ه ئ�����ه وه ب��اش��ت��ری��ن ئ��ه وه ی له سه ر به ڵگه یه كه رووناكی كه خێرایی زانستی به جێگیرێكی دان���راب���وو، ده ت��وان��رێ��ت ببڕرێت، س��ن��ووره ك��ه ی ئه و دی ب��ه م��ان��ای��ه ك��ی نییه و جێگیر خێراییه له ویش زیاتر هه یه به الی له بار ودۆخێكی كه مه وه ت��اق��ی��گ��ه ی��ی��دا، ت��وێ��ژه ر )ل����ی����گ����ۆن وان�������گ( )nec( له په یمانگای ده ڵ��ێ��ت ت���ای���ب���ه ت ی دیارده یه ئه و "ناتوانرێت

ب��ه ك��ارب��ه��ێ��ن��������������رێ��ت ب���ۆ ن���اردن���ی زان���ی���اری ب����ه اڵم دواوه ، ب����ۆ ئه وه تاقیكردنه وه كه مان ئ��ه و ك��ه ده سه لمێنێت باوه و تائێستا بی����ره ی كه خێرایی داده ن��ێ��ت وا نابه زێنرێت روون��اك��ی ب���ی���رێ���ك���ی ه���ه ڵ���ه ی���ه . ئ���ه ن���ج���ام���ه ك���ان���ی ئ���ه و كه )وانگ، تاقیكردنه وه یه كۆزمتش، ئه لیكسانده ر ئ��ارس��ه ر دۆگ��اری�����������ۆ(، پ�����ێ�����ی ه�����ه س�����ت�����اون )nature( ل��ه گ��ۆڤ��اری ب����اوك����راوه ت����ه وه ، دا به جێهێنانی هه رچه نده ئه و له سه ر نییه كرداری زانستییه ، ده س��ت��ك��ه وت��ه تاقیكردنه وه یه كی به اڵم خرۆشانێكی جۆره له و له نێو ناوه نده زانستییه كان به تایبه تی دروستكردووه ل�����ه ب�����واری ف���ی���زی���ای

تیۆریدا.زان������ای ف��ی��زی��ای��ی )ری����م����ۆن����د ت���ش���ی���او( كالیفۆڕنیا ل��ه زان��ك��ۆی له و كه خۆی له بیركلی به شداری تۆژینه وانه دا ن�����ه ك�����ردووه ده ڵ���ێ���ت "ئ����ه و ت��اق��ی��ك��ردن��ه وان��ه ك���ردن���ه وه ی���ه ك���ی ن��وێ��ن به ئاسته نگیان كه خه ڵك ده زان�����ی ، زان��ا)ت��ش��ی��او( تاقیكردنه وه ی ه��ه م��ان ئ�����ه ن�����ج�����ام�����داوه ب��ه ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی ب���واری كاره بایی ، توێژه ره وه كانی )nec( پ��ه ی��م��ان��گ��ای

ا ند ه كه یا نه و د قیكر له تابه كارهێناوه ئامێرێكیان كه به ه����ۆیه وه پرته یه كی ل��ه ی��زه ری��ان ئ��اڕاس��ت��ه ی ژوورێ��ك��ی ش��ووش��ه ی��ی ك��������ردووه ك��ه پ�����������ڕه گه ردیله كانی له هه ڵمی سیزیۆم، ئه و توێژه ره وانه ده ڵ�����ێ�����ن ئ���ام���ێ���ره ك���ه ب��ری��ت��ی��ی��ه ل���ه ج���ۆرێ���ك ل���ه گ���ه وره ك���اره ك���ان���ی كه ده توانێت روون��اك��ی ب��ن��ێ��رێ��ت بۆ پ���رت���ه ك���ه پ��ێ��ش��ه وه ، پ��ێ��ش��ت��ر ئ��ه و ت��اق��ی��ك��رده وان��ه ل��ه س��ه ر روون����اك����ی ده ك������ران، ب����ه اڵم روون��اك��ی��ی��ه ك��ه تێكچوو به شێوه یه كی زاناكان بۆیه ده رده چوو گ��وم��ان��ی��ان ده ب����وو ل��ه و رووناكییه كه خێراییه ی ده ی��گ��ات��ێ ل��ه و ن��اوه ن��ده له و ب��ه اڵم تایبه تییه دا، ت��اق��ی��ك��ردن��ه وه ن��وێ��ی��ه دا به توندیه كی له یزه ره كه ك��ه م��ت��ر ده رده چ����ێ����ت، تێكچوونێكی به اڵم هیچ ب����ه س����ه ر ن��ای�����������ه ت و ب��ه ش��ێ��وه ی پ��رت��ه ی��ه ك��ی رێك ده رده چێ���ت، وه ك له فۆتۆنه كان شه پۆلێك ره ف��ت��ار ده ك��������ات، ئه و پ���رت���ه ی���ه ده رده چ����ێ����ت ئه وه ی پێش له ژووره كه ك���ۆت���ای���ی ب���ه چ���وون���ه ب��������ێ��ت، ژووره وه ی چ��ون��ك��ه گ��ه ردی��ل��ه ك��ان��ی له سیفه ته كانی سیزیۆم ئ�����ه و روون��اك��ی�����������ی��ه ب��ه ج��ۆرێ��ك ده گ��ۆڕێ��ت

3233لڤینی

زانست و ته کنه لۆژیا

هاوبیر جه مال

ك���ه خ���ێ���رای���ی زی��ات��ر ب���ێ���ت ل�������ه وه ی ك��ه

له بۆشاییدایه !.له تاقیكردنه وه كه دا هاوشێوه ی پرته یه كی پ���رت���ه ت��ێ��چ��ووه ك��ه ده رده چ������ێ������ت ئ���ه و 20( م���اوه ی پرته یه پێش ده ب���ڕێ���ت م( ئ�������ه وه ی ك��ه ب��ه ش��ی س����ه ره ك����ی پ��رت��ه ك��ه ك��ۆت��ای��ی ب��ه چ��وون��ه ن��او ب��ۆ ژووره وه ی هاتبێت ژووره ك������ه چ���ون���ك���ه خ��ێ��رای��ی پ��رت��ه ده رچ����ووه ك����ه زی���ات���ره ل��ه خ��ێ��رای��ی تێچووه ك����ه !. پرته ل��ه الی��ه ك��ی دی��ك��ه وه زان��������ای ف��ی��زی��ای��ی شتاینبێرگ( )ئیفرایم تۆرینتۆ ل��ه زان��ك��ۆی ده ڵ���ێ���ت "ل���ه وان���ه ی���ه ئ�����ه و ف���ۆت���ۆن���ان���ه ی ك����ه ل������ه ژووره ك������ه ده رده چ�������ن ه��ه م��ان تێچووه كان ف��ۆت��ۆن��ه ن���ه ب���ن، ك���ه ئ���ه وه ش ل���ه وان���ه ی���ه ب��ۆخ��ۆی دروستبكات پرسیار ده رب��������اره ی ب��ڕی��ن��ی دی����واری روون��اك��ی ، به هه رجۆرێك ب��ه اڵم بێت ئه و تاقیكردنه وه یه چۆن گرن����گه زۆر فۆتۆنی ژووره دا له و ك���ه ل���ه و ه������ه ن وا ف���ۆت���ۆن���ان���ه ده چ����ن نه چوونه ته كه هێشتا

ژووره كه وه ؟!.

Page 23: lvin science no 1

بایۆلۆجی

س��ه ده ی په نجاكانی ل��ه س��ااڵن��ی رابردوودا داهێنانی گه وره و گرنگ بۆ بۆماوه زانی و زانستی له بواری له ساڵی ك��ات ئ��ه و ك��را، هێڵیدا )1953( هه ردوو زانای ئه مریكی )ك��ری��ك Watson( و )وات��س��ن Crick( توانیان پێكهاته ی كیمیایی ری��زب��وون��ی ش��ێ��وازی )DNA( و Nitrogen( نایترۆجینه كانی تفته

basel( دیاریبكه ن. ب����ه م����ه ش ئ�����ه و ه��ێ��ان��ه ی ك��ه ل��ێ��پ��رس��راون ل��ه گ��واس��ت��ن��ه وه ی

سیفه ته كان دیاریكران.دۆزینه وانه ی داهێنانه و ئه م ئه م دوو زانایه رێگه ی خۆشكرد پێشخستنی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه و ب��ۆ بۆهێڵزانی ، بۆماوه زانی و زانستی ئ���ه و زان��س��ت��ه ی ب���ه وه ن��اس��راوه جۆری له گرنگترین كه لێكۆڵینه وه ده ك����ات، زه وی س���ه ر ت��رش��ی

كه ئه ویش ترشی )DNA(ه . )ناوكه ترشی DNA( نه خشه ی بۆهێڵی مرۆڤ له سه ده ی )21(

Gene map and 21 Century)2003(دا، ل���ه س���اڵ���ی ئه نجامی بگه نه توانییان زاناكان ژیانی كۆده كانی خوێندنه وه ی ،)genes( مرۆڤ له ڕێی بۆهێڵه وهپێكهاته و ت��ه وای خوێندنه وه ی ،)DNA( ش��ری��ت��ی ف���ه رم���ان���ی )ن��اوك��ه ت���رش(، ك��ه ل��ێ��پ��رس��راوه سیفه ته گواستنه وه ی له هه ڵگرتن و

بۆماوه ییه كان.ئ���ه م داه��ێ��ن��ان��ه ب��ه س��ان��ای��ی نه هاتووه ته بوون، به ڵكو به رهه می لێكۆڵینه وه ی كار و ساڵی سیازده به ده وام و تاقه ت پڕوكێنی زاناكان داهێنانه ئه م تێچوونی بڕی بوو، م��ل��ی��ۆن )300( گ����ه وره ی����ه ش دۆزینه وه ی پڕۆژه ی بوو، دۆالر بۆهێڵی كۆده كانی خوێندنه وه ی گ���ه وره ی ئامانجێكی م���رۆڤ، زاناكان هه ڵگرتووه و له ئاسۆدا ب���ه ه���ی���وای س����اده ك����ردن����ه وه و ش����ی����ك����ردن����ه وه ی ل��ول��پ��ێ��چ��ی ،)DNA( ترشی ناوكه )شریتی ( كه درێژییه كه ی نزیكه ی دوو مه تره مرۆڤدا و له شی له هه رخانه یه كی كۆدی خوێندنه وه ی شیكردنه وه و )DNA(ن، هه روه ها له م پڕۆژه یه دا پێكهاته ی زان��ی��ن��ی ل��ه ه��ه وڵ��ی نایترۆجینییه كانن، تفته كیمیای )پ��ی��وری��ن و پ��ای��ه ر م��ی��دی��ن( كه

)ف��ی��س��ی��ۆل��ۆژی و ژی��ن��گ��ه ی��ی��ه وه (، بۆهێڵه كانه وه ، ب��ه كه په یوه سته له ناوچوون بۆمانه وه و هۆكارن زانستی دۆزی��ن��ه وه ی ل��ه ژی��ان��دا. تێگه یشتن و كلیلی بۆهێڵه كان پرسیارانه ن ئ��ه و شیكردنه وه ی كه مرۆڤایه تی له سه ره تای ژیانییه وه كێین؟ )ئێمه ك���ردووه ، له خۆی ل��ه ك��وێ��وه ه��ات��وی��ن؟ ب��ۆ ك��وێ ده ستكه وتنێكی ب��ۆ ده ڕۆی����ن؟، پرسیاره ئه م وه اڵم��ی سه ره تایی زانستی توێژینه وه كانی ئاڵۆزانه ، Genetic( بۆماوه زانی ئه ندازه ی

.)engeneeringس��ه ره ت��ای ك��ردن��ه وه ی گرێ

كوێره كانی ژیانی مرۆڤایه تییه .توێژینه وه زان��اك��ان ب��ۆچ��ی

له بۆهێڵه كانی مرۆڤ ده كه نتوێژینه وانه ئ��ه م گرنگی ب��ری��ت��ی��ی��ه ل��ه زان��س��ت��ی زان��ی��ن��ی Gene( به جینه كان ی��اری��ك��ردن Manipulation( واته به كارهێنانی ل��ه ب��واری ج��ی��اوازه ك��ان بۆهێڵه به م زاناكان جیاوازدا، پزیشكی چاره سه ری بگه نه توانیان زانسته )Cancer( شێرپه نجه نه خۆشی

35

ژماره یان )3( پێكدێنن و )DNA(به هۆی یه كه یان هه ر تفتن، ملیار پێكه وه هایدرۆجیینه وه به ندی ت��ه واو یه كتری به ستراونه ته وه و دانه یه كییان به دۆزینه وه ی ده كه ن، ت��ه واوی خوێندنه وه ی ده گه ینه

شفره ی شریته كه . كه بۆ تایبه تییه ی ئامێره ئه و بۆهێڵه كان ك��ۆدی خوێندنه وه ی پێكهاته ی ش��ێ��واز و ب��ه ك��اردێ��ت پێكدێت ه��ه ی��ه ، خ��ۆی تایبه تی تایبه تی پ����ه ڕه ی ل���ه ژم���اره ی���ه ك ك������ۆددار، ب���ۆ ن��م��وون��ه ئ��ه گ��ه ر شریتی پێكهاته ی ب��م��ان��ه وێ��ت كۆپی بگرینه وه له به ر )DNA( )35000( نزیكه ی كه وا بكه ین ه��ه زار پ��ه ڕه ی گ��ه وره ی ریزكراو خوێندنه وه چۆنییه تی بۆ دان��راوه

هه موویان به ڕیزێك.ب���ه ت���ف���ت���ی ن��ای��ت��رۆج��ی��ن��ی ده س��ت��پ��ێ��ده ك��ه ن، وه ك���و ی��ه ك بۆ TGGG CACCA( ن��م��وون��ه TTGCA(، ئه م شێوازی ریزكردنه به هه مان په ڕه كان هه موو له سه ر واته )TG CA( پیتی شێوه یه ، ره مزێكه بۆ تفته نایترۆجینییه كان، پێكدێن و )DNA( كه پێكهاته ی بۆهێڵه كانیان هه ڵگرتووه و دانراوه ، )Thimine( و ل��ه ب��ری )T( پیتی)Adenosine( و ل��ه ب��ری )A( )C( )Guannin( و له به ری )G(سه ره تای ،)Cutosine( له بری كاركردنی بۆ ئه م داهێنانه گه وره یه هه روه ها گرانبوو، قورس و زۆر ل��ه پ��ڕۆژه ك��ه دا، خایه نبوو درێ���ژ یه كه می ساڵی چوار له سه ره تای ته نیا زان��اك��ان ت��وێ��ژی��ن��ه وه ك��ه دا توانییان یه ك ملیاری یه كه می تفته به اڵم بخوێننه وه ، نایترۆینییه كان داهاتووتردا مانگی له چوار دواتر خ��وێ��ن��ده وه ، دووه م��ی��ان ملیاری له چه ند هه فته ی كۆتایشدا گه یشته خوێندنه وه ی ملیاری سێیه می تفته

نایترۆینییه كان.كلیله كانی ژیان و مردن

توێژینه وه لێكۆڵینه وه و ئه و زۆران�����ه ی ك��ه زان��اك��ان ك��ردی��ان بۆهێڵه كان دۆزی��ن��ه وه ی ل��ه س��ه ر له وانه ش گه یاند، زۆری سوودی )DNA( ت���رش���ی ل�����ه ب�����اره ی بۆهێڵه كانه هه موو كه هه ڵگری )100( كه م��رۆڤ، )جینات(ی ته واوی هه ڵگری بۆهێڵه ، هه زار

بۆهێڵی دۆزی��ن��ه وه ی ل��ه ڕێ��گ��ه ی ئێستا له شێرپه نجه ، ل��ێ��پ��رس��راو ل��ه ه��ه وڵ��ی ئ�����ه وه دان دی����ارده ی

پیربوون له مرۆڤدا نه هێڵن.م�����������رۆڤ ل�����ه ڕێ�����گ�����ه ی لێپرسراو ده ستكاریكردنی بۆهێڵی له پیربوون وای لێبكه ن به گه نجی و نه مری بمێنێته وه ؟!، ئه مه ئامانجی

گه وره ی زاناكانه . ئامانجه ب��ه م گه یشتن ب��ۆ توێژینه وه كان پێویسته گه وره یه زۆر بچنه ناو شێوازی كاركردنی یه كه ی بچووكترین میكانیكی

بایۆلۆجیلڤینی

زانست و ته کنه لۆژیا

34

DNA کۆدی نهێنی ژیان له سه ره تای دروستبوونی مرۆڤایه تییه وه ، مرۆڤ ئه و پرسیاره ی له خۆی كردووه ، كه چۆن سیفه ته دیارو

ئاشكراكان له نێوان نه وه كاندا ده گوێزرێته وه ؟.له كۆندا باوه ڕی باو وابوو كه منداڵ )وه چه ( ئاساییانه سیفه ته كانی ده چێته سه ر یه كێك له دایك و باوكی ، واته تاكالیه نانه سیفه ت وه رده گرێت، یان له باوكی ، یان له دایكی ، له كاتێدا راستی ئه و باوه ڕه له ڕووی زانستییه وه

هه ڵه یه و نه وه كانمان سیفه ت له ئه نجامی گواستنه وه ی سیفه ته بۆماوه ییه كانی هه ردوو باوانه وه وه رده گرن، به تێكه ڵی )دایك و باوك(.

كه پێویستن بۆماوه زانیارییه كانه ، ه��ه م��وو ژی��ان��ی پێكهاتنی ب��ۆ بۆهێانه ئ��ه م گرنگی مرۆڤێك، هه ر هه ڵگرتنی بۆماوه زانیارییه كان ن��ی��ی��ه ، ب��ه ڵ��ك��و ه���ه م���وو ئ��ه و كه لێپرسراوه تیایدایه بۆهێانه شی له نه خۆشییه بۆماوه ییه كان و توانای به نه خۆشییه هه یه تووشكردنیان هه روه ها مرۆڤ، بۆماوه ییه كانی ه��ۆك��اری��ش��ن ب��ۆ ت��ه م��ه ن��درێ��ژی و م��ان��ه وه ل��ه ژی��ان��دا، ی��ان م��ردن و خ��ۆن��ه گ��ون��ج��ان��دن و ت��ی��اچ��وون، جۆری پێكهاته ی كه سێتی له ڕووی

و: دڵشاد ساڵح حه مه شوكر

سیفه تی منداڵ به تێکه ڵبوونی سیفه ته کانی دایك و باوکی دروستده بێت، نه ک ته نیا یه کێکیان

Page 24: lvin science no 1

له شمان، له خانه دا به چ شێوازێك فه رمانه كانی خانه جێبه جێده كه ن؟)بۆهێانه ( چۆن یه كانه ، ئه م بۆهێڵی بكرێته پێبكرێت؟ یارییان زیانبه خش؟، یان سوودبه خش، ل��ه ك��وێ��وه س����وود ده گ��ه ی��ه ن��ن؟ ئه وه یه زان��اك��ان گرنگی ك��اری بۆهێڵه كان هه موو كه ناسنامه ی دی��اری��ب��ك��ه ن و ش��ێ��وه ی ت���ازه ی كاركردنیان له ناو خانه كاندا بزانن، بۆهێانه ئ��ه و توانیان پسپۆڕان پێنج ك��ه ه��ۆك��اری دی��اری��ب��ك��ه ن، بۆماوه ییه كانه سه ره كییه نه خشه له مرۆڤدا، هه ر به مه وه نه وه ستاون، لێپرسرا و بۆهێڵی توانیان به ڵكو Cystic( بۆماوه یی له نه خۆشی ل��ه )700( كه زیاتر )Fibrosisج����ۆری ج���ی���اوازی ب��ۆه��ێ��ڵ��ن، به نه خۆشی تووشكردنیان توانای

بۆماوه یی هه یه . ئ���ه م ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ج��ۆرێ��ك��ه ل��ه ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ب��ۆم��اوه ی��ی��ه ك��ان

ك���ه ك��ه س��ی ت��ووش��ب��وو بازدانی به هۆی

نی هێڵه كا بۆه���ه ن���دێ���ك

دی��اری��ب��ك��رێ��ت، نه خۆشییه ل��ه و به زانسی چ��اره س��ه ری ئ��ه گ��ه ری

ئه ندازه یی جینه كان زیاتره .چۆنییه تی دیاریكردنی فرمانی ه�������ه م�������وو

نی هێڵه كا بۆخانه

ئ���������������ه و رێ���گ���ه ب����اوه ك��اری��گ��ه ره ی له زانستی كه ب��ۆم��اوه زان��ی��دا ب����ه ك����اردێ����ت ب���ۆ دی��اری��ك��ردن��ی له یاریكردن بریتییه جینه كان ب���ه ه���ۆی م��ش��ك��ی ت��اق��ی��گ��ه پاش مشكێك له دایكبوونی ل��ه م��رۆڤ��دا بۆهێڵێك ب���ازدان���ی له مشكدا، هه یه ، بۆهێڵیش هه مان به كاردێت له تاقیگه دا هه ربۆیه ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی ب��ۆه��ێ��ڵ��ه ك��ان، په روه رده كردنی به چاودێریكردن و ئه و پ���ه ری و بۆهێڵ مشكێكی گ��رف��ت��ه الش���ه ی���ی و ده م��اری��ان��ه له و كه ده رده كه ون دیاریده كرێت،

په ڕینی بۆهێانه دا.كاریگه ری توانیات زاناكان ئه و بۆهێانه بزانن له چ قۆناغێكی بۆهێڵه كام ده رده ك��ه ون، ته مه ندا لێپرسراوه له گواستنه وه ی زانیاری كۆئه ندامی خانه كانی له نێوان ده ماردا، ده یانه وێت له م رێگه یه وه دیاریبكرێت، بۆهێالنه ش ئ��ه و له كۆئه ندامی ده ماردا كه لێپرسراون ل��ه گ��ه ش��ه ك��ردن��ی ده م���اره ك���ان���ی ئه وه ی به هیوای له چاودا بینین به ده ستكاری و چاندنی بۆهێڵ هیوا به و نه خۆشانه ببه خشن كه مبینی و

كوێربوونه وه ی ده ناڵێنن.بۆهێڵی ئامێری له ئاینده دا

مرۆڤ بۆ هه موو كه سێك

ژم�����اره ی�����ه ك ل���ه زان���اك���ان داهێنانێكی سه رقاڵی له ئێستادا نوێن بۆ ئاسانكردن و خێراكردنی خ��وێ��ن��دن��ه وه ی ب��ۆه��ێ��ڵ��ه ك��ان��ی )DNA( ترشی له ناوكه مرۆڤ ئامێرێكی به دروستكردنی دا، له هه موو كۆمپیوته ری بچووكی شوێن و به نرخێكی كه م و كوالێتی ه��ه م��وو كه سێك ده س��ت ب��ه رز ب���ك���ه وێ���ت، ب���ه م���ه ش ه��ه م��وو ك��ه س��ێ��ك ده ت��وان��ێ��ت زان��ی��اری ب��ۆه��ێ��ڵ��ه ك��ان��ی ل��ه س��ه ر زۆری خ����ۆی����ی و ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ك��ان��ی یه كه می ئامانجی كۆبكاته وه ، زان���اك���ان ه��ات��ه دی ئ��ه وك��ات��ه ی )100000( نزیكه ی به نرخێكی ئامێره ئ��ه م دۆالر ه��ه زار س��ه د ب���اوب���ووه وه ، )U.S.A( ل��ه )2014( ل���ه س���ااڵن���ی ب����ه اڵم )1000( ده بێته ته نیا نرخه كه ی وته ی به پێ ئه مریكی ، دۆالری گ��ه وره سودمه ندی ش��اره زای��ان پزیشكه كانن، داه��ێ��ن��ان��ه ل���ه م نه خشه ی به زانینی ته نیا ئه وكاته ده زانین نه خۆشییه كه بۆهێڵی تر ساڵی چه ند نه خۆش كه سی دیاریكردنی هه روه ها نه خۆشه ، ب��ۆه��ێ��ڵ��ی ه��ه ڵ��گ��ری ن��ه خ��ۆش��ی نیشانه كانی و ده ركه وتنی پێست رێگر چ���اره س���ه ر و چۆنییه تی ل��ه ب��ن��چ��ی��ن��ه و ده رك����ه وت����ن����ی ن��ه خ��ۆش��ی ب��ۆه��ێ��ڵ��ی ه��ه ڵ��گ��ری چارسه ری به پێدانی نه خۆشی هیوایه كی ئ��ه م��ه ش پێویست، ئه و ده دات��ه مژده به خش ن��وێ و نه خۆشییه كه تووشی كه سانه ی )Chronic( درێ��ژخ��ای��ه ن��ه ك��ان زه خت و شه كره و وه كو ب��وون، ش��ێ��رپ��ه ن��ج��ه ،ب��ه گ��وێ��ره ی وت��ه ی )ج��ۆرج زان��ا ش���اره زای جینۆم )George Church چ��ێ��ردج، بۆهێڵه كان زانستی مامۆستای له ئه مریكا ه��ارڤ��ارد له زانكۆی ل��ه داه��ێ��ن��ان��ی ك���اری كه پێشتر پرۆژه ی جینۆمی مرۆڤدا كردووه ، كۆمپیوته ری ئامێرێكی ده بێت كه توانایه كی دابهێنین بچووك له به كارهێنان و هه بێت باشی به مه ش بۆهێڵه كان خوێندنه وه ی ب����ڕی ت��ێ��چ��وون��ی ش��ی��ك��اری و كه می بۆهێڵه كان خوێندنه وه ی كه سێك ت��اه��ه م��وو تیده چێت،

به كاریبهێنێت. بتوانێت

له ئۆرگانه كانی له ش. توانای رژێنه كان )گالنده كان(ی ئ��ه و ئ��ۆرگ��ان��ه پ��ه ك��ده خ��ات، .)Excretion( ل��ه س��ی��ف��ه ت��ی وه ك��و ئه نزیمه كان ه��ۆرم��ۆن و

س�����ی�����ی�����ه ك�����ان )L u n g s (

ك��ه ت��وان��ای ده ردان����ی ل��ی��ن��ج��ه م�����ادده و

به رگری پرۆتییناتی ن����ام����ێ����ن����ێ����ت، ل���ه ئ���ه ن���ج���ام���دا توشبوو، كه سی كه م به ماوه یه كی پ���اش ل��ه دای��ك��ب��وون

ده مرێت.باوه نه خۆشییه ئ��ه م به ڕێژه ی له هه ر )2500( كه س نه خۆشییه تووشده بێت. كه سێك به هۆی به گشتی بۆماوه ییه كان چاالكبوون تێكچوون، بازدانی گۆڕانكاری گونجاودا، له كاتی لێپرسرا و ئه نزیمی ل��ه ف��ه رم��ان��ی له فه رمانێكی لێپرسراو بۆهێڵی رووده ده ن، له خانه دا دیاریكراو به نه خۆشی توشبوون هۆی ده بنه كام بزانی ئه گه ر په نجه ، شێر بووه ، شێرپه نجه تووشی ئه ندام ئاستێكی چ ل��ه شێرپه نجه كه Adanced( گ��ه ش��ه ك��ردن��ی��دای��ه هۆكار بۆهێڵی ئه گه ر ،)stage

بایۆلۆجیلڤینی

زانست و ته کنه لۆژیا

36

Page 25: lvin science no 1

ماری کوبرا ژه هره كه ی له هه موو جۆره كانی تر خراپتره

له كارخستن و ت�����ێ�����ك�����دان�����ی سروشتی پرۆتین و ه�������ۆرم�������ۆن و ئ���ه ن���زی���م���ه ك���ان

)Denaturation(ژه ه��������ری م����اری

ژه ه��ری��ن ك��اری��گ��ه ری ل��ه دوای هه یه ب��ه رچ��اوی

ده بێته به خوێن گه یشتنی ده م��اره له كارخستنی ه��ۆی

راگه یاندن و رێگریكردن له گه یشتنی )Acetyle Cao( نه هێشتنی كاری له گه یاندنی كیمیاوییه ئاوێته ئه م ده م���اره راگ��ه ی��ان��دن��دا ل��ه ده م��ار و Nerve( م��اس��وول��ك��ه ك��ان��دا ده بێته له ئه نجامدا .)Impulesه���ۆی ت��وش��ب��وون ب��ه ش��ه ل��ه ل��ی ده مار و ماسوولكه و وه ستانی

هه ناسه دان و مردن.

ك������������������ه س ته نیا م��ه زه ن��ده ده ك��رێ��ت

ئ�����ه وه ی جێی ل��ه ه��ی��ن��دس��ت��ان��دا، له جیهاندا به گشتی ئاماژه پێكردنه ل��ه م��اری 400 ج���ۆری ج��ی��اواز ماری به جۆری هه یه و ژه ه��راوی

ئاویشه وه .ژه هری مار چۆن كار له جه سته

ده كات؟ژه ه��ر گشتی ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی پێكدێت له ئاوێته یه كی كیمیاوی وه كو قورسه كانی له ئایۆنه Ag+2 – Hg+2 –(ئ��ه م ) - 2n+2ئ��ای��ۆن��ه ق��ورس��ان��ه ده ب����ن����ه ه���ۆی ئ������������ه وه ی

ئ������ا: ل��ڤ��ی��ن��ی زان����������س����������ت و

ته کنه لۆژیا:مار ل��ه ژه ه��راوی��ت��ری��ن

ل��ه ج��ی��ه��ان��دا و ل��ه ن��او ج��ۆره ج���ی���اوازه ك���ان���ی م�����اردا م���اری

به ترسناكترین و )copra( كوبرایه ئه م ن��اس��راوه ، م��ار ژه هراویترین )russel s Viper( به ماری جۆره )Viper( ن����اس����راوه ، روس���ی���ل ج��ۆرێ��ك��ی ت��ر ل���ه م���اری ره ش��ی ژه هراوییه ، ماری كوبرا له هیند زۆر به رباڵوه ، ژماره ی ئه و قوربانیانه ی ك��ه ل��ه ئ��ه ن��ج��ام��ی پ��ێ��وه دان��ی ئ��ه م دووج���ۆره ده ك��ه ون��ه وه سااڵنه به ده یان ه����ه زار

گیانله‌به‌ران37

Page 26: lvin science no 1

گیانله‌به‌ران

پ���ڵ���ن���گ���ه ك���ان ب���ه ی���ه ك���ێ���ك بنه ماڵه ی له گه وره ترینه كانی پشیله كان داده نرێن، به ئاژه ڵێكی

به هێزو به توانا ناسراون.هه شت جۆر پڵنگ بوونی ه���ه ب���ووه ، ك��ه س��ێ ج��ۆری��ان له سه ده ی بیسته مدا له ناوچوون، ساڵی له سه د زی��اد ل��ه م��اوه ی راب�����������ردوودا راوك��������ردن و ت��ێ��ك��چ��وون��ی دارس��ت��ان��ه ك��ان له سه دان پڵنگه كانی ژم��اره ی هه زاره وه بۆ نزیكه ی )٢٥٠٠(

دانه كه مكردووه ته وه . خ���واردن و ب��ۆ پڵنگه كان ك��ه ڵ��ك��وه رگ��رت��ن ل��ه ه��ه ن��دێ��ك ل��ه ب��ه ش��ه ك��ان��ی ج��ه س��ت��ه ی��ان چینیدا ترادسیونی له پزیشكی

راوده كرێن. ه�������ه ر پ���ێ���ن���ج ج�����ۆره ژیانیان پڵنگ به جێماوه كه ی پالن زۆر بۆیه له مه ترسیدایه ، له پڵنگه كان پ��ارێ��زگ��اری ب��ۆ به نگال پڵنگه كانی له ئارادایه ، بۆیه ده ژی���ن، له هیندستاندا هیندی به پڵنگی هه ندێكجار

ناو ده برێن. ئ���ه م���ان���ه ن���اس���راوت���ری���ن ج�����ۆری پ��ڵ��ن��گ��ن و ن��ی��وه ی له م جیهان پڵنگه كانی هه موو سه ده كانی به درێژی ج��ۆره ن، پڵنگه ئه م رابردوو

39

گیانله‌به‌رانلڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

38

ئاماده كردنی : لڤینی زانست و ته کنه لۆژیا

پڵنگی‌به‌نگالپڵنگی‌به‌نگالده‌توانێت‌له‌شه‌وو‌رۆژێکدا‌)27(‌کیلۆ‌گۆشت‌بخوات

له ئه فسانه و گرنگ به شێكی بۆ هیندستانی ت��رادس��ی��ون��ی

خۆی ته رخانكردووه . ده ژین و به ته نیا پڵنگه كان خۆیان ناوچه كه ی ب���ه رده وام پڵنگه كانی بۆ دوورخستنه وه ی

تر، به بۆن دیاریده كه ن. پ��ڵ��ن��گ��ه ك��ان راوچ��ی��ی��ه ك��ی چه ندین ش��ه وان��ه ن، به هێزی میل بۆ دۆزینه وه وه ی مانگای ك���ێ���وی، ئ���اس���ك، ب�����ه رازی گه وره كانیتر گیانلبه ره كێوی و له ڕه نگی پڵنگه كان ده ب���ڕن، خۆشاردنه وه بۆ پێسته كه یان )خاڵه كانی ك��ه ڵ��ك��وه رده گ��رن، هه ر پڵنگێك له گه ڵ ئه وی تردا

جیاوازی هه یه (. ماتده كه ن و خۆیان ئه وان ب���ه ه���ێ���واش���ی و خ��ش��ك��ه ی��ی ب�����ه ئ�����ه ن�����دازه ی پ��ێ��وی��س��ت نزیكده بنه وه ، له نێچیره كه یان ده ده ن و باز به خێرایی ئه وجار پ��ه ن��ج��ه م��ه رگ��ه وای��ی��ه ك��ه ی��ان

گیرده كه ن. له نێچیره كه ده توانێت برسی پڵنگێكی ٢٧( پ���اوه ن )٦٠( نزیكه ی گۆشت له شه وێكدا كیلۆگرام( بخوات، به پێچه وانه ی ناوبانگه زۆرب��ه ی ترسێنه ره كه یانه وه ،

پ��ڵ��ن��گ��ه ك��ان خ��ۆی��ان

ل������ه م������رۆڤ ب���ه دوورده گ���رن،

هه رچه ند ژماریه كی ك����ه م����ی����ان زۆر

ترسناك ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ده بن به مرۆڤ خۆر.

ئ������ه م گ���ی���ان���ل���ه ب���ه ره زۆرب�����ه ی ك���ات ن��ه خ��ۆش��ه و به شێوه ی راوك��ردن��ی ت��وان��ای ئ���اس���ای���ی ن���ی���ی���ه ، ه���ه روه���ا بژی له ناوچه یه كدا ناتوانێت ك��ه ئ��ه و گ��ی��ان��ل��ه ب��ه ران��ه ی ئ��ه و ف��ێ��ره لێی ب���ه ڕاوك���ردن���ی���ان نه بێت، مێیه كان كه ده زێن دوو ده بێت، بێچوویان ش��ه ش بۆ گه شه ده كه ن له بچووكییه وه كه یارمه تیدانێكی چه شنه بێهیچ ناتوانن بێچووه كان نێره كه ، ڕاو مانگی ه���ه ژده ت��اوه ك��و

یان دوو ت��اوه ك��و ب��ك��ه ن، س���ێ س���اڵ���ی، ت���ا ئ��ه و بۆ باڵوه ده كه ن كاته ی ناوچه یه ك دۆزینه وه ی ب�������ۆ خ������ۆی������ان، دای���ك���ی���ان الی

ده مێننه وه .

Nationalgeographic:سەرچاوە

ئه مانه ناسراوترین جۆری پڵنگن و نیوه ی هه موو پڵنگه کانی جیهان له م جۆره ن

Page 27: lvin science no 1

بایۆلۆجیلڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

20

Page 28: lvin science no 1

گه‌ردوونناسی

)ستیڤن ب��ه ن��اوب��ان��گ زان���ای )Stephen Hauking( )هاوکینگسه باره ت ئاگایدا، دوای��ی��ه دا له م له مه ترسیدا مرۆڤ ژیانی به وه ی ده ب���ێ���ت، ل���ه م���اوه ی داه���ات���وودا باوه ڕی هاوکینگ زه وی ، له سه ر ته كنه لۆژیا ئاماژه كانی به پێی وایه ژی��ان وێرانكردنی ه��ۆی ده بێته له ماوه یه كی هه ساره كه مان له سه ر زۆر نزیكدا، له وانه یه هۆكاره كه ی سه ره تایی جه نگی هه ڵگیرساندنی ج���ۆره چه كێكی ه��ه م��وو ب��ێ��ت و كالسیكی و نه وه وی و بایلۆژی تێیدا ده بێته كه ئه مانه ش به كاربهێنرێت،

هۆی له ناوبردنی مرۆڤایه تی .ی�����ان ل����ه وان����ه ی����ه ی��ه ك��ێ��ك زانستی ب����واری ل��ه ت��وێ��ژه ران��ی ڤایرۆسێكی كوشنده دروستبكات و ل����ه ك����ه ش و ه�������ه وای زه وی������دا هه موو له ناوچوونی باڵوببێته وه و مرۆڤی پێوه بێت، )به پێی بۆچوونی

هاوکینگ(هاوکینگ چ���اره ی���ه ی ئ���ه و ده ستپێكردنی پێشنیاریكردووه ، بۆشایی به رنامه ی گه شه پێدانی

هه راسانی به په ستی و كه هه ست بكه یت، وه اڵم ده داته وه و ده ڵێت: له شوشه ی كه به سبوو "ئه وه نده م سه یری په نجه ره كه وه وێستگه ی هه موو ده ك���رد زه وی���م دیمه نی ل��ه ب��ی��رده چ��ووه وه "، په ستییه كم گه شته له وێدایه كێشه كه ب��ه اڵم بینینی ب���واری درێ��ژخ��ای��ه ن��ه ك��ان

زه وییان به و نزیكییه نییه .ته كنه لۆژیا

)Buzz Aldrin( )باز ئالدرین(دووه م گه ڕیده ی بۆشای ئاسمانی كه له سه ر رووی مانگ ده ڕۆیشت جه خت )ئارمسترونگ(، له پاش تائێستا ئه وه ی ده ڵێت ده كاته وه و نموونه یه كه ده گ��ه ڕێ��ت ب��ه دوای��دا و كه ئه و گه شته ی ش��ێ��وازه ل��ه و گ��ه وره و به توانایه كی هاوڕێیانی ل��ه ڕووی ئاڵۆز پێشكه وتوو زۆر ده ڵێت ئالدرین ته كنه لۆژییه وه ، دروستكردنی پێویسته "ئ���ه وه ی به هه ڵگرتنی هه ستێت موشه كێكه ده ره وه ی بۆ گه ڕیده كان كه شتی گ���ه وره ب��ه خ��ێ��رای��ی��ه ك��ی زه وی ب��ه ئ��اڕاس��ت��ه ی م��ه ری��خ، ه��ه روه ه��ا

41

مادییه هاوبه شیكردنی ئاسمانه و ئه وه ته نیا چونكه ب���واره دا، ل��ه و ده ت��وان��ێ��ت م���رۆڤ رزگ��ارب��ك��ات له سه ر زه وی به ئاڕاسته ی ئاسمانی رووداوی له بارودۆخی ف��راوان، كاره ساتانه دا، ل��ه و یه كێك ه��ه ر هه ر له به ر ئه وه توێژینه وه ی فراوان به الیه نی س��ه ب��اره ت ده ستیپێكرد خێرایی و گه ڕیده كان و ده روون��ی

زۆر بواری تر.گه ڕیده ی بۆشایی ئاسمان )Mike finke مایك فینكی(

رۆژ )188( گه ڕیده یه ئ��ه و ئاسمانی بۆشایی وێستگه ی له نێو )كاتێك م���ای���ه وه ، ن��ێ��وده وڵ��ه ت��ی وت��ی زه وی ، س���ه ر گ���ه ڕای���ه وه هه ستی به ته نیایی نه كردووه له كاتی له به ر له وێستگه كه دا م��ان��ه وه ی��دا ته له فوون رادی���ۆ و ئیمێڵ و ئ��ه وه به خۆی و ن��ه داوه ته نیاییان بواری له گه ڵیدا كه له وێ به هاوڕێكه ی

بوو(. ك������ات������ێ������ك ی����ه ك����ێ����ك له ڕۆژنامه نووسان پرسیاری ئه وه ی تێنه په ڕیوه ساتێك ئایا لێده كات،

كه مبكاته وه خێراییه كه ی ده بێت له هه ساره بوویه وه نزیك كاتێك س���ووره ك���ه ، ب��ه و م��ان��ای��ه ی بڕی وزه ی پێویست زۆر زۆر ده بێت به به راوردی ئه و وزیه ی بۆ موشه كه به ره و كراوه كه ئاڕاسته بچوكه كه تێچوونی مانای ئه مه ش مه ریخ،

زۆر گه وره ده گه یه نێت.ئ����ال����دری����ن پ��ێ��ش��ن��ی��اری ئه ویش ده كات، تر چاره سه رێكی مه كۆیی كه شتییه كی به كارهێنانی )دووب������اره ب��ه ك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت��ه وه ( هه میشه یی به شێوه یه كی ده ك��ات، زه وی و نێوان گواستنه وی كاری بواری ئه مه ش پێبكرێت، مه رخی ده دات��ێ ، هه میشه ییمان م��ان��ه وه ی له سه ر مه ریخ و توانامان ده داتێ بۆ دامه زراندنی بنكه كان بۆ مانه وه ی

دوور و درێژ له سه ر هه ساره كه .ئ���ه و ك��ه ش��ت��ی��ی��ه ده ت��وان��ێ��ت مه ریخ زه وی و كێشكردنی هێزی به رده وامبوون بۆ به كاربهێنێت، له نێوان س��ووڕان��ه وه ل��ه ك��رداری مانایه ی به و هه ردوو هه ساره كه دا زۆر به وزه ی پێویستی كه شتییه كه

گه‌ردوونناسیلڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

40

گه شته درێژخایه نه كانی بۆشایی ئاسمان، له توانای مرۆڤدایه ؟

له ساڵی )2004( سه رۆكی پێشووی ئه مریكا ده ستیكرد به به خشینی ئه ركێكی گرنگی دیاریكراو به دامه زراوه ی بۆشایی

ئاسمانی ئه مریكی )ناسا( )NASA(، ئه وه ی كه سه رۆك داوای لێكردن ده ستپێكردن و جێبه جێكردنی به رنامه یه ك بوو، كه بۆ

جارێكی تر مرۆڤ بگێڕێته وه سه رمانگ، به هاتنی ساڵی )2020( دواتر كاركردن له سه ر دامه زراندنی بنكه ی ئاوه دان و )شوێنی مانه وه ( له سه ر رووی مانگ، وه كو خاڵی ده رچوونی گه شته

ئاوه دانییه كان دابمه زرێنێت، به ئاڕاسته ی مه ریخ و هه ر ناوچه یه كی دوورتر.

ئایا له تواناماندا هه یه له ڕووی )ته كنه لۆژییه وه ( گه ڕیده كانی بۆشایی ئاسمان بگه یه نینه مه ریخ، هه روه ها بیانگێڕینه وه سه ر زه وی به بێئه وه ی زیانیان پێبگات؟ ئایا ده توانین بگه ینه ئه و

بۆشایانه ی له وه دورترن؟.

هاوڕێ ره ئووف حه سه ن

Page 29: lvin science no 1

ئه زموونییه دا گه شته ل��ه م ده ب��ن، ه���ه م���وو ت��اق��ی��ك��ردن��ه وه ی��ه ك��ی ئامێره كانی پاراستنی ژیان ده كرێت devices( و preserving Life(كاریگه رییه هه موو توێژینه وه ی ده روون��ی��ی��ه ك��ان��ی گ��ه ڕی��ده ك��ان ده كرێت كه ڕووبه ڕووی ده بنه وه .

گه شتانه ئ���ه و ك��اری��گ��ه ری له سه ر مرۆڤ

كه پێویسته پ��رس��ی��اره ی ئ��ه و له سه رمان وه اڵمی بده ینه وه :

هه یه مرۆڤدا له توانای ئایا ك���ه ب���ۆم���اوه ی چ���ه ن���د س��اڵ��ێ��ك له گه شتێكی نێوان زه وی و مه ریخدا به سه ر به رێت و دوایی بگه ڕێته وه ؟ به شێوه یه كی زه وی ده توانێت ئایا هه روه ك به جێبهێڵێت هه تاهه تایی )هاوکینگ( پێشبینی ده كات، به ره و ماوه كه ی بین ئاڕاسته گه شتێك گ���ه ڕان و ب��ۆ چه ندێكه ن��ازان��ی��ن هاوشێوه كانی هه ساره پشكنینی ئه ستێره كانی ل���ه ده ره وه ی زه وی

تر؟بۆ گه شتێكدا ل��ه ب��ارودۆخ��ی نزیكترین ئه ستێره لێیانه وه كه ناوی Proxima سنتۆریه )پرۆكسیما ب��ه و گ��ه ش��ت��ه ئ���ه و )centaureخێراییه ی ئێستا كه مه كۆكان هه یانه ئه وا )162000( ساڵ ده خایه نێت، كه شتییه ئ���ه و ده ب��ێ��ت ك���ه وات���ه ده نێت بنیاتی مرۆڤ ئاسمانییه ی ئاماده كرابێت به شێوه یه ك ده بێت نه وه ی دوای نه وه ژیانی ب��واری

تێدا ره خسابێت.دورو ماوه یه كی بۆ گه شت درێ����ژ ل���ه ب���ارودۆخ���ی ن��ه ب��وون��ی هۆی ده ب��ێ��ت��ه كێشكردن ه��ێ��زی پووكانه وه و كێشه ی ده ركه وتنی

توانای ته واوكارییه كان به رنامه ی پاراستنی گه ڕیده كان و ده رچوونیان به ره و مه ریخ و هاتنه وه یان به دڵنیای

مسۆگه رده كات.بۆ ه���ه ی���ه ب���ی���رۆك���ه زۆر كه شتییه خ��ێ��رای��ی زی��ادك��ردن��ی هاوبه شه پێویسته ئاسمانییه كان پشتگری زیاتر نێوده وڵه تییه كان بكه ن، زانستییه كان توێژینه وه ی گواسته وه ی هۆكاری ئ��ه وه ی بۆ

خێراتر دروستبكرێت.ب��ه رده وام��ی پێویسته ئ��ه وه ی زانایانی ئه م بواره یه بۆ توێژینه وه ی چونكه زان��س��ت��ی ، گ��ه ش��ه پ��ێ��دان��ی ئه و بگه ینه بێت رۆژێك له وانه یه باسی هاوکینگ( )ستیڤن رۆژه ی لێوه كردووه هیچ ده روازه یه كمان كۆتاییه له و رزگاروون بۆ نه بێت

ره شه ی پێشبینی ده كات.مه ترسییه كانی گه شته كانی بۆشایی

ئاسمان له سه ر مرۆڤتیشكه گه ردوونییه كان:

گ��ه ردوون��ی��ی��ه ك��ان و تیشكه )Solar flares( خ��ۆر پریشكی گه وره ترین مه ترسییه كه گه ڕیده كان رووب��ه ڕووی ئاسماندا له بۆشایی به تایبه ت له گه شته كانیاندا ده بنه وه درێ����ژه ك����ان، دوورو گ��ه ش��ت��ه ئه ستوره كانی چیمه نتۆ دی���واره ئه تۆمییه كان كووره ده ورووب��ه ری پێویسته ، پ��اراس��ت��ن��ی ه��ۆك��اری ل��ه وه زۆر ب��ارس��ت��ه ك��ه ی ب���ه اڵم هه ڵیبگرن. موشه كه كان زیاتره زۆر پالستیكی بێت هه رچۆنێك كه ده توانرێت هه یه ج��ۆراوج��ۆر له گه ڵ چینێكی ئاو به كاریبهێنرێت ب��ۆ ئ����ه وه ی ل���ه و ت��ه ن��ۆل��ك��ان��ه ی باسمانكرد بیانپارێزێت، چاره یه كی

ت��ر ك��ه پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��راوه ب��وارێ��ك��ی موگناتیسی به ده ووری كه شتییه كه دا به بچووككراوه یی دروستبكرێت زه وی ب���واره ی ئ��ه و هاوشێوه ی كه ده بێته ه��ه ی��ه ت��ی ب���ه ده وری���دا له سه ر تیشكه كان الدان��ی ه��ۆی

كه شتییه كه .هیالكی و ده روون��ی په ستانی مانه وه ب��ۆ ن��اچ��ارب��وون راڕای���ی ، به درێژایی داخراودا له ناوچه یه كی له ڕووبه رێكی گه شته كه م��اوه ی بێتاقه تی و ه��ۆی ده بێته بچووك هۆی ده بێته ت��ه ن��ان��ه ت په ستی و نه بوونی گ��ه ڕی��ده ك��ان، ناكۆكی خولێكی ئاسایی بۆ چاودێریكردنی هۆی ده بێته رۆژ ش��ه وو هاتنی نووستن، تێكچوونی شپرزه یی و په یدابوون و هۆی ده بێته ئه مه ش

گه وره بوونی كێشه كان.له سه ر ك��ار ئه مڕۆ زان��اك��ان بۆ ده كه ن هۆكارێك دۆزینه وه ی گونجاو ژینگه ی پێشكه شكردنی ش��ه وو دروستكردنی به شێوه ی گه ڕیده كان، بۆ ده ستكرد رۆژی به كارهێنانی له گه ڵیدا ه��ه روه ه��ا ده رمان بۆ كه مكردنه وه ی په ستی و توندوتیژی ب��ه رپ��ه رچ��دان��ه وه ی كه شتییه نێو گه ڕیده كانی له نێوان ئاسمانییه كه ، به بێئه وه ی كاریگه ری ب��ه خ��ه ب��ه رب��وون و ل��ه س��ه ر هه بێت هه ر له سه ر مامه ڵه كردنیان توانای كێشه یه ك به شێوه یه كی هاوسه نگ.

توشبوون به نه خۆشی ه���ه ر ح��اڵ��ه ت��ێ��ك��ی ن��ه خ��ۆش��ی وه ك داخ����راودا ژینگه یه كی ل��ه ن��او ئه گه ری م��ان��ای ئاسمانی كه شتی باڵوبوونه وه ی نه خۆشییه كی ساكاری هه موو بۆ )ئه نفلۆنزا( وه ك هه یه

گه ڕیده كان به ڕێژه ی )%100(.زان�����اك�����ان ك�����ار ل���ه س���ه ر گ��ه ش��ه پ��ێ��دان��ی ئ���ه و ه��ۆك��اران��ه ده ك���ه ن ك��ه ت��وان��ای دۆزی��ن��ه وه ی هه یه به نه خۆشییه كانی توشبوون تایبه ت و ژووری به خێرایی زۆر داب�����ڕاوی ب��ۆ ئ��ام��اده ده ك��رێ��ت، تێدا ت��وش��ب��ووه ك��ه ی ده ت��وان��رێ��ت نه خۆشییه كه ئه وه ی بۆ دابنرێت، ل����ه ن����او گ���ه ڕی���ده ك���ان���ی ت����ردا هه وڵده ده ن زاناكان باڵونه بێته وه ، له شی به رگری ده زگ��ای توانای گ���ه ڕی���ده ك���ان ب��ه ه��ێ��ز ب��ك��ه ن بۆ

تووشنه بوون به نه خۆشییه كان. سه رچاوه : افاق العلم

43

ماسولكه كان ئێسك و الوازكردنی به شێوه یه كی زۆر مه ترسیدار به پێی گه ڕیده یه ی ئ��ه و لێكۆڵینه وه یه ك ب���ه ره و م��ه ری��خ گ��ه ش��ت ده ك��ات )%1( به ڕێژه ی ئێسكه كانی چڕی ك��ه م��ده ك��ات، مانگێك ه��ه م��وو ل���ه م���اوه ی گ��ه ش��ت��ه ك��ه دا ئ��ه گ��ه ر ئه وا بخایه نێت، نیو دووس���اڵ و ل���ه ت���ه وای ئ���ه و گ��ه ش��ت��ه دا ئ��ه و ب��ڕه ك��ه م ده ك���ات ك��ه ل��ه م��اوه ی ه��ه م��وو ت��ه م��ه ن��ی ك��ه م��ده ب��ێ��ت��ه وه ، پێشنایاركراوی له چاره سه ركردنی بۆ ده رم��ان هه ندێك پێدانی ناسا پێدانی هه روه ها قه ره بووكردنه وه ، راهێنانی ك��ه ل��وپ��ه ل��ی ه��ه ن��دێ��ك وه رزشتی تایبه ت به و بارودۆخه ی بۆ كێشكردنه ، هێزی كه نه بوونی له ئاستی ماسوولكه كانیان ئه وه ی سروشتی خۆیدا بمێنێته وه ، هه روه ها ك��ه دووچ��اری ت��ر كێشانه ی ل��ه و گه ردونه ( )تیشكه كانی ده ب��ن��ه وه دواجار )Cosmis Radiattions(هۆی ده بێته تیشكانه ئه م وتیان زیانگه یاندن به مێشكیان و ناتوانرێت چاكبكرێته وه ، به هیچ شێوه یه ك، یان توشبوونیان هۆی ببێته له وانه یه هه ندێك په نجه . شێر به نه خۆشی هه یه پێشنیاركراو چ��اره س��ه ری ل��ه الی��ه ن زان��ای��ان��ی ن��اس��اوه بۆ ئه ویش گ��ه ڕی��ده ك��ات پاراستنی كه شتییه كانی ده ووری به قه ڵغانێك بۆشای ئاسمان بگیرێت، هه روه ها جلوبه رگی تایبه تییان له به ردابێت.

بیزانین كه پێویسته ئ���ه وه ی بۆ چاره سه ر هه یه توانای مرۆڤ كێشه كان بدۆزێته وه ، ته نیا پێویستی

به كاته .كه م ساڵێكی چه ند له ماوه ی

گه‌ردوونناسیلڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

42

گ��ه ڕی��ده ك��ان ه��ه رك��ات��ێ��ك نابێت س��ووره ك��ه ، ه��ه س��اره ب��ۆ بنێرێت ته وه ره ی ده یانگه یه ننه به شێوه یه ك خولگه ی ده ره وه ی زه وی ، به هۆی به كاردێن، ئێستا موشه كانه ی ئه و یان ئاسمان، بۆشای مه كۆی یان تر و هه ر هۆكارێكی گواستنه وه ی به كه شتییه ده به سترێته وه دوات��ر له بۆشایدا و سه ره كییه كه مه كۆییه گواستنه وه ی گه ڕیده كان بۆ ئه وێ و له گه شته كه دا ب��ه رده وام��ب��وون��ی��ان ئاڕاسته ی مه ریخ و به پێچه وانه وه .

هێزی به كارهێنانی ته كنیكی

كێشكردن هه ساره كان له الیه ن زۆر له گه شته كانی كه شتییه كانی بۆشای ئاسمان سوودی لێوه رگیراوه . بۆ كه شتی )voyager182( نموونه ،)Cassini( كاسینی ڤۆیاجرو ئه مه ش متمانه ی )Galilo( گالیلۆداوه به و شێوازه له ڕووی كارایی و ته نیا كێشه ئه كتیڤه وه ، ده ره نجامی ئ��ه وه ی��ه رۆشتن و رێ��گ��ه ی��ه دا ل��ه و گ��ه ڕان��ه وه م��اوه ی ح��ه وت ساڵ و ژماردنه به پێی ده خایه نێت، نیو ماوه یه كی ئه مه ش فیزیكییه كان،

زۆره بۆهه ر گه ڕیده یه كی بۆشایی ئاسمان.

مانگ ب��ۆس��ه ر گ��ه ش��ت��ك��ردن زۆر زه وی له گه ڵ ب��ه راوردی به بۆشای مه كۆكانی خێرای كورته )28292ك�����م/ ئێستا ئ��اس��م��ان م��اوه ی��ه ی ئ��ه و له كاتژمێرێكدا( ده ی��ب��ڕێ��ت ب��ۆس��ه ر م��ان��گ )14(

كاژێره .راسته وخۆ گه شتێكی ب��ه اڵم ل��ه زه وی��ی��ه وه ب��ۆ م��ه ری��خ دوات���ر بیرۆكه ی به بێئه وه ی گ��ه ڕان��ه وه به كاربهێنرێت، مه كۆیی كه شتی

ده كرێت ئاماده پێویست وزه ی ه��ه س��اره ك��ان كێشكردنی هێزی به شێوه یه كی پێنه به سترێت، پشتی ئالدرین چۆن هه روه ك سه ره كی ، پ��ێ��ش��ن��اری��ك��رد ل��ه پ��ێ��ش��دا، ئ���ه وا نیو دووس���اڵ و گه شته كه م��اوه ی ماوه یه ئه م بێگومان ده خایه نێت، نیو، ساڵ و له حه وت باشتره زۆر بیپێویت پێوه رێك به هه ر ب��ه اڵم بۆ درێ���ژه دوورو ه��ه ر م��اوه ك��ه

گه ڕیده كان.ئاماده كردنی گه شتێكی مه ریخ

ب���ه ش���ێ���وه ی���ه ك���ی گ��ش��ت��ی ت���ه ك���ن���ه ل���ۆژی���ای پ��ێ��وی��س��ت بۆ ئ��ه رك��ه گرنگه ب��ه و ده س��ت��ك��ردن زاناكانی به اڵم ئاماده كراوه ، ئێستا گه شه پێدانی و بۆ به رده وامن ناسا دۆزینه وه ی چاره سه ری ته واوكاری بۆ ئه وه ی سه ركه وتن به ده ستبهێنن

له ماوه ی دووده یه ی داهاتوودا.بیزانین پ��ێ��وی��س��ت��ه ئ����ه وه ی ئ���اره زووی ئه مریكییه كان ته نیا )لیوند ناكه ن، به مه ریخ گه یشتن Leonid( ش����ك����وف( ج�����ور ستافی س��ه رۆك��ی )Gorshkov

Energia( ئه ندازیارانی كۆمپانیایرووس����ی Corporation(ی بۆشای دام��ه زراوه ی كه هاوكاری رایگه یاند، رووس��ی��ی��ه ئاسمانی به ناردنی هه ڵده ستێت رووس��ی��ا گ��ه ڕی��ده ك��ان��ی ب��ۆس��ه ر م��ه ری��خ پێش كه واته ،)2020( له ساڵی كه پێیانوایه ده كه ون ئه مریكییه كان ده گ��ه ڕێ��ن��ه وه )2020( س��اڵ��ی به رنامه كه ی به پێی مانگ س��ه ر سه رۆكی ئه مریكا )جور شكوف( ده ڵێت: "پالنی سه رۆكی پێشووی

به مانگ و گه یشتن ب��ۆ ئه مریكا بۆ ل��ه وێ��دا، بنكه دروستكردنی ده رچوون سه كۆی وه كو ئه وه ی ئه وه مه ریخ، به ره و به كاربهێنرێت ئه وه له به ر نالۆجیكییه پالنێكی زۆر له وێدا پێویست كاركردنی زۆری ماوه یه كی ده بێت و گه وره

ده وێت".به اڵم )ئاناتولی جرجورییف( سه رۆكی )Anatoly Grigoriev( Midical and( پ��ه ی��م��ان��گ��ای biological problems institution( كه به شێكه له ئه كادیمیای

رووسی له سااڵنی )2000( به دواوه كه له ساڵی ج��ه خ��ت��ی��ك��ردب��ووه وه ده س��ت��ده ك��رێ��ت )2007(ه وه تیمێك ئ���ه زم���وون���ی و ب���ه ك���اری گه ڕیده ی له شه ش كه پێكهاتووه نه ته وه ی له ژماره یه ك خۆبه خش كه شتییه كی نێو ده خرێنه جیاواز، ئ���ه زم���وون���ی و ه���ه م���وو ج���ۆره كراویان پێشیبنی بارودۆخێكی كه له كاتی ده كرێته وه ، رووب��ه ڕوو به ئاڕاسته ی راس��ت��ه ك��ه دا گه شته ه��ه س��اره س��ووره ك��ه دووچ���اری

گه‌ردوونناسی

Page 30: lvin science no 1

شارستانییه‌ت

م�����ێ�����������������ژووی م����ای����ا ل�������������������ه ده ورب���ه ری س��اڵ��ی له وكاتان����ه وه ز( )٢٦٠٠پ له ده وروبه ری ده ستپێده كات و ساڵی )٢٥٠ز( ده گاته ترۆپكی مایا س���ااڵن���ه دا ل���ه و خ����ۆی، ناوچه كانی به سه ر ده س��ه اڵت م���ه ک���س���ی���ک، گ����وات����م����اال، رۆژئ���������اوای ه���ی���ن���دۆراس، بلی������زدا باكووری سالڤادۆرو

په یداده كات.به میراتگری بوون مایاكان شارستانی���یه تی بیری داهێنان و

ن���ه ی���ان���ت���وان���ی���ووه ب���ه ڕوون���ی مایاو ن��ێ��وان په یوه ن�������دی

دیاریبكه ن. ئۆلم���یك، گه وره یه ، نهێنی����یه كی ئه مه ئ���ه والدی مای�����اكان ئ��ای��ا ئ��ۆل��م��ی��ك��ه ك��ان ب�����وون، ی��ان یه كتری بازرگانی هاوبه شی ب����وون، ی���ان پ��ه ی��وه ن��دی��ی��ه ك��ی كه شوێنێكی ه��ه ب��ووه ، ت��ری��ان مایاكاندا، ل��ه م��ێ��ژووی به تاڵه س��ه ل��م��ێ��ن��دراوه ك��ه م��ای��اك��ان ئاڵۆزیان رۆژمێرێ����كی بوون گه وره ت������رین گ��ه ش��ه پ��ێ��دا، ش���اك���اری���ان دروس��ت��ك��ردن��ی ن���ووس���ی���ن���ی ه��ی��رۆگ��ل��ی��ف ل��ه ئ��ه م��ری��ك��ادا ب����ووه ، ك��ه ه��ه ر دووك���ی���ان ب��ه پ��ێ��ی وێ���رژه ن���ه كۆنه ك���ه ی ئۆلمیكه كان بووه .

45

ئامرازی دانه وێڵه و كشتووكاڵی به ردین و گلێنه بوون.

ی���ه ك���ه م ش��اره س��ت��ان��ی��ه ت��ی راس��ت��ه ق��ی��ن��ه ه��اوك��ات��ه ل��ه گ��ه ڵ شاره ستانییه تی گه شه سه ندنی ساڵه كانی له نێوان ئۆلمیك، ز-٣٠٠ز(، )١٥٠٠پ ئ��ۆل��م��ێ��ك��ه ك��ان ن��ی��ش��ت��ه ج��ێ��ی ك�����ه ن�����داوی ك���ۆس���ت���ب���وون و ده رباره یانه وه كه م زانیاریه كی

له به رده ستدا هه یه . ئ���ه وان ب��ه داه��ێ��ن��ه ری زۆر ل��ه الی��ه ن��ه ب��ه رچ��������������اوه ك��ان��ی ئه مریك��������ای ك��ل��ت��وری ن���اوه ن���دی، وه ك����و رۆژم��ێ��رو هیرۆگ����لیف، نووس�����ینی ل��ه ن��ی��وه گ�����������ۆی رۆژئ������اوا شوێن����ه وارناسان ده ناسرێن،

م�����ای�����اك�����ان خ����اوه ن����ی ك��ۆم��ه ڵ��گ��ای��ه ك��ی ئ��اڵ��ۆزب��وون، زۆرت���ری���ن )٣٠٠-٩٠٠ز(، س���ه رك���ه وت���ن���ه ه����ون����ه ری و بۆ ده گێرێته وه كلتوه رییه كان

سه رده می )٣٠٠-٩٠٠ز(. مایاكان س��ه رده م��ه دا ل��ه م به كۆمه ڵگایه كی گه ش�����ه یان شاره زایی و كه ب����ه پێی ئاڵۆزدا پ����ۆل����ه ك����ان داب���ه ش���ب���ب���وو. ح��ك��وم��ه ت��ێ��ك��ی ن����اوه ن����دی شای�����ه كه وه ل��ه الی��ه ن به هێز ف������ه رم������اڕه وای������ی ده ك�������را، به ڕوونی كه سن������ووره كانی سنوورانه ئ��ه م دی��اری��ك��راب��وو، گۆڕانكاریی�����������ان هه ندێكجار ناوه نده كانی ده ه��ات، به سه ردا م����ای����اك����ان ل���ه م���ه ک���س���ی���ک،

شارستانییه‌تلڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

44

MAYA

وه رگێڕانی: حسێن حسێنی

مایاكان

له‌وانه‌یه‌‌شارستانییه‌تی‌مایاكان،‌ناسراوترین‌شارستانییه‌تی‌كۆنبێت،‌له‌ئه‌مریکای‌ناوه‌ڕاستدا‌

)ئۆلمیك( وه ك، پێشووتری ب��ه زۆر ئ���ه وان گ��ه ش��ه ی��ان ن، ئه ستێره ناسی، وه ك ب���واری س��ی��س��ت��ه م��ه ك��ان��ی رۆژم���ێ���رو هیرۆگلیفیدا، نووس���ینی دروستكردنی به هۆی هه روه ها ب��ی��ره وه ری شاك���اری بینای كۆش����ك و په رستگه و وه ك��و ش��وێ��ن��ی ب��ی��ن��ی��ن��ی ئ��ه س��ت��ێ��ره ئه و كه هه موو به ناوبانگه كان، بێكه ڵ���كوه رگرتن بینایانه

له كانزا دروستكردووه . نیشانده دات مایا مێژووی

ل��ه وه رزێ��ری��دا زۆر ك��ه ئ��ه وان ش�����������اره زاب��وون، ل��ه ب��ه رئ��ه وه ی ك��ه ل��ه ئ�����������اوی ژێ���ر زه وی���دا كشتووكاڵ ب��ۆ ه���ه ژارب���وون، پ��اك��ده ك��رده و ه��ه م��ب��اری��ان بۆ باران ئاوی پاشك�����ه وتكردنی دروس��ت�����������ده ك��رد، ه��ه روه ه��ا چنین و له پیشه سازی مایاكان ب��ااڵی��ان ده س����تی گ��ل��ێ��ن��ه دا ه���ه ب���وو، ل���ه الی���ه ك���ی ت����ره وه رێ��گ��ه ی زۆری�����ان ك��ه ب��ه ن��او دارس����ت����ان و زه ل���ك���اوه ك���ان���دا دروست���كردبوو، ده ب��وو تێپه ڕ

بۆ ره هێڵیی�����ه ك ك��ه وه ك��و خه ڵكی ل���ه گ���ه ڵ ب���ازرگ���ان���ی كه ڵكیان دووره ك��ان��دا شوێنه

لێوه رده گرت.ئ��ه و ل��ه س��ه ر ك���ه س زۆر ب�����������������اوه ڕه ن ك��ه ئ����ه ژدادی مای����اكان النی كه م )٢٠٠٠٠( ساڵ له وه وپێ������ش له دوورگه ی ب��ری��ن��������������گ��ه وه )ل��ه ن��ێ��������������وان تێپه ڕیوون، ئه السكا( رووسیاو ك��ه ل��ه س��ه ره ت��ادا ژی��ان��ی ژێ��ر خ����ێ����وه ت و راوچ��ی��ی��ه ت��ی��ی��ان

هه بووه . ئ���������ه و ب����ه ڵ����گ����ان����ه ی له مه كسیك ك��ه دۆزراون��ه ت��ه وه پ��ێ��ن��ی��ش��ان��ده ده ن ك��ه ل��ه ن��ێ��وان س���اڵ )٥٠٠٠-١٥٠٠(خ��اوه ن��ی ئ���ه وان زای���ن، پێش

Page 31: lvin science no 1

ه��ن��دۆراس و بلیز، گ��وات��م��اال، شاره هه ڵكه وتبوو. سالوادۆر كۆن سه رده می سه ره كییه كانی )گواتماال(، تیكال بریتیبوون، یاكس�������چیل پ��ال��ی��ن��ك��وو كۆپن و )مه کسیک( )چیاپاس(، ك��وی��ری��گ��وا )ه���ی���ن���دوراس(، سه رده م����ه كاندا ل��ه زۆرب��ه ی مایا خ��ه ڵ��ك��ی زۆری ب��ه ش��ی ل���ه ن���اوچ���ه ك���ان���ی ن���اوه ن���دی ده ژی���������ان، بلیز مه کسیک و )كانكونی یوكاتان ب��اك��ووری ئێستا(، به شێ���وه ی بڕبڕ هه میشه خه ڵكی ك��ۆن��دا ل��ه س��ه رده م��ی شارێكی ك��ه چ��ه ن��د ل��ێ��ژی��اوه . وه ك����و دزی��ب��ل��ش��ال��ت )ن��زی��ك بیكن و كسپوهیل، م��اری��دا(و چ��ی��ك��ان )ن��زی��ك چ��ی��ت��وم��ال( نۆیه مدا ل��ه س��ه ده ی ه��ه ب��ووه . دان��ی��ش��ت��وان��ی ن��اوه ن��ده ك��ان��ی، ناوه ندییه كان پێده شته ناوچه رووی ب��ه رچ��او به شێوه یه كی

له كه می كرد. زۆر ك��ه م��ب��وون��ه وه ئ���ه م خ��ێ��راب��ووه ، ك��ه ه��ۆك��اره ك��ه ی بۆ گ��ه ڕێ��ن��دراوه ت��������������������ه وه

ئه زتكه كان به ئه ن������دازه ی خوێنی ب��ه اڵم ن��ه ب��ووه ، گرنگ گرنگی رۆڵ��ێ��ك��ی ق��ورب��ان��ی ل��ه ئ��ای��ن��ه ك��ه ی��ان��دا ه���ه ب���ووه ، ك���ه س���ه ك���ان خ��وێ�����������ن��ه ك��ه ی له ژان پڕ به ڕێگه یه كی خۆیان له هه ندێك ب��ه ك��ه ڵ��ك��وه رگ��رت��ن دركی وه ك تیژی كه ره سه ی به ئه نجامدانی ی��ان سیخوڕ، له ڕێوره سمێكی ئه ندام بڕینی به خوداكان پێشكه ش ئاینیدا ك���رد، ب���ه اڵم ئ��ه م��ه ب��ه م��ان��ای كه ژیانی���������ان ن��ه ب��وو ئ��ه وه

پێشكه شبكه ن. هه موو خه ڵكی ل��ه وان��ه ی��ه ك���اس���ه ك���ان خ��وێ��ن��ی�����������ان ئاینیی�������ه كاندا له ڕێوره سمه خوێنی ه���ه روه ه���ا رژاب���ێ���ت، ش���ا زۆرب������ه ی ج����ار ده ك����را حه زی����ان مایاكان به قوربانی. به مه به ستی، بۆیه له شه ڕبوو، ی���ان ره ع�����ی�����ه ت، زه وی، ده كرده هێرشیان ئه س��������یر، هه ندێك دراوسێكانیان، سه ر

به دوانه ده ك��ران له ئه سیره كان ق���ورب���ان���ی، ك���ه ل���ێ���ره دا دڵ��ی ده دڕاو ب��ۆخ��ۆر قوربانییه كه ئه وه ی بۆ لێده كرایه وه ، سه ری بۆ بچێت خوێنه ك���������ه ی

زه وی.ترۆپكی مایا شارستانیه تی بوو، كۆلۆمبیایی پێش كلتوری دۆزینه وه ی هه ن�����دێك ئه وان كردبوو، له زانستدا گرینگیان ك��ه ی��ه ك��ێ��ك ل���ه و دۆزی��ن��ه وان��ه

سفری بیركارییه .ته نیا ن��ووس��ی��ن��ه ك��ه ی��ان له ئه مریكادا كه نووسینێكبوو بیركردنه وه كانی هه موو ده كرا، هه م نیشانه كان پێده ربڕێت. سیابله كان و نیش�����انده ری چه مكه كان نیشانده ری ه��ه م ب�����وو، ك���ه ل���ه س���ه ر ش��ری��ت��ی كاغه زی، یان گڵێ����������نه و به رد نووسینه كان ده نه خش�����ێنران، له چه په وه بۆ راست و له سه ره وه

ق���ات���وق���ڕی، وش���ك���ه س���اڵ���ی، بازرگان�����ی و ت��ێ��ك��چ��وون��ی

رووخانی سیاسی. ده سه اڵتی وردب��وون��ه وه ی بۆ گ��ه وره له ویایه تی سیاسی بچووكبوو، ویایه ت–شاری له نێوان پێشبڕكێ به ه����ۆی پێشبڕكێیه كه ئه م شاره كاندا، به ه���ۆی ده ب����وو نه ته نیا روودان�������ی ج���ه ن���گ، ب��ه ڵ��ك��و پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ��ك��ه ب���واره ك���ان���ی ت����ه الرس����ازی و ه��ون��ه ری��ش��ی شاره كان له كاتێكدا ده گرته وه ، رووی���ان له پێده ش����ته كاندا شارییه ناوه نده كرد، له كه می ئوكسمال وه ك���و گ���ه وره ك���ان )ن��زی��ك��ی م���ری���دا( ب��اك��ووری

یوكاتن ده ركه وتن.ش���وێ���ن���ه وارن���اس���ه ك���ان له نێ���وان ب��ه روارد هه ندێ����ك "ئاشتی����خوازه كان"و م��ای��ا تینوه كانی به خ����وێن ئه زتكه

ناوه ندی مه كزیك ده كه ن. قوربانیكردنی ه��ه رچ��ه ن��د م������رۆڤ ل������ه الی م���ای���اك���ان

شارستانییه‌ت47

شارستانییه‌تلڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

46

ستووندا ل��ه دوو خ���واره وه بۆ ده نووسران.

رۆژم�����ێ�����ری م���ای���اك���ان ز، )٣١١٤(پ ل��ه ده وروب��ه ری ئ��ه وه ی پێش ده ستپێده كات، ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ه ت��ی م��ای��ا ب��وون��ی به باشی ده یانتوانی هه بووبێت، بپێون. داه��ات��وو كاته كان����ی دووه مین دالن��دا دیگۆ ف��رای له یوكات حكومه تی قه شه ی ف��ه رم��ان��ی )١٥٦٢( ل��ه س��اڵ��ی كتێبه كانی هه موو سووتاندنی مایاكانی ده ركرد، كه ته نیا سێ

دانه یان رزگاری بوو.پێشكه وتن و تیاچوون

)١٠٠٠-١٥٠٠ز(پ����اش س����ه رده م����ی ك��ۆن م���ای���اك���ان ب������ه ره و ی��وك��ات له و ك���رد، ك��ۆچ��ی��ان پینسوال هونه رییه وه له باری شوێنه دا

پێشوو سه رده مه كانی له چاو زۆربه ی به خۆیاندا، گه شه یان س��ه رده م��ه ئ��ه م پاشماوه كانی له باشووری كانكون به جێماون

كه زۆر سه رنجڕاكێشن.چ��ی��چ��ن ئ��ی��ت��زا )ن��زی��ك ئوخ�����مال ڤ����االدۆلید(، )ن���زی���ك م���ی���ری���دا( و م��ای��اپ��ن ئیتزا( چیچن )خ���ۆرئ���اوای ئ��ه و ش��اره ك��ان��ی گرینگترین

سه رده مه ن. ك�������ات�������ێ�������ك م�����ای�����ا تیابردو ك��ۆن��ف��دراس��ی��ۆن��ه ك��ه ی س��اڵ )٢٠٠( م������اوه ی ب���ۆ تاڕاده یه كی حوكمڕانیانكرد، ل��ه ن��ێ��وان ش���اران���ه ئ���ه م زۆر )١٠٠٠-١١٠٠( ساڵه كانی ل��ه ئ��اش�����������������ت��ی��دا ده ژی������ان، مایاك���ه ی )١٤٤١( له ساڵی

ئۆكسمالی ك��ه ح��وك��م��ڕان��ی ده ك�����������رد ش����اری م��ای��اپ��ن��ی له مانی نوێی شارێكی تێكداو ل��ه ن��ێ��وان ش���ه ڕ بی�����ناكرد. جۆربه جۆره كانی گروپ�����ه م���ای���ا ل���ه ن���اوچ���ه ك���ه دا ل��ه و هه ب����وو، بوونی س��ه رده م��ه دا ت��اوه ك��و ن��اوچ��ه ك��ه ل��ه الی��ه ن

داگیركرا. ئیسپانییه كانه وه یه كه م ئیت������زا ش���اری له نێ����������وان گ��ه وره ش��اری زاینی )٥٠٠-٩٠٠( سااڵنی ه������ۆكار به هه ندێك ب��وو. )٩٠٠ز( ساڵی ل��ه ده وروب��ه ری خ��ه ڵ��ك��ی ت���ی���دا ن���ه م���ا، ئ��ه م دوات���ر س���اڵ )١٠٠( ش����اره دروس��ت��ك��رای��ه وه و ب����ه رده وام

ل��ه ب��اك��ووره وه ده ك��ه وت��ه ب��ه ر تۆلتیكه كان. هێرشی

خ������ودای ت��ۆل��ت��ی��ك��ه ك��ان ق��ۆی��ت��زال��ك�����������ۆت و خ����ودای به هه ندێك بوو، چاك مایاكان له ده وروبه ری شاره كه هۆكار كه سی تر جارێكی )١٣٠٠ز(

لێنه ژیا. ئ���ه گ���ه ر ئ��ی��س��پ��ان��ی��ی��ه ك��ان كه سه ق��ڕك��ردن��ی س��ی��اس��ه ت��ی سووتاندنی مایاو ئاینییه كانی ئێستا ن��ه ب��وای��ه كتێبه كانیان زی��ات��رم��ان زۆر ش��ت��ی ئ��ێ��م��ه

له رباره یانه وه ده زانی.

lost-civilization : سه رچاوه

Page 32: lvin science no 1

ئه‌ودی‌ته‌کنه‌لۆژیا

ك�����ام ل���ه ئ���ێ���م���ه س��ای��ت��ی ئه و نه بیستووه ، ویكیلیكسی به ڵگه نامه ئ��ه و به هۆی سایته كه باڵویكرده وه نهێنیی���انه ی ل��ه م��اوه ی راب�����ردوودا ب��ووب��ه ئ��ه س��ت��ێ��ره ی ه��ه واڵ�����������ه ك��ان و ژماره ی به ڵگ����ه باڵوكراوه كانی )250( ن��زی��ك��ه ی گ��ه ی��ش��ت��ه دوای به تایبه ت به ڵگه و هه زار )جولیان ده ستگ���یركردنی پێگه كه خ���اوه ن���ی ئ��ه س��ان��ج( به ریتانیا، پۆلی���سی ل��ه الی��ه ن بڕیارێكی ده رچ��وون��ی دوای به ده ستگیركردنی ئ��ه وروپ��ی

له الیه ن سویده وه .ئه مڕۆ ئێمه ب��ه ه��ه رح��اڵ ن��اوه ڕۆك��ی سایته كه و باسی له به شی ب��اس ب��ه اڵم ناكه ین،

49

تۆڕی پڕۆسه كانی ناوه ندی ده گرێت، له خۆ )بنهۆف( له گه وره ترین كه به یه كێك خ���زم���ه ت���گ���وزاری���ی���ه ك���ان���ی ئ���ی���ن���ت���ه رن���ێ���ت ل���ه س���وی���د

داده نرێت. ت��ێ��ب��ی��ن��ی: ئ����ه وان����ه ی ویكیلیكس سایتی له سه ر ك�������ارده ك�������ه ن ب��������ه وه وه كه سایته كه نه وه س��������تان، ب��گ��وازن��ه وه ب��ۆ ن��اوه ن��دی به ڵكو ،)Pionen( زانیاری داب��ه ش��ی��ان��ك��ردووه ب��ه س��ه ر چ��ه ن��د خ��زم��ه ت��گ��وزاری��ی��ه ك بۆ جیهان، له سه رتاسه ری گ��ه ره ن��ت��ی و ران��ه وه س��ت��ان��ی س��ای��ت��ه ك��ه و ه���ه ر ئ��ه م��ه ش به رێ��گ��ه ی��ان به ڵكو نییه ، داوه ب��ه ك��اره��ێ��ن��ه ران��ی��ان تایبه تیان خزمه تی ئه وانه ی )كۆپییه ك( وێنه یه ك هه یه ل��ه س��ای��ت��ه ك��ه ب���ۆ خ��ۆی��ان له ئه نجامدا دروس��ت��ب��ك��ه ن، له ویكیلیكس وێنه به سه دان ئه مه ش ده بێت، له جیهاندا بێت ئه سته م ئ��ه وه ی ده بێته دابخرێن، وێنانه ئه و هه موو

ئه‌ودی‌ته‌کنه‌لۆژیالڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

48

WIKILEAKS

ئاماده كردنی : بیالل محه مه د

ویکیلیکس

پێگه‌ی‌‌ویكیلیكس‌سی‌مه‌تر‌له‌ژێر‌زه‌ویدایه‌

ته كنیكی هه واڵه كه ده كه ین.وی���ك���ی���ل���ی���ك���س پ��ێ��ش��ت��ر خ��زم��ه ت��گ��������������وزاری��ه ك��ان��ی ئه م�����ازونی كۆمپانی���ای ئ��ه م��ری��ك��ی ب���ۆ م���ی���وان���داری دوا ه����ه ر ب���ه ك���ارده ه���ێ���ن���ا، سایت����ه كه ئ���ه وه ی ب��ه دوای دروستكردن به كێشه ده ستی ك����رد، ح��ك��وم��ه ت��ی ئ��ه م��ری��ك��ا ف����ش����اری خ��س��ت�����������ه س���ه ر ك��ۆم��پ��������������ان��ی��ای ن���اوب���راو بۆ له و خزم����ه ته كانی ئ���ه وه ی س��ای��ت��ه ب��ب��ڕێ و ه��ه رواش��ب��وو به اڵم هه فت�����ه یه كه ، نزیكه ی سای������������ته كه بۆ كوێ چوو؟س���ای���ت���ه ك���ه چ��������������ووه كه زانیاریی����ه وه ناوه ندێكی ناچ�����ێت و ناوه ندێك له هیچ

هه رگ����������یز شتی وا نه بینراوه ! شوێنی سایتی ویكیلیكس ب��ه رددای��ه و له ژێر مه تر )30(پۆاڵینی ده رگایه ك�����������ی مه تر نیو ده رگ��ای��ه ئ��ه و هه یه ، به رگه ی ئه ستوریه ت��������ی و ه��ێ��رش��ی ئ��ه ت��ۆم��ی ده گ��رێ��ت، جی�����مس نهێنی بنكه ی ئه مه ناوه ن���دێكی به ڵكو نییه ، بۆند ،)Pionen( زانیارییه به ن�����اویبه كۆم�����������پانیای س���ه ر خزمه تگوزارییه كانی بۆ بنهوفه ئینته رنێت له سوێد.

له ساڵی پێشترو شوێنه ئه م پ��ه ن��اگ��ه ی��ه ك��ب��وو )1934(ب���ۆ خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل��ه ب��ۆم��ب، دوات������ر ح��ك��وم��ه ت��ی س��وی��د ل��ه ش��ه ڕی له حه فتاك�������ان و

س������ارددا گ���ه ش���ه ی پ��ێ��ك��رد، به بنكه ی ب��ب��ێ��ت ئ����ه وه ی ب��ۆ ف��ری��اك��ه وت��ن��ی ف��ه رم��ان��ده ی��ی واڵت ل��ه ك��ات��ێ��ك�����������������������دا ئه تۆمی هێرشێكی رووبه ڕووی به تێ�������په ڕبوونی ب��ووی��ه وه ، )بنهوف( كۆمپانیای رۆژگ��ار كڕیی�������ه وه و س��وی��دی ی ناوه ندێكی ب��ۆ گ����������ۆڕی وه ك گ����رن����گ زان������ی������اری

ده یبینین. له وێنه ك�����اندا ب��ن��ه��ۆف ك���ۆم���پ���ان���ی���ای شوێنه كه ی فراوانكردو گه شه ی دامه زراوه یه كی چه ند پێكرد، ك��اره ب��ای��ی ب��چ��ووك��ی ب��ۆ دان��ا مۆلیده ی كارده كات، كه به غاز )MTU( مایباخ جۆری دیزڵی ت��ێ��دای��ه ، ك��ه ل��ه ژێ��رده ری��ای��ی ئ����ه ڵ����م����ان����ی ت��ێ��ك��ش��ك��او

ده ستكه وتووه . گردێكی له نێو شوێنه ئه م ش��اری ل��ه ن��ی��وه ی به ردیندایه س���ت���ۆك���ه���ۆڵ���م، ب��ه پ��ان��ت��ای��ی چوارگۆشه یه و پێ )11،950(تێدا ك��اری كه س )15( ته نیا

ده كه ن.هه روه ها ناوه نده ئه م

Page 33: lvin science no 1

له ناو زانیارییه كانیان یاخود ببرێت.

له كه ناڵه كانی راگه یاندنی زۆر ژماره یه كی جیهانیدا له ناوه ندی ریپۆرتاژ له وێنه و زانیاری )Pionen( سویدی ده رده ك����ه وێ����ت، ك��ه س��ه ر )ب��ن��ه��وف(ه ، ئه م ب��ه ت��ۆڕی ن���اوه ن���ده ل��ه پ��ه ن��اگ��ه ی��ه ك��ی زه وی ل���ه ژێ���ر ئ��ه ت��ۆم��ی��ی��ه ل��ه س��ت��ۆك��ه��ۆل��م و س��ای��ت��ی ویكیلیكسی له و جێیه دایه . ئ����������ه و س�����ای�����ت�����ه ی ك��ه ب��اب��ه ت��ه ك��ان��ی پ��ش��ت به نهێنیه كانی ب��ه ڵ��گ��ه ن��ام��ه وه زاره تی ده ره وه ی ئه مریكا ده به ستێت Pionen له قووڵی باخی ل��ه ژێ��ر م��ه ت��ر )30(له ستۆكهوڵمدایه و )فیتابیرغ( به هێزو زۆر دی��واره ك��ان��ی توندن، كاتی خۆی په ناگه یه ك بوو بۆ خۆپاراستن له بۆمب ل���ه ش���ه ڕی س������ارددا، ل��ه م م��ۆل��ی��ده ی دوو ش��وێ��ن��ه دا مۆلیده ل��ه ش��ێ��وه ی دی���زڵ ژێ��رده ری��ای��ی��ه ك��ان��ی )ن��ات��ۆ( مێگاوات )1,5( به هێزی ب��ۆ ك������اره ب������ای وزه ی

دابینده كه ن. )2008( ل���ه س���اڵ���ی )ألبرت ئه ندازیاری سویدی ف��ران��س��الن��ورت��ا( دووب����اره دروستكرده ووه په ناگه كه ی له هۆلێك و كه پێكهاتووه چوار ژوورو رۆشنكه ره وه ی ئه وه ی وه ك تێدایه ، رۆژی رووه ك گ��ه ش��ه ك��ردن��ی ب��ۆ ئ��اوی تاڤگه ب��ه ك��ارب��ێ��ت و ماسی ح��ه وزی ده ستكردو لیتر )2600( بڕی تێدایه و

ئاو ده گرێت. ه����ۆڵ����ی زه وی ك��ۆب��وون��ه وه ك��ان��ی ل��ه س��ه ر ده چ��ێ��ت، م��ان��گ رووی په ناگه كه رووپێوی به گشتی له )1000( زیاتر ده گاته

مه تر چوارگۆشه .سه المه ترین Pionenپ��ه ن��اگ��ه ی��ه ل��ه ج��ی��ه��ان كه هه موو به رگه ی له توانایدایه به بۆمبی بگرێت هێرشێك

ئه تۆمیشه وه .

ئه‌ودی‌ته‌کنه‌لۆژیالڤینی‌

زانست‌و‌ته‌کنه‌لۆژیا

50

Page 34: lvin science no 1

گروپی گۆڤاره کانی لڤین:

به منزیکانه گۆڤارێکی تایبه ت به گه شه پێدانی مرۆیی له الیه ن کۆمپانیای لڤینه وه ده رده چێت

کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ و باڵوکردنه وه

گۆڤاری لڤین... )1(ی مانگ

گۆڤاری لڤین... )10(ی مانگ

گۆڤاری لڤین... )20(ی مانگ

لڤینی زانست و ته کنه لۆژیا... )5(ی مانگ

لڤینی نوێ ... )25(ی مانگ

لڤینی بونیاد... )15(ی مانگ

www.lvinpress.com/science magazine No.1, january 2011

کۆدی نهێنی ژیان

حاڵه تی ئایدز له کوردستان هه یه

شارستانییه تی سووتاو

گه شتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان

پڵنگی به نگال

ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستده کات؟زانست و ته کنه لۆژیا

پیسبوونی ژینگه ی سلێمانی به ژاوه ژاو مه ترسی بۆ دڵ هه یه

مایا

DNA84

مانگانه‌یه‌کی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌هونه‌رییه‌

ئه‌وه‌ی‌سیاسه‌ت‌تێکیده‌دات،‌هونه‌ر‌بوونیادی‌ده‌نێته‌وه‌

لڤینی نوێ له و ماڵه ی رووداوه که ی کانی گۆمه ی تێدا روویدا نهینییه کان

ئاشکراده کات"باندێکی‌گه‌وره‌ی‌له‌شفرۆشی‌

له‌پشت‌رووداوه‌که‌وه‌یه"‌

ئامۆزایه‌کی‌ژنه‌که‌: که‌سێک‌ته‌عدای‌شه‌ره‌ف‌بکات‌و‌یه‌کسه‌ر‌ئازادبکرێت،‌

ئێمه‌‌چۆن‌قبوڵیده‌که‌ین

21

ڤینی نوێ: خان بۆ ل

ه مه عه لیح

کچێک:

نمدا ت ملیۆ

هه ش

ه وه ی ک بۆئ

به کوڕێ

کاته وه باڵونه

ه که م ه سویر

ت

ئه حمه د ساالر: من ده وڵه مه ندترین شانۆکارم

ینم بینی، الزم موحس

ه رۆڵی مک

که هاته وه ده یانوتم گورگه

خه ڵک پێیان

چۆمان ره شید: من گۆڕان نیم

حیکمه ت هندی: هه رکات مردن هات، وێڵکه می لێده که م

No.146

له كۆنگره ی )13(ی پارتیدا، بۆئه وه ی مه سرور بارزانی ده نگی یه كه می كۆنگره بێت، مه سعود بارزانی به بێ هه ڵبژاردن نێچیرڤان ده كاته جێگری خۆی

www.lvinpress.com 2010/12/10

په رله مانی کوردستان )58( ڤێال به )1500( ده فته ر دۆالر ده کڕێت

جیاوازییه کانی نێوان که سایه تی سیاسیی نێچیرڤان

بارزانی و به رهه م ساڵح

"ئۆپۆزیسیۆنیش وه ک پارتی و یه کێتی که وتنه داوی له زه تی ژیان و

وه رگرتنی خانوو و ئۆتۆمبێله وه "

نهێنیی سه رکرده کورده کان له به ڵگه نامه کانی ویکلیکسدا

دیپلۆماته ئه مریکییه کان:له وانه یه ئێران یارمه تی دارایی گۆڕان بدات

ویکلیکس: بارزانی سازشی له سه ر که رکوک کردووه

تاڵه بانی یه کێکه له و نۆ سه رکرده عێراقییه ی که په یوه ندیی به هێزی له گه ڵ فه رمانده ی قودسی ئێران هه یه

"روسیاو ئەمریکا چەکیان داوەتە پەکەکە"

No.147

لڤین‌فه‌زیحه‌یه‌کی‌گه‌وره‌‌له‌هه‌ولێر‌ئاشکراده‌کات)37(‌ده‌فته‌ر‌دۆالر‌بۆ‌دروستکردنی‌قوتابخانه‌یه‌کی‌وه‌همی‌وه‌رده‌گیرێت

www.lvinpress.com 2010/12/20

ملمالنێی‌قوباد‌تاڵه‌بانی‌و‌کوڕه‌که‌ی‌مالیکی‌له‌دوبه‌ی‌

ته‌قه‌کردنی‌تێکه‌وت

مه‌سعود‌بارزانی‌له‌کۆنگره‌دا‌کوڕه‌که‌ی‌مه‌سروری‌وه‌ک‌میراتگری‌عه‌رش‌دیاریکرد

یه‌کێتی‌و‌یه‌کگرتوو‌له‌یه‌کترنزیکده‌بنه‌وه‌

).....(‌مەسرور‌مەسعود‌بارزانی‌

ئه‌ندامێکی‌مه‌کته‌بی‌سیاسیی‌یه‌کێتی:‌گرفتی‌ئێمه‌‌ئه‌وه‌یه‌‌ئه‌وکه‌سانه‌ی‌له‌ناو‌سلێمانی‌مه‌سئولیه‌تیان‌هه‌یه‌،‌خه‌ڵک‌لێیان‌رازی‌نییه‌

بارزانی‌چواره‌م

No.148

کــۆنگــره ی پارتــی و شکستی سیاسیانه ی نێچیرڤان بارزانـــیگومان له سه ر بڕوانامه ی که مال که رکوکی هه یه

www.lvinpress.com 2011/1/1

سه رکرده یه کی گۆڕان: یه که م هه ڵه ی ستراتیژی ئێمه هه وڵدان بوو بۆ کردنی

سه رۆکی هه رێم به مه رجه عێکی بااڵی کورستان

عه دنان عوسمان: ده مانه وێت ئه م حکومه ته

بڕوخێنین و حکومه تی هه رێم به ده ستی ئێمه وه بێت

گۆڕان له سه رۆکی هه رێم توڕه یه

خۆپیشاندانه کانی پارێزگای سلێمانی دژی واژووی یاسای خۆپیشاندان، پێگه ی سه رۆکی هه رێم الوازده کات

؟w

ww

.lvinpress. com