Embed Size (px)
Citation preview
MÜNDƏRİCAT
I-Bölmə
HÜMANİTAR VƏ PEDOQOJİ ELMLƏR BÖLMƏSİ
1. Farzaliyeva Adelya. TRANSLATION AS A PROCESS OF INTERCULTURAL COMMUNICATION
(OYU)…………………………………………………………............3
2. Orxan Qəmbərov Nurəddin. Kurikulumda tələbyönümlülük prinsipi (OYU)………….…….8
3. Hüseyinli Lalə Nazim qızı. Azərbaycan ədəbiyyatının humanitar profilli
siniflərdə tədrisi (OYU)………………………………………………………………..…… 11
4. N.M.Quliyeva. FELİN QRAMMATİK MƏNA NÖVLƏRİNİN
MƏNİMSƏDİLMƏSİ YOLLARI (OYU)………………………………………………..….14
5. EsmiraAğası qızı Musayeva. AMERİKAN ƏDƏBİYYATININ GÖRKƏMLİ
ŞAİRİ MARK TVENİN YARADICILIĞI (OYU)...............................................................19
6. Məmmədli Naibə Aqil qızı. FRAZEOLOJI BİRLƏŞMƏLƏRİN TƏDRİSİ (OYU).............21
7. Gözəl Quliyeva. Koroğlunun qəhrəmanlıq simvollarından biri - Misri qılınc (BDU)............22
8. HEYDƏROVA GÜLAY ŞAHSUVAR QIZI. ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ FƏAL TƏLİM
METODLARININ TƏTBİQİ ƏHƏMİYYƏTİ (ADPU)..........................................23
9. Gülşən Mehdizadə : Tədris prosesində fənn məzmunu standartlarının
tətbiq edilməsi (ADPU).........................................................................................................24
10. Paşayev Emil İmran oğlu : Azərbaycan Xalqinin Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin Mustafa Kamal
Atatürkün Səxsiyyəti və Tarixi Xidmətləri Haqqinda Düşüncələri(YAP)..................25
11. Kəmalə Seyfulla qızı Qurbanova : INTIBAH DÖVRÜNÜN DRAM SƏNƏT ZIRVƏSININ GÖRKƏMLI
DRAMATURQU UlLYAM ŞEKSPlR (OYU)......................................................................27
12. Vaqif İlyas oğlu Hüseynov: Azərbaycandakı yunanlar: ölkədəki multikultural mühitin daha bir
göstəricisi (BSU).....................................................................................................................29
13. Muradzadə Mehrəngiz İsa qızı : Zamanın sintaktik ifadə vasitələri (BSU).............................31
14. Bənnayeva Nuranə Vüqar qızı: ORTA MƏKTƏB ŞAGİRDLƏRİNDƏ EKOLOJİ
MƏDƏNİYYƏTİN FORMALAŞDIRILMASININ ÖYRƏNİLMƏSİ(OYU).......................32
15. Hüseynli Lalə Nazim qızı: Azərbaycan ədəbiyatının humanitar profilli
siniiflərdə tədrisi(OYU)...........................................................................................................33
16. Xəlilova Afaq İlqar qızı : Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlənin fərqləndirilməsində
fəal təlim metodlarından istifadə(ADPU).........................................................................34
17. Səlimova Aytən Fəxrətdin qızı: ORTA MƏKTƏBLƏRDƏ DÜNYA ƏDƏBİYYATININ
TƏDRİSİ(OYU).......................................................................................................................36
18. Əsgərova Türfanə Rafiq qızı: ƏDƏBI TƏLƏFFÜZ NORMALARI VƏ ONUN NİTQ İNKİŞAFINDAKI
ROLU (ADPU)...................................................................................................38
19. Ибрагимова Асия: Отражение душевного состояния автора в произведениях ,на примере стихотворения М. Ю.Лермонтова «Парус».( БСУ).................................................................39
20. Самедова Офелия Магеррам г. Ун«Человек не для того создан, чтобы терпеть поражения. Человека можно уничтожить, но его нельзя победить».(OYU).............................40
II Bölmə
İQTİSADİYYAT VƏ İDARƏETMƏ BÖLMƏSİ 21. Nemətli Ayaz Vidadi oğlu. Banklar iqtisadi dinamikanın hərəkətverici elementi kimi
(KU)..............................................................................................................................................
42
22. Mehdiyeva Mənzər İsrail q. Bank biznesi mühitinin spesifik xüsusiyyətləri. AMEA-nın
İqtisadiyyat
İnstitutu.....................................................................................................................43
23. Mahmudova Gülər Şamil. Banklarda risklər və onların maliyyə sabitliyinə təsiri
Azərbaycan Dövlət İqtisad
Universiteti......................................................................................44
24. Məmmədov İsmayıl İbrahim. Bank fəaliyyətinin beynəlxalq istisadi münasibətlərə təsiri
(Kooperasiya
Universiteti)..........................................................................................................45
25. Hüseynov Nicat Hüseyn oğlu. Həyat sığortasının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
(AMEA-nın İqtisadiyyat
İnstitutu)............................................................................................................46
26. Bayramov Ramin Zahid oğlu. Kredit əməliyyatları bank fəaliyyətinin əsas istiqaməti kimi
(AMEA-nın İqtisadiyyat
İnstitutu)..............................................................................................47
27. Bağırov Orxan Mübariz oğlu. Bank biznesi mühitinin xarakterik cəhətləri (ADİU-nun
“Maliyyə və maliyyə institutları”
kafedrası)...............................................................................48
28. Abbasağa Adil oğlu Babayev. Naxçıvan Muxtar Respublikasında sahibkarlığın inkişafının
xarakterik xüsusiyyətləri (Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinin Elmi Tədqiqat
İnstitutu)......................................................................................................................................4
9 30. H.S.Karademir. XƏZƏR REGİONU ÖLKƏLƏRİ ARASINDA TÜRKİYƏNİN XARİCİ İQTİSADİ SİYASƏTİNİN STABİLLƏŞDİRİCİ AMİLLƏRİ. (BSU)...................................50
31. Abbasov Nicat Bayram oğlu. Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafı, müasir vəziyyəti və onun perspektivləri.................................................................................................57
32. Асланов Афик Рафик Оглы. Пути совершенствования внешних торгово-экономических связей азербайджана и великобритании.................................................................................58 33. Aslanov Zaur Azər oğlu. Müasir şəraitdə müəssisənin idarə olunmasının innovasiya
strategiyası (emal sənayesi müəssisələrinin misalında) (OYU).........................................60
34. Məmmədov İsmayıl Bəhrəm oğlu. Əmtəə bazarlarında firmaların satış kanallarının
işlənib hazırlanması.........................................................................................................62
35. Məhbubə Şəfahət qızı Hasilova. Tərkibində kimyəvi liflər olan yun parçaların
xətti ölçülərini dəyişməsinin qiymətləndirilməsi metodunun işlənməsi (AKU)..............65
36. B.Q.Xasıyev. Nəqliyyat infrastrukturu iqtisadi artımın inkişaf amili kimi(OYU)..............67
37. B.G.Khasiyev. Transport infrastructure as an amplification
factor of economic growth ……………………………………………………………………72
38. Hacızadə Sahib. Azərbaycan iqtisadiyyatında vergi islahatları (AKU)………….………..73
39. Şamxal Məmmədov. Beynəlxalq hüquq və beynəlxalq iqtisadi hüquq (OYU)...............74
40. C.H.Hacıyev. i.e.n., dosent. HEYDƏR ƏLİYEV və VERGİ SİYASƏTİ (OYU).........83
III Bölmə
RİYAZİYYAT, İNFORMATİKA VƏ TEXNİKİ FƏNLƏR BÖLMƏSİ
41. Э.М. Рзазаде. Интеграция предметов на базе образовательного технопарка. Университет
Одлар Юрду...............................................................................................87
42. Rahib Aydınoğlu İmamquluyev. Memarlıq-dizayında məkan seçimi üçün qeyri səlis məntiqin
tətbiqi (OYU).................................................................................................................................93
43. İlham Qimayət oğlu Əliyev, Perm: Rzazadə Etibar, OYU, Bakı. İnformasiya Texniligiyaları
tədrisində dil problemləri....................................................................................................96
44. E.M. Rzazadeh, C.Z.Hasanov
Comparative Analysis of Modern Operating Systems……………………………………98 45. Səmədzadə Aynur Əyyar qızı. İNTELLEKTUAL ROBOTLARIN DAVRANIŞLARININ PLANLAŞDIRILMASI
(OYU)..............................................................................................................102
46. V.R. Həsənova. MAKSIMAL GÜC IZLƏYICILƏRIN GÜNƏŞ BATAREYALARINDA
EFFEKTIVLIYI (OYU)........................................................................................................103
47. Umarova Niyar Əvəz qızı. Bilingual təhsil problemləri və qeyri səlis məntiq (OYU).......105
48. Qabil Namazov. Yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə riyaziyyatın tədrisinin
modernləşdirilməsi. Bakı Biznes Universiteti...................................................................................107
IV Bölmə
TƏBİƏT ELMLƏRİ BÖLMƏSİ
49. 1Səfərova A. X.,
2Əbdülhəmidova S.M.,
2Qənbərov X.Q. KİF GÖBƏLƏKLƏRİNİN TƏMİZ
KÜLTURALARININ ALINMASI.................................................................................................111
50. G.Y.Rüstəmli. KÖK HÜCEYRƏ (OYU)...................................................................................112
51. Mehdiyeva Gülşən Ramiz qızı. Poliuretan iplər qoyulmuş parçalarin xətti ölçülərinin dəyişməsi
probleminin ümumi xarakteristikasi (AKU)...................................................................................115
52. Dos.T.H.Kərimova. İpəkçilikdə eksperimental poliploidiya və mutagenez
metodlarının tətbiqi.........................................................................................................................116
53. Həmidli Anar Aydın oğlu. İSLAM AMILI KONTEKSINDƏ İQTİSADI MODEL - İSLAM
İQTİSADİYYATI (OYU)..............................................................................................................117 54. İsgəndərova Ləman Yunis qızı. Выявление генетически-опосредованного риска возникновения сердечно-сосудистых заболеваний (OYU).................................................................................123 55. LEYLA AKIF QIZI ABBASLI. ELASTIK PARÇALARIN HƏNDƏSİ ÖLÇÜLƏRİNİN DƏYİŞMƏSİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ METODUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİMƏSİ (AKU)..................................................................................................126. 56. İsmayılova Xəyalə T. Ümumtəhsil məktəblərində aparılan qiymətləndirmə(OYU)...............127 57. S.B.Orucova. ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRDƏ “İNSAN KURSU”NUN TƏDRİS
OLUNMASINDA MÜASİR TƏLİM METODLARININ ROLU (OYU)....................................134
58. K.R.İlyasova. Biologiyanın tədrisində inteqrasiyanın öyrənilməsi (OYU).....................139
59. N.V.Bənnayeva, ORTA MƏKTƏB ŞAGİRDLƏRİNDƏ EKOLOJİ MƏDƏNİYYƏTİN
FORMALAŞDIRILMASININ ÖYRƏNİLMƏSİ (OYU) …………………………………….143
60. Kazımova Aynurə Heydər,
“Sitologiyanin əsasları” mövzularının tədrisi metodikası (OYU)……………………………147
61. b.ü.f.d.Məhərrəmova S.İ., t.ü.f.d.Kazımova İ.H. Yabanı bitkilərdən mayaların istehsalında
istifadənin perspektivləri (ADİU)…………………………………………………………….149
62. Аббасзаде Захраханум Фарагимгызы. «Изучение технологизации учебного
процесса в средних школах» (OYU)................................................................................150 63. Imanova Günay Fuad qızı UMUMTƏHSIL MƏKTƏBLƏRINDƏ TIBBI BILIKLƏRIN ÖYRƏDILMƏSININ ƏHƏMİYYƏTİ (OYU)........................................................................153
I Bölmə
HÜMANİTAR VƏ PEDOQOJİ ELMLƏR BÖLMƏSİ
TRANSLATION AS A PROCESS OF
INTERCULTURAL COMMUNICATION
Farzaliyeva Adelya
Odlar Yurdu University
Ker words: language, culture, interlocutor, intercultural communication
Açar sözlər/ dil, mədəniyyət, həmsöhbət, mədəniyyətlərarası ünsiyyət
Ключевые слова/ язык, культура, собеседник, межкультурная коммуни-кация
Language is a fundamental tool that humans use to construct and exchange meaning with one
another. Meaning making through linguistic exchanges is an activity that is situated in a shared social
and cultural context. Therefore, in order to be able to communicate successfully, it is necessary to
understand the cultural context in which language is used.
Consequently, learning to use the same language as our interlocutors, provide us not only with a tool
to facilitate interaction on the simplest and most practical level, but also with insight into the other’s
culture, facilitating mutual understanding. In Samovar and Porter’s words, “Language gives people a
means of interacting with other members of their culture and a means of thinking. Language, thus,
serves both as a mechanism for communication and as a guide to social reality (11, 2).
Today the theory and practice of intercultural communication attract more and more scholars, as it
has become evident that the investigation of its problems requires expertise from different areas of
study. Probably its greatest achievement is the fact that on "its territory" academics who used to
protect the boundaries of their disciplines from "strangers," have now started listening to each other.
On the other hand, the present state of intercultural communication research is characterized by a
lack of general methodological foundations and common conceptual approaches. There is no clear
theoretical basis, commonly accepted terminology, fundamental assumptions, which would allow
representatives of different directions and trends achieve mutual understanding. Opinions differ as to
what should be seen as intercultural communication. Some investigators ignore the fact that
intercultural communication study is an independent area with its own system of notions and an
impressive history of scholarly research.
The development of a high level of linguistic competence, though fundamental for intercultural
communication, cannot be deemed sufficient. In fact, it has been observed that, when non-native
speakers are able to display a near-native level of competence in the target language, there is also an
implicit expectation that they will behave according to the sociocultural norms observed by the
native speakers of that language. If this does not happen, native speakers will tend to consider the
resulting failure in communication as a deliberate act of the non-native speaker, rather than as an
honest mistake (5, 2).
The most common sociolinguistic problems are usually associated with the social adaptation of
migrants, preservation or loss of traditional cultures in the minority. Psychologists focus on the
cultural differences impact on the processes of interpretation and specification on the origin of
behavior. Linguists observe the process of foreign professional communication, the choice of the
communicative topics, appropriate vocabulary when talking to a foreigner.
Detailed sources overview of the intercultural communication problems gives the ground to state that
during the different cultures dialogue there happens the mixture of foreign conceptual picture of the
world.
Despite the fact that cultural and conceptual pictures of the world are speculative phenomena we can
see them, how the nation sees the world around by means of associative survey. Many European
countries are associated with students, with earnings, work, labor, migration, which due to political
-geographic and socio-economic reasons. Many associations often occur in a foreign language.
For example, the concepts of Disneyland or the Beatles are the part of the students’ linguistic picture
of the world, that is. Except for meaning, these associations are also linguistic, because the words
need no translation and become the lexical units of a foreign language, which the country is
associated with.
In addition to the above-mentioned pictures of the world is, of course, the real picture. Between the
real and conceptual pictures of the world there is a man, which means that it reflects reality through
two zigzags: from reality to thought and from thought to speech (4, 238).
It is also necessary to mention a negative tendency - very often the approach from the point of view
of intercultural communication is declared but not pursued. Scholars frequently ignore the fact that it
is a science with its own terminology, approaches and investigation methods. Let us hope that with
the development of intercultural communication in its Russian version this tendency will be reduced,
and the field will acquire the best features of the Russian and Western scholarly traditions.
B. S.Yerasov suggests two main approaches to the problems of intercultural communication:
instrumental and understanding.
The first one is aimed at the achievement of a practical result (successful adaptation of individuals in
an alien environment and the creation of a method of teaching effective communication in a
particular context).
The second one allows to examine changes in individuals and culture in general, human ability for
the development of intercultural competency, and the formation of a personality, which would be
able to function as a mediator between cultures. This approach is based on the necessity to preserve
the uniqueness of cultures, as well as the idea of their interaction. The dynamic character of
intercultural communication as seen from this perspective envisages steady development and
improvement of the quality of communication, the formation of a positive attitude towards
differences, and mutual understanding of cultures in different spheres and on different levels (15,
443). This latter approach can prove to be highly effective.
As previously observed, intercultural research has put forward the notion that “culture underlies
every part of communication” (8, 4).
C. Kramsch, for example, argues that “every attempt to communicate in another language is a
cultural act”.
According to C.Crozet and A.Liddicoat, Second Language education should focus on the exploration
of a “comfortable unbounded and dynamic space which intercultural communicators create as they
interact with each other in their attempt to bridge the gap between cultural differences” (8, 3).
The problem of relations between language, culture and speaker is one of the fundamental problems
in modern linguistics. This problem is defined by many researchers as “anthropological”. Language
is a reflexion of an ethnic group’s culture, a means of transmitting cultural values through
generations and the major tool of cognition. As language sets the parameters of human perception of
the world and stereotypes of daily behavior, any linguistic research in the field of language semantics
deals with the interrelations of the concepts of language, culture, and personality.
M.Bergelson gives the following definition of intercultural communication:
“Intercultural communication is a dialogue carried out in conditions of cultural difference in the
communicative competence of the participants which is so considerable that it has essential influence
on the success or failure of the communicative event” (2, 2).
Intercultural communication is characterized by the use of special language variants and discourse
strategies of direct contact participants which are different from those they use in communication
within one culture.
The view of translation as of a means of intercultural communication follows from the idea of
language as a culture component, and culture - as an aggregate of material and spiritual achievements
of the society, including all the varied historical, social and psychological features of the ethnos, its
traditions, views, values, institutions, behavior, living conditions - in short, all the sides of its life and
consciousness, including language (14, 2).
Current global trends regarding international cooperation in education give rise to the interest revival
in intercultural communication issues. The development of this problem in terms of translation
seems to be extremely relevant as far as cross-cultural asymmetry existence and the need to
incorporate this aspect in the professional translators’ preparation.
One of the important features of our time is the growing number of people who are in contact with
cultures often than their native. People typically face difficulties changing the familiar cultural
environment. Related to the phenomenon of globalization process involve frequent regular contacts
in various fields between the different cultures that influences the changing social context of
intercultural communication.
The concept of translation is central in the translation studies. It is important to mention that the
concept of translation is polysemantic.
Firstly, it refers to translation as an intellectual activity, that is a process, secondly - to translation as
the result of this process, a product of translational activity, in other words, the text of translation
created by the translator.
V. Komissarov considers that “translation is a complicated and many-sided kind of human activity.
Though usually people speak about translation “from one language on another”, actually, it is not
simply a replacement of one language with another. The different cultures, people, ways of thinking,
literatures epochs, levels of development, traditions and world views clash with each other in
translation” (6, 4).
According to M.Brandes, “translation is a kind of language mediation where the content of the
foreign text (original) is transferred to other language by way of creating a communicatively
equivalent text in this language” (3, 1).
In L.Barkhudarov’s opinion, “translation is a process of transformation of a speech product in one
language into a speech product in another language, the invariable meaning being preserved” (1, 3).
G.Toury believes that “translation is kind of activity which inevitably involves at least two languages
and two cultural traditions” (6, 2).
Serving as a means of communication between people of various ethnic groups, translation is a
means of interlingual and intercultural communication. According to A.D. Schweitzer, “translation
can be defined as a unidirectional and two-phase process of interlingual and intercultural
communication, where a secondary text (metatext) text is created on the basis of the primary text
subjected to purposeful (“translational”) analysis, the secondary text replacing the primary one in
another language and cultural environment”(12, 3).
Modern translation theory interprets the concept of translation as a special form of interlingual
communication in the system of linguistic and extralinguistic factors. During the communicative act
the participants use special language options, and discursive strategies that differ from those they
use. When communicating within a common culture the communication is considered to have been
taken place if there is understanding between the members of the communicative act - the addresser
and the addressee, i. e. the addressee’s intention to meet the addresser’s expectations and the used
language features are appropriately interpreted by the addressee and there are no contradictions
between the ways of perceiving reality. (9,16)
The analysis of the prominent researchers’ works in the field of translation shows that they all
consider translation in the light of intercultural communication. The cultural factor in translation is
obvious and undeniable. Communication is impossible unless the message is transmitted and is
understood by the communicants. However, this understanding can be achieved only if the
information contained in the language units corresponds to the background knowledge of the facts
mentioned in the message.
The people speaking one language are the representatives of a certain culture. They have many
common traditions, habits and ways to do and to speak about things. They possess the common
knowledge about their country, its geography, history, climate, its political, economic, social and
cultural institutions. All this information is the basis of the communicants’ presuppositions which
enable them to produce and understand messages in their linguistic form.
Just as communication within a particular culture, according to J. Kasper, intercultural
communication faces the main problem - to meet the needs of society and the need of using resources
with minimal losses for both parts of dialogue, but the situation may deteriorate with two reasons.
On the one hand, during intercultural communication not all the participants of the communicative
process need information available to a representative of another culture because people perceive the
content and forms of certain linguistic structures of a foreign language differently than native
speakers, who in turn, also cannot use all the communicative means because the other side does not
understand the dialogue.
On the other hand, if there is a problem in society, the dialogue participants can widen or narrow the
conflict scope, depending on what contact you want information and existing means of
transmission.(5, 348)
Not only two languages interact in translation process, but also two cultures having both common
features and national specificity. Revealing this specificity is crucial in studying intercultural
communication and translation.
One of the important tasks of future interpreter training is to inculcate intercultural skills and
development of intercultural skills (1), which includes the ability to communicate between their own
national and foreign cultures, sensitivity to the notion of culture and the ability to recognize and use
various strategies for establishing contact with speakers of other cultural communicative, to
contribute effectively in solving problems of misunderstandings and cultural conflicts if they occur,
to provide an objective assessment of a wider European context.
The translator plays an important role in the process of intercultural communication, since he/she has
frequently not only to translate sentences, but also to interpret the cultures of the communicants. He
serves as the mediator for both sides explaining to them the main rules of behavior and customs of the
countries. The translator should pick up an equivalent for the language phenomenon which directly
reflects another culture. Empathy is the basis of mutual understanding in communication. It is the
ability to imagine oneself in the place of another person, attempt to see the world with his eyes. And
if the translator manages to do it, the translation process is full-fledged and successful.
In the process of translating any interpreter must constantly overcome both linguistic and
extraliguistic difficulties. A translator should have his/her disposal and significant amount of
background knowledge, but being not careful with the interpreting of linguistic differences
existence, the national and cultural characteristics of the target audience ignoring can cause a
communication failure. That is why the problems of intercultural communication are the focus of
linguistics, psychology, education because it is extremely important for the society development and
successful functions.
Collateral elements and uncollateralized elements are distinguished by comparison of languages and
cultures. Being a culture component, language as a whole is an uncollateralized element. First of all,
equivalent-lacking lexicon is uncollateralized element. The insufficient knowledge of history of a
country, traditions and culture lead to misunderstanding of comparisons, historical references, to
wrong understanding even in daily conversation, in other words, to language incompetence.
J.Catford specifies that “besides language untranslatability there is cultural untranslatability” (10, 4).
Translators tend to omit or change culturally incongruous items so that finally they become
translatable or comprehensible. As cultural distinctions are part of culture, cultural untranslatability
depends on the combination of languages in translation. It means that cultural untranslatability is not
equally applicable to all language combinations, audiences and translators. The concept of cultural
untranslatability is important for translation. A good translation should not sound as a translation.
The key requirement is naturalness. Cultural untranslatability is important only when cultural
distinctions are very big, because without facing these distinctions, it is difficult for translators to
achieve naturalness or even to convey the communicative function of the initial text.
In conclusion, it is important to notice that translation is the basic mechanism of intercultural
communication. With the help of translation, languages interact, influence each other, get richer and
change. In translation of texts representing a certain national culture, not only the target language,
into which the words naming realities of another culture penetrate, but also the receiving culture is
exposed to a certain influence.
However, the compromise between two interactive national cultures is not always reached in favor
of the culture which has generated the original text. Radical changes of a cultural and historical
background of a translated material should always be justified, pertinent, plausible and consistent.
Inappropriate or inconsistent cultural displacements deform the image and create the reader’s
incorrect idea of the initial culture and the author’s intention.
References
1. Barhudarov L.S. Language and translation. - Moscow, 1975.
2. Bergelson M. Intercultural communication.// http://www.countries.ru /library/i
ntercult/mkk.htm
3. Brandes M. Translational text analysis. - Moscow, 2001
4. Communication Strategies: Psycholinguistic and sociolinguistic Perspectives / Ed. by G. Kasper
and E. Kellerman -L and N. Y. Longman, 1999, pp. 358
5. Gass S.M. and various. Miscommunication in Nonnative Speaker Discourse. In N.Coupland,
H.Giles, and J.M. Wiemann (Eds). “Miscom-munication” and Problematic Talk, Newbury Park.CA
sage. 1991
6. Komissarov V.N. Introducing modern Translation Studies. - Moscow, 2001.
7. Kramsch C. Context and Culture in language education, Oxford, Oxford University Press. 1993
8. Liddicoat A. and Crozet C (Eds). Teaching language, teaching culture. Melbourne (Vic).
Applied Linguistic Association of Australia, Language Australia. 2000.
9. Modern Linguistics Learning, Teaching Assessment, A Common European Framework of
Reference, Council of Europe, Strasbourg, 1998, 224 pp.
10. Munday J. Introducing Translation Studies. - London, 2001.
11. Samovar, L.S and Porter, R. E. Intercultural Communication, A Reader 6th
Edition, Belmont
(CA) Wadworth.1982
12. Schweitzer A.D. Theory of translation: status, problems, aspects. - Moscow, 1988
13. Vereschagin E М, Kostomarov V.G. Language and culture. - Moscow, 1988
14. Valiyeva N.G. Translation - language mediation, a means of intercultural and interlingual
communication. // http://www.trpub.ru/valeeva-perevod-kommunik.html
15. Yerasov B. S. Social Culturelogy.- Moscow: Aspect-Press", 1997.
Перевод как процесс в межкультурной коммуникации
А.М.Фарзалиева
Резюме
Данная статья посвящена исследованию перевода как процесс в межкультурной
коммуникации.
Известно, что с развитием науки, экономики и техники, возникают проблемы межкультурной
коммуникации. Перевод как средство межкультурной коммуникации является в то же время
её основным механизмом.
Исследуя специфические свойства перевода как процесс межкультурной коммуникации,
автор ссылалась к мнениям ведущих ученых в этой области.
Kurikulumda tələbyönümlülük prinsipi Orxan Qəmbərov Nurəddin oğlu
Odlar Yurdu universiteti
Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası - Milli Kurrikulum konseptual
xarakterli çərçivə sənədi olub ümumi təhsil üzrə təlim nəticələrini və məzmun standartlarını,
ümumi təhsilin hər bir pilləsində nəzərdə tutulan fənləri, həftəlik dərs və
dərsdənkənar məşğələ saatlarının miqdarını, pedaqoji prosesin təşkili, təlim nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsi və monitorinqi üzrə əsas prinsipləri, fənn kurikulumlarının strukturunu əhatə
edir.
Milli Kurrikulum ictimai-siyasi, mədəni və sosial həyatın qloballaşdığı və universallaşdığı,
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının rolunun artdığı, rəqabətin gücləndiyi müasir dövrdə
hər bir şəxsin istedad və qabiliyyətinin müstəsna əhəmiyyət kəsb etdiyi nəzərə alınaraq, müstəqil
qərarlar qəbul etməsi üçün onun zəruri təhsil səviyyəsinə və bacarıqlara malik olmasına,
cəmiyyətin inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsi olan insanın
formalaşdırılmasına və problemlərin həllinə yönəlmişdir. Milli Kurrikulum bilavasitə aşağıdakı
funksiyaların reallaşdırılmasına xidmət edir:
• Ümumi təhsilin pillələri, bu pillələrdə tədris olunan fənlər arasında əlaqələrin və ardıcıllığın
təmin edilməsi;
• Fənlərin məzmununun cəmiyyətin tələbatına uyğun daim təkmilləşdirilməsi və
yeniləşdirilməsi;
• Təlim texnologiyalarının çevikliyi və interaktivliyinin təmin olunması;
• Nəticəyönümlü fənn kurikulumlarının hazırlanıb tətbiq olunması;
• Təlim mühitinin, təhsil fəaliyyətinin səmərəliliyinin, təlimin inkişafetdirici və qabaqlayıcı
xarakterinin, bilik, bacarıq və vərdişlərin təhsil pillələri üzrə konsentrik prinsip əsasında
müəyyənləşdirilməsinin təmin olunması;
• Şagird nailiyyətlərinin obyektiv qiymətləndirilməsi və stimullaşdırılmasının təmin edilməsi.
Milli Kurrikulum müəyyən ümumi prinsiplərə istinad olunmaqla hazırlanmışdır:
• Milli və ümumbəşəri dəyərlərin nəzərə alınması;
• Ümumi inkişafı, meyil və maraqları nəzərə alınmaqla bütün şagirdlərə əlverişli təlim
şəraitinin yaradılması;
• Tələbyönümlülük;
• Nəticəyönümlülük;
• Şagirdyönümlülük;
• İnteqrativlik
Dünyanın təhsil quruculuğu təcrübəsində iki mühüm prinsipin mövcud olduğu məlumdur. Bu
prinsipə əsasən, təhsil sahəsində görülən işlər yuxarıdan verilən tapşırıq və göstərişlər əsasında
qurulur. Bu zaman təhsildə maraqlı olan, daha çox ictimaiyyəti təmsil edən tərəflərin ehtiyacları
arxa planda qalır. Belə yanaşma qeyri - demokratik səciyyə daşıdığından təhsildə şagird marağının
aşağı düşməsi, valideyn - məktəb münasibətlərinin formal qurulması ilə nəticələnir.
Təhsil kurikulumları cəmiyyətin tələbatına uyğunluq baxımından təklifyönümlü və
tələbyönümlü olur. Ənənəvi təhsil proqramında təklifyönümlü, müasir kurikulumda isə
tələbyönümlüdür. Hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemi digər prinsiplərlə
yanaşı, həm də, demokratik və humanist prinsiplər üzərində qurulur. Onun nəticəsidir ki,
Azərbaycanda tələbyönümlü kurikulumların yaradılması istiqamətində iş aparılır. Artıq ölkəmizin
tarixində ilk dəfə olaraq belə kurikulumlar hazırlanmışdır. 2006-çı ildə «Azərbaycan
Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulumu)» hazırlanaraq Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş, 2010-cu ildə “Ümumi təhsil pilləsinin
dövlət standartı və proqramları (kurikulumları)” adı ilə təkmilləşdirilmişdir. Ümumi təhsilin fənn
kurikulumları Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin əmri ilə təsdiqlənmiş, pedaqoji
ictimaiyyətin istifadəsinə verilmişdir. Azərbaycanda hazırlanmış kurikulumlar təhsilin məqsəd və
məzmununu, təlim strategiyalarını, qiymətləndirmə mexanizmlərini əhatə edir. Maraqlı tərəflərdən
biri olan valideynlərin də tələbatlarına, arzu və istəklərinə uyğun qurulur
Tələbyönümlü kurikulum uzunmüddətli nizam - intizam daxilində şagirdin inkişafını
məhdudlaşdırmaqla mədəni savadlılığa üstünlük verir.Bəşəriyyətin əldə etdiyi ən yüksək
nəaliyyətlər-ədəbiyyat və incəsənət işləri, təbiət elmlərinin prinsipləri və ya qanunları vurğulanır.
Bu təhsil fəlsəfəsinin tərəfdarları 1963-cü ildə “Böyük Kitablar” proqramını işləyib hazırlayan
Robert Maynard Huçin və sonradan qərb mədəniyyətinə dair 100 böyük kitaba əsaslanan və
kurikulumu hazırlayan Mortimer Adler idi.
Tələbyönümülük - Fərdin, cəmiyyətin və dövlətin dəyişən ehtiyac və təlabatlarının nəzərə
alınmasıdır. Bu prinsip təhsildəki bütün fəaliyyətlərin tələbatlar əsasında qurulmasını zəruri şərt
kimi qarşıya qoyur. Bu zaman cəmiyyətin, o cümlədən marağı olan insanların ehtiyac və
tələbatlarının öyrənilməsi ön plana çəkilir. Təhsilin məzmun və strateji cəhətdən qurulmasında ona
istinad edilir.
Azərbaycanda təhsil islahatlarının ilk günlərindən bu məsələlərə xüsusi əhəmiyyət verilmiş,
təhsildə “...bütün qurumların fəaliyyətini təhsilalanın mənafeyinə xidmət etmək məqsədi ətrafında
birləşdirən yeni təhsil sisteminin yaradılması” (Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində İslahat
Proqramı. Bakı, 1999)mühüm şərt kimi qarşıya qoyulmuşdur. “Azərbaycan Respublikasında ümumi
təhsilin konsepsiyası(Milli Kurikulumu) hazırlanarkən tələbyönümlülük əsas prinsip kimi nəzərə
alınmışdır.Bunun üçün aşağıdakı tələblərin yerinə yetirilməsi istiqamətində işlər görülmüşdür:
■ İlkin olaraq təhsilin bütün sahələrinin, o cümlədən ümumi təhsilin vəziyyəti öyrənilmiş,
onun hazırkı durumu müəyyənləşdirilmişdir;
■ Qloballaşma şəraitində Azərbaycan cəmiyyətinin inkişaf istiqamətləri öyrənilərək
ümumiləşdirilmiş, yeni kurikulumlardakı standartların hazırlanmasında onlar nəzərə
alınmışdır;
■ Cəmiyyəti, xüsusən təhsildə maraqlı olan tərəfləri təmsil edən işçi qrupları yaradılmış,
yeni kurikulumların yaradılmasında onların qüvvəsindən istifadə olunmuşdur;
■ Kurikulumların hazırlanmış layihə variantlarının daha geniş miqyasda müzakirə
olunmasına diqqət yetirilmişdir.
Milli kurikulumda tələbyönümlülük müəyyənləşdirilərkən Azərbaycan Respublikasının təhsil
sahəsində İslahat Proqramında təsbit olunmuş demokratikləşdirmə və humanistləşdirmə
prinsiplərinə istinad edilmişdir.
Azərbaycanın tarixində artıq tələbyönümlü bir təhsil sistemi formalaşır. Cəmiyyətimizin ehtiyac
və tələbatlarına uyğun belə bir təhsil sisteminin qurulmasında demokratikləşdirmə,
humanistləşdirmə, inteqrasiya, diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, humanitarlaşdırma mühüm
pedaqoji prinsiplər kimi nəzərə alınır. Şəxsiyyətin maraq və ehtiyaclarını, arzu və istəklərini əsas
götürməklə təhsil alanların mənafeyinə xidmət göstərmək ön plana çəkilir. Beləliklə, təhsilin bütün
sahələrində dönməz xarakterə malik, ardıcıl və sistemli işlərə rəvac verilir. O cümlədən kurikulum
islahatları elmi əsasda məqsədyönlü, planlı şəkildə aparılır.
Ədəbiyyat
1. Abdulla Qəhrəmanov. Milli kurikulum. Bakı - 2012
2. Kurikulum.az
3. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin milli kurikulumu. Bakı 2006.
4. Çimnaz Əliyeva. “Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi” jurnalı - 1988.
5. Azərbaycan Respublikasının təhsil qanunu. Bakı. 1992.
6. A.Mehrabov. Təhsilin demokratikləşməsi: problemlər, vəzifələr. Təhsil, mədəniyət və incəsənət,
Bakı, №4, 2001.
7. Əhmədov H.H. Azərbaycan təhsilinin strategiyası. Bakı. Elm, 2010.
Azərbaycan ədəbiyyatının humanitar profilli siniflərdə tədrisi
Hüseyinli Lalə Nazim qızı
Odlar Yurdu Universiteti
Əvvəla mövzuya müəllimlərin cəmiyyətdə pedaqoji prosesdə rolundan müəllimlik isinin
xüsusiyyətləri haqqında danısmaq istərdim cunki sagirdlərin təlim tərbiyyəsində yüksək hazirliqli
mütəxəssislər kimi yetisməsində müəllim cox böyük rol oynayır.Cəmiyyətin, millətin
gələcəyimüəyyən mənada müəllimin əlindədir.Deyirlərki, bir milləti məhv etmək ücün onun
müəlliminin həkiminin savadsız olması kifayətdir-biri miləti mənəvi cəhətdən digəri isə fiziki
cəhətdən şikəst edecəkdir.Pedaqoji fəaliyyəti düzgün qurmaq ücün müəllimlik isinin
xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazimdır.Bu xüsusiyyətlərə daxildir:
Müəllimlik şərəfli isdir -cünki öz həyatını xalqın gələcəyinə həsr edir.Xalqa verilmis həyat
isə xoşbəxtlikdir.
Müəllimlik məsuliyyətli isdir- cunkibu işdə səhvə yol vermək olmaz.
Müəllimlik çətin və mürəkkəb işdir-cünki müəllimin fəaliyyət obyekti olan insan özü mürəkkəbdir.
Müəllimlik yaradıcı işdir -cünki müəllim hazır göstəricilərlə işləyə bilməz.Hər bir konkret
halda qarşıya cıxan məsələlərə müstəqil və yaradacı yanaşmaq qeyri standart qərarlar qəbul etmək
lazım gəlir.Bunun ücün müəllimdən müstəqil düşünmə yaradıcı təfəkkür tələb olunur.
Müəllimin pedaqoji fəaliyyəti onun şəxsi keyfiyyətlərindən ayrılmazdır.Müəllim ilk
növbədə öz şəxsiyyəti ilə tərbiyyə edir.Müəllimin pedaqoji ustalıgı az vaxt və qüvvə sərf etməklə
səmərəli nəticələrə nail olmaq bacarıgıdır.
Hər bir fənnin öz tədris metodu olduğu kimi ədəbiyyat fənninində tədris metodu və tədrisi
əhəmiiyəti danılmazdır.İnsan şəxsiyyətinin formalaşmasında ədəbiyyatın böyük təlim tərbiyyəvi
əhəmiyyəti vardır. Ədəbiyyat həyyat haqqında insan haqqında oxucuya məlumat verir. Ədəbiyyat
insanın söz ehtiyyatını çoxaldır lüğlərt fondunu zənginləsdirir.V-VIII siniflərin oxu dərslərində
məqsəd şagirdləri Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri ilə tanış etmək,onların ən yaxşı əsərlərini
oxumaq ,ondan zövq almaq imkanları əldə etməkdir.V-VIII siniflərdə öyrənilən materiallar vasitəsi
ilə şagirdlərə təbiət və cəmiyyət hadissələri haqqında ilk məlumatlar vermək onlara kicik bədii
parcaları oxumaqla onlarda mətindən cıxan nəticələri dərk etmək bacarı gıy aratmaqdan
ibarətdir.Oxu dərsləri şagirdləri klassik və müasir ədəbiyyatın gözəlnümunələri qabaqcıl və istedadlı
sənətkarların həyat və yaradıcılıqları ilə tanıs etməkdən ibarətdir.Çünki bədii əsərlərin mütaliəsi
şagirdlərdə vətənpərvərlik milli iftixar hissləri yaradır,onlarda vətənə müstəqil dövlətimizə
məhəbbət ruhu aşılayır.Böyük rus metodisti V.V.Qolubkov yazır ” Ədəbiyyat metodikasının
öyrənmə obyekti ədəbiyyatın spsifik xüsusiyyətləri ,onun yaranma yolları,daxili qanunları deyil
pedaqoji prosesdir.Yəni məktəbdə ədəbiyyat dərslərində şagirdlə müəllimin qarsılıqlı əlaqəsi və
təhsil-təbiyəsində bədii material üzərində aparılan qanunauygun fəaliyyətdir”.
Ədəbiyyat metodikası ayrı-ayrı ədəbi materialları şagirdlərə asan yolla mənimsətmək
üsullarından elmi bilik əldə etmək yollarından danısır.Metodika müəllimin müsdəqil fəaliyyətinə
imkan yaradır.Ədəbiyyatın metodikası pedaqogikanin və psixologiyanın ümumi qanunlarına
əsaslanır.Ədəbiyyat fənninin tədrisində müxtəlif Mövzular vardır.Hər bir mövzunun özünə görə
tədris üsulu vardır. Ədəbiyyat fənni məktəblərimizdə sistemli şəkildə dərs planı və proqramlara
əsəasən tədris edilir.Proqrama uygun şəkildə isə dərsliklər yaradılır.Dərslik necə olmalıdır ?
Dərslik proqram materiallarını tam əhatə etməlidir.Dərsliyin dili sadə ,səlis ,rəvan olmalıdır.
Dərslikdı cətin söz və ifadələrin izahı verilməlidir.
Qeyri elmi mübahisəli məsələlər dərsliyə daxil edilməməlidir.
Dərslikdə əyaniliyə fikir verilməlidir.
Dərslikdə mövzuların düzülüşündə rənarəngliyə fikir verilməlidir.
Məktəblərimizdə ədəbiyyat fənninin müasir tələblərə uygun tərzdə tədris etmək pedaqoji
prosesin düzgün təşkilindən asılıdır.Bu da ədəbi materialların tədrisi uçün bilavasitə
planlaşdırılması ilə baglıdır.Orta məktəblərdə ədəbiyyat fənninin planlaşdırılması mürəkkəb
prosesdir.Çünki hər bir problemin ,ədəbi növün janrın öyrənilməsi ,təhlil edilməsi özünəməxsus
xüsusiyyətlərə malikdir.Məsələn lirik əsərin quruluşuna görə təhlil üsulu epik əsərin təhlilindən
tamamilə fərqləndiyi kimi ,dramatik əsərində dil-üslub cəhətdən təhlili epik əsərlərin təhlil
üsulundan müəyyən dərəcədə fərqlənir.Ədəbiyyatın tədrisi qarsısına qoyulan tələblər zaman
dəyisdikcə yeniləşmişdir.Dövrün tələbi bu işin məzmununun yeniləşməsinə tərkibinin dəyisməsinə
səbəb olmusdur.Müəllimlərin peşə hazırlıgi isində düzgün istiqamət götürmə baslıca
məsələlərdəndi.filalogiya fakültəsinin tədris planında təbii ki bu məqsədə xidmət eden fənlər öz
əksini tapmisdir.Amma onların icərisində ədəbiyyatın tədrisi metdiksı fənninində öz cəkisi
var.Azərbaycan ədəbiyyatının humanitar profilli siniflərdə tədrisində əsas məqsəd şagirdlərə
vətənpərvərlik tərbiyyəsinin aşilanması , ədəbi parçaları humanistəsdirmək , dərsi
intensivləsdirmək,tədris prosesində fəndaxili və yaxın fənlər arasında əlaqənin ön plana cəkilməsi
müasir dövrün əsas problemlərindəndir.
Ədəbiyyat fənnində vacib olan amillərdən biridə əsərlərin təhlili ilə bağlıdır.Ədəbi təhsilin
qarşısına qoyulan mühüm islər məhz həmin mərhələdə reallaşır. Əsərin məzmununda əksini tapan
məsələlər,əxlaqi-mənəvi dəyərlər ,müsbət insani keyfiyyətlər , çatışmamazlıqların tənqidi və basqa
məsələlər bu əsərdə öz əksini tapır. Şagirdlərdə onları müşahidə etdirmək
,duydurmaq,qiymətləndirmək,bacarığının formalaşdırılması bu gün vacib islər
sırasındadır.Bunsuz gənc nəslin yükək mənəvi dəyərlər ruhunda böyüməsi işinində heç bir
irəliləyişə nail olmaq mümkün deyil.Ədəbi əsərlər müəlliflərin ətraf aləmə həssas münasibətidir.Bu
munasibəti bir anda olsa yaddan cıxarmaq olmaz.Bədii sərlər -irs həm də gələcək nəsillərə təqdim
olunan ,ünvanlanan əmanətlərdir.
ədəbi əsərlərin məzmunu kifayət qədər dərindən öyrənildikdən sora onun təhlili həyata
kecirilməlidir.Uşaqlar yaxşıların,yaxud da pislərin nələrdən ibarət oldugunu diqqətlə müşahidə
etməli,onların necə törəndiyini izləməli ,müsbət və mənfiliyin yaranması prosesini hissələrinə
ayırmalı və hər bir hissənin rolunu,vəzifəsini düzgün təyin etməyi bacarmalıdır.Ədəbi əsərlər qeyd
etdiyimiz kimi bir həyat məktəbidir.Bu məktəbdə insan ücün öyrəniləcək təhlil ediləcək
araşdırılacaq cox məsələlər vardir .
Ədəbi əsərlərin təhlilində müəllimin ümumi və xüsusi hazırlığı olmalıdır.O ədəbiiyat tarixini
,bədii irsimizi,tariximizi,dilimizi,mədəniyətimizi inkişaf xüsusiyyətlərini
,cografiyyanı,etnoqrafiyyam,ədəbiyyat nəzəriyyəsini,digər xalqların ədəbiyyatını yaxşı
bilməlidir.Müəllim bunlardan sora metodikanın göstərdiyi üsullara ,vasitələrə bələd
olmalidir.Müəllim həm nəzəri cəhətdən ətraflı biliyə malik olmalı həm də konkret bir əsərin təhlili
qaydalarına yiyələnməlidir.Ədəbiyyatın öyrənilməsində ən mühüm mərhələ təhlil dərslərinin təskil
olunmasıdır.Təhlil dərsləri əsərin istirakcilarına ,müəllif növqeyinə ,şer parcalarındakı lirik və ya
satirik obraza onlarda istifadə olunan əhval-ruhiyyəyə əsərlərin bədii - sənətkarlıq məsələlərinə
munasibətlərin aşkarlanması yolu ilə həyata kecməlidir.
Epik və dramatik əsərlərdə şagirdlər obrazların hərəkət və davranışlarını daxili və xarici
keyfiyyətlərini əsərdəki yeri və movqeyini,ifadə etdiyi əxlaqi-mənəvi dəyərləri düzgün dərk
etməlidirlər.Unutmaq olmaz ki muəllif yaratdığı obraz və ya obrazları silsiləsi vasitəsi iliə bizə
hansısa bir fikri təlqin edir.Lirik əsərlərdə lirik qəhrəman və onun kecirdiyi əhval -ruhiyyə ,epik
əsərlərdə təhkiyyəci obrazı ,surətlər aləmi,dramatik əsərlərdə personajların hrəkəti monoloq və
dialoqlar remarkalar diqqətlə təhlilə cəlb olunmalıdır.Məhşur bir aforizimdə deyildiyi kimi “Pis
müəllim həqiqəti sinifə gətirir,yaxsı müəllim isə onu tapmagın yolunu öyrədir”
Pedaqoji təcrübə zamanı tələbələrmizin rast gəldikləri cətinliklərdən biri də təhlil sualları ilə
məzmun suallarını qarsıq salmalarıdır.Onlar cox zaman təhlilə dair sual verə bilmədiklərini etiraf
edirlər.Burda sadəcə bir məsələyə diqqət yetirməliyik məzmun sualları bərpaedici xarakterli olub
əsərdə nədən danısıldıgını sorusmaga xidmət edir.Bu cür suallar əhvalat və ya hadisənin
məzmununu səliqə ilə yaddaşa köçürür.Həmin prosesdə müəllim calısır ki, şagirdlər əsərin əsas
ideyasınının açılmasına xidmət edən söz cümlə abzas epizod və obrazlarla baglı dəqiq bilik əldə
etsinlər.Bu biliklər gələcəkdə təhlil zamanı gərəkli olacqdır.Təhlil sualları isə əhvalat və hadısələrin
necə təqdim edilməsini onlar arasında səbəb və nəticə əlaqələrini yazıçınin niyyətini obrazlar
sistemini və onların hərəkət davranısl arinin motivlərini araşdırmaga xidmət edir.Əsərin ideyasina
müəllif movqeyinə obrazlar aləminə süjet və kompozisiyaya dil və sənətkarlıq məsələlərinə onların
araşdırılmasına kömək edir.Təhlil dərslərinin mayasında münasibət dayanır.Həmin münasibət
şagirdin öz mövqeyini ortaya qoymasına imkan verir.
Elm və texnologiyanin surətlə inkisaf etdiyi bir dövrdə təhsildə və tədrisdə yeni üsullar
meydana cıxır.bu üsullardan ən baslıcasi odur ki, dərsin fəalliği təmin olunsun.Bununlada fəal
dərsin mərhələləri adli düstur ortaya cixir.Fəal dərsin mərhələləri nə deməkdir?
Bununu Nizami Gəncəvinin “Xeyir və Şər” hekayəsində tətbiq etmək istərdim.
Motivasiya-dərsin ən mürrəkəb və mühum mərhələlərindəndir.Əvvəla Nizami Gəncəvinin “
Xeyir və Şər” hekayəsində problemli vəziyyət yaradaq və problemi müəyyənləşdirməyə calısaq.Əsl
problem həmisə coxsaylı fərziyyələr ehtimallar dogurur.Tədqiqat sualinin qoyulması isə motivasiya
mərhələsinin son nəticəsi olmalıdır.Məhz tətqiqat sualı yeni biliklərin kəşfinə aparan bələdci rolunu
oynayır.Nizami Gəncəvi kimdir? yaradiciligi haqqda nə bilirik? xeyirlə şərin dostlugu ? şərin
xəyanəti son nəticədə haqqın ədalətin duzgunluyun qələbə calması və.s
Tədqiqat aparılması.Problemin həlli -verdiyimiz bu suallar üzərində tədqiqat aparılır
tədqiqatın qruplar səklində təskil olunur.Tədqiqatın apaılması ücün tapşırıq və bilik mənbəri seçilir
iş vərəqləri üzrə tapsiriqlar hazirlanir.
İnformasiya mübadiləsi bu o deməkdir ki ,əsərdə alınan informasiyanın müzakirəsi
muxtəlif faktar arasında əlaqənin tapilması onların təsnifatı.
Nəticələr və ümumiləşdirmənin tərifi -ümumiləşdirmənin tərifi və onun fərziyyələrlə
müqayisəsi onların təsdiq və ya təkzib edilməsi haqqinda nəticə tədqiqat sualina cavab tapilir.
Produktiv (yaradıcı) tətbiqetmə.Ev tapşırığı-biliklərin mənimsənilməsinin basılıca meyarı
onun yaradıcı surətdə tətbiqidir.Yaradıcı tətbiqetmə biliyi möhkəmləndirir onun praktiki
əhəmiyyətini uşağa aydınlığı ilə göstərir.
Qiymətləndirmə və ya refleksiya -fəal dərsin fərqli mərhələlərindən biri refleksiya
mərhələsidir.Refleksyanın nəticəsində şagird öz tətqiqat fəaliyyətinin əsas mərhələlərini dərk
etmiş olur.Refleksiya artıq baş catmış prosesin şüurda inikasıdır.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası.Bakı 2003 Aydin Haciyev
2. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası.Bakı 2008 Fəxrəddin Yusifov
3. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası .Bakı 2009 Bilal Həsənli
4. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası.Ə.Qarbağlı
5. Milli Kuriklum .Zülfiya Veysova
6. Ali məktəb pedaqogikası.Bakı 2010.Məcid İsmixanov,Rəfiqə Bəxtiyarova
FELİN QRAMMATİK MƏNA NÖVLƏRİNİN
MƏNİMSƏDİLMƏSİ YOLLARI
N.M.Quliyeva
Odlar Yurdu Universiteti
Açar sözlər: fel, məlum növ, məchul növ, hərəkət, subyekt, zaman formaları, cümlə, təsirli fellər,
təsirsiz fellər, vasitəli tamamlıq.
Key words: verb, active voice, passive voice, motion, subject, tense forms, sentence, transitive verb,
intransitive verb, indirect object.
Ключевые слова: глагол, известные виды, неизвестные виды, движение, тема, когда формы,
предложение, активные глаголы, неэффективные глаголы, косвенное допалнение.
Felin növ kateqoriyası icra olunan hərəkətin subyektə və obyektə münasibətini bildirir. Yəni,
mübtədanın hərəkəti icra edən, yoxsa üzərində iş görülən şəxs və əşya olduğunun göstərir.
Felin iki növü var:
1. Məlum növ (The Active Voice)
2. Məchul növ (The Passive Voice)
1) Felin məlum növü (The Active Voice). Hərəkət cümlənin mübtədası tərəfindən icra edilirsə, felin malik olduğu forma məlum növ adlanır.
Məsələn; She locked her passport and money in the safe.
Felin xəbər şəkli indiki, keçmiş, və gələcək zamanlarda hərəkətin reallığını ifadə edir. Məlum növdə
xəbər şəklinin 3 zamanı, hər zamanın isə 4 forması var.
Sadə zamanlar müəyyən anla bağlı deyil, onlar hərəkətin gedişinin xarakterini göstərmədən və
başqa hərəkətlərdən asılı olmadan baş vermə faktını təsdiq edir.
Sadə zaman formaları:
a. İndiki sadə zaman (Simple present tense form)
b. Keçmiş sadə zaman (Simple past tense form)
c. Gələcək sadə zaman (Simple future tense form)
2) Felin məchul növü (The Passive Voice). Əgər mübtəda hərəkəti icra edən şəxs və ya predmetlə ifadə
olunursa fel məlum növdə, əgər mübtəda üzərində hərəkət icra olunan şəxsi və ya predmeti ifadə edirsə,
fel məchul növdə olur. Yəni, felin məchul növü hərəkətin subyekt üzərində icra olunduğunu bildirir.
Məchul növ to be köməkçi felinin tələb olunan zaman forması və əsas felin Participle II forması ilə düzəlir.
a) Sadə zaman formalarının məchul növü to be köməkçi felinin present, past və future simple zaman formalarının və əsas felin participle II formasının köməyi ilə düzəlir.
b) Bitmiş zaman formalarının məchul növü to be köməkçi felinin present, past və future perfect
zaman formalarının və əsas felin participle II formasının köməyi ilə düzəlir.
c) İndiki və keçmiş davamedici zaman formalarının məchul növü to be köməkçi felinin present və past continuous zaman formalarının və əsas felin participle II formasının köməyi ilə düzəlir.
Gələcək davamedici, indiki, keçmiş və gələcək davam edib bitmiş zaman formaları məchul növdə
işlənmir.
Məlum növdə olan cümləni məchul növə çevirmək üçün aşağıdakı qaydalara əməl etmək lazımdır.
1. Məlum növdə olan cümlənin tamamlığını məchul növdə olan cümlənin əvvəlinə keçirin.
2. Əgər məlum növdəki cümlənin hər hansı bir köməkçi feli varsa, onu kəmiyyətə görə
uzlaşdıraraq, yəni mübtədadan sonra işlədin.
3. "Be" felini məlum növ cümlənin əsas feli kimi köməkçi fel və ya fellərdən sonra işlədin.
4. Məlum növdəki cümlənin əsas felini keçmiş feli sifət (participle II) formasında köməkçi fel və
"be" -dən sonra işlədin.
5. Məlum növdəki cümlənin mübtədasını ”by”
və ya "with" sözönüləri ilə birlikdə məchul növdə olan cümlənin felindən sonra işlədin.
6. Məchul növün sual formasını düzəltmək üçün köməkçi feli
mübtədanın əvvəlinə keçirin. Əgər köməkçi fel mürəkkəb formadadırsa (shall be, have been və s.), yalnız
birinci köməkçi fel mübtədanın qarşısına keçir. Məsələn,
Will they be told?
Have they been told?
7. Məchul növün inkar formasını düzəltmək üçün "not" ədatını birinci köməkçi feldən sonra işlədin.
They are not told They will not be told.
They have not been told.
Felin məchul növü o, vaxt işlədilir ki, danışan ya hərəkətin kimin tərəfindən icra olunduğunu bilmir,
ya da buna əhəmiyyət vermir. Hərəkətin kim tərəfindən və ya nə ilə icra olunduğunu bilmək zərurəti
duyularsa, by və ya with sözönülərindən istifadə olunur.
Məsələn,
That work was done by John.
Meat should be cut with a knife.
Bir qrup təsirli fellər vardır ki, onların iki tamamlığı - vasitəsiz və to whom sualına cavab verən
sözönlü vasitəli tamamlığı var. Onlardan hər ikisi məchul növ cümlənin mübtədası ola bilir. Lakin, bütün
fellərin qarşısında sözönsüz vasitəli tamamlıq məchul növ cümlənin mübtədası ola bilmir. İki tamamlığı
olan bu fellərə aiddir:
allow, send, show, lend, pay, tell, offer, refuse, ask, grant, give, promise, teach.
İki tamamlığı olan bir qrup fellərdə vardır ki, onlarla məchul növdə yalnız bir konstruksiya
mümkündür. Bu fellərdən sonra to whom sualına cavab verən to sözönlü vasitəli tamamlıq işlənir. Buna
aşağıdakı felləri göstərmək olar:
Explain, suggest, translate, dictate, describe, propose, write, announce, declare, read, prove,
attribute, deliver, repeat, return və s.
Məsələn,
The rule was explained to me twice. (I was explained the rule - demək olmaz).
Yalnız təsirli fellər məchul növdə işlənə bilər. Təsirsiz fellər (xüsusilə də, seem, ache, reach,
arrive, sit down, sleep, disappear, happen, swim, die, take place, wait, take after, cough, come,
go, fall və s.) məchul növdə işlənmir.
Active: An accident happened.
Passive: (yoxdur) Lakin özündən sonra sözönü tələb edən bir çox təsirsiz fellər vardır ki, onlar məchul növdə işlənə
bilir. Sözönü feldən sonra işlənərək onun leksik mənasını dəqiqləşdirir.
Bəzi fellər vardır ki, müxtəlif zamanlarda onlar həm tamamlıqla, həm də tamamlıqsız işlənə bilir,
yəni həm təsirli, həm də təsirsiz olur. Bu fellərə aiddir:
Change, improve, close, open, meet və s.
Bu fellərin işləndiyi cümlənin qeyri-müəyyən şəxsli cümləyə çevirmək mümkün deyilsə, onlar
məchul növ mənasına malik olmur.
Active: Passive: The weather will change soon. The rules are always changed.
Sözönü ilə işlənən təsirsiz tərkibi fellər məchul növdə işlənə bilir. Bu fellər aşağıdakılardır:
To live in, to sleep in, to account for, to agree upon, to arrive at, to call for, to call upon, to depend
on, to fire at, to insist on (upon), to laugh at, to listen to, to look after, to look at, to look up to, to provide
for, to refer to, to run over, to send for, to stare at və s.
Sözönlü vasitəli tamamlıq yalnız bu fellərlə məchul növ cümlənin mübtədası ola bilir.
Məsələn,
At last we arrived at an agreement. At last an agreement was arrivedat.
Sözönlü vasitəli tamamlıq məchul növ cümlənin mübtədasına çevrilərkən, sözönü öz yerində, yəni
feldən sonra işlənir.
Məqalənin aktuallığı: İngilis dilində fel predikativlik xüsusiyyətinə malikdir. İngilis dilində felin
əsas 2 növü var: məlum növ, məchul növ.
Ingilis dilində felin məchul növü analitik üsulla düzəlir, hər bir zaman formasının məchul növü
xüsusi struktura malikdir.
Məqalənin elmi yeniliyi: Bəzidilçiləringilis dilində məlum və məchul növdən başqa qayıdış
(reflexive), qarşılıq (reciprocal) və orta (middle) növləri barədə də fikirlər irəli sürmüşdür. Məsələn,
He showed himself (qayıdış)
They greeted himself (qarşılıq)
The door opened (orta)
Bu növlərin bütün qrammatistlər tərəfindən qəbul olunmamasının əsas səbəbi onların semantik
prinsiplərə əsaslanmalarıdır.
Məqalənin praktik əhəmiyyətivə tətbiqi: İngilis dilində məlum və məchul növdən danışdıqda
cümlədə subyektin (hərəkəti icra edən canlı və ya cansız anlayışın) iştirakı və ya obyektin (üzərində işin
icrası gedən, icrası getmiş və ya icrası gedəcək obyektin) hansı birinin mübtəda funksiyasını daşımasına
həlledici önəm vermək lazımdır. Ümumiyyətlə, felin qrammatik məna növlərinin ingilis dilinin
qrammatikasında və gündəlik danışıqda böyük əhəmiyyəti var.
ƏDƏBİYYAT
1. Kaushanskaya V., Kovner R. A Grammar of the English language. Leningrad, 1973.
2. M.Y. Blokh. A Course in Theoretical English Grammar. Moskow, 1983.
3. Mələk Məmmədova, Dünyamin Yunusov. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı, 2011.
4. Gordon E., Krilova I. A Grammar of Present-Day English. Moscow. 1980.
5.O.I.Turksever (Musayev), E.I.Hacıyev, A.R.Huseynov. A Practical Grammar of Contemporary English. Bakı.2011.
6. Ganshina M., Vasilevskaya N., English Grammar. Moscow. 1964.
7. https: // az. m. wikipedia.org. 8. https: //minfakt.wordpress.com
METHODOLOGY OF ASSIMILATING OF THE TYPES OF GRAMMATICAL MEANING
OF VERBS
N.M.Quliyeva
SUMMARY
The finite forms of the verb have 4 grammatical categories. One of these grammatical categories is
voice. There are two voices in English:
1. The Active Voice
2. The Passive Voice
The Active Voice shows that the person or thing denoted by the subject of the sentence is the agent
of the action expressed by the predicate verb.
The Passive Voice serves to show that the person or thing denoted by the subject of the sentence is
not the agent of the action expressed by the predicate verb but is the object of this action. The Passive
Voice is an analytical form which is built up by means of the auxiliary verb to be in the required
tense-aspect form and the participle of the notional verb.
СПОСОБЫ ОБУЧЕНИЯ ТИПЫ ГРАММАТИЧЕ^ОГО ЗНАЧЕНИЯ
ГЛАГОЛА
Н.М.Гулиева
РЕЗЮМЕ
В английском языке каждый переходный глагол может иметъ форму Гдействителъного
залога и 2.страдателъного залога.
В форме действителъного залога переходный глагол стоит в том случае, когда подлежащее
является действующим лицом.
Если подлежащее является объектом действия, переходный глагол стоит в форме
страдателъного залога.
Страдателъного залог - образуется из личных форм вспомогателъного глагола be +причастие
прошедшего времени (3-я форма глагола) от спрягаемого глагола.
AMERİKAN ƏDƏBİYYATININ GÖRKƏMLİ ŞAİRİ
MARK TVENİN YARADICILIĞI
EsmiraAğası qızı Musayeva
OdlarYurduUniversiteti
Təxəllüsü MarkTvenolanSamuelLanqhornKlemens 1835-ciilNoyabnn 30-u ABŞ-
ınMissuri ştatınrnFloridaadlı kiçik şəhərində anadanolur, uşaqlığını isə Hanibalqəsəbəsində keçirir.
Sonralaryazdığı “ HaklberiFinMacəraları “ və “TomSoyerinMacəraları “əsərlərininbaş
verdiyiyerkimidə buranı təsviredir
19-cu əsrinsonu-20-ci əsrin əvvəllərində Amerika ədəbiyyatı realizmcərəyanrnrnqalxması
ilə müşahidə olunurdu. TədricənABŞ-ınkapitalistcəmiyyətininsosialziddiyyətlərə
səbəbolduğunu, insanların yoxsulluquçurumunayuvarlandığını, sosialfaciələriyazılarında
əksetdirənmüəlliflərmeydana çıxmaqdaidi. Dövrün ənməhşur realistyazarları
arasındaMarkTvenin özünəməxsusyerivardı. TvenAmerika ədəbiyyatının
əvəzedilməzyumoristivə satiristiidi. O, inanırdı ki, heç nə gülüşünhücumlarınatabgətirə bilməz.
Oynaqvə qeyzli şəkildə qurulmuş kinayəlicümlələrinideməkolarki, bütün əsərlərində,
mühazirələrində və esselərində görə bilərik. Onlar kimigəldigülüdürə və düşündürə bilirdi,
ancaqmaraqlı burasıdırki, Tvenindilininkəsərimühazirələrində iştirakedəndinləyicilərivə
yaoxucularını incitmirdi, əksinə, insanlarget-gedə onudahada çoxsevirvə ehtiyacduyurdular.
Görkəmliyazıçınınkinayəlisatirası istərABŞ siyasihəyatını, istərsə də cəmiyyətin
əxlaqqaydalarını insanların özünə güzgü kimigöstərirdi.Tvenhərkəsiqarayumoruilə tənqidedirdi:
rüşvətxordövlətişçilərini, irqçiləri, müstəmləkəçisiyasətçiləri, xürafatçı dindarları, kilsə
mövhumatını, dinivə milliehkamlardantörəyən əxlaqqaydalarını və
bunlarınfonundaqadınların cəmiyyətdənsıxışdırılıbtəcridolunmalarını, fizikivə
mənəvigüclərininheçə sayılmasını. Onunhədəfigəncləridi, sanki “ yaşlılardan” əlini üzmüşdü.
MarkTvenitez-tezməktəblərdə, məzungünlərində, kolleclərdə və yauniversitetlərdə şagirdvə
tələbələrin əhatəsində görməkolurdu; gənclərinxüsusilə qız
öyrəncilərinqarşısındanitqsöyləməkonunadimissiyasına çevrilmişdi. Onunmühazirələrinin
əsasməqsədiyaxşıyadoğrudəyişikliklərinbaş verəcəyinidinləyicilərinə ötürməkidi, buməqsədlə
üzünü həmişə gənclərə, özəlliklə gəncqızlaratuturdu, gələcəyinqızlardan - dahadoğrusu, savadlı,
güclü və mədəniqızlardan--asılı olduğunudüşünürdü. Busəbəbdən özü ilə uşaqlararasında
çoxasanyaranan ünsiyyətqurmuşdu, onayaxınlaşmaq, onunlasöhbətetmək,
məktublaryazmaqhərbirkiçikyaşlı ABŞ vətəndaşı üçünmünasibidi.
Yazıları, deməkolarki, bütünlüklə avtobioqrafikidi. Uşaqkənqarşılaşdığı
hadisələrondadərinizlərburaxırdı və buhadisələrgələcəkdə
uşaqlannmənəvidünyalarınınrealistikformalaşmasınaxidmətedəcəkdi. Bir şeyi əldə etmək
üçünonunyolunda çalışmaqlazımolduğunu, öz şəxsiistəklərinə görə kimlərdənsə, nələrdənsə
sui-istifadə etməməyivicdanməsələsibilirdi. İstənilənuğura çatmaq üçünonunuğrunda
çalışmaqlazımolduğunu, mənasızmövhumatdanuzaqdurmağı məsləhətbilirdi. İlkinməktəbli
çağları haqdaavtobioqrafiyasındayazırdı: “ MrsHorrortayaşlı, Yeni İngiltərədən olanbirqadınidi, (
ABŞ-ın şimal -şərqində yerləşənregion) və orayaməxsustərzlərivardı, həmişə dərsləri
İncildəndualarlabaşlayar, qısasöhbətlə həmindualarınmənasını açıqlayardı. Birgünbelə
söhbətlərinbirində deyirdiki, “Xahiş edin, istəyin, əldə edəcəksiniz, əgərtamqəlbinizlə bir
şeyiarzulayıbduaetsəniz, şübhəsizduanızqəbulolunacaqdır.”
Bu sözlər mənə elə şiddətlə təsiretdiki, mənə verilmiş
buimkandanolduqcaməmnunqaldımvə həmindəqiqə sınamağaqərarverdim. Zəncəfillikeks
üçünduaetdim. MarqaretKunmanadlı bir çörəkçininqızı vardı və hərsəhər məktəbə
zənçəfillikeksgətirərdi, lakinadəti üzrə onuhamıdangizlədərdi. Duamı bitirər-bitirməzgözümün
önündə həminkeksdəndururduvə Marqaretbaşqasəmtə baxırdı. Bütün
ömrümboyuduanınləzzətiniovaxthissetdiyimkimi birdahayaşayabilmədim, artıq məndə
inanmışdım! Mənimsonsuzistəklərimolurduvə həminanaqədəronlarhəmişə yerinə yetirilməmiş
qalırdı. Lakinbuhadisədənsonradahamənonları necə həyatakeçirə biləcəyiminyolunu
öyrənmişdim.
Ancaqbuxəyaldahəyatımızboyuetdiyimizdigərxəyallarımız kimiqaldı. Növbətiiki-üç gün
ərzində elə ürəkdən, tamsəmimiyyətimlə dualaredirdimki, inanmıram şəhərdə
məndənbaşqakimsə elə həvəslə dualaredə bilərdi. Lakinbir şey çıxmadı. Sondabir şeyə qəti
əminoldum, heç birgüclü duahəminzəncəfillikeksdənikincidəfə qarşıma çıxarmayacaqvə gözünü
zəncəfillikeksindənayırmayanadamınheç birgüclü duayaehtiyacı yoxdur.
Həmingünlərdə etdiyimhərəkətlərlə anamı incidirdim. Birgün mənibirkənara çəkdivə
sorğu-sualetməyə başladı. Onaməndə birdəyişikliklərbaş verdiyini deməkistəmirdim,
çünki anamın yumşaq ürəyibunadözməyəcəkdivə bumənikədərləndirəcəkdi, ancaq çoxtabgətirə
bilmədim, ağlayaraqgözyaşı içində onadahaxristianolmadığımı etirafetdim. Onun ürəyiparça-
parçaolduvə səbəbinisoruşdu.
Onaizahetdimki, xristianolaraqdindən özistəklərimə görə sui- istifadə edirdimvə bufikirlə
barışabilmirdim. O, mənibağrınabasdı və sakitləşdirdi. Anamınsözlərindənanladımki,
əgərbudüşüncə tərziilə davametsəmheç vaxtyalnızqalmayacam.”
“ BütünmüasirAmerika ədəbiyyatı MarkTvenin “ HaklberiFininMacəraları” adlı
birkitabındanbaşlayır. Əgəronuoxuyursansa, zənciCiminoğlanlardanoğurlandığı yerdə
dayanmalısan. Bu əslsonluqdur. Qalanhissəsi aldadıcıdır. Ancaqbu, bizim əlimizdəki ənyaxşı
kitabdır. BütünAmerikayazıçılığı oradanyaranır. Ondan əvvəlheç nə yoxidi. Ovaxtdanb əridə onunkimiyaxşısı, hələ ki, olmayıb. “ ErnestHeminquey ( 1934)
Bu əsərhaqda çoxməhşurlardansitatlargətirməkolardı, Ancaq Heminqueyinfikrionlarınhamısını birləşdirir. Niyə məhz “HaklberiFininMacəraları”?
Əvvəlcə əsərinqəhrəmanlarındanolanHaklberiFininprototipindəndanışaq. Tven
əvvəlləretirafetməsə də, sonralaravtobioqrafiyasındayazırdı ki,
HaklberiFinonunuşaqlıqdostuTomBlenkenşipdir. Tven Tomu necə vardısa, elə də təsvir etmişdi, o
yazırdı: “Tom nəcib adətləri olmayan, üstü-başı pinti gəzən və hər zaman aclıqdan əziyyət çəkirdi,
ancaq o, qəsəbəmizdəki əsl azad insan idi, buna görə də həmişə xoşbəxt görkəmi vardı. Bizim
hamımızın ona paxıllığı tuturdu.” Tomun böyük qardaşı nökərçilikdən qaçan qul zənciyə qaçıb
canını qurtarmaqda kömək etmişdi. Amerikanın Cənubunda hələ də quldarlığın hökm sürdüyü
yerdə bu hərəkət ağ adam üçün ləyaqətsizlik hesab oluna bilərdi, zənci üçün isə onu tapan adama
yaxşı pul mükafatı düşürdü, hansı ki, yoxsul Blenkenşiplər ailəsi üçün heç də pis olmazdı. Ancaq
bunlara baxmayaraq, təmiz uşaq vicdanı pul mükafatını heçə sayaraq zənciyə qaçmağa şərait
yaratmışdı. Görünür, bu hadisə Semin saf uşaq qəlbində özünə yer tapmış və gələcəkdə Mark Tven
təxəllüsü ilə uşaqlığında yaşadığı və şahidi olduğu hadisələri qələmə almağa vəsilə olacaqdı.
Uşaqların dünyasına məxsus səmimi niyyətlərini olduğu kimi onların özlərinə çatdırmaq
istəyən yazıçı Haklberinin dili ilə onlarda vicdan, düzgünlük, sözündə dürüstlük və yoldaşlıq kimi
əxlaqi dəyərləri oyatmaq istəyir. Əsərin əsas mahiyyəti budur: insan insanı qul kimi görməməli,
valideyinlər övladlarım tənbeh etmək və ya cəza vermək məqsədilə mənəvi və fiziki
əzməməlidirlər, insanların rənglərinin, inanclarının və maddi durumlarının fərqli olması onlar
arasında yoldaşlığın yaranmasına əngəl olmamalıdır. Burada həmçinin dini inancdan irəli gələn
mövhumat, böyüklərin fırıldaqçı əməlləri də uşaqların dünyaya baxış pəncərəsindən ələ salınır,
pislənir.
Əsər 10- 12 yaşlı uşaqlar üçün əvəzedilməz əxlaqi dəyərə malikdir, uşaqların mənəvi
dünyasına yaxşı mənada nüfuz edə bilir. Onu məhz bu səbəbdən dünya uşaq ədəbiyyatı incisi hesab
edirlər.
Ədəbiyyat
1 Mark tven yaradıcılığı secilmiş əsərlət kitabı
2 R.Abeltina English and American literature
3 http://kultura.az/news/20141027120327550
FRAZEOLOJI BİRLƏŞMƏLƏRİN TƏDRİSİ
Məmmədli Naibə Aqil qızı Odlar Yurdu Universiteti
Hər bir dili uzun əsrlər boyu xalq yaratmış, inkişaf etdirmiş və nəsildən nəslə çatdırmışdır.
Dil xalqın keçmişini, bu gününü və gələcəyini canlı şəkildə birləşdirən vasitədir. Hər bir dilin
zənginliyi onun tərkibindəki söz vahidləri, onların yaranma yolları, mənaları, söz birləşmələri və
onların tipləri, nəhayət, frazeoloji birləşmələr adlanan bölməsidir.
Məlumdur ki, frazeoloji birləşmələr bir mövzu kimi V sinifdə öyrənilir. Lakin belə
birləşmələr üzərində aparılan praktik işlər, çalışmalar Azərbaycan dilindən bütün sistematik kurs
üzrə davam etdirilir.
Frazeoloji birləşmələr xalqın həyatı və məişəti, adət-ənənələri, əxlaqi görüşləri ilə bağlı
yaranır. Bu birləşmələr dilin yaradıcısı və daşıyıcısı olan xalq tərəfindən yaradılır, yeni frazeoloji
vahidlərin formalaşması üçün mənbə rolunu oynayır. Frazeoloji ifadələrdə sözlər üzvi surətdə
birləşərək, vahid bir məfhum ifadə edən monolit birləşməyə çevrilir. Milli səciyyəsi ilə fərqlənən
frazeoloji birləşmələr başqa dilə eyni ilə tərcümə edilə bilmir. İnsan nitqini frazeoloji
birləşmələrsiz təsəvvür etmək çətindir. Odur ki, min illərin sınağından keçib gələn frazeoloji
birləşmələr bu gün də fikrin təbii və obrazlı ifadəsində mühüm rola malikdir.
Frazeologiya - müəyyən dildəki frazeoloji vahidlərin emosional və ekspressiv səciyyəli
sabit söz birləşmələrinin məcmusu; frazeoloji birləşmələrin struktur - semantik xüsusiyyətlərini
müasir və tarixi baxımdan öyrənən dilçilik bəhsidir. Məcazilik əsasında yaranan frazeoloji
birləşməni təşkil edən tərəflərdən biri və ya hər ikisi məcaziləşmiş olur. Frazeoloji birləşmələrin ən
mühüm xüsusiyyətləri ekspressivlik, metaforiklik və emosionallıqdır. Dilimizdəki frazeoloji
birləşmələr struktur və məzmun baxımından diqqəti cəlb edən vahidlərdir. Çox vaxt bu birləşmələr
fikrin düzgün çatdırılmasında həlledici rol oynayır.
Frazeologiya (yunan sözü olub phrasis - ifadə və loqos - təlim sözlərindən ibarətdir) dildə
mövcud olan bütün sabit söz birləşmələrinin məcmusu deməkdir. Ümumilikdə frazeoloji
birləşmələrin əsas xüsusiyyətləri bunlardır; tərkibcə dəyişməz olur, dildə hazır şəkildə mövcud olur,
bu birləşmələrin tərkibinə daxil olan sözlər öz ilkin həqiqi mənalarını itirir və yalnız məcazi mənada
işlənir, iki və daha artıq sözdən ibarət olur, bütöv leksik vahidlərdir, daimi leksik tərkibə malik olur,
sinonimi, antonimi, omonimi olur, əksəriyyəti bir sözlə ifadə oluna bilirlər, tərkib hissələrinə
ayrılmadan bütöv bir cümlə üzvü olurlar. Frazeologiya bəhsində öyrənilən sabit söz birləşmələrinin
növləri: idi omlar, ibarələr; hikmətli sözlər; atalar sözləri; zərbi-məsəllər və tapmacalardır.
Frazeoloji vahidlərin forması yığcam və gözəl, mənası dərindir. Bunlar xalqın əsrlər boyu
yaratdığı tükənməz mənəvi sərvətidir. Bu sözlərin düzülüşündə bir məna uyarlığı, ifadəlilik,
ahəngdarlıq, musiqilik, səlislik vardır. Ədəbiyyatda bu birləşmələrin özünəməxsus zəngin bədii
həyatı var. Bədii ədəbiyyatda bu birləşmələrin daxili semantikasında gözlənilməz əsrarəngizliklər
gizlənir. Xalq müdrikliyinin parlaq ifadəsi kimi frazeoloji birləşmələr şairlərin fikir və duyğularına
poetik hərarət verir, misralara xalq ədəbiyyatının təkrarsız ətrini gətirir. Frazeoloji vahidlərdən
uğurlu istifadə qabarıq şəkildə hiss etdirir ki, bədii söz sərraflarının poetik düşüncəsi təbii
qaynaqlardan, xalqın obrazlı təfəkküründən güc-qüvvət alır, bu qüdrətli özüldən frazeoloji
birləşmələr bəhrələnərək parlaq obrazlılığın meydana çıxmasında təkanverici rola malik olur.
Müəllimlərin bu mövzunu mənimsədərkən təkcə çalışma və praktik işlərdə deyil, həm də
sinifdənxaric oxu materiallarında da istifadə etməsi mümkün və faydalıdır. Həmin materiallardan
nə həcmdə və hansı istiqamətdə istifadə olunmasının əlverişliliyini müəllim özü
müəyyənləşdirməlidir. Təcrübələr göstərir ki, frazeoloji birləşmələrlə əlaqədar çalışmalar
apararkən bu birləşmələrdə hansı sözün “aparıcı əlamət” olması əsas tutulduqda, birincisi, çalışma
didaktik oyun xarakteri alıb şagirdlərin xüsusi marağına səbəb olur; ikincisi, bu frazeoloji
birləşmələr hesabına onların lüğət ehtiyatının, nitqinin zənginləşməsində əvəzsiz rol oynayır.
Ədəbiyyat
1. “Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi” jurnalı 1988-ci il. Çimnaz Əliyeva.
2. Səlim Cəfərov “Müasir Azərbaycan dili” II hissə- 2007-ci il
3. Məhərrəm Hüseynov “Poetik frazeologiya” 2013-cü il
4. E.İ.Tağıyeva “Müasir Azərbaycan dilində frazeologizmlərin formalaşmasında “bir”
sayının rolu və mövqeyi” 2011-ci il
5. Nigar Vəliyeva “Azərbaycanca-İngiliscə-Rusca frazeoloji lüğət” 2006-cı il
6. Ə.B.Əkbərova “Fransız dili frazeoloji birləşmələrinin Azərbaycan dilində səslənmə
variantları” 2014-cü il
7. Qəzənfər Kazımov “Seçilmiş əsərləri” 2008-ci il
8. Kamilə Məmmədzadə “İngiliscə - Azərbaycanca- Rusca frazeoloji lüğət” 2008-ci il
Koroğlunun qəhrəmanlıq simvollarından biri - Misri qılınc
Gözəl Quliyeva
Bakı Dövlət Universiteti
Qədim türklərdə qılınc müqəddəs sayılır, nəsildən-nəsilə ötürülür, beləcə, dədə-baba
ocağından əsla qırağa çıxarılmırdı. Hətta and içərkən də əyilib qılıncları öpməklə qılınca and
içilərdi. Bir sıra qaynaqların verdiyi məlumatlara görə hunların ən böyük dəyər verdikləri ruhlardan
birinin adı qılınc anlamı ifadə edirdi. Hunlara görə qılınc Tanrı verən nemət sayılır.
Atillanın qılıncı “Tenqri qılıncı” deyilən qılınc belə qılınclardandı. Qılınc savaş ruhunu özündə əks
etdirirdi və qılınc qurbanı mərasimi də onun şərəfinə keçirilirdi. Türküstanda belə bir inanc vardır
ki, kişi-qadın şamanlar xəstəni müalicə etməyə gedəndə yanlarında taxta qılınc asırdılar. Qılıncla
rəmzləndirilən savaş ruhuna qurban mərasimi Tanrının türklərə savaşda yardımçı olduğu inancı ilə
keçirilirdi ki, bu mərasim də o zamanın savaş silahlarından ən mühümü olan qılınc ilə təmsil
edilmişdir. Burada qılınc qurbanı və ölümü rəmzləndirirdi. Savaş ruhunu
simvollaşdıran qılınca belə bir münasibət isə, araşdırıcılara görə nə hind, nə iran xalqları eposları
üçün səciyyəvi deyil. “Dədə Qorqud” boylarından anlaşıldığı kimi, oğuzların da müqəddəs
andlarından biri “Qılıncıma toğranayın!.” - sözləridir.Hətta Azərbaycanda islamın ən güclü
zamanlarında məscid həyətlərində və s. yerlərdə olan “ələm ağacı”nın dibində qılınca and içmək
Quran andına bərabər sayılırdı. Anadoluda və Azərbaycanda üzərində qılınc təsvirləri işlənmiş
məzar daşlarına rast gəlinmişdir. Bir sıra tədqiqatçılara görə, hər qılınca bənzəməyən Misri qılınc
“Koroğlu” eposuna görə “göydən düşmüş ildırım parçasından” hazırlanıbdır və qəhrəman
Koroğluya məxsus olan bir qılıncdır, lakin bəzi tədqiqatçılar isə bu qılıncı Koroğlunun bütün
dəlilərində olduğunu bildirir. Göydən enən belə silahlar isə ildırım hamisi tərəfindən göndərildiyinə
inanıldığından müqəddəs bilinirdi.Misri qılınc da Koroğlu qəhrəmanlığı ilə sıx bağlıdır.
Koroğlunun mifik xüsusiyyətə malik olan Misri qılıncı haqqında yazanlar onun bu şəkildə
adlandırılması ilə bağlı müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Bəziləri bu qılıncın Misirdən
gətirilmiş olduğunu, bəziləri misirli usta tərəfindən hazırlandığını, bəziləri isə misir poladından
düzəldildiyini yazırlar. Özbək versiyasında Koroğlunun və onun mübarizə
yoldaşlarının,dəlilərinin əsas döyüş aləti İsfahan qılıncıdır. Bu versiyaya görə, bu ad qılınca
İsfahanda hazırlandığına görə verilmişdir.M.H.Təhmasib Misri qılıncı antromorfik Mehrlə
bağlayaraq onu “Mehri qılınc” kimi şərh edir. Misri qılınca ayrıca məqalə həsr edən Q.Cəfərov XIV
əsrdən başlayaraq Azərbaycanda misri qılıncların çox işləndiyi və misri qılıncın “poladla dəmirin
(nalparanın) qarışığından” hazırlanması nəticəsinə gəlmişdir. “Koroğlu” dastanında Misri
qılınca bəzən əyri qılınc da deyilir. Məsələn, “Əyri qılınc belində, Qəssab oğlu Eyvazı
gördüm”. M.Seyidov dastanda bu qılıncın ilk əvvəl mifologiyaya uyğun olaraq “ildırım qılınc”,
sonradan isə real və şöhrətli misri qılınc adını daşıması qənaətindədir. Bu fikirlərdə real və əsatiri
baxımdan Koroğlunun Misri qılıncı ilə uyğun gələn cəhətlər çoxluq təşkil edir.Qəhrəmanın
silahının səma ilə əlaqələndirilməsi qəhrəmanlıq dastanlarına xas olan bir xüsusiyyətdir. Qədim
Azərbaycanda meteoritdən silah hazırlanması üsulu həqiqətən olmuşdur. Dastandan məlum olur ki,
Koroğlunun həmişə Misri qılınc adı ilə tanınan qılıncı əslində misri qılınc deyildir. Hətta
Koroğlunun dəlilərinə gəlincə onların əksəriyyətinin, ya da hamısının misri qılıncla silahlanmasına
dair məlumatlara da rast gəlirik. Onda belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, dastanın formalaşdığı dövrdə
misri qılınclar şöhrətli olmuş və belə qılınclar misri poladdan hazırlanarmış. “Koroğlu”da Misri
qılınc astral baxımdan Böyük Ayı bürcündəki qoşa ulduzdan parlaq olanına , zəif Əlkor ulduzunun
yanındakı Mitsara oxşadılmış və elə onunla da əlaqələndirilmişdir. Bununla yanaşı, onu da qeyd
etmək lazımdır ki, qədim insanlar kometanın quyruq hissəsini qılınca bənzədirdilər.
Misri qılınc səma ilə, Mitsarla əlaqələndirildiyinə görə, Alı kişi onu
“ildırım qılınc” - Misri qılınc adlandırır.Nizami Cəfərovun “Eposdan kitaba” kitabında göstərilir ki,
Misri qılınc Koroğlunun əsas silahıdır və demək olar ki, ilahi mənşəyə malikdir/
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ FƏAL TƏLİM METODLARININ TƏTBİQİ
ƏHƏMİYYƏTİ
HEYDƏROVA GÜLAY ŞAHSUVAR QIZI
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ
XXI əsri elm və texnologiya əsri adlandırmışlar. Bu isə, ilk növbədə, gənc nəslin
yetişdirilməsində, geniş mənada vətəndaş tərbiyəsində böyük uğurların bünövrəsinin qoyulmasına
gətirib çıxarır. Ötən əsrin sonlarından etibarən bütün dünyada, eləcə də
Azərbaycanda təhsilə yeni baxışlar meydana gəlmişdir. Təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsi,
təlimin metod və texnologiyalarının modernləşdirilməsi buna bariz nümunədir. Bu gün təshil
sahəsində cəmiyyətin inkişafında təhsilin rolunu artıran tələblərin ödənilməsinə nail olmaq əsas istiqamətlərdən biri kimi meydana çıxır.
Düşünürəm ki, XXI əsri həm də demokratik vətəndaş cəmiyyəti, təhsil erası kimi də səciyyələndirə bilərik. Müasir təhsil konsepsiyası şəxsiyyətin formalaşdırılmasını təhsil
sisteminin başlıca vəzifəsi kimi dəyərləndirir. Əlbəttə, belə bir yanaşma tərzi cəmiyyət üçün
təqdirəlayiqdir. Müasir dövrdə təlim prosesinin qarşıda duran ən mühüm vəzifə yüksək bilik və
bacarığa yiyələnmiş, öz vətənini dərindən sevən, müstəqil düşüncəyə malik, milli və bəşəri
dəyərlərə hörmət edən şəxsiyyət formalaşdırmaqdır ki, bu vəzifənin əsas ağırlığı humanitar
fənlərin, xüsusən də Azərbaycan dili təliminin üzərinə düşür.
1999-cu ildə qəbul olunmuş Təhsil Sahəsində İslahat Proqramı vətəndaşların təhsil hüququnu
təmin etməklə cəmiyyətin və insanların inkişafı üçün yaradıcı, müstəqil düşünən və inkişaf edən
şəxsiyyət yetişdirməyi qarşıya məqsəd qoyur.Bu isə müasir dövrdə təhsil işinin məzmunu,
təlim-tərbiyə prinsipləri kimi məsələlərin təkmilləşdirilməsini aktuallaşdırırdın Qarşıya qoyulmuş
məqsədlərin həyata keçirilməsi isə məhz birinci olaraq məktəbdən başlayır. Bütün bunları nəzərə
alaraq təhsildə elə təlim metodlarından istifadə olunmalıdır ki, onlar özlərində aktiv, yaradıcı
düşünmə qabiliyyətini və yeni biliklərə sərbəst yiyələnməyin aşılama yollarını birləşdirmiş olsun.
Fəal təlim (interaktiv) metodları bu deyilənləri əhatə etmək imkanına malikdir. Dərs prosesində
interaktiv təlim metodlarından istifadə zamanı şagirdlərin fəallığı maksimum dərəcədə artır,
onlarda yaradıcı, məntiqi və tənqidi təfəkkür inkişaf edərək müstəqil düşünmək, başqasının fikrinə
münasibət bildirmək, sərbəst rəy söyləmək kimi xüsusiyyətlər formalaşır.
Qeyd etdiyim kimi Azərbaycan dili dərslərində interaktiv təlim metodlarından istifadə
edilməsi şagirdlərin müstəqil düşüncə və fikiryürütmə qabiliyyətlərinin inkişafına səbəb olur,
onların bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına imkan yaradır, gələcək cəmiyyətimiz üçün dəyərli və
ləyaqətli şəxsiyyətlər yetişdirir.Fikrimi ulu öndər Heydər Əliyevin sözləri ilə tamamlamaq
istəyirəm. “Müəllim dünyada yeganə şəxsiyyətdir ki, cəmiyyət özünün gələcəyini, uşaqların
tərbiyəsini yalnız ona etibar edir.
Mənim də gələcək bir Azərbaycan müəllimi kimi əsas məqsədim ölkəmizin gələcəyi üçün
hərtərəfli inkişaf etmiş, məntiqi düşünən, sərbəst və tənqidi nəticə çıxarmağı bacaran yüksək
mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərə malik, vətənini sevən, onun müdafiəsinə hər an hazır olan şəxsiyyətlər
hazırlamaqdır.
Tədris prosesində fənn məzmunu standartlarının tətbiq edilməsi
Gülşən Mehdizadə
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin elmi işçisi
Ümumtəhsil məktəblərində təlimin yeni texnologiyalar, o cümlədən interaktiv metodlar
əsasında qurulması elmin sürətli inkişafının və təhsilin cəmiyyətdəki rolunun getdikcə artmasının
nəticəsidir.
İnteraktiv təlim metodlarının tədris prosesinə tətbiq edilməsi şagirdlərin təlim fəallığının
onların nitq və təfəkkürünün dialektik şəkildə gücləndirilməsi və təlimin keyfiyyətinin
yüksəldilməsinə müsbət təsir göstərməlidir. Bütün bunlar nəticə etibarilə, Azərbaycan
Respublikasının Təhsil İslahatı proqramında göstərildiyi kimi, cəmiyyətə inteqrasiya yolu ilə
demokratikləşdirmə və humanitarlaşdırma prinsiplərinin həyata keçirilməsi deməkdir.
Etiraf edilməlidir ki, yeni təlim texnologiyaları təlim prosesində şagirdlərin təlim fəallığını
sürətləndirən, biliklərin bacarıqlara və vərdişlərə dinamik çevrilməsini təmin edən yeni bir
sistemdir. Həmin sistemin əsasında müasir cəmiyyətin sifarişi, yəni təhsil məqsədi dayanır. Bu
məqsəddən irəli gələn sifarişi İKT daha səmərəli şəkildə həyata keçirir.
Müəllimlərin tədris prosesində İKT texnologiyalarından istifadə edərkən riayət etməli
olduqları prinsiplər bunlardır:
- təhsil prosesində şagirdlərin məşğuliyyəti prinsipi;
- öyrənənin fəallığının təmin edilməsi prinsipi;
- intensiv müqayisələrə şərait yaradılması prinsipi;
- əyani mənzərələr yaradılması, qrafikalar, filmlər nümayiş etdirilməsi prinsipi və s.
İKT-yə əsaslanan təlimdə müəllim multmedia vasitəsilə tədris prosesini cəlbedici etmək,
keyfiyyəti artırmaq məqsədi ilə istifadə etməlidir.
Bütün bunlar göstərir ki, İKT olduqca dəyərli bir vasitədir. Ondan kütləvi şəkildə istifadə
edildiyini söyləmək çətindir. İKT-nin şagirdləri bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələndirməkdə kütləvi
əyani vasitəyə çevriləcəyi şübhəsizdir.
Yeni texnologiyalar forma, məzmun və tətbiqinə görə müxtəlifdir. Onlardan səmərəli
istifadə yollarını tapmaq lazımdır və son nəticələrin nəzəri və təcrübi inteqrasiya kimi əldə olunması
göstəricisi sayıla bilər. Bu, yeni yanaşmadır.
Z.Veysova yazır: “Yeni yanaşmanın mahiyyəti ondadır ki o, şagirdlərin yaddaşının təkcə
yeni elmi biliklərlə (informasiya ilə) zənginləşdirilməsinə deyil, həm də təfəkkürün müntəzəm
inkişaf etdirilməsi əsasında daha çox biliklərin müstəqil əldə edilməsi və mənimsənilməsi, ən
mühüm bacarıq və vərdişlərin, şəxsi keyfiyyət və qabiliyyətlərin qazanılmasına yönəlib. Bu zaman
şagirdlər müəllimin rəhbərliyi altında, xüsusi seçilmiş, asan başa düşülən və yadda qalan ən vacib
təlim materialının öyrənilməsi prosesində fakt və hadisələrin səbəb-nəticə əlaqələrini,
qanunauyğunluqlarını aşkar etməyi, nəticə çıxarmağı, mühüm və dərin ümumiləşdirmələr aparmağı
öyrənirlər.
Göründüyü kimi, ibtidai siniflərdə Azərbaycan dili kurikulumunda (fənn kurikulumu) əks
olunanlar strateji istiqamətlərdən ibarətdir. Faktiki tələbat və tətbiqi texnologiyalara müəllimlər
üçün hər bir sinfin dərsliyinə dair yazılmış metodik tövsiyələrdə rast gəlmək olur. Sinif
müəllimlərinə bunları öyrətmək və əlaqələndirərək bacarıqla tətbiq etməkdən ötrü istiqamətlər
vermək təkmil metodikaların işidir. Tədqiqatçının da vəzifəsi mövcud metodik arsenalda qabaqcıl
müəllimlərin işini əlaqələndirərək təlim nəticələrini yüksəltməyə nail olmaqdan ibarətdir.
AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ HEYDƏR
ƏLİYEVİN MUSTAFA KAMAL ATATÜRKÜN ŞƏXSİYYƏTİ
VƏ TARİXİ XİDMƏTLƏRİ HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏRİ
Paşayev Emil İmran oğlu,
Yeni Azərbaycan Partiyasının
Nərimanov rayon Gənclər
Birliyinin üzvü
Dövlətlərin, xalqların tarix səhnəsində tanınması və müstəqillik qazanması tarixi şəxsiyyətlərin
adı və
ömüryoluiləbağlıolur.TürkiyəCümhuriyyətivəAzərbaycandövlətinidünyaxəritəsindənsilinməktəh
lükəsindənqurtaran Mustafa Kamal Atatürk
vəHeydərƏliyevbeləşəxsiyyətlərdəndir.AzərbaycandaAtatürkün - görkəmlihərbi-
siyasixadiminadıtarixsəhnəsinəçıxdığıdövrdən - XX
əsrinəvvəllərindənməşhurlaşmağabaşlamışdır.Milli-
ictimaitəfəkkürdətürkqurucusunasonsuzməhəbbətAzərbaycanxalqınınümummillilideriHeydərƏli
yevinsimasındaözünüdahadolğungöstərir.HeydərƏliyevTürkCümhuriyyətininyaradıcısınayalnızb
irdövlətxadimikimideyil, dahi, müdrikşəxsiyyətkimibaxmış,
özdövlətquruculuğusiyasətindəondanilhamalmış, onaəsaslanmışdır. Atatürk
ideyalarınıTürkiyətarixininəbədigələcəyisayanuluöndərAzərbaycanxalqınınmilliazadlıqmübarizə
sindəbuideyalardanbəhrələndiyiniqeydetmişdir:
“Azərbaycanxalqıözmilliazadlığıuğrundamübarizəapararkən, milliistiqlaliyyətinə nail olmağa,
milli dövlətçiliyiniyaratmağaçalışarkəndaimTürkiyəxalqınındəstəyinə, dayağınaarxalanmış,
Mustafa Kamal
AtatürkünqoyduğuyollagedənTürkiyəCümhuriyyətinintəcrübəsindənbəhrələnmişdir”.
Mustafa Kamal Paşa Atatürk haqqındadünyanınbirçoxgörkəmlişəxsiyyətləri,
siyasətçilərmüdrikfikirlərsöyləmişlər.BunlanniçərisindəHeydərƏliyevindüşüncələritürküntürkəv
erdiyiənyüksəkqiymətdir.Atatürk
şəxsiyyətiniözüüçünöməksayanHeydərƏliyevonunadmıdaşıyanBeynəlxalqSülhmükafatmalayiqg
örüldüyündənqürurduyur,
bumükafatıbütünAzərbaycanxalqıüçünböyükşərəfsayırdı.TürkiyəBöyükMillətMədisindəçmşmd a
(9 fevral 1994-cü il) o demişdir: “TürkiyəCümhuriyyətinin 70 illiktarixi var. 70
ilbundanöncəonunbaşçısı, dahivəböyüköndər Mustafa Kamal Atatürk
buböyükMillətMəclisininəsasınıqoymuş, TürkiyəCümhuriyyətiniyaratmışdır.
Onunqoyduğutəməl, bünövrə o qədərmöhkəm, o qədərdavamlıolmuşdurki, 70 ilərzindətürkxalqı,
Türkiyəmilləti, Türkiyədövlətibütünsınaqlardançıxmışdır,
indidəuğurlairəliləyir’\HeydərƏliyevinfikrincə,
millidövlətquruculuğundatürkxalqınəqədərkiAtatürkünyoluiləgedir, bir o
qədərdəuğurlarəldəedəcəkdir.
UluöndərAtatürkünAzərbaycanamünasibətiniTürkiyəCümhuriyyətininmünasibətininənparla
qifadəsikimiqiymətləndirir. Mustafa Kamal Paşanın “Azərbaycangülürsə, biz dəgülürük,
Azərbaycanüzülürsə, biz dəüzülürük” sözlərinixatırlayaraq o,
müdriksiyasətçininAzərbaycanasayqıvəməhəbbətiiləyanaşı,
Türkiyənindemokratiyaprinsipləriəsasındainkişafında,
insanhüquqlarınınqorunmasısahəsindəgöstərdiyisəylərə,
qazandığınailiyyətlərəhörmətvəehtiramınıifadəetmiş,
onunyoluiləgedən
,
vəsiyyətlərinəsadiqqalansoydaşlarınınTürkiyənigünbəgünyüksəklərəqaldıracağınainanmışdır.
HeydərƏliyevbilirdiki, hərhansıbirmillətinvarlığı ilk növbədəonundiliiləmüəyyənləşir.Bu
anlamda o,
Atatürküntürkxalqıqarşısındaxidmətləriniəvəzsizsayırdı.Türkiyədətürkdilinininkişafetdirilməsini
uluöndərböyükAtatürkünadıiləbağlayırvəmüasirtürkdilininyaranmasınıonunxidmətikimiqiymətlə
ndirir.Anadolutürkdilininnəqədərağırdurumdaolduğunubildiyindənhaqlıolaraq “əgər Atatürk
dilhaqqındaqərarqəbuletməsəydi, bugünbeləgözəlAnadolutürkcəsiolmazdı” deyir.Onunfikrincə,
türkdilinininkişafetdirilməsibütövlükdəosmanfiimperatorluğunundağıntılarının,
külününyerindəyenibirçağdaşdövlətyaratmışdır.HəmçininAtatürküntürkəlifbasındanimtinaedib,
latınəlifbasınakeçməsidətürkxalqıüçünböyükbirnailiyyətolmuş, xalqıngələcəyi,
mədəniyyətiüçünböyükyollaraçmışdır.
Elm, maarif, mədəniyyət, təhsil, dilməsələləriiləbağlımilli-ictimaişüuruninkişafı,
xüsusiləCümhuriyyətləyanaşı,
türkmilliordusununyaradılmasıAtatürkünənböyükxidmətlərindəndirHeydərƏliyevhərbirdövlətin
mövcudluğundaordununrolunugözəlbilir, onuntəkcəmüdafiəxatakterinideyil,
mənəvigücünüdəyüksəkqiymətləndirirdi. XX
əsrinəvvəllərindəmüstəqiillikqazananbirölkəyəisəorduxüsusiləhavavəsukimilazımdır.Vətəninhəm
əsgəri, həmsərkərdəsiolanAtatürküntürkmilliordusunuyaratmasını o, yüksəkqiymətləndirirdi:
“Türkordusugüclüordudur. Bunu Mustafa Kamal Atatürk yaradıbdır. Türkordusu, türkəsgəri
Mustafa Kami Atatürkünideyalarına, onunvəsiyyətinə, yolunadaimsadiqolmuşdur .
HeydərƏliyevinfikrincə, Mustafa Kamal
Atatürkünböyüklüyüeynizamandaislamdininintəsirialtındayaşamışvəislamdininin hakim
olduğubirdövlətdənçıxanyenibirdövlət, məhzdünyəvidövlətqurmasındadır. Bununla o,
bütünislamdünyasınanümayişetdirəbilmişdirki, islamdinindənimtinaetmədən,
islamdininixalqınmənəvidəyərlərihesabedərəkdünyəvibirdövlətqurmaqolar. Atatürk
bütündünyayasübutetmişdirki, “
müsəlmanölkəsindəəsrlərboyudininitəsirialtındadinidövlətkimiyaşayanbirölkədəcümhuriyyətqur
maq, demokratik yollagetməkolar. O, dünyanınbəşəridəyərlərindənistifadəedərək,
xalqınınmənəvidəyərlərinibunlarlabirləşdirərəközxalqınıdaha da yüksəklərəqaldırmışdır”
.Atatürk
türklərinmüstəqildövlətqurmaqvəonuqorumağaqadirolduqlarınıbütündünyayasübutetmişdin.
Atatürkünhəyatım,
fəaliyyətinidaimöyrənməklazımgəldiyinivurğulayanHeydərƏliyevözünübusahədəbaşmüəllimlik,
öyrətmənliketdiyini,
başmüəllimkimibaşqalanmöyrətməyinzəruriliyiniqeydedirdi.Onunuzaqgörənsiyasətininnəticəsiol
araq 2001-ci il mart ayının 9-da Azərbaycanda Atatürk Mərkəziyaradılır. İlk günlərdən
“türkdünyasmmböyüköndəri, TürkiyəCümhuriyyətininbanisi və ilk Prezidenti Mustafa Kamal
Atatürküntürkxalqlannmtarixindətutduğumühümyerinəzərəalaraq Atatürk irsinin, ümumiyyətlə,
türktarixivəmədəniyyətinindahadərindənöyrənilməsivətəbliğolunmasını”
qarşıyaqoyanMərkəzbusahədəfəaliyyətiilə - diplomatikəlaqələrinqurulması, elmi-
praktikkonfranslarınkeçirilməsi, müşavirələr,
görüşlərvəsaysıznəşrlərləuluöndərintövsiyələrinihəyatakeçirir. Atatürk
Mərkəzieynizamandaümuməntürkdünyasınınəsas Atatürk
mərkəzləriiləəlaqələrsaxlamaqlafəaliyyətmiqyasınıdaha da genişləndirməyəçalışır.
“Atatürkünmüdrikliyi, dahiliyibizimüçünilhammənbəyidir”
deyənümummilliliderHeydərƏliyevinTürkdünyasınınböyükoğluAtatürkünşəxsiyyətivəxidmətləri
nəverdiyiyüksəkqiymətonunideyalarınınvəmillidövlətquruculuğuprinsiplərininəbədiliyinəinamın
bariztəzahürüdür.
INTIBAH DÖVRÜNÜN DRAM SƏNƏT ZIRVƏSININ GÖRKƏMLI
DRAMATURQU UlLYAM ŞEKSPlR.
Kəmalə Seyfulla qızı Qurbanova
Odlar Yurdu Universiteti
İntibah dövrü Avropa mədəniyyəti tarixində, Orta əsr və Yeni dövr mədəniyyətləri arasındakı bir
mərhələ olaraq Qərbi və Mərkəzi Avropanı XIV əsrin əvvəlləri - XVI əsrin sonları çərçivəsində
əhatə etmişdir. İntibah dövrü müəyyən mərhələlərdən keçmişdir. İntibah dövrünün fərqləndirici
xüsusiyyəti mədəniyyətin yeni, "dünyəvi", mahiyyətcə kübar xarakter alması və insanı ön plana
çıxarmasıdır. Bu mərhələlər əsasən ikidirsə (ilkin və son), bunların arasında keçid təşkil edən
“Yüksək İntibah” adlı bir mərhələ də nəzərə çarpır, Şekspir isə İntibah dövrünün yüksək və son
mərhələlərilə bağlıdır.
Uilyam Şekspir intibah dövrünün əvəzolunmaz şair və dramaturqu kimi diqqətəlayiqdir. Şekspir
ixtisasına görə yazı-pozu işlərindən uzaq idi və çox güman ki, yalnız orta təhsili vardı. O, yazmağa
başladıqda ingilis ədəbiyyatında hökmranlığı əlinə almış “universitet zəkalarından” fərqli olaraq nə
hüquqşünas, nə də aristokrat idi. Lakin o, istedadlı və hərtərəfli idi. Tanınmış ingilis şairi və
dramaturqu Şekspirə ən böyük şöhrəti onun dramaturgiyası, xüsusilə də faciəsi gətirmişdir.
Avropada intibah dövrünün ən görkəmli nümayəndələrindən biri olmuş Uilyam Şekspir öz
əsərlərində humanizm, xəlqilik, həyatsevərlik ideyalarını tərənnüm etmiş, insan qəlbinin sirlərini
dərindən bilmiş, qələmə aldığı mürəkkəb hadisələri dolğunluğu ilə həmişə oxuculara böyük təsir
göstərmişdir. Onun faciə və komediyalarında əksini tapmış məsələlər, həyat haqqında söylədiyi
həqiqətlər, insanların bir-birinə münasibəti zaman-zaman dəyişməz qalır. Şekspir hadisələrin
dərinliyinə nüfuz edir, ilk baxışda əhəmiyyətsiz görünən xırda bir hadisənin arxasında gizlənən
ümumbəşəri əhəmiyyətə malik mənaları üzə çıxara bilirdi. Şeksprin bütün əsərləri zəmanə ilə sıx
bağlı olduğuna görə dünya ədəbiyyatında misli görünməmiş tarixi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Hər bir
cəmiyyət, hər bir xalq yaşından, məqamından asılı olmayaraq hər dəfə Şeksprin əsərləri ilə təmasa
girərkən ondan nə isə yeni bir şey öyrənmişdir. Buna görə də tədqiqatçılar 400 ildən artıqdır ki,
onun əsərlərini tədqiq edir və hər dəfə yeni bir fikir söyləyə bilirlər. Şekspir ona rişxənd edən
Robert Qrin kimi “peşəkarları” geridə qoymuşdur. Şekspir tarixi, faciə, komediya, və son növ
roman və ya tragikomediya daxil olmaqla müxtəlif janrlarda yazmışdır. Onun gərgin ikili süjetə
malik və dəqiq komik səhnələrdən ibarət “Yanlışlar komediyası” kimi erkən klassik və italyan
tərzində yazılmış komediyaları 1590-cı illərdə öz yerini romantik ruhlu möhtəşəm komediyalarına
vermişdir. “Yaz gecəsi röyası” romantika, pəri- cadu və sadə komik səhnələrin peşəkar vəhdətindən
ibarətdir. Şekspirin növbəti komediyası, eyni zamanda romantik sayılan “Venesiya taciri” kinli
yəhudi sələmçi Şayloku təsvir etmə üsuluna görə çətin və problematik sayıla bilər.
Şekspir həmçinin Petrarx modelində əhəmiyyətli dəyişikliklər edərək yaratdığı ingilis
sonetini məşhurlaşdırdı. Həyatın ötüb keçməsi, sevgi, gözəllik və ölüm kimi mövzuları əhatə edən
154 sonetdən ibarət toplu ilk dəfə 1609-cu ildə “Şeyk-spiker sonetləri” adı altında çap
olunmuşdur. İlk 17 şeir öz gözəlliyini gələcək nəsillərə ötürərək ölümsüzləşdirmək üçün özünü
evlənməyə və uşaq sahibi olmağa vadar edən gənc oğlan haqqındadır.
Müasiri Ben Conson Şekspir haqqında demişdir: “O, bir əsr üçün deyil, bütün zamanlar
üçündür”. Elə bir xalq tapılmaz ki, onun mədəniyyətinin inkişafında Şeksprin payı olmasın. Şekspir
Avropa İntibahının parlaq və eyni zamanda ən mürəkkəb dövründə yaşamışdır. Uilyam Şekspir
1564-cü il aprelin 23-də Evon çayı sahilində yerləşən Stratford şəhərində anadan olmuşdur. 1571-ci
ildə Uilyam yerli qrammatika məktəbində oxumağa başlayır. Burada o, yunan və latın dillərini,
məntiq elmini öyrənir. 1582-ci ildə Şekspir on səkkiz yaşında ikən fermer qızı Anna Heteveylə
evlənir.1586-cı ildə Şekspir Stratforddan Londona köçür.
Şekspir bədii yaradıcılığa teatrda balamışdır. İlk əsərini 1590-cı ildə yazmışdir. 1593-cü ildən
Şekspir məşhur aktyor Cems Berbecin rəhbərlik etdiyi teatr truppasında həm aktyor, həm də
dramaturq kimi çalışmağa başlayır. Bu zaman teatra və ədəbiyyata böyük həvəs göstərən
zadəganlar içərisində Şekspir qraf Sauthemptonla dostlaşır, onun təşkil etdiyi ədəbi məclislərdə
iştirak edir. Qraf Sauthemptonun evində Şekspir bir neçə ədib və aktyorla rastlaşır. Bura onun üçün
ilk ədəbi məktəb olur. Şekspirin şöhrəti artdıqca həm tamaşaçıların, həm də teatr
mütəxəssislərinin, alimlərinin nəzərində istedadlı bir dramaturq kimi tanınır.
Şekspir yaradıcılığı üç dövrə ayrılır: optimist, pessimist və romantik. Bunlardan birincisi
Şekspir yaradıcılığının başlanğıcından 1601-ci ilə qədərki dövrü əhatə edir. Yaradıcılığının birinci
dövründə (1591-1601) o, “Venera və Adonis”, “Lukresiya” poemalarını, sonetlərini, “VIII Henri”
pyesindən başqa, bütün tarixi dramlarını, “Tit Andronik”, “Romeo və Cülyetta”, “Yuli Sezar”
faciələrini, bu dövr üçün səciyyəvi olan şən və nikbin “Səhvlər komediyası”, “Şıltaq qızın
yumşalması”, “İki veronalı əsilzadə”, “Məhəbbətin əbəs səyi”, “Yay gecəsində yuxu”, “Venesiya
taciri”, “Vindzor cici-bacılan”, “Heç nədən hay-küy”, “Necə istəsəniz”, “On ikinci gecə və yaxud
istədiyiniz kimi” komediyalarını yazmışdır. Bu dövrdə Şekspir sonetlər və poemalar, komediyalar
və tarixi xronikalar, həmçinin ikinci dövrə keçid əsərləri olan “Romeo və Culyetta”, “Venesiya
taciri” və “Yuli Sezar” müəllifi kimi tanınıb şöhrət qazanmışdır. Janr etibarı ilə daha çox müxtəlif
olan bu dövrdə Şekspir yaradıcılığının əsas pafosu həyatsevərlik, optizm və işıqlı bir
lirizmdir. Məhəbbət, dostluq, sədaqət, şəxsiyyətin öz səadəti uğrunda
pərişanlıq və yorğunluq bilmədən mübarizəsi, şənlik, gülüş, sevinc bütün bu ruhi keyfiyyətlər
həmin dövr Şekspir yaradıcılığının təravətini və hüsnünü təşkil edir.
Yaradıcılığının ikinci dövründə (1601-1608) Şekspir başlıca olaraq faciə əsərləri yazır.
Şekspir faciələri İntibahın son dövrünə təsadüf edir. Bu dövr mütləqiyyətin qələbəsi, dini mövqeyin
möhkəmlənməsi, əmək bölgüsünün yaranması ilə səciyyələnir. İndi burjua münasibətləri İntibah
nümayəndələrinin əsas tənqid hədəfinə çevrilir. Humanist idealla gerçəklik arasında olan uçurum
onların əsərlərinin əsas mövzusu olur. Şekspir bu dövrdə cəmiyyətin pozğunluğunu,insanların
korlandığını, gözəlliyin, paklığın qiymətləndirilmədiyini görür və bunları öz əsərlərində əks etdirir.
Bu dövrdə Şekspir tragik münaqişələrdən və qəhrəmanlardan bəhs edən faciələr
yazmışdır: “Romeo və Cülyetta”da təmiz məhəbbət, “Otello”da fəlakətə
düşmüş böyük inam, “Kral Lir”də ülvi ata sevgisi, “Hamlet” və "Maqbet” əsərlərində isə
hakimiyyət ehtirası ön plana çəkilir. Bu dövrdə yazılan komediyalar birinci dövrdəkilərdən
fərqlənir. Burada artıq əvvəlki komediyalarda olan şən əhval, nikbinlik hiss olunmur. Əksinə,
onlarda bir qədər tragik ünsürlər gözə çarpır.
Şekspir yaradıcılığının üçüncü dövründə yazılmış əsərlərdə fantastika və reallıq birləşir,
folklor motivləri, utopik hadisələr təbiət mənzərələri fonunda verilir. Bu dövrdə yazılmış “Perikl”,
“Simbelin”, “Qış nağılı”, “Fırtına” yeni estetik keyfiyyətli əsərlərdir. Bu əsərlərdə tragik komediya,
pastoral, dram və alleqoriya janrlarından istifadə edilmişdir. Şekspirin ədalətli cəmiyyət görmək
arzusu “Fırtına” əsərində fantastik bir süjetlə verilmişdir. “Fırtına” əsərində Şekspir insanlığa, gözəl
gələcəyə inam, bəşər övladının gözəlliyi qarşısında heyranlığı tərənnüm edir.
Şekspir 1612-ci ildə Stratforda qayıdır və ömrünün axırına qədər burada yaşayır. O, 1616-cı
il aprel ayının 23-də 52 yaşında vəfat etmiş və burada da dəfn olunmuşdur.
ƏDƏBİYYAT
1. Uilyam Şekspir. Seçilmişəsərləri- Bakı: “Şərq-Qərb”, 2009
2. C. Cəfərov “Uilyam Şekspir”
3. The Authorship of Shakespeareby James G. McManaway
4. R. Abeltina English and American Literature
5. https://az.wikipedia.org/wiki/Uilyam %C5%9Eekspir
6. https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ngilis %C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1
Azərbaycandakı yunanlar: ölkədəki multikultural mühitin daha bir göstəricisi
IlyasVaqif oğlu Hüseynov
Bakı Slavyan Universiteti
Azərbaycan dünyada multikultural ölkə kimi tanınır. Burada əsrboyu müxtəlif millətlər,
müxtəlif dini məzhəblərə mənsub olan insanlar sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayıblar.
Azərbaycandakı multikultarizm və tolerantlıq mühitinin təcəssümüdür ki, insanlar arasında
qarşılıqlı anlaşma, qarşılıqlı zənginləşmə, dostluq və əməkdaşlıq burada yaşayan azsaylı
millətlərinin mədəni müxtəlifliyinə nüfuz edib.
Azərbaycanda yaşayan azsaylı millətlər arasında yunanlar da var. Azərbaycandakı yunanların
sayı Cənubi Qafqaz ölkələri arasında ən az saylısıdır. Əsasən Pont yunanlarının törəmələri olan
ölkəmizdəki yunanlar vaxtı ilə Osmanlı imperiyasını tərk edərək buraya gəlmişlər.
Azərbaycanda son siyahıya alınma nəticəsində cəmi 535 yunan yaşadığı məlum olmuşdur.
Hazırda cəmi 176 ailədən ibarət olan yunanlar əsasən Azərbaycanın Bakı şəhərində
məskunlaşmışlar. Bununla belə az sayda da olsa Sumqayıt, Qax, Gəncə, Quba və Xaçmaz
şəhərlərində yaşayırlar.
Azərbaycanda ilk yunanlar Qarabağın Mehmana kəndində məskunlaşıblar. Bu kənd Kəlbəcər
rayonunun inzibati ərazi vahidində, Tərtər çayının sahilində yerləşir. Mehmana kəndi əvvəllər
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində Ağdərə rayonu inzibati ərazisinə aid idi, lakin 1992-ci ildə
Ağdərə rayonu ləğv edilərək ərazi qonşu Ağdam, Tərtər və Kəlbəcər rayonları arasında
bölüşdürüldü. Mehmana kəndi də Kəlbəcər rayonuna birləşdirilən kəndlərdən biridir.
Mehmana kəndi Qarabağ müharibəsi zamanı 1993-cü ildə Ermənistan Respublikası Silahlı
Qüvvələri tərəfindən işğal edilib.
Azərbaycandakı yunanların fəaliyyətinə tarixi dövrlərlə qısa nəzər salacağıq. Çar Rusiyasının
imperiyası dövründə yunanların məişət şəraiti və əmək fəaliyyətinə diqqət yetirək.
23 may 1830-cu ildə yunan icmasının başına Vasiliy Andrianov təyin edilir. 1851-ci ildə
trabzonlu usta Harlanpiy Kundurov Ordubadda iki mis emalı zavodu inşa edir. Zavodlar
Oxçuçayın yuxarı axarı və Sayad-Daş dağının ətəklərində inşa edilir. Burada əsasən
trabzonlu işçilər işləyir. Onlar üçün hətta məktəb və kilsə fəaliyyət göstərirdi. Kilsənin keşişi
Nikolas Lavos olmuşdur. H.Kundurovun oğlu zavodların sahibi olur və onları oktyabr
inqilabına qədər idarə edir.
Yunanlar əsasən XIX əsrdə tikinti sahəsində çalışırdılar. Xüsusi ilə kilsə tikintisi üstünlük təşkil
edirdi. 1850-1857-ci illərdə Bakıda inşa edilən Nikolayevsk kilsəsini Semyon Qiter və
Xaralampiy Palistovun başçılığı ilə inşa etmişlər. Kilsə 400 nəfərə eyni anda xidmət edə bilirdi.
Şamaxı yunanları tərəfindən isə Altıağac kəndində 1854-1855-ci illərdə Murad Xarlamov,
Dmitriy İlyev və Vasili Yeqorov tərəfindən Müqəddəs Nikolayın şərəfinə kilsə inşa edilir.
XIX əsrin sonlarına qədər Bakı quberniyasında bir dənədə olsun yunan millətinin nümayəndəsi
yaşamayıb. Ancaq 1897-ci il siyahıya alınması zamanı 278 yunan qeydə alınır. Yelizavetpol
quberniyasında isə bu zaman 658 yunan yaşayırdı. Emiqrantların böyük əksəriyyəti işçilər
idilər. Onlar əsasən Türkiyə və Gürcüstandan gəlmişdilər.
1907-ci ildə Bakıda 800 yunan yaşayırdı. Onların çoxu Kiçik Asiyadan gələnlər idi. Bu zaman
yunanlar öz dillərinin qorunması üçün tədbirlər görürdü. Yunanların sayı Bakı şəhərində
1917-ci ilə qədər dəyişməz olaraq qalır. Etnoqraf Andrey Popovun məlumatına görə Bakı və
Yelizavetpol quberniyalarında cəmi 2161 yunan qeydə alınıb.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra yunanlar burada yaşamağa maraq
göstərib. Yunanların ikinci dalğası birinci dünya və vətəndaş müharibəsindən sonra
Azərbaycana köç edib. Təkcə şəhərlərdə 1168, kənddə isə 58 yunan yaşayırdı.
1937-ci ildə yunanların Bakı mərkəzi bağlanır. Bundan sonra yunanların represiyası başlanır.
İlk həbs olunan yunanlardan pianoçu Yanis Karayanid olur. Bu zaman ölkədə yaşayan 904
yunandan 35 nəfəri həbs olunur. Ailələrin bir qismi Batumi və Odessadan SSRİ-ni tərk edir.
1949-cu ilin 13-14 iyun tarixlərində bütün Qafqazın yunanları Cənubi Qazaxıstana köçürülür.
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı ermənilər tərəfindən aparılan
etnik təmizləmə siyasətinin qurbanları sırasında yunanlar da olur. 1990-1992-ci illərdə
Azərbaycanda müharibə ilə əlaqədar vəziyyət pisləşir. Bakı və Sumqayıtdan bu zaman 100
yunan miqrasiya etməli olur. Qarabağ müharibəsi ilə əlaqədar isə Mehmana kəndi boşalır.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində ölkədə vəziyyət nisbətən stabilləşir.
1993-cü ildə Azərbaycanda Yunanıstanın səfirliyi açılır. 1994-cü ilin iyul ayında yunanların
mədəniyyət mərkəzi açılır. 1997-ci ildə 100 yunan ailəsindən ibarət “Arqo”
icması təşkil edilir.
Hazırda Azərbaycanda 535 nəfər yunan yaşayır. Onlar Respublikanın inkişafında öz
töhfələrini verirlər.
Azərbaycanda yaşayan yunanlar Azərbaycan elminə, mədəniyyətinə və incəsənətinə böyük
töhfələr verib. Panfiliya Nikolayevna Tanailidi 1891-ci ildə İrəvan xanlığı Zəngəzur mahalının
Başkənd şəhərində doğulub. Ailəsi buraya Türkiyənin Qars şəhərindən gəlib və bir müddət
yaşayandan sonra Tiflisə köçüblər. Türkcə təmiz danışan Panfiliya xanım Tiflisdə rus və gürcü
dillərini də öyrənib. Xüsusi təhsil görməyib. Zərif bədəni mütənasib biçimli idi və o, ən
müxtəlif ritmli rəqsləri uşaq yaşlarından məharətlə oynayıb. Buna görə də, 14-15 yaşlarından
Tiflisin “Kazyonnı teatr”, Zubalov adına “Xalq evi” kimi böyük salonlarda azərbaycanlıların
keçirdiyi müsamirələrdə, müxtəlif həvəskar teatr truppalarının hazırladığı tamaşalarda
“Zəngəzurskaya” və “Sürəyya” təxəllüsləri ilə çıxış edib.
Mustafa Mərdanov və Mirseyfəddin Kirmanşahlının təşkil etdiyi truppa-dəstələrlə İranda,
Türkiyədə qastrollarda Tanailidi dram, opera və operetta tamaşalarında oynayıb. Bu dövrdə
arı-ayrı illərdə Bakıya gələrək müxtəlif teatr dəstələrinin tərkibində tamaşalarda oynayıb. Tiflis
Dövlət Azərbaycan Teatrının yaradıcılarından biri də Panfiliya Tanailidi idi. 1925-ci ildə
Tiflisdən gəlmiş baş rejissor Aleksandr Tuqanovun dəvətilə Panfiliya Tanailidi yenidən Milli
Dram Teatrının truppasına daxil olub.
Panfiliya Tanailidi 1919-cu ildə Mehriban (“Dəmirçi Gavə”, Şəmsəddin Sami), Şəmsa
(“Trablis müharibəsi”, Cəfər Cabbarlı), Azərbay (“Azərbay və Can”, İsa bəy Aşurbəyli),
1925-ci ildən sonra isə Kəblə Fatma (“Ölülər”, Cəlil Məmmədquluzadə), Emiliya,
Karvansaraçı, Cülyettanın dayəsi (“Otello”, “Şıltaq qızın yumşalması” və “Romeo və
Cülyetta”, Vilyam Şekspir), Marqarita, Ledi Ariyella (“80 gün dünya səyahətində” və “Kapitan
Qrantın uşaqları”, Jül Vern), Şamama cad (“Pəri cadu”, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev), Tükəz
(“Hacı Qara”, Mirzə Fətəli Axundov), Köylü qadın, Rübabə, Marqo (“Topal Teymur,
“Səyavuş” və “Knyaz”, Hüseyn Cavid), Qəmər xanım (“Tələbənin kələyi”, Brandon Tomas),
Tamara, Böyükxanım, Tafta (“Oqtay Eloğlu”, “Aydın” və “Sevil”, Cəfər Cabbarlı), Marri
(“Tom dayının koması”, Biçer Stou), Karoleva Anna (“Gülən adam”, Viktor Hüqo), Amaliya
(“Qorxu”, Aleksandr Afinogenov), Qalçixa “Günahsız müqəssirlər”, Aleksandr Ostrovski),
Nisə xala (“Polad Qartal”, Aleksandr Korneyçuk), Nənə (“Göy quş”, Moris Meterlink) rollarını
və digər səhnə surətlərini ifa edib.
1937-ci ildə tüğyan edən şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün repressiyası Panfiliya Tanailidən də
yan keçməyib. Dekabr ayının 15-dən 16-na keçən gecə həbs olunub. Dəhşətli və işgəncəli
istintaq uzun müddət davam edib və aktrisanın güllələnməsi barədə hökm çıxarılıb. Şən
xasiyyətli, şux zarafatları ilə seçilən və kollektivin rəğbətini qazanmış Panfiliya Tanailidi
1938-ci il oktyabr ayının 15-də, axşam saat onun yarısında Bakıda güllələnib. Məzarı yoxdur.
Yalnız 1957-ci ildə ona bəraət verilib.
Yunanıstan Respublikası Azərbaycanda yaşayan yunanları həmişə diqqət mərkəzində
saxlayır və onların buradakı vəziyyət ilə maraqlanır. Yunanıstan Respublikasının Prezidenti
Karolos Papulias 2011-ci il 5-6 aprel tarixlərində Azərbaycana dövlət səfəri çərçivəsində
ölkəmizdəki yunan diasporunun üzvləri ilə görüşüb. Yunanıstan Prezidenti Karolos Papulias
ölkəmizdəki yunan diasporunun üzvləri ilə görüşdə Azərbaycana səfərindən məmnun qaldığını
bildirib. Prezident İlham Əliyevlə keçirdiyi görüşdən danışan Yunanıstan prezidenti
ölkələrimiz arasında əlaqələrin yüksələn xətlə inkişaf etdiyini və səfərinin Azərbaycanla
Yunanıstan arasındakı münasibətlərin daha da inkişafına zəmin yaradacığını ifadə edib.
Ölkəsinin üzləşdiyi maliyyə böhranına toxunan prezident Karolos Papulias yunan xalqının
bundan da çətin vəziyyətlə üzləşdiyini lakin hər zaman bu cür problemlərin öhdəsindən uğurla
gəldiyini vurğulayıb. Ümumilikdə yunan diasporunun vətənpərvərliyi ilə seçildiyini deyən ali
qonaq Azərbaycandakı yunanların da bu işdə fəal olduğunu diqqətə çatdırıb. Azərbaycanla
Yunanıstan arasındakı əlaqələrin inkişafında yunan diasporunun da fəal rol oynadığını deyib.
Ölkəmizdəki yunan diasprounun üzvləri isə hər iki ölkə arasında münasibətlərin yüksək
səviyyədə olduğunu və mövcud əlaqələrin gələcəkdə də uğurla inkişaf etdiriləcəyini bildiriblər.
Dünya sivilizasiyasının və elminin beşiklərindən sayılan Antik dünyanın əsas hərəkətverici
qüvvələrindən biri olan yunan xalqının nümayəndələrinin Azərbaycanda olması maraqlı fakt
olması ilə barəbər onların müxtəlif tarixi dövrlərdəki fəaliyyətləri müəllifin gələcək
tədqiqatlarında geniş yer alacaq.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin öz çıxışında bildirmişdir ki: “Bu
gün multikulturalizm Azərbaycanda dövlət siyasətidir və eyni zamanda, həyat tərzidir”.
Bu gün Azərbaycanın multikulturalizm modeli dünyanın bir çox universitetlərində öyrənilir
və tədqiq olunur. Beləliklə, Azərbaycandakı tolerantlıq, dini dözümlülük və multikultural
dəyərlər örnək kimi göstərilir. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycanda yaşayan yunanlar da digər
millətlər kimi özlərini burada çox rahat hiss edirlər.
Zamanın sintaktik ifadə vasitələri
Muradzadə Mehrəngiz İsa qızı
Bakı Slavyan Universiteti
Zaman anlayışının dildə ifadə olunması zamanı yuxarıda qeyd olunan bir qrup sözlərlə
yanaşı, zamanın sintaktik ifadə vasitəsi kimi zaman zərflikləri də xüsusi funksiyası ilə seçilir.
Zəifliklər hərəkət və ya əlamətin əlamətini bildirən ikinci dərəcəli üzv olub, cümlənin digər
ikinci dərəcəli üzvlərindən-əşyanın əlamətini bildirən təyinlərdən və müstəqim və ya qeyri-
müstəqim obyekt olan tamamlıqlardan fərqlənir.Zərflik qrammatik semantikasının zənginliyi ilə
fərqlənir, buna görə də müxtəlif məna növlərinə ayrılır. Zaman zərflikləri ya feili, ya da ismi xəbərə
aid olub hərəkət və ya əlamətin müəyyən bir zamanla olan bağlılığını göstərir. Zərfliyin bu növü
xəbərlə ifadə olunan hərəkət və ya əlamətin zamanını bildirir və nə zaman?, nə vaxt?, haçan?, nə
vaxtdan?, nə vaxtadək? və s. suallardan birinə cavab verir. Zaman zərflikləri feili və ya ismi xəbərə
aid olsa da, determinant üzv kimi, əksərən cümlənin ümumi məzmunu ilə bağlı olur. Başlıca olaraq,
aşağıdakı nitq hissələri və söz birləşmələri ilə ifadə olunur:
Sadə, düzəltmə və mürəkkəb zaman zərfləri ilə.
Yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarında olan zaman mənalı isimlərlə.
Kimi, qədər, -dək, -can, -cən, əvvəl, sonra, bəri, qabaq qoşmalarının qoşulduğu zaman mənalı
sözlər və birləşmələrlə.
İsmi birləşmələrlə. Feili bağlama və feili bağlama tərkibləri ilə.
Zaman zərflikləri xəbərlə ifadə olunan hərəkət və əlamətin ümumi zamanını bildirməklə
yanaşı, hadisəni müxtəlif zaman kəsiklərində də ifadə edə bilir və buna görə də aşağıdakı məna
növlərinə ayrılır:
Ümumi zaman bildirənlər - hadisənin hüdudu məlum olmayan zaman ərzində baş verdiyini
göstərir. Bu zərfliklər həm feili, həm də ismi xəbərə aid olub, nə vaxt?, nə zaman?, haçan? və s.
suallardan birinə cavab olur. Məsələn:Qonaq bu gün buradadır, sabah gedər evinə (Atalar sözü)
Bu zərfliklər zaman zərfləri, feili bağlama və feili bağlama tərkibləri ilə, feili sifət və feili
sifət tərkibləri ilə, zaman bildirən isimlərlə, miqdar sayları ilə, təyini söz birləşmələri ilə, frazeoloji
birləşmələrlə ifadə olunur:
Bu növ zərfliklərin ifadə olunduqları bəzi zaman zərfləri (tez, gec, tez-gec və s.) adətən feili
xəbərlərə aid olduğu halda, bəziləri (indi, onda, gecə, gündüz və s.) həm feili, həm də ismi xəbərlərə
aid olur.
Dilimizin zəngin feili bağlama və feili bağlama tərkiblərinin hamısı zaman zərfliyi rolunda
eyni dərəcədə çıxış etmir. Bunlardan bəziləri hər vaxt və yaxud əsasən, bəziləri isə
(başqa növ zərfliklər kimi işlənməklə bərabər) bəzən cümlədə zaman zərfliyi olur.
İçərisində zaman və yer, zaman və tərzi-hərəkət, zaman və kəmiyyət zərflikləri iştirak edən
cümlələrdə əvvəl zaman zərfliyi, sonra ya yer, ya tərzi-hərəkət və ya kəmiyyət zərfliyi gəlir. Eyni
zamanda, onlar təklikdə işlədildiyi zaman yer etibarilə cümlədə tutduğu vəziyyəti burada da davam
etdirir.
Aparılan araşdırmadan belə nəticəyə gəlmək olar ki, obyektiv zaman anlayışının dildə ifadə
olunmasında zamanın sintaktik ifadə vasitələri də xüsusi yer tutur və bu prosesdə zaman zərflikləri
xüsusi rolu ilə fərqlənir. Bütün bunlar isə zamanın dil vahidləri ilə ifadə olunma imkanlarının geniş
olduğunu bir daha sübut etmiş olur.
ORTA MƏKTƏB ŞAGİRDLƏRİNDƏ EKOLOJİ MƏDƏNİYYƏTİN
FORMALAŞDIRILMASININ ÖYRƏNİLMƏSİ
Bənnayeva Nuranə Vüqar qızı
Odlar Yurdu Universiteti
Məktəb rəhbərliyi gənc nəslin ekoloji tərbiyəsi üzrə kollektivin fəaliyyətinin idarə edilməsi
prosesini elə qurmağı bacarmalıdır ki, bütün fənlər və ayrılıqda hər biri şagirdlərin təbiətə
məsuliyyət münasibətinin formalaşdırılmasına, ekoloji mədəniyyətin şəxsiyyətin ümummədəni
inkişafının tərkib hissəsi olmasına istiqamətlənsin.Belə bir məqsədə nail olmaq üçün pedaqoji
kollektiv yalnız qarşıda duran ayrı-ayrı vəzifələrin həlli ilə öz işini məhdudlaşdırmamalı, əksinə bu
işi məktəbdə təlim və tərbiyənin ümumi məqsəd və vəzifələrinə tabe etməyi bacarmalıdır.
Şagirdlərin ekoloji tərbiyəsi üzrə işin sisteminin təşkili üçün əvvəl məktəbdə yenilənmiş
təlim- tərbiyə prosesinin ekoloji təhsil imkanlarını aydınlaşdırmaq lazımdır.Tədris fənlərinin güclü
inteqrasiyası şəraitində bütöv fənlərin və fənlərarası əlaqə zamanı ekoloji məzmun elementlərinin
aşkar edilib öyrədilməsi şagirdlərin ətraf aləm,cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı təsirləri haqqında
biliklərini zəmginləşdirmək və dərinləşdirməyin başlıca yoludur. Digər tərəfdən hər bir müəllim
tədris etdiyi fənnin real ekoloji məzmununu açmağa borcludur.
Ekoloji məsələlərə həsr edilmiş tədris məşğələlərinin təşkili formaları
müxtəlifdir.Bunlardan dərs,fakültativ məşğələlər,tədris ekskursiyaları,laborator-praktik
məşğələlər, tədris-təcrübə sahələrində praktik məşğələlər və s.göstərmək olar.göstərir.
Bir cəhəti də qeyd edək ki, təbiətin öyrənilməsi,təbiət-insan münasibətləri demək olar
ki,bütün tədris fənlərinin tədris prosesində, ümumorta təhsilin bütün mərhələlərində
mümkündür.Təkcə ibtidai sinifdə ətraf aləmlə tanışlıq,təbiətşünaslıq, Azərbaycan
dili,musiqi,əmək təlimi, riyaziyyat fənlərinin adını çəkmək kifayətdir ki,bu fənlərin ümumi bir
məqsəd xüsusilə,ümumi mövsümi və diyarşünaslıq prinsiplərindən çıxış edərək tədris proqramları
və dərsliklərini hazırlamaq kimi keyfiyyətlər, xüsusiyyətlər üzvi şəkildə birləşdirir.
İbtidai sinifdə ekoloji təhsilin ilkin mərhələsi “Ətraf aləmlə tanışlıq” adı tədris fənnidir.Son
illərin tədris fənni kimi “ Ətraf aləmlə tanışlıq” kursunun məqsədi uşaqları sosial və təbii aləm
haqqında toplanmış təcrübə və biliklərlə tanış etmək və cəmiyyətin mənəvi tələblərinə uyğun olaraq
bu istiqamətdə davranış və əxlaqını formalaşdırmaqdan ibarətdir.Orta məktəb şagirdlərinin
həyatında ekskursiyaların da rolu böyükdür.Ekskursiya zamanı uşaqlar təbii şəraitdə müxtəlif bitki
və heyvanlar aləmi ilə tanış olurlar.Bu əsasda təbiətlə qarşılıqlı əlaqələr açılır,bu və ya digər bitki və
heyvanlara insanlar tərəfindən nümkün köməkliyin nədə ibarət ola biləcəyi haqqında söhbət
açılır.İmkan olanda uşaqların təbiətin qorunmasında praktik işləri,bütövlükdə ekskursiyanın gedişi
zamanı real şəraitin imkanları daxilində konkret nümunələr əsasında uşaqların ekoloji davranışı
,əxlaq qaydalarına yiyələnməsi başlıca məqsədə çevrilir.
Ümumtəhsil məktəblərində ekoloji profilli fakültativlər üzrə dərslər fənnin spesifik
xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq iki tip məşğələlərə bölünür.
Beləliklə,ümumtəhsil məktəblərində ekoloji təhsil və tərbiyənin məzmununu iki tədris
fənnindən-“Ətraf aləmlə tanışlıq” və ekoloji məzmunlu fakültativ məşğələlər əks olunması qlobal
ekoloji problemlərin axınında kifayətlən diri ci olmasa da,hər halda müəyyən fayda verəcəyi də
danılmazdır.Lakin nəzərə almaq lazımdır ki,məktəblilərdə təbiətə cavabdehlik, məsuliyyətli
münasibətin formalaşdırılmasını ayrıca-spesifik ekoloji məzmuna,ideya və anlayışlara malik
fənlərin tədrisi ilə məhdudlaşdırmaq olmaz.
Ekoloji təhsil və tərbiyə üzrə ayrı-ayrı fənlərin tədrisi prosesində qazanılmış biliklərin daxili
məzmunu, xarakterik xüsusiyyətləri çox geniş imkanlara malikdir. Sivilizasiyanın mövcudluğunun
əsası qlobal miqyaslı çoxlu ziddiyyətlərlə müşayət olunan ekoloji problemlərlə bağlıdır. Deməli,
planetimizdə baş verən fiziki,kimyəvi, bioloji dəyişiklikləri və insanın sağlamlığı, onun yüksək
bəşəri səviyyəsinn qorunmasına aid olan elmi bilikllər-tədris fənləri problemləri və onların aradan
qaldırılması yol və vasitələrini özündə ehtiva edir.
Qlobal, regional və lokal ekoloji problemlər hər bir tədris fənninin tərkib hissəsidir.Bu
problemlər tədris fənnin daxili məzmununu bu və ya digər dərəcədə tamamlayır və
konkretləşdirir.Tarix, ictimai-humanitar ,təbiət fənləri,musiqi və təsviri incəsənət fənlərində bu
cəhət bütün aydılığı və dəqiqliyi ilə diqqətdə saxlanılmalıdır.Çünki ekoloji problemlər hər bir
fənnin məzmunu ilə bilavasitə üzvü surətdə bağlıdır.Ümumtəhsil məktəbinin tədris fənlərinin
məcmuyu şagirdlərin həyatla,insanlığı həyəcanlandıran problemlərin həlli yollarını axtarmaq
çağırışı ilə zəngindir.Hər bir tədris fənninin öyrənilməsi belə bir mühüm didaktik vəzifənin həllinə
istiqamətləndirilmişdir,ekoloji təhsilin məzmununun müxtəlif aspektləri öyrənilməli və qaydaya
salınmalı,materialların optimal təşkili,müəyyən ardıcıllığı gözlənilməlidir.
Azərbaycan ədəbiyatının humanitar profilli siniiflərdə tədrisi
Hüseynli Lalə Nazim qızı
OdlarYurduUniversiteti
İnsan şəxsiyyətinin formalaşmasında ədəbiyatın danılmaz rolu və əhəmiyyəti vardir.
Ədəbiyyat həyat haqqda oxuculara məlumat verir. Ədəbiyyat insanın söz ehtiyyatını və dilini
zənginləşdirir.
V-VIII siniflərin oxu dərslərində məqsəd şagirdləri Azərbaycan ədəbiyyatının klasikkləri
ilə tanış etmək onların ən yaxşı əsərlərini oxumaq və zövq almaq.V-VIII siniflərdə öyrənilən
materiallar vasitəsi ilə şagirdlərə təbiət və cəmiyyət hadissələri haqqında ilk məlumatlar vermək
.Fikrimizi belə tamamlaya bilərmki oxu dərsləri yuxarI siniflərdə kecirilən ədəbiyyaat dərsinin
mənimsənilməsinə kömək edir.
Ədəbiyyat fənni məktəblərimizdə sistemli şəkildə dərs planı və proqramlara əsasən tədris
edilir.Buna görədə proqrama uygun şəkildə dərsliklər yaradılır.
Dərslik proqram materiallarını tam əhatə etməlidir.
Dərslik sadə səlis rəvan olmalıdır.
Dərslikdə əyaniliyə fikir verilməlidir.
Dərslikdə çətin söz və ifadələrin izahı verilməlidir.
Dərslik tərtibçisi gigiyenik məsələləsri nəzərə almalıdır.
Məktəblərimizdə ədəbiyyat fənninin müasir tələblərə uyğun tədris etmək pedaqoji prosesin
düzgün təşkilindən aslıdır.Bu da ədəbi materialların tədris ücun bilavasitə planlaşdırılması ilə
bağlıdır.Orta məktəbdə ədəbiyyat fənninin planlaşdırılmsı mürəkkəb prosesdir.Çünki hər bir
problemin ədəbi növün janrın öyrənilməsi təhli edilməsi özünəməxsus xüsusiyyətlərə
malikdir.Məsəslən lirik əsərin quruluşuna gorə təhlili epik əsərin təhlilindən tamamilə fərqləndiyi
kimi dramatik əsərlərin də dil üslub cəhətdən təhlili epik əsərdən fərqlənir.
Ədəbiyyat dərsləri tiplərə və növlərə görə tədris edilməlidir.Məktəbdə öyrədilən ədəbi
materiallar tədris şəraiti qarşiya qoyulan məqsəd müxtəlif oldugu ücün onların şagirdlərə
öyrədilməsi formasıda rəngarəng olur. Ədəbiyyat dərslərində bədii materiallar müxtəlif tipli dərs
formasında şagirdlərə çatdırılır.
Hər bir fənnin özünün tədris üsulları oldugu kimi ədəbiyyatında tədris üsulları mövzuların
asan yolla həm də tez mənimsənilməsinə kömək edir.Bunlardan birincisi müəllimin şərhi və ya
müəllimin sözü adlanır.Müəlimin şərhidə 3 yerə bölünür.
Müəllimin nağılı
Müəllimin izahı
Məktəb mühazirəsi
Ədəbiyyat dərslərində elə mövzular vardır ki həmin mövzunun məzmununu nağıl üsulu ilə
şagirdlərə öyrtmək olur.Bu zaman dilin qaydalarına riayət edib təhkiyə yolu ilə əsərin məzmununu
uşaqlara öyrətmək olur.Ədəbi əsərin məzmununu şagirdlərə catdıran nağıl üsulunda elmi xarakter
yoxdur.Müəllimin izahı isə sırf elmi xarakter daşıyır.Ədəbi əsərlərin istər ideoloji təhlili istər
quruluşuna görə təhlili istərsədə bədii cəhətdən təhlili sırf elmi xaraxter daşıyır.Məktəb mühazirəsinin ali məktəb mühazirəsindən fərqləndirən cəhət onun həcmindədir.
Ədəbiyyat dərslərində qarşıya qoyulan tələblərdən biridə əyaniliklə bağlıdır.Ədəbiyyat dərslərində müvafiq mövzuların tədrisi ilə bağlı olaraq müəllim şagirdlərdə saglam
dünyagörüşünün formalaşmasına əxlaq tərbiyyəsinə beynəlmiləlçilik ruhuna şüurlu münasibət
hissinin güclənməsinə nail olmalıdır.
Ədəbiyyat
1. Aydın Hacıyev Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası. Bakı 2003
2. Dos.F.A.Yusifov Ədəbiyyatın tədrisi metodikası
3. Səməngül Qafarov Ellada Gərəyzadə Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi tarixi Bakı 2010
Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlənin fərqləndirilməsində
fəal təlim metodlarından istifadə.
Xəlilova Afaq İlqar qızı ADPU
Tezisimə ulu öndər H.Əliyevin sözləri ilə başlamaq istəyirəm. “Təhsil millətin gələcəyidir “.
Əlbəttə, müasir dövrümüzdə xalqımızın inkişafı və savadlı kadrların yetişməsində təhsil vacibdir.
Hal-hazırda təhsil sahəsində islahatlar və kurikulum sisteminə keçid məhz bu sahənin inkişafına
yönəlmişdir. Bu ildən 9-cu siniflərdə tətbiqinə başlanan fəal təlim öz uğurlu nəticəsini göstərir.
Bildiyimiz kimi 9-cu sinifdə mürəkkəb cümlənin tədrisinə geniş yer ayrılmışdır. Mürəkkəb cümlə
bəhsində şagirdlərin ən çox çətinlik çəkdiyi mövzulardan biri də tabesiz və
tabeli mürəkkəb cümlələr arasındakı fərqi tapmaqdır. Fəal təlimdə müəllim bütün bu fərqi aydın
şəkildə şagirdlərə başa salmaq üçün müxtəlif interaktiv təlim metodlarına müraciət etməlidir.
Düzgün metodun seçilməsi üçün həm yüksək elmi biliyə, həm də mükəmməl pedaqoji ustalığa
malik olmalıdır.
Elmi-metodik ədəbiyyatlarda bu movzuya alimlərin yanaşması müxtəlifdir. Bir neçəsini nəzərdən
keçirək. Görkəmli dilçi alim Q.Kazımov bu məsələyə aşağıdakı şəkildə
yanaşmışdır.”Bəzən mürəkkəb cümlənin tərkib hissələlərini bir-birindən asılı olmayan, müstəqil
cümlələr kimi izah edirlər. Bu mürəkkəb cümlənin varlığını inkar etməkdir. Asılılıq həm tabesiz,
həm tabeli mürəkkəb cümlə arasında mövcuddur. Lakin asılılığın formasına, xarakterinə görə
tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr fərqlənir.Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri bir-
birindən bərabər şəkildə, eyni dərəcədə asılı olur; tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə tərkib hissələrdən
o birindın asılı olur. Buna görə də tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrin yerini dəyişmək də
olur və dəyişdikdə məna dəyişmir”. Fililogiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülarə Əliyeva özünün
”Sintaksisin tədrisində yeni təlim texnologiyalarından istifadə” adlı məqaləsində tabesiz və tabeli
mürəkkəb cümlənin fərqli və oxşar cəhətlərini ”Venn diaqramı” üsulu ilə izah etmişdir.
Bundan başqa bu movzuya Ə.Abdullayev,Y.Seyidov, A.Həsənov ”Müasir Azərbaycan dili”, Ə.
Abdullayev “Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr” adlı dərslik və dərs
vəsaitlərində toxunmuşlar.
Yuxarıda deyilən bütün bölgüləri nəzərə alaraq mən də tabesiz mürəkkəb cümləni tabeli cümlədən fərqləndirmək üçün aşağıdakı anlayışları nəzərə almağı vacib sayıram.
1. Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkibi bərabərhuquqlu sadə cümlələrdən, tabeli mürəkkəb cümlənin isə tərkibindəki cümlələrdən biri hökmən digərinə tabe olur.
2. Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkibindəki sadə cümlələr məna əlaqəsinə görə təsnif
olunduğu halda, tabeli mürəkkəb cümlələrdə bu proses budaq cümlənin növünə əsasən olur.
3. Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasındakı əlaqə tabeli mürəkkəb cümlənin
tərkib hissələri arasındakı əlaqə qədər möhkəm deyil.
4. Mühüm fərqləndirici xüsusiyyətlərdən biri də tərkib hissələrin məna və qrammatik
cəhətdən asılılıq dərəcəsi ilə bağlıdır. Belə ki, tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkibindəki sadə
cümlələr eyni dərəcədə bir-birindən asılıdır, tabeli mürəkkəb cümlədə isə əksinə, bu asılılıq
birtərəfli şəkildə müsahıdə olunur. Belə cümlələrdə baş cümlə qrammatik baxımdan müstəqi, budaq
cümlə isə ondan asılıdır.
5. Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentlərinin əlaqələnməsində ortaq söz və sözbirləşməsinin,
bağlayıcıların, əvəzliklərin və s. rolu danılmazdır.Tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə tabelilik
bağlayıcılarından, bağlayıcı sözlərdın, modal sözlər, ədatlar və şəkilçilərdən istifadı edillir.
6. Tabesiz mürəkkəb cümlələri sadələşdirmək olmur, tabeli mürəkkəb cümlələri isə əksərən olur.
7. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkibi tabesizlik bağlayıcıları,tabeli mürəkkəb cümlənin
tərkib hissələri tabelilik bağlayıcıları ilə əlaqələnir.
8. Bütün saydıqlarımıza əlavə olaraq Ə. Abdullayev Müasir Azərbaycan dilində tabeli
mürəkkəb cümlələr adlı kitabında qeyd edir ki, mürəkkəb cümlənin tərkibini bağlamaqda
intonasiya mühüm rol oynayır.Məhz bu baxıımdan tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib
hissələrini bir-birinə bağlayan intonasiya da eyni xaraketrə malik deyil.Tabesiz mürəkkəb cümlənin
hissələri bir-birinə tabe etməyən intonasiya, digərində isə hissələrdən birini o birinə tabe edən
intonasiyadan istifadə olunur.
9. Mürəkkəb cümlənin tabesiz növündə komponentlər arasındakı zaman danışıq vaxtına
nisbətlə müəyyənləşir.Bu baxımdan tabesiz mürəkkəb cümlədəki müşahisə olunan zaman
mütləqdir. Tabesiz mürəkkəb cümlədəki sadə cümlələrin hər birinin zamanı söhbət gedən vaxtla
təyin olunur. Bu hal tabeli mürəkkəb cümlələr üçün mümkünsüzdür. Məhz buna görə tabeli
mürəkkəb cümlədəki baş cümlədəki zaman mütləq, budaqdağındakı isə nisbi zamandır və budaq
cümlədəki zaman baş cümlədəki zamana görə müəyyənləşir. Məsələn: 1. Evdəki uşaqlardan biri
dərsini yazır,biri kitab oxuyur,biri şəkil çəkirdi.Qarmon çalınır,nəğmə oxunur, rəqs edilir.(i.Ş),
2.Onu da bilirəm ki, ailəsini sevən xoşbəxt olar.
10. Bilirik ki, mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında əlaqə
yaratmaqda əvəzliklər mühüm rol oynayır. Bəs tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr daxilində
əvəzliyin işlənməsində fərq nədir?Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə iştirak
edən əvəzlik özündən əvvəl deyilənə işarə edir və
məzmunu qabaqdakı hissədən aydındır və özündən sonra izaha ehtiyacı yoxdur.Tabeli mürəkkəb
cümlələrdə baş cümlədəki əvəzlik ona görə işlədilir ki, orada buraxılan üzvün yerini tutsun və sonra
gələn budaq cümlə ilə izahını versin. Bir sözlə, tabesiz mürəkkəb cümlədəki işarə əvəzliyi
məlumlara,tabelidəki isə məchullara işarə edir. Məsələn:1. Bircə gün istirahət günümüz var,onu da
gəzməyə getməsən nə mənası var.2.Onu da anladım ki, həyatda valideynlərimdən başqası insana
dayaq durmur.
Məlumdur ki, təlim prosesinin ugurlu olması üçün ən vacib amillərdən biri düzgün təlim
metodundan istifadədir. Mürəkkəb cümlənin növlərinin fərqləndirilməsində müqayisə metodunun
əhəmiyyəti böyükdür. Hər bir dil müəllimi bu anlayışları fərqləndirməyi bacarmalı, həm nəzəri,
həm də praktik cəhətdən izah etmməyi bacarmalıdır. Təlimin keyfiyyətini yuksəltmək üçün
mürəkəb cümlə növlərinin təkcə fərqli cəhətlərini izahı kifayət deyil. Müşahidə olunan fərqli
cəhətlərlə paralel olaraq tədris prosesi zamanı rastlaşdığımız oxşar cəhətlərin də şagirdlərin
nəzərinə çatdırmaq lazımdır.Belə sistemli izah zamanı şagirdlərin təfəkküru inkişaf edir, probleme
kompleks yanaşaraq onu hərtərəfli təhlil etmək bacarığı formalaşır.
Bundan başqa, Venn diaqramı xüsusi əhəmiyyətə malikdir.Ümumiyyətlə, mürəkkəb cümlənin
növlərinin müqayisəsində “Metaforik düşünmə”, İNSERT, T-sxemlərdən istifadə
məqsədəuyğundur.
ORTA MƏKTƏBLƏRDƏ DÜNYA ƏDƏBİYYATININ TƏDRİSİ
Səlimova Aytən Fəxrətdin qızı
Odlar Yurdu Universiteti
Müasir dövrdə dünya ədəbiyyatı bütün xalqların yaratdığı, öz tarixi varlığı ərzində inkişaf
etdirdiyi bədii söz sənətini, milli ədəbiyyatı əhatə edir. Dünya ədəbiyyatında hər bir xalqın
özünəməxsus həyatı, milli-tarixi varlığı və xüsusiyyətləri, psixologiyası,dünyagörüşü əks olunsa
da, bu ədəbiyyatlar arasında ümumi cəhətlər, ümumi tarixi mənbələr, yaradıcılıq formaları çoxdur.
Bir-birindən uzaqlarda yaşamalarına, müxtəlif soy-köklərinə, fərqli mədəniyyətə,milli
xüsusiyyətlərə, psixologiyalara və dünyagörüşünə mənsub olmalarına baxmayaraq, dünya
xalqlarının folkloru,əsatirləri və əfsanələri bir-birinə çox yaxındır,hətta bəzi məqamlarda doğmadır.
Dili, dini fərqli olan bu çoxsaylı xalqları ilk növbədə insana məhəbbət,vətənə sevgi,haqq-ədalət
tərəfdarı olması, gözəllik vurğunluğu birləşdirir.İnsanın zəngin mənəvi aləmi, hiss və
həyəcanları, duyğu və düşüncələri min illər boyu bədii əsərlərin (həm şifahi, həm də
yazılı ədəbiyyatda) mərkəzində olmuşdur. Bu baxımdan milli ədəbiyyatla yanaşı dünya
ədəbiyyatının da orta məktəblərdə tədrisi mühüm məsələlərdəndir. Şagirdləri dünya ədəbiyyatının
inciləri ilə tanış etmək, onlara dünya ədəbiyyatı nümunələrinin ideya- məzmunun aşılanması
baxımından orta məktəb dərsliklərində daha çox dünya uşaq ədəbiyyatı nümunələrindən istifadə
olunmaqdadır.
Uşaq ədəbiyyatı hər bir xalqın milli mədəniyyətinin tərkib hissəsi olub, onun ədəbiyyatında
önəmli rol oynayır,çünki o, gənc nəslin tərbiyəsində ən təsirli vasitələrindən biridir. Özü də
uşaq ədəbiyyatı yalnız ölkənin gələcək vətəndaşlarının formalaşmasında fəal
iştirak etmir, o həm də mənəvi tərbiyədə və estetik zövqün aşılanmasında fəal iştirak edir.
Yüksək bədii keyfiyyətlərə malik uşaq ədəbiyyatı özündə güclü ideya estetik və mənəvi yük
daşıyır. Qeyd olunmalıdır ki, bu ədəbiyyatın ən yaxşı nümunələri milli mədəniyyətin hüdudlarından
çıxaraq ümumbəşəri maraqları və yüksək humanistik fikirləri ifadə edir,insanları birləşdirən
ideyaların yayılmasına rəvac verirlər.
Orta məktəbdə tədris olunan uşaq ədəbiyyatı nümunələri həm bilavasitə uşaqlar üçün
yazılmış əsərləri, həm də böyüklər üçün nəzərdə tutulmuş,lakin yüksək tərbiyəvi əhəmiyyətinə görə
uşaqlar üçün işlənmiş əsərləri özündə ehtiva edir. Onlar bir qayda olaraq yalnız maraqlı sujetləri
ilə deyil, həm də yüksək mənəvi keyfiyyətlər və humanistik ideyalar daşımaları ilə
səciyyələnirlər.
Orta məktəblərdə dünya ədəbiyyatının tədrisi proqramında nəzərdə tutulmuş əsərlərin
seçilməsi də mühüm məsələdir. Belə ki, tədris olunan dünya ədəbiyyatı nümunələri oxucunun yaş
xüsusiyyətləri və pedaqogikanın bəzi müddəaları nəzərə alınmaqla seçilməlidir.Burada
məktəblilərin ictimai mühiti, inkişafı,bilik dairəsi də nəzərə alınmalıdır. Uşaqların diqqətini bir
qayda olaraq ustalıqla qurulmuş, kəskin və diqqəti özündə saxlayan süjetli kitablar cəlb edir.
Uşaqlar səyahətlər, müxtəlif macəralar, sirli və fantastik hadisələr barədə bəhs edən əsərləri böyük
həvəslə oxuyurlar. Burada ən vacib göstəricilərdən biri də bədii əsərlərin dilidir, çünki, düzgün
ədəbi dilin bünövrəsi məhz məktəb yaşlarında qoyulur. Kiçik yaşlı məktəblinin oxuduğu bədii
əsərlərin dili aydın və rəvan olmalıdır.Yığcam süjetli nəsr əsərlərinin dilində də lirizmə üstünlük
verilməlidir. Çünki yorucu əsərlər uşağı mətləbdən uzaqlaşdırır, məzmun yaddan çıxır.Dünya uşaq
ədəbiyyatı Şərq ədəbiyyatından qədim hind abidəsi "Kəlilə və Dimnə", ərəb xalqlarının əfsanələri
ilə zəngin olan "Min bir gecə", bir çox şərq xalqlarının uşaq ədəbiyyatı nümunələri toplanmış
"Oxuyan piyalə" kitabı, ümumiyyətlə, Şərq aləmi, Şərq psixologiyası, Şərq mədəniyyəti haqqında
geniş və zəngin bilik əldə etməyə imkan verir. Həmçinin Qərb ədəbiyyatının ən nadir nümunələri-
Qrimm qardaşlarının nagılları, andersenin nağıl və hekayələri, C.Sviftin "Qulliverin səyahəti",
M.Tvenin, J.Vernin, M.Ridin, C.Dikkensin, C.Rodari və digər görkəmli sənətkar və yazıçıların
əsərlərinin oxu imkanlarını xeyli artırmışdır. Dünya uşaq ədəbiyyatı ilə tanışlıq bütün dünya
uşaqlarının milliyətindən asılı olmayaraq mənəvi yaxınlaşmasına xidmət edir.
Bu hər şeydən öncə dünya ədəbiyyatı klassiklərinin əsərləridir. Dünyanın müxtəlif
guşələrində məktəblilər, M.Servantesin “ Lamançlı Don Kixot”, D.Defonun “Robinzon Kruzo”,
C.Sviftin “ Qulliverin səyahəti”, J.Vern və C.F.Kuperin romanlarını, A.S.Puşkinin nağıllarını,
povest və romanlarını sevə-sevə oxuyurlar. A.S.Puşkin məhz uşaqlar üçün əsərlər yazmasa da, onun
adı uşaqlara hələ məktəbəqədərki dövrdə məlum olur. Ətraf aləmi bütövlükdə görən böyük şairin
universal dühası dar çərçivəyə sığmırdı: o, oxucularını yaş qruplarına bölmədən bir tam halında
görürdü. Puşkin yaşından asılı olmayaraq bütün oxucular üçün anlaşıqlı olmağa çalışırdı. Bunu o
hələ yaradıcılıq yolunun əvvəlində bəyan etmişdir:
“İstəyirəm ki, məni
Həm kiçik,həm də böyük
Hamı dərk edə bilsin”.
Qoqolun sözlərinə görə, Puşkin təbiətin poetik duyğuya malik və buna görə də onun
əsərlərini anlamağa qabil oxucular üçün yazırdı. Məsələn, onun yaradıcılığında ən uşaq ədəbiyyatı
hesab etdiyimiz “Balıqçı və balıq nağılı” əslində o qədər də sadə deyil və böyüklər üçün də ideya
daşıyır.
Orta məktəbdə ədəbiyyatın tədrisi kitablarında müəyyən yeri təmsillər,xüsusi ilə də rus
ədəbiyyatından götürülmüş təmsillər tutur.Tolstoy onları Ezopun sujetləri əsasında yazmışdır.
Təmsillərin əsas fikri uşaqlar üçün olduqca aydındır: onlar düzlük,
əməksevərlik,cəsarət,xeyirxahlıq tərbiyə edirlər. Tolstoyun təmsilləri kəndli ailəsinin real həyat
şəraitini təsvir edir,qocalar və zəiflərə münasibət məsələsi ətrafında düşünməyə vadar edir,kəndin
mürəkkəb və ziddiyyətli həyatını əks etdirməklə canlı və rəngarəng xarakterlər yaratmağa imkan
verirlər.
Məktəblilər, xüsusilə, aşağı sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutulmuş dünya ədəbiyyatı inciləri
içində nağıllar çoxluq təşkil edir. Dünya xalqlarının əsatir,rəvayət,əfsanə və nağılları universal
səciyyə daşıyır. Belə ki, dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan, mümkündür ki,bir- birləri barədə
heç təsəvvürləri olmayan xalqların nağıl süjetləri,motivləri,obrazlar sistemi, ideya- məzmun
istiqamətləri, etik və estetik funksiyaları, eləcə də bir çox digər xüsusiyyətləri oxşar,bəzən
adekvat,hətta eyni ola bilər. Məşhur Küllücə ( Zoluşka, Pepelyuqa, Pepelitça, Göyçək Fatma və s.)
motivinə Skandinaviya,German,Slavyan,türk, Amerika hinduları və bir sıra Hind-Avropa
xalqlarının nağıllar sistemində rast gəlmək mümkündür. Dünya ədəbiyyatı nağılları sözün əsl
mənasında müdriklik məktəbi,hikmət dağarcığıdır. Xüsusi əxlaqi,mənəvi səciyyə daşıyan bu bədii
nümunələrdə dərin məna ifadə olunmaqla, dünya məktəblilərini birliyə səsləyir.
Beləliklə də, dünya ədəbiyyatı inciləri ilə tanış olan hər bir məktəbli ayrı-ayrı xalqların
tarixi, adət-ənənələri,dünyagörüşü ilə bağlı biliklərə yiyələnmiş olur.
ƏDƏBİYYAT
1. https://az.wikipedia.org/wiki/Uşaq_ədəbiyyatı 2. Rus uşaq ədəbiyyatı, I cild, Öndər Nəşriyyatı, Bakı-2005
3. Asiya xaqlarının nağıl və əfsanələri, Öndər Nəşriyyatı, Bakı-2005
ƏDƏBI TƏLƏFFÜZ NORMALARI VƏ ONUN NİTQ İNKİŞAFINDAKI ROLU
Əsgərova Türfanə Rafiq qızı ADPU
Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin orfoqrafiyası danışıq dili əsasında qurulduğundan bir sıra
orfoqrafiya qaydaları eynilə orfoepiya qaydaları üçün də eyniyyət təkil edir. Bu hal isə dilimizdə
orfoqrafiya ilə orfoepiya arasındakı ümumi cəhətlərin olmasından irəli gəlir. Hər bir
azərbaycanlının savadlı və düzgün yazı vərdişlərinə yiyələnməsi üçün orfoqrafiya qaydalarına əməl
etməsi nə dərəcədə lazımdırsa, düzgün danışıq üçün də orfoepiya qaydalarına riayət etmək o
dərəcədə vacibdir.
Orfoepiya nitq mədəniyyətinin ən mühüm promlemlərindən biridir. Müasir Azərbaycan
ədəbi dilinin istər şifahi, istərsə də yazılı qoluna aid normaların müəyyənləşdirilməsi və qaydaya
salınması sahəsində mühüm işlər görülmüşdür. Əgər biz nitq mədəniyyətinin nəzəri əsaslarına
nəzər salsaq, bu zaman müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları ön plana çıxır. Məlumdur ki,
dildə və nitqdə norma nizamlayıcı, tənzimləyici funksiyanı yerinə yetirərək nisbi sabitliyi yaradır.
Müəyyən tarixi şəraitdən asılı olaraq ədəbi dilin normaları bu və ya digər dərəcədədəyişikliyə
uğraya bilər. Bu hal dilin orfoqrafik və leksik normalarında özünüdaha çox büruzə verir. Bir sıra
sözlərin yeni qaydalara uyğun yazılması, eləcə də dilin lüğət tərkibində bəzi sözlərinünsiyyətdən
çıxması, yeni sözlərin dilimizə gəlməsi halları və orfoqrafiya qaydalarında dəfələrlə edilən
dəyişikliklər, bu dəyişikliyə sübutdur. Ədəbi dilimizin orfoqrafiyası morfoloji prinsipdən çıxış
etdiyi üçün assimliasiya hadisəsinə yol vermir. Lakin orfoepiyada isə, bunun əksinə olaraq,
assimliasiyadan geniş şəkildə istifadə olunur. Məhz bu səbəbdən orfoepiyada saitlərin uzun və qısa
tələffüzü xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ədəbi tələffüzün qarşısında duran əsas məqsəd tələffüz
zamanı dilin ahəngini pozan cəhətlərə yol verməmək, söz və ifadələrin səslənməsi prosesində zərif,
incə, gözəl səslənən cəhətlərlə dilimizi zənginləşdirməkdən ibarətdir.
Hazırda ictimai idarələrdə, radio və televizorda, bir sözlə, hər yerdə Azərbaycan ədəbi
dilinin şifahi formasından geniş istifadə olunur. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları danışıq
və oxuya aydınlıq, canlılıq və təbiilik gətirərək sözlərin və ifadələrin səslənməsinin emosianal
təsirini artırır.Hər bir şəxs dilin başqa normaları kimi, tələffüz normalarına da düzgün əməl
etməlidir. Çünki orfoepik normalar ictimai ünsiyyətdə mühüm rol oynayır.
Məlum olduğu üzrə ədəbi tələffüz qaydaları dilimizin daxili qanunları ilə bağlı olaraq
formalaşmışdır. Bununla yanaşı, ədəbi dilimizin normalarının yaranmasında dilxarici amillərin də
mühüm təsiri vardır. Belə ki, dilxarici amillərlə yaranan normalar dildaxili amillərlə yaranan
normalara müqayisədə tez dəyişkənliyə uğrayır. Məhz bu səbəbdən ədəbi dilin yazılı normalarının
yaranmasında dilxarici amillər əsas yer tutur. Bu mənada, əlifba, qrafika, yazı qaydaları, durğu
işarələrinin nizama salınması və digər məsələlər dilxarici amillərin təsiri ilə sabitləşən yazılı dil
normalarıdır. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin orfoepiyası dilimizin daxili qanunları ilə bağlı
olduğundan danışıq zamanı həmin qaydalara riayət etmək hər kəsin ictimai borcu kimi
qiymətləndirilməlidir.
Отражение душевного состояния автора в произведениях ,на примере
стихотворения М. Ю.Лермонтова «Парус».
Ибрагимова Асия .
Бакинский Славянский Университет.
М.Ю.Лермонтов, несомненно ,один из тех писателей который не раз обращается к событиям собственной жизни. Особые автобиографические мотивы проявляются в его
поэтических творениях. К примеру, в всемирно известном стихотворении «Парус» (М.Ю.
Лермонтов , 1832 г) обратим внимание на тот факт, что под парусом Лермонтов
подразумевает себя, а под морем жизнь:«Белеет парус одинокий, В тумане моря голубом ».
Рассмотрим следующие строки стихотворения « Что ищет он в стране далекой ?Что
кинул он в краю родном?» Здесь , М.Ю.Лермонтов ,от имени своего лирического героя
задает вопрос, который в последствии не раз будет его волновать - для чего он в этом мире?
что ищет в этой жизни? Буквально каждая строка в « Парусе» описывает состояние его
души. Рассматривать эти строки следует с двух сторон . В первом случае ,возможно, автор
имеет ввиду смысл жизни как в общем понятии этого слова , во втором же случае
основывается на конкретном моменте своей жизни, а именно, переезд в
Москву(1829-1830).
«Играют волну ,ветер свищет, И мачта гнется и скрипит» В данном случае, «волны»и
«ветер» символизируют события жизни , под которыми стремительно изменяется судьба
автора .
Последующими строками « Увы он счастия не ищет, И не от счастия бежит» М.
Ю.Лермонтов отвечая на предыдущий поставленный вопрос , подчеркивает растерянное
состояние собственной души. Еще раз отметим то, что во время создания этого
стихотворения, автор переживал немаловажные изменения в своей жизни .
«Под ним струя светлей лазури, Над ним луч солнца золотой, Но он мятежный просит
бури, Как будто в бурях есть покой» И здесь , тонкая нить, связывающая стихотворение и
автора не прерывается . Ведь, несмотря на то ,что все в его жизни неплохо начиналось
складываться , он не может найти покоя.
Ун«Человек не для того создан, чтобы терпеть поражения. Человека можно
уничтожить, но его нельзя победить».
Самедова Офелия Магеррам г.
Образ Сантьяго как событие в литературе университет Одлар Юрду.
Хемингуэй-это больше чем имя любимого миллионами писателя. О его стиле
жизни написано множество воспоминаний. Но какими бы ни были увлечения
Хемингуэя - охотника,рыболова,путешественника,а главное,ветерана Первой и
Второй мировых войн,только писательский труд оставался его страстью,делом жизни.
Он был привержен принципу «писать простую честную прозу о человеке».
Старый Сантьяго, герой повести «Старик и море», утомленный неудачами, которые
преследовали его уже длительное время, отплывает далеко в море, в поисках добычи. Ему
повезло: попалась «огромная рыба». Та рыба была большая и сильная, что старому пришлось
прибавить немало усилий, чтобы победить ее. Но на обратном пути акулы пожирают рыбу, и
старому остается ее скелет. Аргумент
День за днём изматывая в океане большую рыбу, старик не думает о том, как ему больно или
тяжело от режущих руки и спину бечевок. Нет. Он пытается сохранить свои
силы для решающего боя. Он ловит в море тунца и летучих рыб и ест их сырыми, даже
несмотря на отсутствие чувства голода. Он заставляет себя спать, чтобы набраться сил. Он
использует все подручные средства для сражения с акулами, покушающимися на его рыбу.
И ещё он разговаривает, оценивает, вспоминает. Постоянно. В том числе и с рыбой - и
живой, и мёртвой.
Прежде всего, стоит обратить внимание на главный образ в повести - на старика
Сантьяго, который терпит постоянные неудачи на протяжении всего повествования.
Парус его лодки старый и недееспособный, а сам герой - это изнеможенный жизнью
старик с веселыми глазами. «Все у него было старое,кроме глаз,а глаза были цветом
похожи на море,веселые глаза человека,который не сдается».
Старик не сдается, даже когда на намеченную им рыбу нападают акулы. У него не так
много сил, его руки изранены и дрожат от старости, но вопреки всему, он продолжает
бороться.
Именно в этом моменте раскрывается одно из основных философских задумок
произведения, которая заключается в том, что «человека можно уничтожить, но его нельзя
победить».
Обессиленный и ослабевший герой все-таки возвращается в порт, куда он привез лишь
рыбный скелет.
Хемингуэй показывает нам старика, как победителя и раскрывает силу его характера.
Ведь образ Сантьяго вобрал в себя черты настоящего героя, человека, который никогда не
изменяет самому себя и своим принципам.
Образ старика с первых строк обретает черты приподнятости, героизма. Это настоящий
человек, живущий в соответствии с собственным трудовым кодексом, но как будто
обреченный на поражение. Проблема победы и поражения, едва ли не первая, естественно
возникающая в повести: «Старик рыбачил один на своей лодке в Гольфстриме. Вот уже
восемьдесят четыре дня он ходил в море и не поймал ни одной рыбы». Это первые слова
произведения. На восемьдесят пятый день старик поймал огромного марлина, но не смог
доставить добычу домой... Рыбу съели акулы.
Старик Сантьяго говорит о себе, что он рожден на свет для того, чтобы ловить рыбу.
Такое отношение к своей профессии было свойственно и самому Хемингуэю, который не раз
говорил, что он живет на земле для того, чтобы писать.
Старик хорош не только своей добротой, простодушием и смирением, под которым
подразумевается умение жить в согласии с самим собой. В старике есть нечто более
значительное — подлинный и естественный героизм.
Старик Сантьяго знает свою физическую немощность, но он знает и другое — что у него есть
воля к победе. «Я все равно ее одолею,— сказал он,— при всей ее величине и при всем ее
великолепии. Хоть это и несправедливо,— прибавил он мысленно,— но я ей докажу, на что
способен человек и что он может вынести».
Счастье, улыбнувшееся старику, счастье, которое он завоевал в такой тяжелой борьбе с
рыбой, у него украли акулы. «Хотел бы я купить себе немного счастья, если его где- нибудь
продают,— сказал старик.— А на что ты его купишь? — спросил он себя.— Разве его
купишь на потерянный гарпун, сломанный нож или покалеченные руки?» Подплывая к
родной деревушке с обглоданным скелетом своей рыбы, старик все равно отказывается
считать себя побежденным: «Кто же тебя победил, старик? — спросил он себя.— Никто,—
ответил он.— Просто я слишком далеко ушел в море».
Заключение
Самый главный вывод повести: старик терпит поражение, но в высшем смысле он
остается непобежденным, его человеческое достоинство торжествует. И тогда он
произносит слова, в которых выражен весь пафос книги: «Человек не для того создан, чтобы
терпеть поражения. Человека можно уничтожить, но его нельзя победить».
Литература:
Эрнест Хемингуэй «Старик и море» Москва.Издательство «Правда»1989
Гиленсон Б. А. История зарубежной литературы конца XIX - первой половине ХХ в.
Глава 33. Эрнест Хемингуэй. Простая честная проза о человеке стр.481.
Максим Чертанов «Хемингуэй» Москва.Молодая Гвардия 2010 г
6
II Bölmə
İQTİSADİYYAT VƏ İDARƏETMƏ BÖLMƏSİ
Kooperasiya Universitetinin doktorantı
Nemətli Ayaz Vidadi oğlu
Banklar iqtisadi dinamikanın hərəkətverici elementi kimi
İqtisadi inkişafın müasir mərhələsində baş verən dəyişikliklər, iqtisadi tənəzzül, geriləmə, mənfi
meyllərin meydana gəlməsi və s ölkə daxilində iqtisadi strukturların hamısının və həmçinin maliyyə,
gömrük, vergi, büdcə, bank, sığorta və s. sistemlərin daha çevik və operativ işləməsini zərurətə çevirir.
Ölkənin böhran vəziyyətindən çıxarılmasını təmin etmək üçün ən vacib və zəruri məsələləri məhz bu qeyd
edilən sistemlər həll edir. Onların içərisində ən ümdə yerlərdən birini məhz bank sistemi və bu sistemi təşkil
edən banklar tutur.
İqtisadi inkişaf dinamikasının tədiqi və təhlili göstərir ki, banklar ölkədə iqtisadi canlanma üçün vacib
olan emissiyasını, pul-kredit siyasətini, valyuta siyasətini, hesablaşmaları, pul sisteminin
möhkəmləndirilməsini, məzənnə siyasətini, diskont siyasəti, pul axınlarına nəzarəti və s. həyata keçirərək
iqtisadi inkişafı əsaslı surətdə təmin edirlər.
Müasir böhranların yaşandığı bir dövrdə bankların rolu daha da artmış, onların fəaliyyətinin
gücləndirilməsinə ehtiyac çoxalmışdır. Çünki bankların apardığı çoxşaxəli əməliyyatlar son nəticədə ölkədə
iqtisadi dinamikanın artırılmasını, bütün makroiqtisadi göstəricilərin yüksəlməsini, ümumi daxili məhsulun
həcminin artırılmasını, yoxsulluq səviyyəsinin azalmasını, məşğulluq səviyyəsinin yüksəlməsini, pul
tədavülü prosesinin yaxşılaşmasını və s. təmin edirlər. Bu vəzifələrin təmin edilməsi isə ölkə iqtisadiyyatının
düşmüş olduğu çətin vəziyyətdən çıxarmaq üçün ən vacib şərtlərdən biridir.
Bankların iqtisadiyyatdakı rolunun artması ölkə prezidenti tərəfindən təsdiq olunmuş “Milli iqtisadiyyat
və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritəsinin başlıca istiqamətləri” adlı sənəddə də öz əksini
tapmışdır. Bu sənəddə qeyd olunduğu kimi ölkə iqtisadiyyatının dirçəldilməsi üçün daxili iqtisadiyyatın
artımını dəstəkləyə bilən dinamik və sağlam müəssisələrlə bank sisteminin idarə edilməsi üçün tədbirlərin
görülməsi, əlavə likvidlik və risk mübadiləsi üçün platformanın yaradılması məqsədilə maliyyə bazarlarının
canlandırılması, bank və maliyyə xidmətlərində şəffaflığın və səmərəliliyin artırılması üçün infrastrukturun
gücləndirilməsi, bank sisteminin hüquqlarını formalaşdıran əsas qaydaların nəzərdən keçirilməsi və
yenilənməsi, bank xidmətləri iştirakçılarının imkanlarının və müştərilərin maliyyə biliyinin artırılması ən
ümdə məsələləri kimi qarşıya qoyulmuşdur.
Bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatında dinamikanın təmin edilməsi üçün bankların aktivliyinin və gücünün
artırılması üçün bir sıra mühüm tədbirlər yerinə yetirilməlidir. Bu tədbirlərə bankların likvidlik və
kapitallaşma problemlərinin həlli üçün təxirəsalınmaz vəzifələrin görülməsi, banklarda qeyri-işlək aktivlər
üçün geniş əsaslandırılmış restrukturizasiya planının hazırlanması, iqtisadiyyatın az investisiya qoyulmuş
sektorlarında maliyyələşdirilmənin artırılması üçün planın hazırlanması, ölkə daxilində kredit proseslərinin
gücləndirilməsi üçün kredit bürosunun əhatə dairəsinin və funksiyalarının genişləndirilməsi, banklarda
Bazel II/III təcrübələrinə yönəldilən tənzimləyici qərarlar qəbul etməklə riskin sağlam idarə edilməsinin
qiymətləndirilməsi, bütün aktiv əməliyyatların səmərəliliyinin artırılması və bankların rəqəmsal sisteminin
inkişafına şəraitin yaradılması, iştirakçıların, müştərilərin, investorların dəqiq məlumata əsaslanan qərarlar
verməsinə imkan yaratmaq üçün bank-maliyyə xidmətləri sektorunda şəffaf hesabatlığın təmin edilməsi,
bankın bütün resurslarının ölkə iqtisadiyyatında işgüzar aktivliyin artırılmasına səfərbər edilməsi və s.
Ölkə iqtisadiyyatında son illər ərzində baş verən geriləmələri yaradan səbəblərin təhlili göstərir ki,
bütövlükdə bank sektorunun kapital və aktivlərini səfərbər etmək, onu səmərəli istifadə etməklə həmin
geriləmələri aradan qaldırmaq olar.
7
AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutu
Mehdiyeva Mənzər İsrail q
Bank biznesi mühitinin spesifik xüsusiyyətləri
Ölkənin iqtisadi inkişafının davamlı olması müasir inkişaf mərhələsində hər bir ölkə üçün prioritetə
çevrilmişdir. Davamlı inkişafın təmin edilməsi isə ölkədə həm makro, həm də mikro səviyyədə çoxsaylı
kompleks problemlərin həllindən asılıdır. Bu istiqamətdə mühüm rol oynayan məsələlərdən biri də ölkədə
mövcud olan biznes strukturlarının fəaliyyətidir. Dünya ölkələrinin iqtisadiyyatını böhranların bürüdüyü bir
dövrdə bankların fəaliyyəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bank biznesi biznes fəaliyyəti içərisində
özünəməxsus olan elə xüsusiyyətlərə, parametrlərə malikdir ki, bu əlamətləri digər sahələrin biznesində
görmək mümkün deyildir.
Banklar bəşər tarixinin düşünüb yarada bildiyi ən mükəmməl qurumlardan biridir. Bu sistem yerinə
yetirdiyi funksiya və vəzifələrindən asılı olaraq ölkə iqtisadiyyatında xüsusi, aparıcı rola malikdir. Belə ki,
dövlət özü belə bir çox funksiyalarını yerinə yetirərkən bu sistemin fəaliyyətindən, xidmətlərindən
yararlanır. Belə ki, bank sistemi, bank fəaliyyəti, bank biznesi olmadan nə maliyyə, nə büdcə, nə vergi, nə
gömrük, nə investisiya, nə kredit və s siyasəti yerinə yetirmək mümkün deyildir. Bu baxımdan bank biznesi
bütün iqtisadiyyat üçün çox zəruri və vacib bir biznes sahəsinə çevrilmişdir.
Bank biznesini digər biznes sahələri ilə üst üstə düşən, oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Oxşar cəhətlər
dedikdə bütün biznes mühiti üçün ümumi olan siyasi, iqtisadi, sosial, hüquqi və s. faktorlar nəzərdə tutulur.
Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən növ biznes fəaliyyətinə onun özünün idarə edə bilmədiyi,
ondan asılı olmayaraq formalaşan müxtəlif faktorlar da təsir edə bilir. Belə faktorlara müştəri
kontingentindəki dəyişmələr, bazardakı rəqiblərin vəziyyətinin dəyişməsi, hökümət, hüquq sistemi, sosial
faktorlar, texnoloji inkişaf səviyyəsi və s. aid edilə bilər.
Bank biznesini fərqləndirən spesifik xüsusiyyətlər əsasən bank sisteminin malik olduğu fərqləndirici
əlamətlərlə bağlı olaraq ortaya çıxır. Belə əlamətlər bir neçədir. Bunlardan birincisi ondan ibarətdir ki, bank
biznesi fəaliyyəti ilə məşğul olan bank sistemi onun elementlərinin təsadüfü məcmusundan ibarət deyil və
təsadüfi olmayaraq çoxşaxəli xüsusiyyətlərə malikdir. Bu biznes sahəsinə nəinki bütövlükdə ölkənin iqtisadi
məkanında, hətta maliyyə bazarında fəaliyyət göstərən, digər məqsədlərə xidmət edən subyektləri mexaniki
daxil etmək mümkün deyildir. Digər fərqləndirici xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, bu biznes sahəsinin,
sisteminin özünəməxsusluğu onun tərkibinə daxil olan elementlərin və onların qarşılıqlı münasibəti ilə
müəyyənləşdirilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bank sisteminin mahiyyəti onun elementlərinin məcmusu
mahiyyətindən irəli gəlir. Eyni zamanda bank biznesinin mahiyyəti təkcə onun tərkib elementlərinin deyil,
onların qarşılıqlı əlaqə və vəhdətinin mahiyyəti ilə xarakterizə olunur.
Bank biznesi mühitinin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, bu sistem daimi
dinamik vəziyyətdədir. Yəni bu biznes sahəsi daimi hərəkətdədir, daimi inkişaf edir, böyüyür, genişlənir,
təkmilləşir, yeni-yeni struktur elementləri ilə tamamlanır.
Bu biznes sahəsini fərqləndirən digər bir xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, bu biznes sahəsi qapalı sistemdir.
Bu biznes sahəsi öz fəaliyyətində çox cəhətlər barəsində sirləri qoruyub saxlayır. Qanunvericilikdə nəzərdə
tutulan hallardan başqa heç cür onların yayılmasına imkan vermir.
Bank biznesi sahəsinin spesifik xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, bu sistem özünü təşkil edən
və özünütənzimləyən bir sistemdir. Bu o deməkdir ki, ölkə iqtisadiyyatında və iqtisadi siyasətində, eləcə də
siyasi aləmdə baş verən dəyişikliklər bank biznesi sahəsində vəziyyətin dəyişməsinə gətirib çıxara bilər.
Hadisələrin mənfi meyllərlə müşayət olunduğu anlarda düzgün qərarlar qəbul edən banklar öz fəaliyyətini
davam etdirir, düzgün qərar qəbul edə bilməyən banklar isə iflasa uğrayaraq bank biznesi sahəsini tərk
edirlər.
Qeyd edilən fərqləndirici xüsusiyyətlər bank biznesinin daha çevik, operativ olmağına şərait yaradır ki, bu
da hətta böhranlar dövründə bank biznesi sahəsini ölkə iqtisadiyyatının həlledici həlqəsinə çevrilməsini
şərtləndirir
8
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Mahmudova Gülər Şamil
Banklarda risklər və onların maliyyə sabitliyinə təsiri
Məlum oldüğu kimi bütün iqtisadi sistemlərdə özünəməxsus risk kateqoriyaları vardır. Bank sferasında
risk dedikdə - gözlənilməz hadisələrin bankın kapitalına mənfi təsir göstərə bilməsi və bankın biznes
məqsədlərini həyata keçirmək imkanlarının məhdudlaşdırılması ehtimalı başa düşülür. Bank fəaliyyətinə
dair risklər 3 kateqoriyaya bölünür: maliyyə riskləri, funksional risklər, xarici risklər.
Maliyyə riskləri dedikdə - aktiv və passivlərin strukturunda, dəyərində, gəlirliyində, həcmində mövcud
olan gözlənilməz dəyişikliklər nəzərdə tutulur.
Funksional risk dedikdə isə - bu hər hansı bir məhsulun yaradılması və xidmətlərin göstərilməsi
prosesinə aiddir. Funksional risklər bank fəaliyyətində davamlı nəzarət olmadıqda yaranır.
Xarici risklər – bu növ risklər xarici amillərinin təsiri altında yaranır.
Kredit riski dedikdə - bu ilk növbədə borc alan şəxslərin öhdəliklərini yerinə yetirmədikləri təqdirdə
ortaya çıxan mümkün maliyyə itkisi deməkdir.
Likvidlik riski. Bankın öz öhdəliklərini ödəyə bilməməsidir. Bankın likvid olması bankın \əmanətçilərinin
və digər borclular qarşısında öhdəliklərini vaxtında yerinə yetirmək likvidlik bacarığıdır. Kifayət qədər
ödəniş qabiliyyətinin olmaması riski isə bankın vaxtlı-vaxtında öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilməməsi,
əlverişsiz şəraitdə bankın ayrı-ayrı aktivlərinin satışı deməkdir. İfrat likvidlik riski dedikdə isə bankın yüksək
likvidli aktivlərinin bankda yığılıb qalması deməkdir. Bu adətən banklar aktivlərini səmərəli bölüşdürə
bilmədikdə yaranır.
Banklarda qiymət riski – kredit və likvidlik riskləri ilə birlikdə əsas maliyyə risklərini təşkil edir. Qiymət
riskləri aktivlərin və bank öhdəliklərinin gəlirliliyinin, o cümlədən də bazar dəyərinin gözlənilmədən
dəyişməsi ilə əlaqədardır. Bu risk qiymətlərin kəskin dəyişməsini özündə əks etdirir. Bu qrupa üç əsas risklər
aid edilir:
1.Faiz dərəcəsinin dəyişmə riski;
2.Bazar riski;
3.Valyuta riski.
Bazar riski aktivlərin bazarda qiymətinin dəyişməsi deməkdir. Bilirik ki, maliyyə böhranları baş verdikdə
və ya inflyasiya zamanı ilk növbədə qiymət dəyişimi xüsusən də qiymət artımı müşahidə olunur. Bazar riski
dedikdə bazarda baş verən çaxnaşmalar, bazarın sabitliyinin və nəzarətin itirilməsi başa düşülür.
Faiz dərəcəsinin dəyişmə riski kredit qoyuluşuna təsir göstərir. Belə ki, kredit faizlərinin dəyişməsi
banklarda maliyyə vəziyyətinə ciddi təsir edir.
Valyuta riski dedikdə isə - xarici valyutada aktiv və passivlərin konvertasiya riski başa düşülür. Yəni milli
valyutanın digər valyutalara nisbətən dəyərinin düşməsi valyuta riskidir ki, bu da ciddi xoşagəlməz
problemlərə gətirib çıxara bilər.
Bank riskləri içərisində ən əsas yeri valyuta riski və faiz dərəcələrinin dəyişməsi riski təşkil edir. Çünki
bank fəaliyyətinin sabitliyi birbaşa bu risklərlə əlaqədardır.
Bazar riski – bazarda faiz dərəcəsi, xarici valyuta məzənnəsi və kapitalın qiymətlərindəki enib-qalxmalar
nəticəsində bank aktivinin bazar dəyərini dəyişməsi, itkiyə səbəb ola bilməsi ehtimalıdır. Bazar riski
mənbəyindən asılı olaraq aşağıdakı kateqoriyalara bölünə bilər:
Xarici valyuta riski – valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklərə görə yaranan riskdir. Xarici valyuta alanda
və ya satanda yarana bilən riskdir.
Kapital riski – kapital yatırımları zamanı və digər bazar qiymətli kağızlarının alış-satışı prosesində gəlirin
itirilməsi deməkdir.
Əmtəə-mal riski – bazarda əmtəələrin qiymətlərində yarana biləcək ani dəyişiklik riskidir.
İnflyasiya riski – son dövrlərdə nəinki təkcə banklarda eyni zamanda bütünlükdə maliyyə sektorunda əsas
problemə çevrilmişdir.
Xarici risklər – onlar banka qarşı xarici risk kimi çıxış edirlər. Risklərin bu qrupunun bank işinin nəticə
etibarı ilə səmərəliliyinə və sabitliyinə təsiri böyükdür. Bu risklərə aiddir:
1.Bank fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin uyğunsuzluq riski
2.Nüfuzun itməsi riski.
9
Bu gün bank sektorunda baş verən çaxnaşmalar, bir çox bankların maliyyə likvidliyini itirərək müflis elan
olunması haqlı olaraq əhali arasında banklara olan inamın kəskin azalmasına gətirib çıxarmışdır. Buna bank
nüfuzunun itirilməsi riski deyilir. Əhali arasında inamsızlıq, panika yaranır və bir çox hallarda banklarda
yerləşdirilmiş əmanətlərin təcili şəkildə banklardan geri götürülməsi prosesi müşahidə olunur. Bunun
qarşısını almaq üçün Mərkəzi Bank ictimaiyyətdə bankların itirilmiş nufuzunun geri qaytarılması üçün
müəyyən tədbirlər işləyib hazırlayır. İlk növbədə belə vəziyyətlərdə əhali arasında maliyyə savadlılığını
artırmaq lazımdır. Çünki ictimaiyyət bəzi hallarda iqtisadiyyatda nə baş verdiyini anlamaqda çətinlik çəkir,
yaranmış vəziyyəti təhlil etmək qabiliyyətində olmur, ona görə də yaranmış şaiyələr əsasında heç də operativ
operativ olmayan qərarlar qəbul edirlər.
Qeyd edilən risklərin hər biri özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmaqla, bankların maliyyə sabitliyonə
təsir edir. Onun maliyyə nəticələrinə təsirini azaltmaq üçün vaxtlı-vaxtında tədbirlər görülməlidir.
Kooperasiya Universiteti
Məmmədov İsmayıl İbrahim
Bank fəaliyyətinin beynəlxalq istisadi münasibətlərə təsiri
Hər bir ölkənin iqtisadi inkişaf tempinin daimi artırılması, dinamikanın təmin edilməsi, ölkələrarası
inteqrasiyanın güclənməsi və s. onun iqtisadi struktur və sistemlərinin fəaliyyət səviyyəsindən asılı olur. Belə
sistemlərdən biri də bank sistemidir, bank fəaliyyəti və onun nəticələrinin səviyyəsidir.
Beynəlxalq münasibətlərin formalaşması, təşkili, idarə olunması, tənzimlənməsi çox mürəkkəb və
çoxşaxəli bir xarakterə malikdir. Çünki bu prosesin müxtəlif çalarlara malik çoxsaylı iştirakçıları olur, onlar
fəaliyyət xarakterinə görə bir-birindən fərqlənirlər.
Beynəlxalq münasibətlərdə iştirak edən banklar bir qayda olaraq elə tələblərə cavab verməli, elə
parametrlərə uyğun olmalıdırlar ki, onları həm tərəfdaş ölkələr, həm də beynəlxalq maliyyə kredit təşkilatları
qəbul etsinlər. Belə parametrlərə bankın sabit, dayanıqlı vəziyyəti, rəqabətqabiliyyətlilik, bank sistemində
yüksək reytinq, kapital adekvatlığı əmsalının səviyyəsi, likvidlik səviyyəsi, kreditqabiliyyətlilik səviyyəsinin
yüksək olması və s aid edilə bilər.
Qloballaşma şəraitində bankların beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə təsiri məhz sadalanan göstəricilərin
təsiri altında formalaşan fəaliyyətin nəticələri ilə reallaşdıra bilər. İstənilən ikitərəfli və ya çoxtərəfli
beynəlxalq layihələrin icrası məhz bu və ya digər ölkənin banklarının iştirakı ilə həyata keçirilir.
Bankların qeyd edilən parametrlərə malik olması baş verən inteqrasiya proseslərinin çox uğurla yerinə
yetirilməsi üçün şərtdir. Bu şərtlərin bazası nə qədər möhkəm olarsa qlobal maliyyə sistemində bankların
iştirakı və fəaliyyəti bir o qədər uğurlu olar. Bankın kapital səviyyəsi, aktivlərdən istifadənin yüksək
göstəriciləri, kreditqabiliyyəti yüksəldikcə onun beynəlxalq aləmə çıxışı asanlaşır, inteqrasiya proseslərində
fəaliyyəti genişlənir, mövcud bazarda onun fəaliyyəti həm üfiqi, həm də şaquli istiqamətdə möhkəmlənir. Bu
hallar çoxaldıqca bankın beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə təsiri güclənir və o beynəlxalq inteqrasiya
prosesinin fəal iştirakçısına çevrilir.
Son illər ərzində Azərbaycanın dinamik inkişaf etməsi onun bank sisteminin də inkişaf etməsinə səbəb
olmuşdur. Ölkə iqtisadiyyatı beynəlxalq aləmə inteqrasiya etdikcə, onun inteqrasiya miqyası böyüdükcə
ölkənin bank sisteminin də beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə iştirakı artmışdır. Azərbaycanın bank
sistemindən beynəlxalq münasibətlərə daha tez və daha geniş qoşulanı Azərbaycan Beynəlxalq Bankı
olmuşdur. Hal hazırda bu bankın dünyanın 20 ölkəsinin 42 bankı ilə birbaşa müxbir əlaqələri mövcuddur.
Onun inteqrasiya miqyası Qərbi Avropanın, Şimali Amerikanın, Asiyanın, Cənubu-Şərqi-Asiyanın, Yaxın
və Orta Şərqin bir sıra ölkələrinin banklarını əhatə edir. 2015-ci ilin əvvəlinə sözügedən bankın aktivlərinin
14,2%-i İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı və 9%-i isə qeyd edilən təşkilata üzv olmayan təşkilatlarda
yerləşdirilmişdir. Öhdəliklərdə isə xarici tərəfdaşların payı daha çox 51% təşkil etmişdir. Onun 26%-i
İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına üzv olan ölkələr üzrə, 25%-i isə bu təşkilata üzv olmayan ölkələr
üzrə olmuşdur.
Həm aktivlərin, həm də öhdəliklərin çox hissəsinin xarici tərəfdaşlarla reallaşdırılan layihələrə
yerləşdirilməsi və göstəricilərin daimi artması bankın beynəlxalq iqtisadi proseslərə fəal olaraq
qoşulmasından və bu istiqamətdə fəaliyyətini genişləndirməsindən xəbər verir.
10
Ölkə iqtisadiyyatında dayanıqlı inkişafa nail olunması və bank sektorunun dünya maliyyə sisteminə
səmərəli inteqrasiya olunması ölkənin bir sıra makroiqtisadi göstəricilərinin yaxşılaşmasına və bütövlükdə
iqtisadiyyatda səmərəli nəticələrin əldə olunmasına şərait yaradır. Bu baxımdan da bankların xarici iqtisadi
fəaliyyətlərinin genişləndirilməsi, bu sahədə inkişafa nail olunması bank sistemi qarşısında duran mühüm
vəzifə kimi qiymətləndirilməlidir.
AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutu
Hüseynov Nicat Hüseyn oğlu
Həyat sığortasının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
Həyatda yarana biləcək risklərdən mümkün dərəcədə qoruna bilmək istəyi və onu reallaşdıra bilmək həyat
sığortasının əsas mənasını, mahiyyətini təşkil edir. Bu sığorta növünün rüşeymləri çox qədim zamanlarda
meydana gəlmiş və bu günə kimi təkmilləşməkdədir.
Azərbaycan Respublikası SSRİ dağıldıqdan sonra müstəqillik qazandı. Burada sığortanın müstəqil bazarı
formalaşmağa başladı ki, onun mühüm struktur elementlərindən biri də həyat sığortası idi. Sığortanın bu
növü cəmiyyət üzvünün hər birinin həyatı ilə bağlı olduğu üçün həm hər bir vətəndaş, həmçinin də cəmiyyət
üçün bütövlükdə çox vacib bir sahədir.
Həyat sığortası – ölkədə mövcud sığorta bazarının mühüm bir hissəsi olmaq etibarilə, sığorta olunan
şəxsin sağlamlığının, real iş qabiliyyətinin qocallığa və əlilliyə görə tam və ya qismən itirilməsi, eyni
zamanda ölüm halları üçün aparılan sığorta növüdür.
Müstəqil Azərbaycanın sığorta bazarında fəaliyyət göstərən həyat sığortası şirkətləri aşağıdakılardır:
“Paşa Həyat” Sığorta ASC, “Atəşgah Həyat” Sığorta ASC və “Qala Həyat” Sığorta ASC. Bu şirkətlər
içərisində nizamnamə kapitalına görə I yerdə “Paşa Həyat” Sığorta ASC, II yerdə “Qala Həyat” Sığorta ASC,
III yerdə isə “Atəşgah Həyat” Sığorta ASC dayanır.
Həyat sığortası respublikamızda hələ o qədər də geniş inkişaf etmədiyindən sığorta bazarında yüksək
xüsusi çəkiyə malik deyildir. Belə ki, 2011-2015-ci illər ərzində həyat sığortası üzrə sığorta haqqları
ölkəmizdə ümumi sığorta bazarında toplanmış olan sığorta haqqlarında 2011-ci ildə 10,91%, 2012-ci ildə
10,72%, 2013-cü ildə 41,77%, 2014-cü ildə 24,47%, 2015-ci ildə isə 26,13% çəkiyə malik olmuşdur. Eyni ilə
sığorta ödənişlərində də bu vəziyyət analoji olaraq təkrar olunmuşdur. Belə ki, ölkənin ümumi sığorta
bazarında sığorta müqavilələri üzrə verilmiş sığorta ödənişlərində həyat sığortasının payı 2011-ci ildə 0,92%,
2012-ci ildə 4,5%, 2013-cü ildə 3,34%, 2014-cü ildə 18,2%, 2015-ci ildə 27,2% olmuşdur.
Təhlillər göstərir ki, 2011-2015-ci illər ərzində həyat sığortasının xüsusi çəkisi həm sığorta haqlarında,
həm də sığorta ödənişlərində artmışdır. Belə ki, həmin illərdə sığorta haqlarında artım 10,91%-dən
26,13%-dək, sığorta ödənişlərində isə 0,92%-dən 27,2%-dək yüksəlmişdir. Lakin bu yüksəlişə baxmayaraq
həyat sığortası qarşısında hələ də həlli çox vacib olan məsələlər durur ki, onlar da ölkə iqtisadiyyatının
davamlı inkişafını təmin edən göstəricilərdən asılı olaraq dəyişirlər.
Ölkədə makro və mikrasəviyyədə sabitliyin təmin edilməsi və davamlı inkişaf üçün etibarlı bazanın
yaradılması ölkədə mövcud olan pul, valyuta, kredit, qiymətli kağızlar, sığorta və s. bazarların dinamik
inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədardır. Burada sığorta bazarı özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olduğundan və
onun daha da inkişaf etdirilməsinə və təkmilləşdirilməsinə ehtiyac olduğundan onun gələcək
perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsi çox vacibdir. Ölkə iqtisadiyyatının müasir vəziyyətində həyat
sığortasının inkişaf etdirilməsinin və təkmilləşdirilməsinin ən vacib istiqamətləri fikrimizcə aşağıdakılardan
ibarətdir: əhalinin sosial rifah halının yüksəldilməsi, məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi, işsizlik
səviyyəsinin azaldılması, minimum əmək haqqının yüksəldilməsi, təqaüd ödənişlərinin artırılması, həyat
sığortası şirkətlərinin rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması, şirkətlərin kapitallaşma səviyyəsinin
yüksəldilməsi yolu ilə maliyyə bazarında fəaliyyətinin genişləndirilməsi, həyat sığortası biznesinin
yaxşılaşdırılması, şirkətlərin xidmətlərinin çeşidinin artırılması və əhatə dairəsinin genişləndirilməsi, xarici
maliyyələşmə mənbələrinin artırılması və s.
Qeyd edilənlərlə paralel olaraq çoxsaylı fəaliyyət növləri vardır ki, onlarda həyat sığortası şirkətlərinin
fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün vacib şərtlərdəndir. Bunlara sığorta
11
şirkətlərinin iri strateji layihələrin reallaşdırılmasına cəlb olunması, onların investisiya aktivliyinin
artırılması, şirkətlərin dinamikliyinin artırılması, şirkətlərin dinamikliyinin artırılması, fəaliyyət
diversifikasiyasının genişləndirilməsi və s. aid edilə bilər.
AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutu
Bayramov Ramin Zahid oğlu
Kredit əməliyyatları bank fəaliyyətinin əsas istiqaməti kimi
Son illər ərzində ölkə iqtisadiyyatında baş verən mənfi meyllər nəticəsində bank sektorunda bir sıra
problemlər meydana çıxmışdır. Bu problemləri dörd qrupda birləşdirmək olar. Onlarda iqtisadiyyatın
dollarmaşması, kapitala təzyiq, artımın ləngiməsi, portfel keyfiyyətinin azalmasıdır. Birinci qrup problem
nəticəsində ölkədə depozitlərin 80%-i və kreditlərin 50%-i xarici valyutaya keçirilmişdir. 2016-cı ilin fevral
ayından başlayaraq bank əmanət faizi dərəcələrində dəyişikliklər tendensiyanı geriyə qaytarmaq üçün yetərli
olmamışdır. İkinci qrup problemlə əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, banklar devalvasiyadan sonra
əhəmiyyətli şəkildə birdəfəlik xarici valyuta zərərləri ilə üzləşdi, xalis mənfəət 381 milyon manatdan 351
milyon manata endi, nəticədə kapital əhəmiyyətli şəkildə azaldı ki, kapitalın adekvatlıq əmsalı 18,9%-dən
14,7%-ə endi. Üçüncü qrup problemlə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, həm tələb, həm də təkliflə əlaqəli
ziddiyyətlər bank sistemində artımı ləngidir, nəticədə likvidlik səviyyəsinin aşağı olması səbəbindən banklar
yerli valutada kreditlər verə bilmir, tənzimləmə ilə bağlı məhdudiyyətlər elə vəziyyətə gəlib çatır ki, xarici
valyutada kreditlərə maraq azalır, iqtisadi qeyri sabitlik və yüksək faiz dərəcələri səbəbindən müştəri tələbi
məhdudlaşır.
Dördüncü qrup problemlərlə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, bütün banklarda kreditin keyfiyyəti
əhəmiyyətli şəkildə azalır, nəticədə bankın qeyri işlək kreditləri 30%-ə qədər artır, yenidən strukturlaşmış
kreditlər 1,5 dəfə artır, nağd təminatlar 70%-ə qədər yüksəlir.
Baş vermiş devalvasiyalardan sonra bank sistemində milli valyutada depozitlərin və kreditlərin həcmi
kəskin surətdə azalmışdır. Milli valyutada kreditlərin həcmi 2015-ci ilin əvvəlində 12,2 milyard manat
olduğu halda 2016-cı ilin əvvəlində 10,1 milyard manat olmuşdur. Xarici valyutada kreditlərin həcmi həmin
dövr ərzində 8 milyard manatdan 6,4 milyard manata enmişdir. Həmin dövr ərzində milli valyutada
depozitlərin həcmi 5,5 milyard manatdan 4,2 milyard manata, xarici valyutada isə 12,4 milyard manatdan
10,7 milyard manatadək azalmışdır.
Təhlillər göstərir ki, bu mənfi meyllərin ən mühüm nəticələrindən biri dollarlaşmanın güclənməsidir.
Bununla paralel olaraq devalvasiyanın təsiri nəticəsində kreditin həcmində əsaslı geriləmələr baş vermişdir.
2014-cü ilin I rübündə ölkə iqtisadiyyatında cəmi kreditlər 23,6 milyard manat olduğu halda 2016-cı ilin I
rübünün sonuna bu göstərici 45% azalaraq 13 milyard olmuşdur.
Dünya bank təcrübəsi göstərir ki, bankların apardığı aktiv əməliyyatlar içərisində xüsusi çəki etibarilə
əsas yer kredit əməliyyatlarına məxsusdur. İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatına nəzər saldıqda görünür ki,
2016-cı ilin nəticələrinə əsasən ABŞ kommersiya banklarının gəlirlərinin 73-75%-ni İngiltərə banklarının
gəlirlərinin 65%-ni, Yaponiya banklarının gəlirlərinin 55%-ni, Almaniya banklarının gəlirlərinin 67%-ni
kredit əməliyyatlarından ibarət gəlirlər təşkil edir. Bu göstəricinin gəlirlərdə dominant rolu oynaması və
həmçinin bu meylin güclənməsi getdikcə kreditin əhatə dairəsinin genişlənməsi, onun mexanizminin
təkmilləşdirilməsi, müştərilər üçün sərfəli şəraitin yaradılması ilə əlaqədar olmuşdur.
Bu fəaliyyət növünün gücləndirilməsi sonda bank kapitalının artırılmasına, bankın likvidlik səviyyəsinin
gücləndirilməsinə, bankın kapital adakvatlığı əmsalının yüksəldilməsinə, bankın iqtisadiyyata ekspansiv
yanaşmasının gücləndirilməsinə və s. müsbət meyllərə gətirib çıxarır. Qeyd edilənlərin yüksək səviyyəsinə
nail olunması Azərbaycanın bank sistemi və bankları üçün çox zəruri hallardır ki, onun vasitəsilə də ölkədə
monetar siyasət sahəsində yaranmış bir çox mənfi müyllərin qarşısını almaq olar.
12
ADİU-nun “Maliyyə və maliyyə institutları” kafedrası
Bağırov Orxan Mübariz oğlu
Bank biznesi mühitinin xarakterik cəhətləri
Ölkənin iqtisadi inkişafının davamlı olması müasir inkişaf mərhələsində hər bir ölkə üçün prioritetə
çevrilmişdir. Davamlı inkişafın təmin edilməsi isə ölkədə həm makro, həm də mikro səviyyədə çoxsaylı
kompleks problemlərin həllindən asılıdır. Bu istiqamətdə mühüm rol oynayan məsələlərdən biri də ölkədə
mövcud olan biznes strukturlarının fəaliyyətidir. Dünya ölkələrinin iqtisadiyyatını böhranların bürüdüyü bir
dövrdə bankların fəaliyyəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bank biznesi biznes fəaliyyəti içərisində
özünəməxsus olan elə xüsusiyyətlərə, parametrlərə malikdir ki, bu əlamətləri digər sahələrin biznesində
görmək mümkün deyildir.
Banklar bəşər tarixinin düşünüb yarada bildiyi ən mükəmməl qurumlardan biridir. Bu sistem yerinə
yetirdiyi funksiya və vəzifələrindən asılı olaraq ölkə iqtisadiyyatında xüsusi, aparıcı rola malikdir. Belə ki,
dövlət özü belə bir çox funksiyalarını yerinə yetirərkən bu sistemin fəaliyyətindən, xidmətlərindən
yararlanır. Belə ki, bank sistemi, bank fəaliyyəti, bank biznesi olmadan nə maliyyə, nə büdcə, nə vergi, nə
gömrük, nə investisiya, nə kredit və s siyasəti yerinə yetirmək mümkün deyildir. Bu baxımdan bank biznesi
bütün iqtisadiyyat üçün çox zəruri və vacib bir biznes sahəsinə çevrilmişdir.
Bank biznesini digər biznes sahələri ilə üst üstə düşən, oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Oxşar cəhətlər
dedikdə bütün biznes mühiti üçün ümumi olan siyasi, iqtisadi, sosial, hüquqi və s. faktorlar nəzərdə tutulur.
Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən növ biznes fəaliyyətinə onun özünün idarə edə bilmədiyi,
ondan asılı olmayaraq formalaşan müxtəlif faktorlar da təsir edə bilir. Belə faktorlara müştəri
kontingentindəki dəyişmələr, bazardakı rəqiblərin vəziyyətinin dəyişməsi, hökümət, hüquq sistemi, sosial
faktorlar, texnoloji inkişaf səviyyəsi və s. aid edilə bilər.
Bank biznesini fərqləndirən spesifik xüsusiyyətlər əsasən bank sisteminin malik olduğu fərqləndirici
əlamətlərlə bağlı olaraq ortaya çıxır. Belə əlamətlər bir neçədir. Bunlardan birincisi ondan ibarətdir ki, bank
biznesi fəaliyyəti ilə məşğul olan bank sistemi onun elementlərinin təsadüfü məcmusundan ibarət deyil və
təsadüfi olmayaraq çoxşaxəli xüsusiyyətlərə malikdir. Bu biznes sahəsinə nəinki bütövlükdə ölkənin iqtisadi
məkanında, hətta maliyyə bazarında fəaliyyət göstərən, digər məqsədlərə xidmət edən subyektləri mexaniki
daxil etmək mümkün deyildir. Digər fərqləndirici xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, bu biznes sahəsinin,
sisteminin özünəməxsusluğu onun tərkibinə daxil olan elementlərin və onların qarşılıqlı münasibəti ilə
müəyyənləşdirilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bank sisteminin mahiyyəti onun elementlərinin məcmusu
mahiyyətindən irəli gəlir. Eyni zamanda bank biznesinin mahiyyəti təkcə onun tərkib elementlərinin deyil,
onların qarşılıqlı əlaqə və vəhdətinin mahiyyəti ilə xarakterizə olunur.
Bank biznesi mühitinin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, bu sistem daimi
dinamik vəziyyətdədir. Yəni bu biznes sahəsi daimi hərəkətdədir, daimi inkişaf edir, böyüyür, genişlənir,
təkmilləşir, yeni-yeni struktur elementləri ilə tamamlanır.
Bu biznes sahəsini fərqləndirən digər bir xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, bu biznes sahəsi qapalı sistemdir.
Bu biznes sahəsi öz fəaliyyətində çox cəhətlər barəsində sirləri qoruyub saxlayır. Qanunvericilikdə nəzərdə
tutulan hallardan başqa heç cür onların yayılmasına imkan vermir.
Bank biznesi sahəsinin spesifik xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, bu sistem özünü təşkil edən
və özünütənzimləyən bir sistemdir. Bu o deməkdir ki, ölkə iqtisadiyyatında və iqtisadi siyasətində, eləcə də
siyasi aləmdə baş verən dəyişikliklər bank biznesi sahəsində vəziyyətin dəyişməsinə gətirib çıxara bilər.
Hadisələrin mənfi meyllərlə müşayət olunduğu anlarda düzgün qərarlar qəbul edən banklar öz fəaliyyətini
davam etdirir, düzgün qərar qəbul edə bilməyən banklar isə iflasa uğrayaraq bank biznesi sahəsini tərk
13
edirlər.
Qeyd edilən fərqləndirici xüsusiyyətlər bank biznesinin daha çevik, operativ olmağına şərait yaradır ki, bu
da hətta böhranlar dövründə bank biznesi sahəsini ölkə iqtisadiyyatının həlledici həlqəsinə çevrilməsini
şərtləndirir.
Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat
Nazirliyinin Elmi Tədqiqat İnstitutu
Abbasağa Adil oğlu Babayev
Naxçıvan Muxtar Respublikasında sahibkarlığın
inkişafının xarakterik xüsusiyyətləri
Ötən əsrin sonlarında SSRi-nin dağılması dünyanın siyasi xəritəsini dəyişdi. Elə bu fonda hələ əvvəlcədən
başlamış olan Dağlıq Qarabağ problemi Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycanın əsas hissəsindən
təcrid olunmuş vəziyyətə salaraq mühasirə vəziyyətini yaratdı. Naxçıvan MR ölkə ərazisinin 6,3%-ni təşkil
etməklə 5502,75 km2
əraziyə malik olaraq yeddi inzibati rayonu (Şərur, Babək, Ordubad, Culfa, Şahbuz,
Kəngərli, Sədərək) özündə birləşdirir. 2016-cı ilin yanvarına olan məlumata əsasən Muxtar Respublikanın
əhalisi 439 min 782 nəfər olmuş və ölkə əhalisinin 4,5%-ni təşkil edir.
Muxtar Respublikanın iqtisadi vəziyyətini xarakterizə edən ən birici xüsusiyyət onun ölkə
iqtisadiyyatından təcrid olunmuş, faktiki mühasirə iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərməsidir. 25 ilə
yaxın bir müddət ərzində belə vəziyyətdə fəaliyyət göstərmək bütün parametrlər, o cümlədən həm siyasi,
həm iqtisadi, həm psixoloji, həm təşkilati və s. cəhətdən çətindir. Lakin buna baxmayaraq Muxtar
Respublika ərazisində iqtisadi baxımdan inkişaf ölkə üzrə templərdən heç də geri qalmamışdır. Bu həm
Muxtar Respublika əhalisinin, həm rəhbərliyinin, həm də Azərbaycan ictimaiyyətinin gərgin səyi nəticəsində
mümkün olmuşdur.
Muxtar Respublika üzrə aparılan təhlillər göstərir ki, son illər ərzində ümumi daxili məhsulda artım tempi
mövcud olmuşdur. Belə ki, 2010-cu ildə əvvəlki ilə nəzərən artım 20,3%, 2011-ci ildə 52,5%, 2012-ci ildə
17,8%, 2013-cü 10,4%, 2014-cü ildə 1,3%, 2015-ci ildə 2,1% təşkil etmişdir. Həmin illər ərzində
adambaşına düşən ümumi daxili məhsulda da artım müşahidə olunmuşdur. Belə ki, bu göstərici 2010-cu ildə
18,4%, 2011-ci ildə 49,6%, 2012-ci ildə 15,4%, 2013-cü 9%, 2014-cü ildə 0,8%, 2015-ci ildə 2,4% təşkil
etmişdir.
Naxçıvan Muxtar Respublikası üzrə ümumi daxili məhsulun sahə strukturuna nəzərən saldıqda görünür
ki, onun tərkibində 2000-ci ildən başlamış bu günə kimi aparıcı rol sənayeyə, sonra tikintiyə, sonra kənd
təsərrüfatına aid olmuşdur. Belə ki, 2011-ci ildə ÜDM-in daxilində sənayenin payı 28,6%, tikintinin payı
24,3%, kənd təsərrüfatının payı 12,6%, digər sahələrin payı isə 34,5% olmuşdur. 2012-ci ildə sənaye 26,9%,
tikinti 25,8%, kənd təsərrüfatı 11,8%, digər sahələr isə 35,5% paya sahib olmuşlar. Eyni meyllər növbəti
illərdə də müşahidə olunmuşdur. Belə ki, 2013-cü ildə ÜDM-də sənaye 28,5%, tikinti 25,5%, kənd
təsərrüfatı 10,8%, digər sahələr isə 35,2% paya sahib olmuşlar. 2014-cü ildə ÜDM-də sənayenin payı 29,3%,
tikintinin payı 22,1%, kənd təsərrüfatının payı 11,4%, digər sahələrin payı isə 37,2% olmuşdur.
Muxtar Respublikası ərazisində sahibkarlığın inkişafı ağır iqtisadi şəraitə baxmayaraq uğurla davam
etdirilmişdir. Belə ki, sahələr üzrə istehsal fondları ilə təmin olma səviyyəsinə baxdıqda görünür ki, yenə
aparıcı yer məhz sənaye sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq müəssisələrinə aiddir. Belə ki, 2010-cu ildə
Muxtar Respublikada mövcud olan əsas istehsal fondlarının 71,3%-i sənaye müəssisələrinə, 11,4%-i kənd
təsərrüfatı müəssisələrinə, 7,5%-i nəqliyyat və anbar təsərrüfatı müəssisələrinə, 1,9%-i rabitə müəssisələrinə,
7,9%-i isə tikinti müəssisələrinə məxsus olmuşdur. Qeyd edilən meyllər növbəti illər, hətta 2016-cı il də
daxil olmaqla qorunub saxlanmışdır.
Muxtar Respublikada sahibkarlığın inkişafını xarakterizə edən göstəricilərdən biri də bu fəaliyyət
istiqamətində investisiyaların qoyuluşudur. Təhlillər göstərir ki, bu göstərici də son illər ərzində artımla
müşahidə edilən dinamikaya malik olmuşdur. Belə ki, bu artım 2005-ci ildən başlayaraq bu günə kimi davam
edir. Həm daxili, həm də xarici investisiyaların artımı Muxtar Respublikada strateji layihələrin
14
reallaşdırılmasına şərait yaratmışdır.
Son 10-15 il ərzində Muxtar Respublikada dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi, sahibkarlıq fəaliyyətinin
inkişafı və sahibkarlığın hərtərəfli dəstəklənməsi sahəsində mühüm tədbirlər həyata keçirilmiş, bu sahədə
məqsədli proqramlar hazırlanmışdır. “Azərbaycan Respublikası regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət
Proqramının (2004-2008-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq
fərmanının icrasını təmin etmək, Naxçıvan Muxtar Respublikasında təbii sərvətlər və yerli şəraitdən səmərəli
istifadə etməklə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını artırmaq, emal sənayesinin, xidmət və digər
infrastruktur obyektlərinin, turizmin inkişafını təmin etmək, məşğulluğun səviyyəsini yüksəltmək və
əhalinin həyat səviyyəsinin daha da yaxşılaşdırılması məqsədilə 09 iyun 2005-ci il tarixdə Naxçıvan Muxtar
Respublikası Ali Məclisi Sədrinin Sərəncamı ilə “Naxçıvan Muxtar Respublikasının Regional İnkişaf
Proqramı (2005-2008-ci illər)” təsdiq olunmuş və icrası müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmişdir.
XƏZƏR REGİONU ÖLKƏLƏRİ ARASINDA TÜRKİYƏNİN XARİCİ İQTİSADİ
SİYASƏTİNİN STABİLLƏŞDİRİCİ AMİLLƏRİ
H.S.Karademir Bakı Slavyan Universiteti
Açar sözlər:Xəzər regionu, Cənubi Qafqaz, iqtisadi siyasət, Türkiyə, təbii ehtiyat, neft
hasilatı
Keywords: criminal procedure, rights of the personality, legal safeguards, judicial
proceedings, general terms, principles
Ключевые слова: Каспийская регион, Южный Кавказ, экономическая политика,
Турция, природные ресурсы, добыча нефти
1991-ci ilin sonunda Sovet İttifaqı dağıldıqdan və Azərbaycan, Türkmənistan, Qırğızıstan,
Özbəkistan və Qazaxıstan müstəqillik əldə etdikdən sonra həm iqtisadi vəziyyət, həm də Xəzər
regionunda beynəlxalq əlaqələr əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi. Səciyyəvi haldır ki, Türkiyə və
Amerika diplomatiyasının biznes dairələrində bu dövrdən başlayaraq getdikcə Cənubi Qafqazın,
daha doğrusu, Qazaxıstan, Azərbaycan və Türkmənistan kimi Xəzəryanı dövlətlərin ən kəskin və
ağrılı problemlərinə diqqət artırılır. 1990-cı ilin ortalarından bəri əsasən enerji ilə bağlı olan
Türkiyə və Amerikanın aparıcı inhisarları geniş və çoxşaxəli fəaliyyəti tədricən genişləndirirlər. Bu
şirkətlər Xəzər regionu ölkələrinin təbii ehtiyatlarının kəşfiyyata və inkişafa cəlb edilməsində
müəyyən dərəcədə rol oynayırlar. Belə işlər xüsusilə Azərbaycanda aktiv həyata keçirilir.
Gündəmdə ilk növbədə Xəzər şelfinin məsələsi olmuşdur. Bu məsələ Amerika Birləşmiş Ştatları
üçün o qədər vacib və aktual idi ki, onlar bəzi Xəzəryanı zonalarını öz həyati ehtiyaclarının
sahəsi elan etmişdilər.
XXI əsrin əvvəllərində də ABŞ Rusiya və Xəzər dənizi hövzəsində neft və qaz hasil edən
ayrı-ayrı ölkələr arasında münaqişəni qızışdırmaq kimi strateji məqsədlərə nail olmağa çalışırdı.
Beləliklə, ABŞ dalbadal bir neçə illər ərzində öz ərazisindən Çin sərhədinə, Himalaya qədər
NATO-nun müəyyən təsirini yaymaq məqsədini güdürdü. Eyni zamanda burada ana xətt təbii qaz
və neftin yalnız Rusiya ərazisi vasitəsilə nəql edilməsini təşkil edirdi. Yeri gəlmişkən, bu dövrdə
dünyanın ən böyük neft maqnatları olan “Mobil”, “Şevron” və “Shell” “Bakı-Ceyhan” marşrutu
layihəsinin maliyyələşdirilməsini davam etdirilirdi.
Bunu müşahidə etmək çətin deyil ki, Cənubi Qafqazda Amerikanın iddialı planları kifayət
qədər geniş yayılmışdı. Bundan başqa, onlar açıq-aydın iki məqsəd güdürdü: bir tərəfdən, Amerika
Birləşmiş Ştatlarında bu strateji planlar onların siyasi və iqtisadi mövqelərinin daha geniş
15
yayılmasına yönəlmişdi. Axı Amerika Birləşmiş Ştatları Xəzər regionunda Türkiyənin iqtisadi
maraqları ilə hesablaşmaya bilməzdi. Digər tərəfdən, ABŞ siyasəti eyni zamanda Xəzər
hövzəsində Rusiyanın mövqeyini zəiflətməyə yönəldilmişdi. Nəhayət, əsrlərin qovşağında Xəzər
regionunda neft və qaz hasilatı prosesində əhəmiyyətli rolun Türkiyəyə də məxsus olduğunu
ABŞ-da əslində yaxşı xəbərdar idilər. Çünki Türkiyə NATO-nun yeganə müsəlman ölkəsi və daha
vacibi onun türk üzvü idi. Göstərilən marşrutun hərbi sahədə təmin edilməsi məhz Türkiyəyə
həvalə edilə bilərdi.
Bunu da xatırlatmaq lazımdır ki, 1992-ci ilin əvvəllərində Türkiyənin o zamankı Baş naziri
Süleyman Dəmirəl belə bir fikir səsləndirmişdi ki, Sovet İttifaqının tamamilə dağılması səbəbindən
Böyük Çin səddindən Adriatik dənizinədək uzanan böyük əhəmiyyətə malik türk dünyasının
yenidən yaradılması üçün parlaq perspektivlər açılmışdır.
Və görünür ki, Demirəl Adriatikanın adını əbəs yerə çəkməmişdi; 1999-cu ildə
Yuqoslaviyaya qarşı Türkiyənin NATO-nun fəaliyyətini dəstəkləməsi o illərdə, üstəlik, ərəb-türk
münasibətlərinin möhkəmləndiyi bir vaxtda, sözün əsl mənasında həyəcan siqnalı yaratmışdı.
Həmin məsələ ilə əlaqədar başqa bir bəyanatı türkdilli respublikaların MDB ilə Rabitə
Naziri Abdulhaluk Çey verdi. O, “Böyük Osman imperiyası”nın faktiki reabilitasiyası flaqmanı
altında öz ölkəsində “Türk birliyi”nin yaradılması uğrunda çıxış etdi. Bu bəyanat çox müzakirələrə,
daha doğrusu Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin mənfi reaksiyasına səbəb oldu. XİN Türkiyənin
Rabitə Nazirinin çıxışını sərt tənqid etdi. Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Nazirliyinin adından
informasiya və mətbuat üzrə şöbənin xüsusi hesabatı yayıldı. Həmin hesabatda qeyd edilirdi, ki
Abdulhaluk Çey aydın şəkildə Rusiya haqqında yanlış bəyanatlar vermişdir. Bundan başqa, Rusiya
Federasiyasının Xarici İşlər Nazirliyi belə hesab etmişdi ki, belə bəyanatları Türkiyə-Rusiya
münasibətlərinin səviyyəsinə uyğun dostcasına adlandırmaq olmaz.
Həmin sənəddə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin yüksək nümayəndələrinin adından
aşağıdakılar vurğulanmışdı: “... MDB-nin türkdilli respublikaları ilə Türkiyə rabitə naziri
Abdulhaluk Çey tərəfindən etnik zəmində xüsusi cəmiyyətin yaradılması haqqında ideyası heç bir
şəkildə Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ölkələrində səmərəli və səmimi anlaşma və əməkdaşlığın
möhkəmləndirilməsinə yardım ola bilməz”. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi belə bir mesajla əlaqədar
bunları söylədi: “Biz ümid edirik ki, belə bir mənfi düşüncə tərzi Türkiyə dövlət liderlərinin real
mövqeyini əks etdirmir” [2].
Lakin, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin belə reaksiyası, gələcəkdə məlum olduğu kimi, əbəs
yerə idi. Bunu etiraf etmək nə qədər kədərli olsa da, Türkiyədə əsas hadisələr fərqli bir ssenari üzrə
inkişaf etməyə başladı. Sadə dillə desək, o zaman Rusiyanın ümüdləri boşa çıxdı. 2000-ci il
yanvarın sonunda Abdulhalyk Çey ilk dəfə öz hakimiyyəti dövründə “Türk Birliyi” adlı cəmiyyətin
yaradılması üçün olduqca konkret və aydın təkliflər təqdim etmək qərarına gəldi. Nazir rəsmi
olaraq açıqladı ki, Birliyin bütün türkdilli respublikaları ilk öncə öz iqtisadi qanunvericiliyini
dəyişməlidir. Onun sözlərinə görə, həmin qanunvericilik uzun illər Rusiyanın köhnəlmiş norma və
standartlarına əsaslandırılmışdır.
Sonra Abdulhalık Çey xüsusi arbitraj komitəsinin yaradılması təklifini irəli sürdü. Onun
fərziyyələrinə əsasən, həmin strategiyaların əsas funksiyasına xarici investisiyaların qısa müddətdə
cəlb edilməsi ilə bağlı ən vacib strategiyanın inkişafı daxildir [3]. Bu strategiya əsasən müsəlman
əhalinin üstünlük təşkil etdiyi Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan və
Özbəkistan kimi ölkələr, o cümlədən Cənubi Qafqaz regionu ilə bağlıdır. XXI əsrin əvvəllərindən
Ankara belə bir siyasi kursun köməyi ilə ciddi və bütün məsuliyyəti ilə qoyulmuş məqsədin iqtisadi
tərəfinin həyata keçirilməsini öhdəsinə götürdü.
Qeyd etmək lazımdır ki, türkdilli respublikaların əksəriyyəti arasında Ankara Azərbaycan
Respublikasına daha çox diqqət yetirirdi. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri 1992-ci ilin sonu - 1993-cü
ilin əvvəli xüsusilə güclənmişdi. Məhz bu tarixi dövrdə gənc Respublikanın Prezidenti Xalq
Cəbhəsinin lideri pan-türkçü Elçibəy seçildi. O, dərhal aşkar-açıq Böyük Azərbaycan
Respublikasının yaradılması şüarını irəli sürdü.
Səciyyəvi haldır ki, bu bəyanat Elçibəy tərəfindən ABŞ diplomatiyası, anti-İran isteriyasının
kəşfiyyat və geniş təbliğat şəbəkəsi, xüsusilə, iqtisadi sahədə Türkiyə və
16
Azərbaycanda onsuz da qeyri-sağlam mövcud olan vəziyyəti kəskinləşdirməkdə davam edərkən
irəli sürülmüşdü. ABŞ açıq-aşkar və, həmçinin, əsassız olaraq İran paytaxtını beynəlxalq
terrorizmə və islam fundamentalizminə dəstəkdə, İranın iqtisadi blokadasında gücləndirməkdə
ittiham edirdi.
Lakin, Əbülfəz Elçibəy öz siyasi xəttini yeritməkdə davam edirdi. O, yeddi il Naxçıvanda
keçmiş prezident qismində “ev həbsi”ndə olan zaman Ankarada bir tərəfdən “türk qardaşlarını
Dağlıq Qarabağı ermənilərin təcavüzündən, digər tərəfdən - Cənubi Azərbaycanın İranın
işğalından azad edilməsində Bakıya yardımçı olmağa çağırırdı”. Elçibəy “türklərin böyük
əksəriyyətini təşkil edən vahid dövlətin yaradılmasında təbii hüquq” haqqında danışmaqdan
yorulmurdu. Onun ideyasına əsasən, həmin “dövlətin” tərkibinə yaxın gələcəkdə bir sıra ölkələr -
Türkiyə, Şimali Azərbaycan və Cənubi Azərbaycan daxil edilməli idi.
Elçibəyin fikrincə, qırx milyon Azərbaycan türkləri və yetmiş milyon anadolu türkləri
tezliklə yüz on milyonluq dövlət yaratmaq üçün birləşməlidirlər. Bu, güclü regional dövləti
olmalı və bütün dünya onun fikirlərini nəzərə almalı idi [4].
Yeni minilliyin əvvəlində Azərbaycan Respublikasının keçmiş prezidentinin siyasi
doktrinası daha çox ultra-millətçi partiya olan Milli Hərəkat Partiyası tərəfindən dəstəklənməyə
başlayır. Həmin partiya cari tarixi dövrdə Türkiyəni hazırda idarə edən hakim koalisiyaya daxil idi.
Onun rəhbərliyi ölkənin qismən siyasi və iqtisadi potensialını bərpa etmək və türk
ultramillətçilərin 2003-cü ilin sonunda Heydər Əliyevin siyasi karyerası tam başa çatdıqdan sonra
Əbülfəz Elçibəyi Azərbaycanın gələcək prezidenti görmək arzusunu dünyaya nümayiş etdirmək
üçün onu Türkiyəyə dəvət etmişdi [1].
Lakin, etiraf etmək lazımdır ki, Türkiyə tərəfindən nümayiş etdirilən belə bir aktivlik yalnız
Azərbaycanla bağlı mövcud olan siyasi əlaqələrlə məhdud deyildi. Söhbət daha çox Türkiyə
vasitəsilə Azərbaycan və Cənubi Qafqazın digər respublikaları ilə iqtisadi balansı yaratmaqdan
gedirdi. Məhz, 1992-ci ildən başlayaraq, müntəzəm və sistemli şəkildə konfranslar və müxtəlif
türkdilli ölkələrin - Azərbaycan, Qazaxıstan və Orta Asiya dövlətlərinin rəhbərlərinin zirvə
toplantısı keçirilir. Hesabla altıncı olan bir sıra türk dövlət başçılarının sonuncu sammiti 2000-ci il
aprelin əvvəlində Bakıda keçirilmişdi.
Həmin sammitin nəticələrinə əsasən “Bakı Bəyannaməsi” qəbul edilmişdi. Burada daha
sürətli inkişafın, ikitərəfli və eyni zamanda çoxtərəfli əməkdaşlığın təkmilləşdirilməsi və
dərinləşməsinin, mövcud hüquqi hökumət beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində bir sıra türkdilli
ölkələrin eyni zamanda qarşılıqlı əlaqələrinin ən əsas prinsipləri əks olunurdu.
Sözügedən bəyannamədə məşhur İpək Yolunun bərpasının, eləcə də bütün Cənubi Qafqaz
regionunun təbii ehtiyatlarının hasilatında təkmilləşdirmənin əhəmiyyəti və aktuallığı
vurğulanmışdı. İlk növbədə bu bəyannamədə söhbət qaz və neft tədarükü, onların ən səmərəli
nəqliyyatı, “Avrasiya dəhlizi”nin fəaliyyətindən gedirdi.
Bu tarixi sammitdə, eləcə də, Türkiyənin paytaxtında daimi fəaliyyət göstərən milli
orqanların, xüsusilə türk xalqları ölkələrin katibliyini qurmaq barədə qərar qəbul edilmişdi. Onların
əsas vəzifəsinə müxtəlif görüşlərin, sənədləşmənin hazırlanması və s. daxil idi. Xüsusilə, 2001-ci
ildə aprelin əvvəlində İstanbulda əsas siyasi və iqtisadi məsələlərin müzakirə olunacağı sonrakı
görüşlər barədə qarşılıqlı razılıq əldə edilmişdi. O vaxtdan bəri Türkiyənin iqtisadi
platforması həm ABŞ, həm də Cənubi Qafqaz ölkələri tərəfindən fikir ayrılıqları və
ziddiyyətlərinin çarpaz alovu altında qalmışdı.
Azərbaycan neftinə gəldikdə isə onun Abşeron yarımadasında mövcud olması qədim
zamanlardan məlum olub. Dini mərasimlər zamanı Zərdüşt məbədlərində neftdən istifadə
olunurdu. Təsadüfi deyil ki, Bakıda 1900-cü ildə tikilmiş dünyada ilk tanker “Zərdüşt” adlanırdı.
XX əsrin əvvəllərində Nobel firması, “Shell” və rus iş adamlarının fəal iştirakı ilə Bakı neft
hasilatına görə o zaman məşhur olan “Standard Oil”i ötərək, dünyada birinci yeri tutmuşdu.
XX əsrin üç rübü ərzində İran neftini ixtisaslaşdırılmış “İran-İngilis neft şirkəti” hasil
edirdi. Həmin şirkət XXI əsrdə geniş ictimaiyyətə “British Petroleum” adı altında tanınmışdır.
Demək olar ki, bu şirkət, əlbəttə, dünya iqtisadi məkanında ən nüfuzlu və hətta aqressiv neft
korporasiyalarından biri sayılır, uzun müddət müstəmləkə təcrübəsinə malikdir. Eyni zamanda bir
17
neçə Xəzəryanı respublikaların iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə edən zaman bəzi aparıcı
Britaniya və Amerika neft və qaz inhisarı nəinki sahilboyu zonaları, eyni zamanda Xəzər dənizi,
Türkmənistan, Azərbaycan və Qazaxıstanın dərinliklərini mənimsəməyə başladılar.
XXI əsrin ilk illərində ABŞ və Böyük Britaniya uzunmüddətli məqsədi təxminən Rusiya
Federasiyasını qəti surətdə, Xəzər yarımadasındakı limanlar da daxil olmaqla, Qara dəniz sahilində
Novorossiyskdən Tuapseyədək onun əsas nəqliyyat limanından ayırmaq idi. Qərb və Avropa
dövlətlərinin təsiri Həştərxandan Mahaçkalaya kimi yayılmalı idi. Bununla belə, ABŞ və İngiltərə
Rusiyanı iqtisadi cəhətdən geriyə, az qala XVI əsrə, IV İvanın hakimiyyəti dövründəki ərazi
sərhədlərinə atmaq arzusunda idilər.
Amma belə alındı ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının bu iqtisadi siyasətini həyata keçirmək
yalnız Böyük Britaniya ilə ittifaqda olduğu üçün faktiki olaraq mümkün olmadı. O, NATO-nun
sadiq müttəfiqi Türkiyəni fəal surətdə öz bayrağı altına çağırdı. Bundan başqa, həmin dövrdə bu
uzunmüddətli siyasətin həyata keçirilməsi asan deyildi. Məhz 1991-ci ilin aprelindən başlayaraq
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin gərginləşməsinin yeni mərhələsi başladı.
Həmin ildə “Amoco”nun rəhbərlik etdiyi aparıcı neft və qaz korporasiyalarının nümayəndə heyəti
Bakıya gəldi. Sonra onların rəqiblərinin bəzi nümayəndələri - “Pennzoyl” və “Yunokal” şirkətləri -
Azərbaycan paytaxtında oldu. Bu şirkətlərin birgə görüşlərində əsasən birbaşa şelfdə yerləşən
Azəri yatağına qoyulan əmanət hüququnun əsaslandırılmasını əsas tutan inhisar güzəştlərdən əldə
olunan ölçülər haqqında danışıldı.
Qeyd etmək maraqlıdır ki, ABŞ Konqresinin Ermənistanla münaqişəyə görə Azərbaycana
qarşı sanksiyaların tətbiqi barədə 907 saylı qətnaməni qəbul etməyi bir çox Amerika neft
şirkətlərini Azərbaycanın hakim dairələri ilə işgüzar görüşlər və danışıqları zamanı heç nədən
çəkindirmirdi.
Lakin bu ziddiyyətlərdə və fərqliliklərdə ABŞ o faktı nəzərə almırdı ki, onların iqtisadi
tərəfdaşı - Türkiyə bir çox məlum səbəblərə görə Azərbaycanın mövqeyini həmişə müdafiə edirdi.
Bu, Cənubi Qafqazda təkcə iqtisadi maraqlarla deyil, həm də mənəvi tərəflə bağlı idi.
Bundan bir az sonra 1992-ci ilin sentyabrında Böyük Britaniyanın Baş naziri xanım
Marqaret Tetçer Azərbaycan paytaxtında gəldi. O, Bakıda Azərbaycan rəhbərliyinə “British
Petroleum” korporasiyasının müdiriyyəti adından otuz milyon dollar məbləğində çeki təqdim etdi.
Amerika Birləşmiş Ştatlarından olan bəzi rəqiblər maliyyəni bölüşdürməyin vacib olduğunu
başa düşürdülər. 1994-cü ilin sentyabrında Bakıda təntənəli mərasimdə Azərbaycan Beynəlxalq
Əməliyyat Şirkətinin təqdimatı oldu. Bu şirkətin əsas səhmdarları Britaniya və Amerika neft
şirkətləri idi. Şirkətlərin rəhbərliyi növbəti on beş il ərzində üç böyük dəniz
yatağının istismarına $ 7,5 milyard sərmayə qoymağı öz öhdələrinə götürdülər.
Avropa və Qərb şirkətlərinin nümayəndələri hesab edirdilər ki, bu şelfin ərazisində böyük
neft ehtiyatları var. O vaxtdən bu şirkətlərin konsorsiumu Xəzər dənizində qaz və xüsusilə neft
yataqlarının gələcək istismarında mühüm rol oynayır. Ekspertlər deyirdilər ki, bu şelfdə ən azı
iyirmi milyard ton neft əldə edə biləcəklər.
O vaxtdan bəri şirkətlərin konsorsiumu Türkiyə ilə birlikdə daha israrla Cənubi Qafqazda
iqtisadi liderliyə can atmağa başladı. Bu, 1995-ci ilin sentyabr əvvəlində dünya şöhrətli siyasi alim
Zbignev Bjezinskinin Azərbaycan rəhbərliyi ilə Bakıda keçirilən “Tam məxfi” adlı görüşü zamanı
daha aydın hiss edilirdi. O, öz növbəsində, nəinki “AMOKO” korporasiyasının əsas
məsləhətçilərindən biri kimi, həm də Bill Klintonun gizli nümayəndəsi qismində çıxış edirdi.
Təsadüfi deyil ki, həmin illərdə ABŞ Konqresi, Dövlət Departamenti və Ağ Ev rəsmi olaraq bütün
dünyaya bəyan etmişdilər ki, Cənubi Qafqaz və onunla birlikdə bütün Xəzər regionu mahiyyətcə
“ABŞ-ın əsas strateji maraqları zonası”na daxildir. Yeri gəlmişkən, ABŞ-ın aparıcı iqtisadçıları bu
respublikaların rəhbərlərini öz müttəfiqləri hesab edirdilər.
Obyektivliyə gəlincə, bir neçə Avropa hökumətləri və Qərb dövlətləri 1999-cu ilin aprelində
Gürcüstan, Özbəkistan və Azərbaycanın MDB Kollektiv Təhlükəsizlik
Müqaviləsindən çıxmaq barədə 15 may 1992-ci ildə Daşkənddə imzalanmış qərarını ciddi surətdə
müzakirə etməyə başladı. Qeyd etmək lazımdır ki, GUÖAM formal texniki-iqtisadi birliyinin, yəni
Ukrayna, Gürcüstan, Azərbaycan, Özbəkistan və Moldova arasında əməkdaşlıq haqqında Sazişin
18
kəskin intensivləşməsi də bunu göstərdi (yeri gəlmişkən, abreviatura əlifba sırası olmadan ABŞ
hərbi bazasının yerləşdiyi adanın adını xatırladırdı, lakin Özbəkistan GUAM-a qatıldıqdan sonra
bu oxşarlıq itdi).
Qeyd edək ki, bu ilk Sazişdə sırf iqtisadi məsələlər qoyulmuşdu, müvafiq məqsədlər
izlənilirdi. Onların arasında Qara dəniz və Poti limanı vasitəsilə Azərbaycan neftinin nəqlinin əsas
yollarının müəyyənləşdirilməsini qeyd etmək olar. Bu yollar Rusiya ərazisindən yan keçməklə
Moldova və Ukrayna neft boru kəmərlərinin vasitəsilə Mərkəzi Avropaya getməli idi. Amma qısa
müddətdə NATO ilə məhdud hərbi əməkdaşlığa hazır olduğunu bildirdikdən sonra birlik getdikcə
NATOyönlü xarakter daşımağa başlayır. Bu da NATO-nun Vaşinqtonda 1999-cu il aprelində
keçirilən ildönümü sessiyasında respublikaların prezidentlərinin iştirakı ilə sübut edilir.
1999-cu ilin dekabrında Azərbaycan regional xarakter daşıyacaq Bakı Məlumat
Mərkəzinin yaradılması layihəsini rəsmi şəkildə NATO rəhbərliyinə təqdim etdi. Ehtimal olunurdu
ki, açılış 2000-ci ilin sentyabrında NATO Baş katibinin Bakıya səfərinə həsr olunacaq [5].
Gürcüstan isə artıq 2005-ci ildə NATO-ya daxil olmaq istəyini bildirmişdi.
Amma bu irəli sürülən təklifə gözlənilmədən Türkiyə də müdaxilə etdi. Azərbaycan
Respublikasının Xarici İşlər Naziri Vilayət Quliyev “Şərq” yerli xəbər agentliyinə verdiyi
müsahibəsində qeyd etmişdi ki, Bakı rəsmən Tbilisi və Ankara ilə hərbi paktın yaradılması
ideyasını tam şəkildə dəstəkləyir. Onun rəhbərlik etdiyi Xarici İşlər Nazirliyi belə hesab edir ki,
Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan, yəni ilk növbədə türklər və Cənubi Qafqaz respublikaları
arasında strateji və iqtisadi ittifaq həmişə qarşılıqlı faydalı ticarət əlaqələrinin daha da
möhkəmləndirilməsinə, eləcə də regionda sabitlik və təhlükəsizliyə yönəlmişdir.
V.Quliyev həm də onu qeyd etmişdi ki, Cənubi Qafqazda yeni hərbi doktrinanın
formalaşdırılması ideyasının kökündə Gürcüstan, Azərbaycan və Türkiyə liderləri tərəfindən
xüsusi “Sabitlik Paktı”nın yenidən yaradılması barədə irəli sürülən təkliflər durur. 2000-ci ilə qədər
bu ideya tam həyata keçmədi, çünki Dəmirəlin, Heydər Əliyevin və Şevardnadzenin mühüm və
aktual təşəbbüsləri, hətta Ankara, Bakı və Tbilisinin hərbi blok yaratmaq arzusuna işarə edilmədən
xəyali “regional pərdə” kimi təqdim edildi, hansı ki, Ermənistan, Rusiya və İrana qarşı yönəldilə
bilərdi.
Bu layihənin həyata keçirilməsi təqdirdə Ermənistan öz təhlükəsizliyini təmin etmək
məqsədi ilə iqtisadi cəhətdən faydasız olan “bloksuz” siyasətdən imtina etməli idi. O da istisna
edilmirdi ki, Gürcüstan, Türkiyə və Azərbaycan arasında hərbi paktın yaradılması haqqında strateji
ideyanın potensial həyata keçirilməsinin əsas nəticəsi (Mərkəzi Asiya ərazisində gələcəkdə
yayılması perspektivi ilə) Yerevan, Moskva və Tehranın iştirakı ilə bu regionda yeni ticarət
yollarının açılışı ola bilərdi.
1999-cu il noyabrın sonunda İstanbulda ABŞ-ın birbaşa nəzarəti altında ATƏT-in üzv-
dövlətlərinin hökumət başçılarının görüşlərində ixrac boru kəməri (MEP) ilə bağlı müqavilələrin
xüsusi paketi qəbul edilmişdir. Əvvəlcədən qeyd etmək lazımdır ki, on beş illik tarixə kimi olan
dövrdə sonralar “Əsrin müqaviləsi” adlanan bu müqavilə hələ də müvafiq qaydada hazır deyildi.
1999-cu il dekabrın əvvəlində Gürcüstan, Azərbaycan, Türkiyə və Türkmənistan
prezidentləri, bu gün aşkar olduğu kimi, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin tikintisi üçün daha
çox iqtisadi qeyri-sabit, faydasız və çox siyasiləşdirilmiş müqavilə imzaladı. Fikir maraqlı, zəngin
idi - dünya bazarına Xəzər neftinin nəqli. Lakin məsələnin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, bu layihə
daha çox iqtisadi cəhətdən sərfəli və, əlbəttə, məqsədyönlü olan Bakı - Novorossiysk neft
kəmərinin əleyhinə yönəlmişdi. Bu layihə ən azı Rusiyanı enerji resursları çox zəngin olan Xəzər
regionundan qismən sıxışdırılması məqsədini güdürdü. Çünki təsadüfi deyil ki, ABŞ prezidenti
Bill Klinton bu layihəni “XX əsrin sonunda mühüm nailiyyət” adlandırmışdı. Bununla Xəzər
neftini Rusiyadan yan keçməklə nəql etmək öhdəliyi təsdiq edildi.
Burada, əvvəllərdə olduğu kimi, Türkiyənin iqtisadi platformasına yenə də digər ölkələrdəki
fərqlər və ziddiyyətlər müdaxilə etdi. Söhbət imzalanmanın layihənin eyni zamanda siyasi
mərhələsini tamamlamasından gedir. ABŞ özünün məsuliyyətini onda hiss edir ki, İraqa qarşı
embarqo nəticəsində dost ölkə Türkiyənin büdcəsinə İran və İraq neftinin tranziti üçün heç bir gəlir
daxil olmamışdır. Çünki bu neft yalnız Ceyhan limanından göndərilirdi. Bütün illər “Səhrada
19
fırtına” hərbi əməliyyatının ardından Türkiyə ona dəymiş zərərin kompensasiyasını Amerika
Birləşmiş Ştatlarından səbirlə gözləyir.
Layihənin iqtisadi mənadan daha çox siyasi əhəmiyyət daşıdığını İstambul görüşlərinin
iştirakçılarının söylədiyi fikirlər sübut edir. Belə ki, Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev “Azəri -
Çıraq - Günəşli” yataqları üzrə 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə başlayan
respublikanın yeni neft strategiyasının davamı kimi əsas ixrac boru kəməri ilə bağlı müqavilələrin
imzalanmasını yüksək qiymətləndirmişdi. Burada qeyd etmək lazımdır ki, əsas ixrac boru kəməri
ilə bağlı müqavilələrin imzalanmasını ABŞ-ın Enerji naziri Bill Riçardson “çox əhəmiyyətli xarici
siyasətlə bağlı qələbə” kimi qeyd etmişdi. Onun sözlərinə görə, bu “Amerikanın milli maraqlarını
irəli aparan strateji sazişdir”.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Gürcüstan Respublikasının Prezidenti Eduard
Şevardnadzenin seçki proqramında respublika ərazisindən “Bakı - Tbilisi - Ceyhan”, “Bakı
- Supsa” boru kəmərləri, Trans-Xəzər qaz kəmərinin çəkilişi “Avrasiya məkanında” mühüm
strateji irəliləyiş kimi hesab olunurdu.
Bu fikir bir çox iqtisadi məqsədlər güdürdü. Onların ən mühümlərini qeyd edək:
1) Mövcud Bakı - Novorossiysk boru kəməri ilə Azərbaycan neftinin nəqlindən
yaranan iqtisadi gəlirlərdən Rusiyanı məhrum etmək;
2) Həmçinin Novorossiyskə Qazaxıstan neftinin nəqli ilə bağlı Xəzər Boru
Kəməri Konsorsiumda həmin planların pozulması;
3) Rusiyanın Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə əlaqələrin və münasibətlərin
kəskin zəifləməsi;
4) Rusiyanın Şimali Qafqazda mövqeyinin zəifləməsini maksimal surətdə təmin
etmək. Ehtimal olunurdu ki, əks təzahür qısa müddətdə bir çox xoşagəlməz və hətta bəzi
iqtisadçılar, ekspertlərin rəyinə görə Cənubi Qafqazda partlayıcı vəziyyət yaratmağa
qadirdir. Bundan başqa, münaqişə Şimali Qafqazda, Krasnodar, Stavropol, Rostov və
Həştərxan bölgələrində yarana bilərdi.
Hadisələrin bu ssenaridə inkişafı ona görə mümkün olmuşdur ki, son on beş il ərzində,
yəni bu günə qədər, Xəzər neft zonası ilə bağlı Rusiyanın xarici siyasəti aydın və ardıcıl
olmamışdır. Azərbaycanın Moskva üçün geosiyasi və iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli olduğuna
baxmayaraq, Rusiya bütün MDB ölkələrindən əvvəl Azərbaycan ərazisindən öz qoşunlarını
geri çağırdı. Amma Rusiya Federasiyasının qoşunları təəssüf ki, Gürcüstan və Ermənistanda
hələ də durur. Lakin, qeyd edək ki, Rusiya Federasiyasının bu gün Ermənistanla hərbi-siyasi
əməkdaşlıq istisna olmaqla, Azərbaycana heç bir təzyiq vasitəsi qalmayıb.
Rusiya Xəzər dənizinin statusu haqqında məsələdə də Azərbaycan və digər Xəzəryanı
ölkələrə təsir etmək qabiliyyətini itirmişdi, lakin buna baxmayaraq o, 1920-ci ildən 1940-cı
ilədək keçmiş Sovet İttifaqı və İran Respublikası arasında Xəzərin statusunun
müəyyənləşdirilməsi haqqında bağlanan müqavilələr əsasında bu məsələ ilə bağlı Aşqabad
və Tehranın dəstəyini almışdı. Lakin, milli sahədə Xəzər sektorunun bölünməsini tanıyaraq,
Rusiya üçün öz maraqlarını qorumaq uğursuz oldu. Moskvada 1998-ci ilin iyulunda
Qazaxıstan və Rusiya prezidentləri Xəzərin şimal hissəsinin bölünməsi haqqında saziş
imzaladılar. Saziş imzalandıqdan sonra, Türkmənistan bu sektor üzrə Xəzər dənizinin
bölünməsi ilə razılaşdı, hansını ki, Amerika buna Azərbaycanın köməyi ilə nail olmaq
istəmişdi.
XXI əsrin ilk onilliyində Xəzər regionunda Rusiyanın təsirinin zəifləməsinə Xəzərin
ayrı- ayrı neft zonasına bölünməsi məsələsində Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Nazirliyi və
Rusiya neft şirkətlərinin ziddiyyətli mövqeyi də xidmət etmişdir. Məsələn, Rusiya Xarici
İşlər Nazirliyi belə bölünməyə etiraz edən zaman, “LUKOYL” və Mərkəzi Yanacaq
Kompaniyası Rusiyanın mövqeyini nəzərə almadan Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda
Bakıda neft hasilatı ilə bağlı müqavilə imzalamışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Amerika neft
şirkətləri Vaşinqton administrasiyasının qanun şəklində təsdiq etmədiyi layihələrdə iştirak
etmirlər.
20
Ədəbiyyat
1. Гаджизаде А. Тюркский мир консолидируется. Независимая газета, 2000, 11 апр.
2. Независимая газета, 2000, 21 янв
3. Независимая газета, 2000, 2 февр
4. Независимая газета, 2000, 8 апр.
5. Романов П. В Баку будет открыт информационный центр НАТО. Независимая
газета, 2000, 22 февраля.
21
СТАБИЛИЗАЦИОННЫЕ ФАКТОРЫ ВНЕШНЕЭКОНОМИЧЕСКОЙ ПОЛИТИКИ
ТУРЦИИ СРЕДИ СТРАН КАСПИЙСКОГО РЕГИОНА
Г.С.Карадемир
РЕЗЮМЕ
На рубеже XX-XXI столетий многие специалисты в области географии и геополитики
(особенно западных стран и регионов планеты) настойчиво и целенаправленно предлагают
рассматривать Каспийский регион и западную область Центральной Азии как важнейшую
составную часть Ближнего и Среднего Востока. В эту географическую зону входят также и
районы Персидского залива. Это объясняется нефтяными богатствами, разведанные запасы
которых у побережья России составляют от 1 до полутора миллиардов тонн, Азербайджана -
более 4 млрд., Казахстана - 1 млрд., Туркмении - более 2,6 миллиарда тонн.В настоящей
статье речь идет об экономикополитических отношениях Турции с государствами
Каспийского региона, в частности, с Азербайджаном. Особо подчеркивается роль
азербайджано-турецких стратегических отношений в данном регионе.
STABILIZATION FACTORS OF TURKISH FOREIGN ECONOMIC POLICY
AMONG COUNTRIES OF THE CASPIAN REGION
H.S.Karademir
SUMMARY
At the turn of the 20th and 21st centuries, many specialists in the field of geography and
geopolitics (especially western countries and regions of the world) propose persistently and
purposefully to consider the Caspian region and the western region of Central Asia as an important
part of the Middle East. This geographical area also includes areas of the Persian Gulf. This is
explained by oil wealth, whose proven reserves off the coast of Russia range from 1 to 1.5 billion
tons, Azerbaijan - more than 4 billion, Kazakhstan - 1 billion, Turkmenistan - more than 2.6 billion
tons. In this article we are talking about the economic and political relations of Turkey with the
states of the Caspian region, in particular, with Azerbaijan. The role of the Azerbaijani-Turkish
strategic relations in this region is emphasized.
Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafı,
müasir vəziyyəti və onun perspektivləri
Abbasov Nicat Bayram oğlu
Azərbaycan Respublikasının müstəqillik əldə etdikdən sonra Ümummilli Lider Heydər
Əliyevin rəhbərliyi ilə bağlanmış sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası ölkə prezidenti İlham Əliyev
tərəfindən uğurla davam etdirilir. Azərbaycanda son illərdə sosial-iqtisadi inkişaf əhəmiyyətli
dərəcədə sürətlənmiş, əhalinin həyat səviyyəsinin yküsəldilməsi istiqamətində əhəmiyyətli tədbirlər
həyata keçirilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə makroiqtisadi göstəricilər və büdcənin artımı
güclənməklə ölkədə davamlı tərəqqini təmin etmiş, sosialyönümlü inkişaf strategiyası həyata
keçirilmişdir. Prezident İlham Əliyevin əzmkarlıqla davam etdirdiyi çoxşaxəli islahatlar kursu ölkə
iqtisadiyyatında böyük uğurlara zəmin yaratmış hər bir vətəndaşın həyatında nəzərə çarpacaq
irəliləyişlərə səbəb olmuşdur.
Azərbaycanda iqtisadi siyasətin prioritet istiqamətləri olan prioritet istiqamətləri olan
makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi, qeyri-neft sektorunun inkişafının sürətləndirilməsi,
22
regionların tarazlı inkişafı, əlverişli biznes və investisiya mühitinin formalaşdırılması eyni zamanda
dövlətin sosial siyasətinin uğurla həyata keçirilməsi istiqamətində də əhəmiyyətli irəliləyişlərə nail
olunması və əhalinin rifah halının yaxşılaşdırılması üçün maddi zəmin yaratmışdır.
Azərbaycanda xalqın sosial ehtiyaclarının ödənilməsi dövlətin sosial siyasətinin mühüm
istiqaməti kimi onun əsas funksiyalarından biri hesab olunur.
Əhalinin mədəni-sosial ehtiyaclarının maliyyə təminatı başlıca olaraq dövlət büdcəsi
hesabına həyata keçirilir. Respublikada işçi əhalinin təqribən 20-24 faizə qədəri sosial sahələrdə və
sosial infrastruktur bölməsində çalışır. Digər tərəfdən, əhalinin sosial ehtiyacları ildən-ilə artır.
Həm sosial infrastrukturun inkişafı, həm də əhalinin sosial müdafiə ehtiyaclarının artması dövlət
büdcəsinin sosial sahələrin maliyyələşdirilməsi üzrə xərclərinin artmasına səbəb olur. Təkcə onu
qeyd etmək kifayətdir ki, 2016-cı ildə dövlət büdcəsinin xərclərində sosialyönümlü xərclərin xüsusi
çəkisi 36,1% olmaqla, 5 milyard 868 milyon manat proqnozlaşdırılmışdır ki, bu da 2015-ci illə
müqayisədə 8,6% çoxdur.
2016-cı ilin dövlət büdcəsindən elm, təhsil, səhiyyə, sosial təminat, mədəniyyət, bədən
tərbiyəsi və gənclər siyasəti xərcləri üçün 5 milyard 139 milyon manat ayrılmışdır ki, bu da əvvəlki
ildəkinə nisbətən 211,0 milyon manat və yaxud 4,3% çoxdur.
Əhalinin sosial ehtiyaclarının ödənilməsi dövlətin sosial siyasətinin əsas istiqamətini təşkil
edir və dövlətin sosial fəaliyyət sferasına əhalinin təhsili, səhiyyə və sajlamlığının qorunması,
ictimai-mədəni tədbirlər, incəsənət, idman, gənclər siyasəti, sosial təminat və sosial müdafiə və sair
sosial tədbirlər sistemi daxildir. Həmin sahələrin inkişafı həm də ictimai-maddi istehsalın artmasına
fəal təsir göstərir və başlıca olaraq dövlət büdcəsindən maliyyələşir. Ona görə də sosial sahələrin
inkişafı dövlətin sosial siyasətinin əsas istiqamətini təşkil etməklə dövlətin sosial funksiyasının
həyata keçirilməsinə xidmət edir.
Bütün bunlar onu göstərir ki, dövlətin sosial siyasətinin maliyyə təminatının
yaxşılaşdırılması dövlətin daim diqqət mərkəzindədir və digər mənbələrlə yanaşı dövlət
büdcəsindən bu məqsədə ayrılan vəspaitini həcmi də ildən ilə artırılır. Ona görə də müasir dövlətin
sosial siyasətinin maliyyə təminatında büdcənin rolunun artırılması, əhalinin sosial- mədəni
ehtiyaclarının ödənilməsinə, sosial müdafiənin gücləndirilməsinə ayrılan büdcə vəsaitinin
məqsədəuyğun, qənaətlə və səmərəli istifadə edilməsi istiqamətində, elmi-tədqiqatın aparılması
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Пути совершенствования внешних торгово-экономических связей азербайджана и
великобритании
Асланов Афик Рафик Оглы
В докладе рассматривается выбор оптимальных путей повышения экономической
эффективности в системе двусторонних торгово-экономических связей между
Азербайджаном и Великобританией.
Для достижения данной цели были поставлены следующие задачи:
- проанализировать теоретико-методологические основы двусторонних торгово-
экономических связей между странами;
- выработать методику исследования параметров эффективности двусторонних
торгово-экономических связей и разработать инновационную стратегию;
- определить стратегию ведения бизнеса в системе двусторонних торгово-
экономических связей на конкурентной основе;
- провести сравнительный анализ и дать диагностику торгово-экономических связей
Азербайджана и Великобритании;
- определить пути совершенствования регулирования торгово-экономических связей
Азербайджана и Великобритании;
- выработать основные направления повышения эффективности национального
экспорта и определить приоритеты ПИИ.
Объектом исследования является выработка долгосрочного развития двух стран,
23
Азербайджана и Великобритании, в сфере двусторонних торгово-экономических связей.
Методологическую основу диссертационного исследования составляют общенаучные
подходы и концепции, системный анализ и подход, принципы научности и эффективности,
методы аналогий и сравнений и др.
Теоретическую основу работы составили труды отечественных и зарубежных ученых,
занимающихся исследованием двусторонних торгово-экономических связей в условиях
конкурентной среды и интеграционных процессов.
Научная новизна исследования включает следующие основные положения и аспекты:
- выявлены теоретико-методологические особенности двусторонних торгово-
экономических связей между странами;
- дана авторская методика исследования параметров эффективности двусторонних
торгово-экономических связей и разработана инновационная стратегия;
- определена стратегия ведения бизнеса в системе торгово-экономических связей на
конкурентной основе;
- проведен комплексный, системный анализ торгово-экономических связей
Азербайджана и Великобритании;
- определены пути совершенствования регулирования торгово-экономических связей
Азербайджана и Великобритании;
- выработаны основные направления повышения эффективности национального
экспорта и определены приоритеты прямых иностранных инвестиций.
Практическая значимость исследования заключается в том, что основные выводы и
предложения в виде научно-обоснованных записок были представлены в
заинтересованные министерства и международные организации для практического
внедрения.
Müasir şəraitdə müəssisənin idarə olunmasının innovasiya strategiyası (emal sənayesi
müəssisələrinin misalında)
Aslanov Zaur Azər oğlu
Odlar Yurdu Universiteti
Açar sözlər.sənaye, müəssisəsi, innovasiya, təhlil
Keywords: industryfacility, innovation, analysis
Ключе выеслова.производственноепредприятие, инновация, анализ
Müasir sənaye müəssisələrinin innovasiya inkişafı yoluna keçməsi ölkə iqtisadiyyatında
rəqabət mühitinin güclənməsi ilə əlaqədardır. Məhz innovasiya strategiyası ilə idarə olunmanın
formalaşması sənaye müəssisələrinin son nəticə göstəricilərinin səmərəliyinin yüksəlməsinə səbəb
olur, onların iqtisadi inkişafına lazımi şərait yaradır [4].
Fəal innovasiya fəaliyyəti nəticəsində sənaye müəssisələri rəqabət mühitinin güclənməsi
şəraitində öz texnoloji inkişaf səviyyəsini yüksəldir. Lakin qlobal rəqabət şəraitində məsələnin həlli
mürəkkəbləşir, sənaye müəssisələrinə səmərəli qərarlar qəbul etməyə və onların
uzunmüddətli perspektivdə realizasiyasına qadir olan sistem, innovasiya strategiyası ilə
idarəetməni hazırlamaq zərurəti tələb olunur. Məhz idarəetmənin innovasiya strategiyasının
hazırlanması sənaye müəssisələrinə qarşıya qoyulan məqsədlərin həllinə nail olmağa imkan verir
[6].
İdarəetmənin innovasiya strategiyasının tətbiqi sənaye müəssisələrinin, təkcə daxili deyil,
eləcə də, xarici amillərin təsirinə çevik reaksiya verən və nəticə etibarilə, xarici bazarlara çıxmaq
üçün zəruri şərait yaradan, təşkilati strukturun formalaşmasına imkan yaradacaqdır [1].
Bütün bunlar sənaye müəssisələrinin idarə olunmasının yeni innovasiya strategiyasının
hazırlanması üşün zəruri zəmin yaradır; bir sıra nəzəri təkliflərin və metodoki üsulların
yaradılması və tədqiqini, və beləliklə, dissertasiya işinin seçilmiş mövzusunun aktuallığını təsdiq edir.
Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün aşağıdakı məsələlər həll edilmişdir:
- müəssisənin idarə olunmasının innovasiya strategiyasının mahiyyəti, təsnifatının kateqoriyaları
və prinsipləri açıqlanmışdır;
- müəssisənin idarə olunmasının innovasiya strategiyasının metodoloji bazası
sistemləşdirilmiş və idarəetmənin konsepsiyası hazırlanmışdır;
24
- müəssisənin idarə olunmasının innovasiya strategiyasının xüsusiyyətləri aşkar edilmişdir;
- müəssisənin idarə olunmasının innovasiya strategiyasının səmərəliyinin təhlili
metodikası hazırlanmışdır;
- Respublikada innovasiya proseslərinin kompleks təhlili verilmişdir;
- emal sənayesi müəssisələrində diaqnostikanın aparılması və onların ninkişafının
perspektivliyi müəyyən edilmişdir;
- müəssisələrdə sahibkarlıq innovasiya proseslərinin idarə olunmasının
təkmilləşdirilməsi üçün təkliflər irəli sürülmüşdür;
- müəssisənin innovasiya strategiyasının seçiminin edilmiş və onun fəaliyyətinə
qiymət verilmidir;
-
müəssisənin idarə olunmasının innovasiya strategiyasının səmərəliyi müəyyən
edilmişdir.
Beləliklə, bütün tədqiqat işlərinin sonunda emal sənayesi müəssisələrinin idarə olunmasının
innovasiya strategiyasının səmərəliyinin müəyyən edilməsi aşağıdakı istiqamətlərdə aparılmışdır:
- müəssisələrin innovasiya fəaliyyətinin səmərəliyinin müəyyən edilməsinə dair hesabatların
aparılması;
- müəssisələrin innovasiya və istehsalat-kommersiya fəaliyyətinin səmərə göstəricilərinin
müəyyən edilməsinə dair hesabatların aparılması;
- Birinci istiqamət üzrə, ərzaq məhsulları, içki məhsulları, toxuculuq məhsulları, neft
məhsulları, kimya və metaalurgiya sənayesi məhsulları üzrə müəssisələrdə innovasiya fəaliyyətinin
səmərəsi üzrə ən yaxşı nəticələr əldə edilmişdir.
- Tütün məmulatları, dəri məmulatları və, eləcə də, ayaqqabı növləri istehsal edən
müəssisələrdə innovasiya fəaliyyətinin səmərəsi üzrə ən aşağı göstəricilər əldə edilmişdir.
- İkinci istigamət üzrə, emal sənayesi müəssisələrinin innovasiya və istehsalat-kommersiya
fəaliyyətinin qarşılıqlı surətdə əlaqədə olan bir çox göstəricilərinin səmərəsinin müəyyən edilməsi
mənfi nəticələr göstərmişdir.
Elmi araşdırmada emal sənayesi müəssisələrinin idarə olunmasında innovasiyası
strategiyası problemləri üzrə aparılmış tədqiqatların ümumiləşdirilməsi nəticəsində bir sıra
nəticələr əldə edilmiş və aşağıdaki təkliflər irəli verilmişdir [3]:
1. İnnovasiyann kateqoriyası sənaye müəssisəsinin innovasiya strategiyasını dəstəkləyən
tədqiqatçıdan asılıdır.
2. İnnovasiya strategiyasının idarə olunması qarşılıqlı sıx əlaqədə olduğu klassifikasiya üsulu
ilə əlaqədardır.
3. Tədqiqatların metodoloji bazası müəssisənin idarə olunmasının innovasiya strategiyasının
konsepsiyaları aşağıdakı amillərin onların əsası olduğunu müəyyən etmişdir: bunlara dair bu sahədə
optimal qərarların qəbul edilməsinə imkan verən elmi fəaliyyəti, mühəndis fəaliyyəti və istehsalat
fəaliyyətini göstərmək olar.
4. Aparılmış tədqiqatlar göstərdi ki, sənaye müəssisələrinin idarə edilməsinin innovasiya
strategiyasının hazırlanmasına müəssisənin morfologi matrisinin təşkil edilməsi bazası əsasında,
məhsulun differensiya strategiyası və bazarın seqmentasiyasından asılı olan innovasiya tədqiqatları
strategiyası və НИОКР hazırlayan qeyri-ixtisaslı kiçik biznes sahəsi və b. daxil etmək olar.
5. Sahibkarlıq innovasiya proseslərinin idarə olunmasını təkmilləşdirmək üçün
emal sənayesi müəssisələrində innovasiya büroları qismində yeni struktur
bölmələrini yaratmaq
məqsədəuyğundur.
6. Emal sənayesi müəssisələrinin innovasiya strategiyasının seçilməsi və realizasiyası
aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilməlidir:
İdarəetmə və onun texnologiyasında innovasiya strategiyasının seçilməsi prosesinin
hazırlanması, innovasiya strategiyalarının və onların risqlərinin realizasiya texnologiyası,
müəəssisənin innovasiya strategiyasının idarə olunmasının risq-menecement mexanizminin
formalaşması, problemin həlli üçün emal sənayesi müəssisəsinin innovasiya səviyyəsinin inkişafı
25
və, bütövlükdə, onların innovasiya fəaliyyətinə qiymət verilməsidir[8].
Ərzaq məhsulları istehsalı müəssisələrinin inkişaf səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üzrə
aparılmış hesabatlar onların zəif və orta dərəcədə inkişaf etdiyini göstərir. Qeyri- ərzaq məhsulları
istehsal edən müəssisələrin orta və sənaye təyinatlı məhsullar istehsal edən
müəssisələrin isə zəif və orta inkişaf səviyyəsinə malik olduğu məlum olmuşdur [2].
Lakin ayrı-ayrı göstəricilər üzrə müəssisələrin innovsiya fəaliyyətinin
qiymətləndirilməsinin ümidvürici nəticələr verməsi bu müəssisələrin, müəyyən mənada,
innovasiya potensialına malik olduğunu göstərir.
7. Sahibkarlıq innovasiya proseslərinin idarə olunmasını təkmilləşdirmək üçün
emal sənayesi müəssisələrində innovasiya büroları
qismində yeni struktur bölmələrini yaratmaq
məqsədəuyğundur. Hesablamalarımıza görə mövcud innovasiya bürolarında fəal innovasiya
fəaliyyətinin aparılması üçün işçilərin sayı kifayət qədər deyildir. Əgər Respublikanın ərzaq
məhsulları istehsal edən müəssisələrinin göstəricilərini nəzərdən keçirsək, onların sayının 117
olduğu məlum olur (işçilərin ümumi sayı 18800 nəfərdir), içgi sənayesi 7 (5600), tütün
məmulatları uzrə 2 (1000), toxuculuq malları üzrə -219 (3800) olmuşdur. Dəri məmulatları və
ayaqqabı istehsal edən sənaye üzrə məlumat tamamilə yoxdur. Neft məhsulları emal edən sənaye
üzrə işçilərin sayı belədir: 112 (5200), kimya məhsulları istehsal edən sənaye üzrə-1142 (7500),
metallurgiya məhsulları sənayesi üzrə 15 (6700) nəfərdir. Bütün bunlar emal sənayesi
müəssisələrində innovasiya bürolarının zəif yüklənməsinə gətirib çıxardı [5].
Tədqiq olunan situasiyanı yaxşılaşdırmaq üçün müəssisənin innovasiya fəaliyyətinin dəqiq
planlaşdırılması, dəqiq motivasiya programıının yaradılması, innovasiyaların satılması və
alınması, innovasiya və marketing fəaliyyətinin əsas dövrlərinin müəyyən edilməsi və sənaye
müəssisələrinin sığorta elementlərinin hazırlanması zərurəti yaranmışdır.
Ədəbiyyat
1. Atakişiyev M.C. İnnovasiya menecmenti. B.: Təfəkkür. 2004, -135 s.
2. Axundov M.Ə. Müəssisə iqtisadiyyatı. B.: Azərnəşr. 2002, - 460 s.
3. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2017-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət
Proqramı” haqqında. Bakı, 14.04.2009-cu il.
4. Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri. ARDSK. Bakı.: Səda. 2014.
5. Fərzəliyev V.M.Kimya və neftkimya sahəsində innovasiya fəaliyyətinin genişləndirilməsinin
aspektləri. // Elm və İnnovasiya. 2010. № 3(4)
6. Həsənova P.Ə. Azərbaycan sənayesində innovasiya fəaliyyəti məslələri. // Elm və İnnovasiya.
2009. № 1.
7. Məmməd-zadə E.E. İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşmasının bəəzi iqtisadi və institusional
amilləri. // Azərbaycanın Verfi jurnalı. № 6 (120). 2014.
8. Qasımov F.H., Nəcəfov Z.M. İnnovasiyalar: yaranması, yayılması və inkişaf perspektivləri. B.:
Elm. 2009.
At present the management of the enterprise's innovation strategy
(in the case of processing enterprises)
Z.A.Aslanov
Summary
The offers methods of determination of industrial companies management efficiency. At
the same time offers yhe method of calculation and analyses modern methods of calculation.
В настоящее время управление инновационной стратегии предприятия
(в случае перерабатывающих предприятий)
З.А.Асланов
Резюме
Рассматривается методика определения эффэктивности управления промышленных
предприятий. Предлагается методика расчета и для этого проводятся анализ современных
методов расчета.
26
Əmtəə bazarlarında firmaların satış kanallarının
işlənib hazırlanması
Məmmədov İsmayıl Bəhrəm oğlu
Bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin istehsal-satış fəaliyyətinin effektliliyi bilavasitə
onun bazara, istehlakçıların tələbatına, alış motivlərinə və davranışına uyğunlaşma səviyyəsindən
asılıdır. Başqa sözlə desək, bazarda o müəssisələr yüksək istehsal-satış göstəricilərinə nail olurlar
ki, onlar istehlakçıların tələbatını daha dolğun ödəyən, onlara daha çox fayda verən məhsullar
istehsal edir və bunun sayəsində bazarda daha dayanıqlı mövqeyə malik olurlar. Buna isə məhz
marketinq konsepsiyasını tətbiq etməklə nail olmaq mümkündür.
İstənilən məhsulun faydalılığı, istehlak xüsusiyyətləri yalnız onun istehlakında reallaşır.
Hətta istehlakçılar tərəfindən alınmayan və ya istehlak olunmayan (istifadə edilməyən), yəni rea-
lizəsi mümkün olmayan yüksək keyfiyyətli məhsulların istehsal edilməsi bütün növ resursların
səmərəsiz sərf edilməsindən başqa bir şey deyildir. Buna görə də istehsal edilmiş məh-sulların
istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılması, yəni məhsulların bölüşdürülməsi və satışı təşkil edilməli və
həyata keçirilməlidir.
Məhsulların bölüşdürülməsi dedikdə istehsalçı müəssisənin özü də daxil olmaqla, məh-
sulların istehsalçıdan istehlakçıya (həm son istehlakçılara, həm də işgüzar və institusional is-
tehlakçılara) çatdırılmasında iştirak edən bütün növ müəssisə və təşkilatların məcmuyu başa
düşülür. Başqa sözlə desək, məhsulların bölüşdürülməsi prosesi onların istehsalçıdan is
tehlakçıya çatdırılması prosesində yerinə yetirilən bütün əməliyyatların və bilavasitə məhsulların
satışının həyata keçirilməsini əhatə edir.
Məhsulların satışı dedikdə isə istehsalçı müəssisənin satış bölmələri də daxil olmaqla ticarət
(satış) təşkilatları və müəssisələrində sövdələşmələrin və alqı-satqı aktlarının həyata keçirilməsilə
əlaqədar olan bütün əməliyyatların təşkili başa düşülür.
Məhsulların bölüşdürülməsi və satışının məqsədi tələb olunan məhsulların lazım olan
vaxtda, lazım olan yerdə münasib qiymətlə istehlakçılara çatdırılmasının və mübadilə pro-sesinin
həyata keçirilməsinin təmin edilməsidir.
Məhsulların istehsalı və satışı, bir qayda olaraq, məkan, zaman, həcm və çeşid etibarı ilə
üst-üstə düşmür. Məhsulların bölüşdürülməsi və satışının təşkili bu uyğunsuzluğu aradan qal-
dırmaqla sahib olma, zaman və məkan faydalılığı, həmçinin əlavə dəyər yaradır. Sahib olma
faydalılığı dedikdə istehlakçılara zəruri olan miqdar və çeşiddə məhsulların təklif edilməsi, məkan
faydalılığı dedikdə istehlakçının özünə lazım olan məhsulu özü üçün münasib olan yerdə ala
bilməsi, zaman faydalılığı dedikdə isə istehlakçının özünə lazım olan məhsulu istədiyi vaxt ala
bilməsi başa düşülür.
Qarşıya qoyulan məqsədə nail olunması üçün məhsulların bölüşdürülməsi və satışı
prosesində bir sıra funksiyalar yerinə yetirilir. Bu funksiyalara aşağıdakılar aiddir:
1. İnformasiyanın toplanması və istehlakçıların məlumatlandırılması, yəni istehlakçıların
tələbatları və tələbləri haqqında informasiyanın toplanması, həmçinin məhsullar və onların xü-
susiyyətləri, tətbiqi sferaları, istifadə qaydaları və s. haqqında istehlakçılara məlumat ve-rilməsi;
2. Sifarişlərin qəbulu və işlənməsi. Bura ayrı-ayrı ticarət müəssisələrindən və ya
istehlakçılardan sifarişlərin qəbul edilməsi, onların kimlər tərəfindən və
nə vaxt yerinə yeti
riləcəyinin müəyyən edilməsi və anbarlara verilməsi, məhsulların yola salınması üçün hazırlan-
ması, ödəniş və əmtəə-nəqliyyat qaimələrinin, həmçinin yüklərin yola salınması üçün tələb olunan
digər sənədlərin tərtib edilməsi aiddir;
3. Məhsulların nəql edilməsi və onların aralıq məntəqələrdə yükləmə-boşaltma əmə-
liyyatlarının yerinə yetirilməsi, yəni məhsulların istehlakçılara və ya ticarət müəssisələrinə çat-
dırılması üçün zəruri nəqliyyat növlərinin seçilməsi, onların nəql edilməsini həyata keçirən təş-
27
kilatlarla (daşıyıcı müəssisə və təşkilatlarla) müqavilələrin bağlanması, məhsulların yola salın-
masının və nəqliyyat vasitələrinə yüklənməsinin və boşaldılmasının təşkili;
4. Məhsulların saxlanması və anbarlarda işlənməsinin təşkili, yəni anbar sahələrinə tələ-
batın müəyyən edilməsi, istehlakçılara yaxın yerlərdə anbarların təşkil edilməsi və ya məhsulların
saxlanmasını həyata keçirəcək müstəqil müəssisələrlə məhsulların saxlanmasına dair mü-
qavilələrin bağlanması, məhsulların daha xırda partiyalara və növlərə ayrılması, dəstləşdirilməsi,
saxlama yerlərinə yerləşdirilməsi və digər anbardaxili əməliyyatların yerinə ye-tirilməsi; 5. Satışehtiyatlarınyaradılmasıvəidarəedilməsi. Bu funksiyaçərçivəsindəehtiyatlarınmütləq
(natural ifadədə) vənisbi (günlə) həcmininmüəyyənedilməsi, onlarınsəviyyəsinənəza- rətedilməsivəonların optimal həcminintəminedilməsiüzrətədbirlərinhazırlanmasıhəyatakeçirilir;
6. Son vəisntitusionalistehlakçılaraxidmətləringöstərilməsi; 7. Satışkanallarınseçilməsivəbilavasitəticarətmüəssisəvətəşkilatlarındaməh-
sullarınsatışınıntəşkili. Burasatışkanallarınseçilməsininiqtisadicəhətdənəsaslandırılması,
yəniməh-sullarınbirbaşavəyavasitəçilərləsatılacağınınmüəyyənedilməsi,
istehsalçımüəssisələrdəvəticarətmüəssisələrindəməhsullarınvitrinlər-
dəvəpiştaxtalardayerləşdirilməsi, mağazadaxiliəməliyyatlarınyerinəyetirilməsi, bilavasitəalqı-
satqıaktlarınınhəyatakeçirilməsi,
həmçininməhsullarınreklamıvəsatışısahəsindəistehsalçımüəssisələrləticarətmüəssisələriarasındak
ıqarşılıqlımünasibətlərinvəməsuliyyətinmüəyyənləşdirilməsiaiddir; 8.
Məhsulamülkiyyəthüquqununsatıcıdanalıcıyaverilməsi, yənialqı-satqıakt- larınınrəsmiləşdirilməsiləəlaqədarolanhüquqisənədlərintərtibedilməsi;
9. Risklərinsatıcıdanalıcıyaötürülməsi.
Dünyanın ən böyük pərakəndə ticarət müəssisələrinin sahibi Sem Uolton mütəmadi olaraq öz
mağazalarını gəzər, menecer və alıcılarla söhbətləşərək informasiya toplayar və beynindəki
ideyaları bunlar əsasında cəmləşdirərdi. Məqsəd isə təbii olaraq bu idi ki, nə etsin, necə etsin ki, öz
biznesini daha da artıra bilsin. Və bu strategiya onu Arkanzasdakı balaca dükan sahibindən hazırda
ən böyük ticarət şəbəkələrindən olan Wal - Martın sahibinə çevirdi. Hətta Wal - Mart korporasiya
və Sem Uolton milyarderə çevrilsədə, o yenə də əvvəl olduğu kimi şəxsən bütün dükanlarını gəzir
və alıcılarla şəxsi ünsiyyətə üstünlük verir. Hazırda dünya marketinqində onun bir frazası çox
məşhurdur, hansı ki, o, bunu hər dəfə tabeliyində olan kassirlərdən tutmuş menecerlərə kimi
hamıya xatırlatmaqdan yorulmur : “Ancaqmüştəri bizim hamımızı işdən qova bilər”
Praktikadan götürülmüş bu misalda milyarderin belə yeganə çəkinəcəyi qüvvə məhz
istehlakçıdır. İstehlakçıların hökmü, istəkləri marketinq baxımından hər bir firma üçün çox
önəmlidir. Çünki yalnız istehlakçılar müəyyən edə bilər ki, hansı müəssisə müflis olmalı, hansı
müəssisə isə dünya hiperrəqabəti şəraitində öz fəaliyyətini davam etdirməlidir. Yəni
istehlakçıların cəlb olunması və əsasən də mövcud istehlakçıların qorunub saxlanılması ən iri
şirkətlərin əsas strategiyasını təşkil edir. Hətta Kotlerə görə müştərini əldə saxlaya bilmə imkanını
5 % artıra bilən bir şirkət sektorun da imkanları çərçivəsində qazancını 35 % nisbətində artıra bilər.
Yəni təxminən hər artırılan 1 % -ə 7 % artım (gəlirdə) düşür. Ən uğurlu sahibkarlar belə yeni
istehlakçıların cəlb olunmasının nə qədər çətin və firma üçün nə qədər baha başa
gəldiyini bildirirlər. Bu səbəbdən son zamanlar əsas diqqət mövcud istehlakçıların qorunub
saxlanılmasına yönəldilmişdir. Bu kimi məqsədlərə çatmaq üçün isə hər bir sahibkar öz
məhsullarını həm topdan həm də pərakəndə satışla öz alıcılarını başa düşməli, öyrənməli və öz
fəaliyyətini istehlakçı davranışı, motivləri ilə uzlaşdırmalıdır. Yalnız belə olan halda ayrı - ayrı
iqtisadi subyektlər məcazi mənada desək, bundan sonra da “yaşamağa” şans qazanmış olarlar.
Bunun üçün də Məhsulların satışını təşkil edən müəssisələr sorğu keçirərək məhsullarının keyfiyyətini
öyrənir, hansı boşluqların olub olmamasını araşdırır. Başqa sözlə desək, öz alıcısını yaxşı başa düşə bilən
və ona dəyər verməyi bacaran şirkətə müştəri seçim bolluğu şəraitində belə məhz ona ödədiyi “pulu ilə səs
verəcəkdir”. Jeffry Foxun dediyi kimi əgər siz müştərinizi narazı yola salırsınızsa, bu sizi “marketinqin
musiqisi”ndən məhrum edəcəkdir. Marketinq musiqisi isə təbii ki, sizin kassa aparatlarınızın
özünəməxsus səsidir. O, “səs”i dayanmadan eşitmək istəyən hər bir marketinq mütəxəssisi öz istehlakçısı üçün dəyər mənbəyinə çevrilməyi bacarmalıdır.
Yunanıstan Respublikasının Prezidenti Karolos Papulyasın Azərbaycana dövlət səfərinin
nəticələri
Hüseynov İlyas Vaqif oğlu Bakı Slavyan Universiteti
2011-ci ilin aprelin 5-də Yunanıstan Respublikasının keçmiş Prezidenti Karolos Papulias Azərbaycana
dövlət səfəri ilə gəlmişdir.
Sənədlərin imzalanmasından sonra Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Yunanıstan Prezidenti
Karolos Papulyas mətbuat üçün bəyənatla çıxış etmişlər. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
bəyənatında bildirmişdir ki: “Biz Sizin səfərinizə çox böyük əhəmiyyət veririk və əminəm ki, səfər çox
uğurlu olacaq və onun çox gözəl nəticələri olacaq. Bizim siyasi əlaqələrimiz sürətlə inkişaf edir. Bu gün
biz Sizinlə geniş fikir mübadiləsi apardıq. Siyasi əlaqələrimizin inkişafı üçün gözəl perspektivlər var,
iqtisadi sahədə qarşılıqlı maraqlar kifayət qədər çoxdur. Sabah keçiriləcək Yunanıstan-Azərbaycan biznes
forumu bunu bir daha təsdiq edir. Əminəm ki, ölkələrimizin iş adamları da
bir-biri ilə səmərəli əlaqələr qura biləcəklər. Biz
Yunanıstan şirkətlərini Azərbaycanda görməyə çox şad olardıq və Azərbaycanda iş görmək üçün yeni
imkanlar açılır. Eyni zamanda, Yunanıstan-Azərbaycan birgə hökumətlərarası komissiya da səmərəli
fəaliyyət göstərir”.
Daha sonra Prezident İlham Əliyev enerji sahəsində olan əməkdaşlıq və Avropa İttifaqı ilə enerji
təhlükəsizliyi ilə bağlı aparılan danışıqlar və uğurlu nəticələr barədə məlumat verdi.
“Əlaqələrimizin vacib hissəsi olan enerji sahəsində əməkdaşlıq da uğurla inkişaf edir. Əminəm ki,
bugün imzalanmış sənəd gələcəkdə bu sahədə əməkdaşlığı, imkanlarımızı daha genişləndirəcəkdir.
Azərbaycan Yunanıstana ixrac olunan qazın həcminin artırılmasında maraqlıdır və biz gələcəkdə
Yunanıstanın tranzit imkanlarından da istifadə etmək istəyirik. Azərbaycan Avropanın enerji
təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün səylərini göstərir və gələcəkdə bu əməkdaşlıq daha da
genişmiqyaslı olacaqdır. Cənub Qaz Dəhlizi ilə bağlı bu ilin əvvəlində Avropa İttifaqı və Azərbaycan
arasında imzalanmış bəyənnnamə icra olunur. Bəyənnamədə nəzərdə tutulmuş vəzifələrin icra olunması
ilə, əlbəttə ki, Azərbaycan Avropa üçün etibarlı, qazla təmin ölkəyə çevriləcəkdir. Avropa İttifaqı ilə
Azərbaycan arasında əlaqələrin inkişafı baxımından Yunanıstan çox müsbət rol oynayır”.
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı Prezident İlham Əliyev Yunanıstanlı
həmkarına bu problemin hazırki vəziyyəti və son danışıqlar haqqında məlumat vermişdir.
“Danışıqlar gedir və biz ümid edirik ki, uğurla nəticələnəcəkdir. Biz istəyirik ki, beynəlxalq təşkilatlar
tərəfindən qəbul edilmiş qərar və qətnamələr icra olunsun. BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd qətnaməsi
var, digər beynəlxalq təşkilatlar - ATƏT, Avropa Şurası, İslam Konfransı Təşkilatı, Avropa Parlamenti də
qətnamələr qəbul etmişdir ki, Azərbaycan torpaqlarının işğalına son qoyulsun. Biz ümid edirik ki,
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi də beynəlxalq hüquq prinsipləri əsasında, ölkələrin
ərazi bütövlüyü çərçivəsində öz həllini tapacaqdır”.
Yunanıstan Respublikasının Prezidenti Karolos Papulyas da öz növbəsində İlham Əliyevlə ikitərəfli
münasibətlərimizə, habelə regional və qlobal məsələlərə dair geniş fikir mübadiləsi apardığını qeyd etdi.
“Biz üç ikitərəfli sənəd imzaladıq. Bunlar nəqliyyat, elm və enerji sahələrində əməkdaşlığa aid
sənədlərdir. Biz enerji sahəsində ARDNŞ ilə imzalanmış Anlaşma memorandumunu yüksək
dəyərləndiririk. Hesab edirik ki, ikitərəfli münasibətlərimiz, xüsusən də ticari və iqtisadi
münasibətlərimiz daha da gücləndirilə bilər. Yunanıstan artıq Cənubi və Mərkəzi Avropa üçün enerji
qovşağına çevrilmişdir. Bu baxımdan biz təbii qazı nəql edən boru kəmərinin inşasında da maraqlıyıq. Biz
istəyirik ki, Azərbaycandan gələn bu boru kəməri Yunanıstandan keçərək İtaliyaya getsin. Dağlıq
Qarabağ problemini də qeyd etmək istərdim. Biz istəyirik bu məsələ ATƏT-in Minsk qrupunun səyləri ilə
dinc yolla öz həllini tapsın və bu, tezliklə baş versin. Yunanıstan Avropa İttifaqının Qafqaz üzrə
təşəbbüsünə, xüsusən də “Şərq tərəfdaşlığına” xüsusi diqqət yetirir. Bizim ölkəmiz Qara dəniz İqtisadi
Əməkdaşlıq təşəbbüsünə də xüsusi diqqət yetirir. Bu baxımdan biz Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı
arasında imzalanmış memorandumu yüksək dəyərləndiririk. Mən Prezident Əliyevi əmin edirəm ki, o,
Yunanıstanın real dəstəyinə arxalana bilər”.
Yekunda qeyd edək ki, Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin davamı olaraq TANAP və TAP layihələrinin
istismara verilməsi ilə Azərbaycan qaz Avropa bazarlarına çıxarılacaq. TAP layihəsi Cənubi Qafqaz Qaz
Kəmərinin (Bakı-Tbilisi-Ərzurum) və Trans Anadolu Qaz Kəmərinin (TANAP) davamı olub,
“Şahdəniz-2” yatağındakı qazın Yunanıstan və Albaniya vasitəsilə, Adriatik dənizi ilə İtaliyanın
cənubuna, oradan da Qərbi Avropaya nəqlini nəzərdə tutur. Hazırda TAP layihəsinin Yunanıstandan
keçən hissəsində geniş tikinti-quraşdırma işləri həyata keçirilir. 2011-ci ilin aprelin 5-6-da Yunanıstan
Respublikasının keçmiş Prezidenti Karolos Papulias Azərbaycana dövlət səfərinin önəmi çox böyük
olmuşdur.
Tərkibində kimyəvi liflər olan yun parçaların xətti ölçülərini dəyişməsinin
qiymətləndirilməsi metodunun işlənməsi
Məhbubə Şəfahət qızı Hasilova
AKU
Məlumdur ki, dartılma ənənəvi parçalarla müqayisədə elastik parçaların əsas fərqli xassələrindən biridir.
Plastiklik isə məmulatın ölçü stabilliyini xarakterizə edir və formanın dəyişməsini proqnozlaşdırmağa
imkan verir.
Məsələn, elastik parçaların yüksək dartılma qabiliyyəti onları bədənə kip yapışan, yapışan və
yarımyapışan geyimin hazırlanmasında istifadə etməyə imkan verir. Lakin, əgər parçalar yüksək
plastikliyə malik olsalar, bu məmulatın istismar prosesində onun ilkin formasının dəyişməsinə
(dartılması, büzülməsi və s.) gətirib çıxara bilər. Belə halın baş
verməməsi üçün, bu parçalardan daha sərbəst formalı məmulatlar layihə etmək lazımdır.
Müəyyən olunmuşdur ki, poliuretan saplar qoyulmuş parçalar üçün yüksək oturma xarakterikdir.
Oturmanın qiyməti temperaturdan və təsir növündən asılıdır və məmulatın detallarının konturları,
konfiqurasiyası və ölçülərinin dəyişməsinə gətirib çıxarır və bütövlükdə məmulatın ölçü stabilliyinə
mənfi təsir göstərir.
Bundan başqa, parçanın sturukturuna poliuretan sapların daxil edilməsi istilik və istilik - nəmlik
emallarının temperaturlarının seçilməsində xüsusi problemlər yaradır. ədəbiyyatda sturukturuna
poliuretan saplar qoyulmuş parçaların istilik emalı və istiyədözümlülük temperaturlarının dəyişməsinə
təsirinə dair məlumatlar verilmir. Odur ki, elastik parçaların termomexaniki xassələrinin təyini zərurəti
yaranır.
Elastik parçaların xətti ölçülərinin qeyri-stabilliyini obyektiv qiymətləndirmək üçün dartılma, plastiklik
və oturma göstəricilərini təyin etmək təklif olunur. Termomexaniki təhlil əvvəlcədən xətti ölçülərin
qeyri-stabilliyini təyin etməyə və müəyyən lif tərkibinə malik materiallar qrupu üçün istilik emalının
rasional temperaturunu təyin etməyə imkan verir.
Beləliklə, göstərilən xassələrə birlikdə baxmaq lazımdır, belə olduqda elastik parçaların xətti ölçülərini
dəyişmə qabiliyyətinin kompleks qiymətləndirilməsi mümkün ola bilər.
Elastik parçaların xətti ölçülərinin qeyri-stabilliyinə təsir göstərən amillər
Oturma, dartılma və plastikliyi əriş və arğac istiqamətləri üçün təyin edirlər.Sınaqlar üçün nümunələrin
seçilməsi və hazırlanmasını ГОСТ 20566 - 75 [136] üzrə həyata keçirmək təklif olunur. Parçaların
oturmasını düzbucaqlı nümunələrdə islatma və istilik emallarından sonra təyin edirlər.
Nümunəni 20-250C temperaturda suda isladırlar. İslatma müddəti 15 dəq təşkil edir. Normativ - texniki
sənədlərə uyğun olaraq yun və yarımyun kostyumluq parçaların isladılmasını 1 saat ərzində aparırlar.
Aparılmış ilkin tədqiqatlar göstərdi ki, yun parçaları 15 dəq. ərzində islatmaq kifayət edir. Bu vaxt ərzində
material nümunəsinin tam doyması baş verir. Nümunənin horizontal səthə sərir və otaq temperaturunda
qurudurlar. Seçilmiş temperaturda nümunənin istilik emalını aparırlar. Emal müddəti 30 san. Yun elastik
parçalar üçün istilik emalı temperaturu 140 - 150 0C.
Dartılma və plastikliyi daimi dartıcı yükün təsiri altında düzbucaqlı formada nümunələrdə təyin edirlər.
Nümunəni yuxarı qeyd olunmuş xətt üzrə üst sıxıcıya bərkidir və relaksometrdə yerləşdirirlər.
Nümunənin aşağı kəsiyini qeyd olunmuş xətt üzrə 1daN kütləsi olan yüklə sıxacla sallayırlar. Nümunəni
yük altında 5 dəq ərzində saxlayır və qeyd olunan nöqtələr arası məsafəni (L2) ölçürlər. Yükləri çıxarır və
xətkeşin köməyi ilə 2-5 san ərzində yüklənməmiş nümunədə qeyd nöqtələri arasındakı məsafəni (L3)
ölçürlər. Nümunə sərbəst halda 5 dəq ərzində sallanır, istirahətdən sonra nöqtələr arasındakı (L4) məsafəni
ölçürlər. Nümunəni çıxarır və 110- 1200C temperaturda 5 san ərzində nümunənin istilik emalını (ütüləmə)
aparırlar. Qeyd nöqtələri arasındakı məsafəni (L5) ölçürlər.
Alınmış eksperimental məmulatlara və təqdim olunan bölgüyə uyğun olaraq elastik parçaların xətti
ölçülərinin qeyri-stabilliyi qrupu təyin edilir. Xətti ölçülərin qeyri-stabillik qruplarının təyin olunmasında
yun parçaların sortunun qiymətləndirilməsi prinsipi durur: xətti ölçülərin qeyri-stabilliyi qrupu üç
xassənin ən pis göstəricisinə görə təyin olunur.
Oturmanın qiyməti dekatirləmənin zərurətini müəyyən edir. Biçmədən əvvəl materialın dekatirləməsini
apararaq oturmanı aradan qaldırmaq olar. Oturmanın qiyməti 1,5% və daha az olduqda məmulatın
konstruksiyasına oturmaya görə əlavə paylar vermək hesabına elastik parçaların dekatirlənməsindən
imtina etmək mümkündür.
Elastik parçaların dartılması, başlıca olaraq, elastik materiallardan tikiş məmulatlarının
layihələndirilməsi zamanı bədənə yapışma dərəcəsinin və hərəkət stabilliyinə verilən əlavələrin seçiminə
mühüm təsir göstərir. Bu göstəricinin yüksək qiyməti minimal, hətta mənfi əlavələrlə bədənə sıx outran
məmulatlar hazırlamğa imkan verir.
Plastiklik xeyli dərəcədə hazır məmulatın forma və ölçü stbilliyini təyin edir və siluet
forması və bədənə yapışma dərəcəsini müəyyən edir. Parçanın yüksək
elastikliyi tikiş
məmulatlarının keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir və ayrı-ayrı sahələrin dartılmasına (yəni, istismar
müddətində genəlməsinə) gətirib çıxarır. Deməli, plastiklik elastik parçaların xətti ölçülərinin
qeyri-stabilliyini təyin edən bütün xassələrdən ən əhəmiyyətlisidir. Xətti ölçülərin qeyri-stabilliyinin
təyini metodu tərəfimizdən avtomatlaşdırılmışdır.
Proqram alınmış eksperimental məlumatlara görə ayrıca xassələrin hesablamalarını aparmaq imkanını
təmin edir. Ekrana hər bir xassənin göstəricisinin qiyməti çıxır, hər bir göstərici üzrə parçanın xətti
ölçülərinin dəyişməsi qabiliyyətinə qiymət verilir və bütün göstəricilərin qiymətlərini bütövlükdə nəzərə
alan xətti ölçülərin qeyri-stabilliyi qrupu təyin edilir.
Proqram elastik parçaların xətti ölçülərinin dəyişməsi qabiliyyətinin təyini prosesini avtomatlaşdırmağa,
hesablamalara sərf olunan vaxtı azaltmağa imkan verir, təyin olunan xassələr haqqında tam informasiya
verir.
ƏDƏBİYYAT
1. Белоногова М. Н. Оценка и прогнозирование усадки льняных и льносодержащих материалов:
Автореф. дис...кандидата техн. наук. Санкт-Петербург, 1998. -26 с.
2. Беляева С. Н., Смирнова Н. А., Борисова Е. Н. Проектирование швейных изделий на основе
исследования анизотропии усадки тканей. Сб. науч. трудов.- Кострома: КГТУ, 2004. Вьш.5, ч.1,
с.86-89Болиек Дж. Е. История развития эластановой нити Лайкра // В зеркале. № 4. 2000.
3. Беркович Н. Ю. К вопросу определения коэффициент наполнения ткани. / Текстильная
пром.-сть, 1.961, №11. -с. 24-29.
UOT 338.47
B.Q.Xasıyev
«Odlar Yurdu» Universitetinin doktorantı
Nəqliyyat infrastrukturu iqtisadi artımın inkişaf amili kimi
Məqalədə nəqliyyat infrastrukturunun mahiyyəti, onun ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafında vacib bir
amil kimi rolu göstərilmişdir. Burada ölkəmizdə nəqliyyat si sisteminin inkişaf imkanları,nəqliyyat
infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi istiqamətində dövlət siyasətinin əsas istiqamətləri göstərilmişdir.
Nəqliyyatın ölkə iqtisadiyyatında roluna dair bir sıra aspektlər nəzərdən keçirilmişdir. Nəqliyyat
infrastrukturunun inkişafının əsas göstəriciləri və bir sıra dünya ölkələrinin nəqliyyat
infrastrukturunun mövcud vəziyyətinə dair məlumatlar
verilmişdir.Nəqliyyat infrastrukturunun inkişafının iqtisadi artıma, iqtisadiyyatın inkişafına təsiri ilə
bağlı bəzi müddəalar qeyd olunmuşdur. Sonda nəqliyyat infrastrukturunun yaxşılaşdırılması
istiqamətində qoyulan investisiyalardan gözlənilən bir sıra iqtisadi effektlər göstərilmişdir.
Açar sözlər: Nəqliyyat infrastrukturu, nəqliyyatın növləri, nəqliyyat sektorunda investisiyalar,
nəqliyyat sistemi.
Ключевые слова: транспортная инфраструктура, виды транспорта, инвестиции в транспортный
сектор, транспортная система, экономический рост
Keywords: transport infrastructure, modes of transport, investments in the transport sector, transport
system, economic growth
Qloballaşma və beynəlxalq satış bazarlarının inteqrasiyası, əhalinin coğrafi mobillik və ictimai
istehlakın inkişafışəraitində nəqliyyat infrastrukturunun ayrı-ayrı regionlarda və bütün ölkələrin
sosial-iqtisadi inkişafının artırılmasında mühüm komponenti kimi rolu artmışdır.
Nəqliyyat istehsal prosesinin tamamlayıcı vasitəsi, geniş təkrar istehsalın əsas təkanverici amili kimi
bəşəriyyətin inkişaf tarixində mühüm rol oynamış və bu sahənin inkişafı daim cəmiyyətin inkişafı ilə sıx
əlaqəli olmuşdur. Eyni zamanda, nəqliyyat ayrı-ayrı istehsal sahələrinin optimal yerləşdirilməsində çox
böyük rola malikdir. Cəmiyyətin inkişafının müxtəlif dövrlərində maddi nemətlər istehsalı üçün lazım
olan məhsuldar qüvvələrin inkişafı istehsal olunmuş məhsulların daşınmasında müxtəlif nəqliyyat növləri
əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bunun nəticəsi olaraq hazırda nəqliyyat sistemi ölkə iqtisadiyyatının və
dövlətin müdafiə qabiliyyətinin etibarlı fəaliyyətini təmin edən mühüm infrastruktur sahələrindən birinə
çevrilmişdir. Bu gün,Azərbaycan Respublikasının təşəbbüsü və fəal iştiraki ilə nəqliyyat sektorunda
irimiqyaslı regional və beynəlxalq layihələr həyata keçirilməkdədir. Ölkələr Avropa və Asiya nəqliyyat
sisteminə sürətlə inteqrasiya edərək, Avroatlantik məkanın mühüm nəqliyyat-tranzit qovşaqlarından
birinə çevrilməkdədir. Möhtərəm Prezident cənab İlham Əliyevin sözləri ilə desək: “Azərbaycan
nəqliyyat sahəsində əvəzolunmaz rola malik olacaqdır. Coğrafi vəziyyətimiz bizə bu imkanları yaradır.
Ancaq biz bu coğrafi vəziyyətə infrastruktur layihələrini əlavə edirik, böyük vəsait qoyulur. Nəqliyyat
infrastrukturu Azərbaycanda bu gün ən çox sərmayə alan sahədir və bu, ölkəmiz üçün çox lazımdır, biz
bunu etməliyik". [6]
Həqiqətən, nəqliyyat iqtisadiyyatın inkişafında xüsusi yer tutur, iqtisadi və sosial məkan
formalaşmasında əsas amil hesab olunur. Maddi istehsalın xüsusi forması kimi, nəqliyyat, malların və
insanların hərəkətini təmin edərək əhalinin və biznes sektorunun tələblərinə təsir göstərir. Dəmir yolu, su,
avtomobil, hava və boru kəməri vahid nəqliyyat sistemini təşkil edir, və burada sərnişin və yük dövriyyəsi
əsas göstərici sayılır.
İqtisadiyyatın yüksəlməsində nəqliyyatı yalnız bir sahə kimi qiymətləndirmək olmaz. Nəqliyyat yük və
sərnişin daşımalarında, təsərrüfatın idarə olunmasında, habelə insanların həyat fəaliyyətində mövcud
şəraiti yaxşılaşdıran sahələrarası sistemdir. Nəqliyyatın davamlı inkişafı iqtisadi sahədə bütövlüyün, mal
və xidmətlərin sərbəst mübadiləsinin, iqtisadi fəaliyyətdə sərbəstliyin, rəqabətin və əhalinin həyat
şəraitinin yüksəlməsinin təminatıdır. Malların (məhsulların) istehsal və mübadiləsiprosesinin normal
fəaliyyəti məhz nəqliyyat vasitələrinin köməyi ilə təmin edilir.[1]
Nəqliyyat infrastrukturu səmərəli nəqliyyat sistemi, adekvat elektrik enerjisinin təchizi və təminatı,
səmərəli telekommunikasiya strukturu, müasir dəniz və hava limanlarından, və adekvat sosial
infrastruktur (su təchizatı, müasir kanalizasiya sistemi və tullantıların utilizasiyası sistemi) deməkdir.[5,
s.38]
E.Hacızadənin fikrincə, nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji
proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas
komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin
genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş,
mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan
qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir.[2, s.125]
Nəqliyyatın ölkə iqtisadiyyatında rolunu tədqiq edərək adətən üç aspektdən yanaşırlar. Birincisi,
nəqliyyat sisteminin inkişafı ölkənin müxtəlif bölgələri arasında əlaqələrin
qurulması, resursların mövcudluğu və istehsal gücunü qiymətləndirməyə, həm də iqtisadi
fəaliyyətini planlaşdırmağa imkan verir.İkincisi, nəqliyyat sisteminin inkişafı ölkənin məkan inkişafı,
insanların yaşadığı, işlədiyi barədə nəticə çıxartmaqvə onların daşınması tədbirlərini həyata heçirilməsi
üçün imkan yaradır. Üçüncüsü, dövlətnəqliyyatı idarə edərək, ictimai nəqliyyatı inkişaf etdirərək və
infrastruktura investisiya yönəldərək nəqliyyat sisteminin inkişafına təsir göstərməlidir.
Nəqliyyat və iqtisadi artım arasında funksional əlaqələr mövcuddur. Nəqliyyat şəbəkələrinin inkişafı
müsbət əlaqələr, iqtisadi artımın sürətlənməsinə,məsələn, məşğulluqun artımına, məhsulunistehsal
və bölgüsünün qiymətinin azaldılmasına gətirə bilər. Düzdür
bununla yanaşı mənfi təsirləri də mümkündür, məsələn, atmosferə zərərli maddələrin atılmasının
artması.
Ölkənin iqtisadi artımına nəqliyyat infrastrukturunun təsirini qiymətləndirərək müxtəlif nəqliyyat
növlərindən sərnişin və yük daşımalarının həçmi, nəqliyyat yollarının uzunluğu və əhalinin nəqliyyat
səhəsində məşğulluq göstəricilərindən istifadə etmək lazımdır. (Cədvəl 1)
Cədvəl 1. Nəqliyyat infrastrukrurunun inkişafının əsas göztəriciləri
Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən müəlliflər tərəfindən tərtib edilib
Verilən məlumatlardan aydın olur ki, sərnişin və yük daşımalarının dövriyyəsi, nəqliyyat yollarının
uzunluğu və nəqliyyat səhəsində çalışan əhalinin sayı artmaqla həmçinin əlavə dəyərin həcmidə artır.
Dünyanın əksər inkişaf etmiş ölkələrində (ABŞ, Almaniya, Yaponiya) əsas avtomobil yolları
şəbəkəsinin formalaşması məsələləri təyin olunmuş yol şəbəkələrinin inkişaf göstəriciləri və uyğun
maliyyə təminatını müəyyən edən uzunmüddətli dövlət proqramları əsasında həll edilmişdir. Belə ki,
mütəxəssislərin qiymətləndirilməsinə görə son 100 ildə ABŞiqtisadiyyatına və amerikalıların həyat
tərzinə “Sürətli Avtomagistral Federal Sistemi” proqramı böyük təsir göstərmişdir. Yüksəksürətli yollar
sisteminin qurulması ABŞ-da işgüzar aktivliyini, investisiyaların həcminin, əməyin səmərəliliyinin
artması ilə yeni iş yerlərinin artmasına və yol-nəqliyyat qəzalarının azalmasına gətirib çıxarmışdır.
ABŞ-da bu sahə ilə bağlı əmək məhsuldarlığının artımı 25%, ümumi iqtisadi gəlirlər isə 2,1-2,5
trln.ABŞ dolları təşkil etmişdir.Hansı ki bu yüksəksürətli yolların tikilməsinə qoyulan xərclərdən 6-19
dəfə artıqdır.
Avropa Birliyinin nəqliyyat siyasəti sahəsində ilkin görülən tədbirlərinə Transavropa
nəqliyyat strukturunun formalaşması və Avropa Birliyinin yeni üzvlərinin ümumi nəqliyyat şəbəkəsinə
inteqrasiyası aiddir. Bunun üçün yolların istismar qabiliyyətinin artırmasında lazımi olan avtonəqliyyat
şəbəkəsinin inkişafında prioritet layihələrə Avropa Birliyitərəfindən böyük həcmdə maliyyə vəsaitləri
ayrılır.
Çində, Hindistanda, Braziliada yüksək sürətlə yol nəqliyyət şəbəkəsi inkişaf edir. Avtomagistralların
tikilməsi ilə yanaşı bu ölkələrdə şəbəkənin yüklənməsini yüksəldəcək və yönəldilən investisiyaların geri
qayıtması dövrünü azaltmaq imkanı yaradacaq yerli əhəmiyyətli bitişən yolların da quruluşu nəzərdə
tutulur.[3]
Demək olar ki, nəqliyyat infrastrukturuna yönəldilmiş investisiyalar iqtisadi artımla birbaşa
Nəqliyyat infrastrukturu sahələri üzrə kriteriyalar.
2011
2012
2013
2014
2015
Nəqliyyatvə qeyri- nəqliyyatsektorundayükdö
vriyyəsi, milyonton-km
95122
93869
94946
97631
96846 Nəqliyyatsektorundasərniş
indövriyyəsi, milyonsərnişin-km
22881
25083
27307
28905
30111
Muzdluişçilərinortailliksayı, minnəfər
1134
1173
1223
1202
1273
Avtomobil yollarının uzunluğu, km
18986
18994
19002
19016
19016
Dəmir yollarının uzunluğu, km
2,798
2,820
2,826
2,603
2,446
Əlavə dəyər (cariqiymətlərlə),milyonm
anat
2,659
2,694
2,569
2,656
2,932
bağlıdırlar.Nəqliyyat infrastrukturuna qoyulan investisiyalar praktiki olaraq iqtisadi artım üçün bir
stimul kimi qəbul edilir. Onlar regionların, şəhər və kənd yaşayış məntəqələrinin iqtisadi inkişafına öz
töhvəsini verirlər. Periferiya ilə mərkəz arası daşınılan əmtəənin son qiymətində nəqliyyat xərclərini
azaldırlar, regionlararası iqtisadi disbalans səviyyəsinin
azaldılmasında mühüm rol oynayırlar, yeni bazarlara çıxış rəqbətqabiliyyəliliyini, işçi qüvvəsinin
miqrasiyasını yüksəldir, xarici və yerli logistika sistemi çərçivəsində yüklərin keçirilməsinin qiymətini
aşağı salırlar. Bunlar hamısı əmək məhsuldarlığının və yeni rəqabət üstünlüklərinin artmasına gətirib
çıxarırlar.
Bir qayda olaraq bunların nəticəsi aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:
1) Yüksəksürətli avtomobil yollarına, hava limanlarına, yüksəksürətli qatarlar üçün
müasir dəmir yollarına qoyulan investisiyalar nəticəsində keyfiyyət xüsusiyyətlərinin
yaxşılaşdırılmasında;
2) Mövcud olan gücünun səmərəli istifadəsində;
3) Intellektual sistemin istifadəsi ilə nəqliyyat prosesinin optimallaşdırılmasında və s.
Belə dəyişikliklər göstərilən nəqliyyat xidmətlərinin ümumi səviyyəsinə və nəticədə
iqtisadi artıma müsbət təsir göstərir. Nəqliyyat şəbəkələrinin tikilməsi vətəndaşlar üçün ölkə ərazisində
hərəkət etmək imkanı yaradır. Hal-hazırki yol qıtlığı regionların sosial-iqtisadi inkişaf tempinin
səviyyəsinin uyğunlaşması prosesini ləngidir.
Nəqliyyat infrastrukturunun və nəqliyyat xidməti bazarının formalaşması və inkişafına təsir edən hər
bir amilin yaxşılaşdırılması yük daşınmalarının qiymətinin azalmasına və müxtəlif əmtəə bazarlarına
çıxış imkanlarının genişlənməsinə gətirib çıxarır.İxrac imkanlarının artımı istehsalın, satışın artmasına,
şirkətlərin istehsal xəttinin yenidən qurulmasına, yeni logistik zəncirlərin yaranmasına, istehsal
xərclərinin azalmasına gətirib çıxarır. Nəqliyyat xərclərinin azaldılması əmək bazarının genişlənməsinə,
bazarların daha çox əlçatan olmasınagətirib çıxarır.[4]Nəqliyyat infrastrukruruna investisiyaların artımı
ilə yanaşı nəqliyyatda hərəkətə və daşınmaya sərf edilən vaxt azalır, daşınmaların həcmi artır, və bu da,
gəlirlərin artımında əks olunur. (Cədvəl 2)
Cədvəldən göründüyü kimi, əvvəlcədən qoyulmuş böyük miqdarda investisiyalar gəlirləri artırır və
getdikcə daha az miqdarda investisiya qoyuluşu nəticəsində gəlir verməyi davam etdirir. Düzdür əsas
gəlirlər boru kəmərindən əldə olunmaqla, Azərbaycanın xammal yönümlüyünü biruzəverir. Nəzərə
alsaq ki, Azərbaycanın Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təxminən 50%-i neft ixracından daxil olur, təbii ki,
nəqliyyatın bu növündən daha çox gəlir əldə edilməsi ilə bağlı boru kəməri Azərbaycan iqtisdiyyatının
inkişafında mühüm rol oynayır.
Cədvəl 2
Nəqliyyat sektorunda daşınmalardan əldə olunan gəlirlər və qoyulan investisiyalar (mln.manat)
Nəqliyyatnövü
2011
2012
2013
2014
2015
edilib
Xoşagələn haldır ki, nəqliyyatda boru kəmərini nəzərə almasaq aparıcı yeri avtomobil nəqliyyatı tutur.
Bu ondan məlumat veriri ki, Azərbaycan tranzit beynəlxalq daşınmaların imkanlarından günü-gündən
daha geniş formada istifadə edir. 2012-2013-cü illərdə avtomobil nəqliyyatına böyük miqdarda qoyulan
investisiyalar bu gün öz nəticələrini verir. Artıq 2014- 2015-ci illərdə avtomobil nəqliyyatına
investisiyalarınazalmasına baxmayaraq gəlirlər öncədən qoyulan investisiyalar hesabına
artmışdır.Həmçinin artımın əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, son illər bu nəqliyyatlar növü üzrə
özəlləşdirilmə siyasətinin həyata keçirilməsi nəticəsində yeni milli nəqliyyat şirkətinin sayının, onların
nəqliyyat parkalarında avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə təchizat səviyyəsinin artması, Bakı və regionlar
üzrə yeni istehsalat və infrastruktur sahələrinin yaradılması nəticəsində yük və sərnişin axınlarının
çoxalması olmuşdur.
İnvestisiya layihələrinin həyata keçirməklə belə biriqtisadi effekt müşahidə etmək olacaq:
- Yeni yolların salınması və yenidən qurulması nəticəsində daşınma məsafələri azalacaq, sürücülərin
iş vaxtı optimallaşdırılacaq,yüksək keyfiyyətli yolla eyni məsəfəyə daha az vaxt sərf olunacaq və
müəssisələr xərclərinə qənaət etmək imkanı əldə edəcəklər
- Avtomobil yollarının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması nəqliyyatlar arası daşınmaların
bölüşdürülməsinə gətirərək yeni marşrutlar yaradacaqdır. Bu, öz növbəsində, müasir logistika
texnologiyalarının fəal istifadəsinə təkan verəcəkdir;
- Nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı istehsal güclərinin, məhsuldar qüvvələrin optimal
yerləşdirilməsinə, təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsinə, əmtəə bazarlarının və xidmətlərin
genişlənməsinə gətirib çıxaracaqdır;
Beləliklə, demək olar ki, inkişaf etmiş nəqliyyat infrastrukturu infrastruktur kapitalının artımına,
əmtəənin son qiymətinin azalmasına, daşınmaların həcminin artmasına, iş qüvvəsinin səmərəli
istifadəsinə, şirkətlərin yeni bazarlara çıxışına öz töhvəsini verəcəkdir. Öz növbəsində, iş qüvvəsindən
səmərəli istifadə edilməsi məşğulluğun və hər nəfərə düşən gəlirlərin yüksək
sürətlə artmasına gətirəcək. Yeni bazarlara çıxmaqla nəqliyyat şəbəkələri innovasiyaların və
texnologiyaların ötürülməsini, ticarətin genişlənməsini nəticədə ümumi əmək məhsuldarlığının artımını
təmin edəcəklər. Bütün bunar birlikdə hər nəfərə düşən real ÜDM-in artmasına gətirəcəkdir.
Dəmiryolu
gəlirlər
196,7
201,9
223,3
236,3
232,1 inve
stisiya 3
,1
2,8
5,9
4,3
1,6
Dəniz
gəlirlər
109 ,7
114,6
97,9
102,3
94,0
investisiya
83,5
67,9
9, 7
142,6
112,7 Ha
va gəlir
lər 5
57, 9
617,9
779, 8
837,8
828,1 inve
stisiya 1
80,5
280,5
282,0
82,2
397,2 Bo
rukəməri
gəlirlər
1605,9
1535,0
1448,9
1439,1
1679,8 inve
stisiya 2
53,5
174,5
218,3
53,7
313,9 Av
tomobil
gəlirlər
784,6
831,7
916,0
1020,0
1128,7 inve
stisiya 2
28,0
433,3
453,1
358,2
237,6 Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən müəlliflər tərəfindən tərtib
ƏDƏBİYYAT:
1. Bağırov F. “Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında nəqliyyatın rolunun yüksəldilməsi
istiqamətləri”, Nəqliyyat hüququ jurnalı, [elektron resurs]
http://www.intranslaw.com/iurnal-79.html
2. Hacızadə E.M. “Regional nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Baki-Tbilisi- Qars
dəmir yolu xətti layihəsinin rolu”. Azərbaycan Vergi jurnalı 3(117), 2014, s.123-160
3. Воронцова С. Дороги- гарант экономической стабильности. [elektron resurs]
http://www.protown.ru/information/articles/3339.html
4. Lakshmanan T., Andersen W. Transportation Infrastructure, Freight ServicesSector and Economic
Growth. Center for Transportation Studies. Boston University, 2002 [elektron resurs]
https://ops.fhwa.dot.gov/freight/freight analysis/improve econ/appb.htm
5. Werner Bayer, Rahul A.Sirohi. Transportation infrastructure and economic development: a
comparative analysis of Brazil and India. Global&Local Economic Review Volume 19 No2, 2015,
p.37-61
6. http://az.trend.az/business/economy/2460629.html
7. http://www.stat.gov.az/
заведующий кафедрой «Экономика и управления» Бакинского Государственного
Университета, профессор, доктор экономических
наук
Б.Г.Хасыев
Докторант Университета «Одлар Юрду»
Транспортная инфраструктура как фактор усиления экономического роста
В статье раскрыта сущность транспортной инфраструктуры и ее роль как важного фактора
социально-экономического развития страны. Показаны возможные направления развития
транспортной системы страны и основные направления государственной политики в сфере
развития транспортной инфраструктуры.Рассмотрен ряд аспектов касательно роли транспорта в
экономике страны. Здесь показаны основные показатели развития транспортной инфраструктуры
и состояние транспортной инфраструкты в ряде зарубежных стран. В том числе, отмечены
положения, касающиеся воздействия развития транспортной инфраструктуры на экономический
рост. В заключении статьи прогнозирован ожидаемый экономический эффект от инвестиций,
вложенных на улучшение транспортной инфраструктуры.
B.G.Khasiyev
Graduate student of «Odlar Yurdu» University
Transport infrastructure as an amplification factor of economic growth The article reveals the essence of the transport infrastructure and its role as an important factor in the
country's socio-economic development. The possible directions of the development of the country's transport system and the main directions of the state policy in the sphere of transport infrastructure development are shown. A number of aspects regarding the role of transport in the country's economy are considered. It shows the main indicators of the development of transport infrastructure and the state of transport infrastructure in several of foreign countries. In particular, the provisions concerning the impact of the development of transport infrastructure on economic growth are noted. The conclusion of the article predicts the expected economic effect of investments invested in improving the transport infrastructure
Azərbaycan iqtisadiyyatında vergi islahatları
Hacızadə Sahib (AKU)
Bazar münasibətləri dövləti iqtisadiyyatın idarə edilməsi və tənzimlənməsi proseslərindən
azad etmir. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinə iki aspektdən baxmaq olar və burada istifadə
olunan metodların bir-birindən fərqlənməsi qeyd olunmalıdır. Bu istiqamətlər aşağıdakılar olmaqla
mahiyyətinə diqqət yetirək: Birinci istiqamətdə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi maliyyə, kredit
alətləri vasitəsilə həyata keçirilir və bu istiqamətdə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi məhduddur.
İkinci istiqamət - iqtisadiyyatda dövlətin aktiv iştirakını nəzərdə tutur. Dövlət məqsədyönlü
struktur dəyişikliyi aparır, investisiya, sosial siyasət həyata keçirir, yanacaq-enerji resurslarına və
zəruri istehlak məhsullarına və sosial əhəmiyyət kəsb edən xidmətlərə qiymətləri tənzimləyir. Qeyd
edək ki, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin metodları isə çoxcəhətlidir. Bununla belə, bu
mexanizmlərdən ən geniş yayılmışları aşağıdakı formada təsnifləşdirilmişdir:
1. Dolayı metodlar - bunlar iqtisadi tənzimləmə metodları olub vəhdət halında tətbiqi başa
düşülür.
2. Birbaşa tənzimləmə metodları - bunlar inzibati-amirlik qaydasında olduğu kimi dövlətin
iqtisadiyyata daha yaxından müdaxiləsini nəzərdə tutan tənzimləmə metodlarıdır. Birbaşa
tənzimləmə metodundan fərqli olaraq iqtisadi tənzimləmə metodları təsərrüfat subyektlərinə
fəaliyyət sərbəstliyi verir, sərbəstlik imkanlarını genişləndirir. Bunlar dövlətin iqtisadi siyasətinin
əsasını ifadə edir. Bu metodlar silsiləsinə aşağıdakılar aiddir.
1. Dövlətin maliyyə-kredit siyasəti
2. Dövlətin büdcə-vergi siyasəti
3. Dövlətin büdcə xərcləri və gəlirləri siyasəti
4. Dövlətin idxal-ixrac siyasəti (xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi)
5. Dövlətin valyuta siyasəti
6. Kapital hərəkəti balansı
Bu proseslər dövlətin təsərrüfat subyektlərinin istehsal-maliyyə fəaliyyətinə bilavasitə
müdaxiləsini istisna etməməlidir. Dövlət bazar mexanizmlərinin fəaliyyəti üçün zəruri olan normal
şəraiti yaratmalıdır və demək olar ki, bu mexanizmlərdən biri, eyni zamanda ən əsası vergilərin
köməyilə tənzimləmədir. Vergi siyasəti iqtisadi inkişaf siyasətini reallaşdırmalıdır. Dövlət
sahibkarlar üçün minimal vergi dərəcələri təyin etməklə vergi yükünü yumşaldır və öz xərclərini -
ilk növbədə sosial proqramlara yönəldilən məsrəfləri azaldır. Vergi siyasətinin təhlili zamanı vergi
siyasətinin subyektləri, formalaşdırma prinsipləri, alətləri, məqsəd və metodları kimi anlayışları
fərqləndirmək lazımdır.Vergi siyasətinin hər bir subyekti vergi qanunvericiliyində nəzərdə
tutulmuş səlahiyyətlər çərçivəsində vergi müstəqilliyinə malikdir. Vergi siyasəti həyata keçirilən
zaman dövlətin iqtisadiyyatın tənzimlənməsində iştirakı vergi dərəcələri, vergi güzəştləri, vergi
bazası və bir sıra digər vergi alətlərinin köməyi ilə təmin edilir. Vergi siyasətinin həyata
keçirilməsinin səmərəli vasitələrindən biri vergi güzəştləridir. Bu onunla əlaqədardır ki, tələb
olunan şərtlərə cavab verən hər bir fiziki və hüquqi şəxsə vergidən tam və ya qismən azad olma
hüququ verilə bilər. Dövlət vergi ödəyicilərinə bu və ya digər vergi güzəştlərini verərkən ilk
növbədə vergi tənzimlənməsinin müxtəlif iqtisadi proseslərə təsirini gücləndirir. Ayrı-ayrı
ölkələrin qanunvericiliyində bəzi növ sahibkarlıq fəaliyyətinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq vergi
güzəştlərinin tətbiqi nəzərdə tutulur. Daha çox istifadə olunan vergi güzəştlərindən:
1) Gəlirin, mənfəətin və yaxud digər vergiqoyma obyektinin tam və ya qismən vergidən
azad edilməsi;
2) Aşağı vergi dərəcələrinin tətbiqi;
3) Ayrı-ayrı sosial qrupların vergiyə cəlb edilməməsi;
4) Zərərin növbəti illərin mənfəəti hesabına silinməsi və s.göstərmək olar.
Qeyd etməliyik ki, beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikasında
iqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olan vergi islahatları aşağıdakı başlıca prinsiplərə əsaslanmalıdır .
1. Ümumi məqsədyönlülük (vergi sisteminin qurulmasında və səmərəliliyinin artırılmasında onun
iqtisadi inkişafa məcmu təsirindən çıxış edilməsi);
2. Sadəlik (vergilərin müəyyən edilməsi və onların yığılması sahəsində bürokratik maneələrin
aradan qaldırılması, tətbiq olunan çoxsaylı hesabat formalarının sayının azaldılması və
müəssisələrin mühasibat bölmələrinin işindəki gərginliyin azaldılması);
3. Fiskal səmərəlilik (dövlətin və vergi ödəyicilərinin vergilərin yığılması ilə bağlı xərclərinin vergi
daxilolmalarından dəfələrlə az olması);
4. Universallıq (vergi dərəcələrinin və gəlirlərinin bölüşdürülmə normativlərinin maksimum
universallığının təmin edilməsi, müxtəlif kateqoriyalı vergi ödəyicilərinə, sahələrə və fəaliyyət
növlərinə vergitutma məqsədi ilə yanaşma müxtəlifliyinin təmin edilməsi);
5. İctimai faydalı fəaliyyət növlərinin inkişafının stimullaşdırılması və zərərli fəaliyyət növlərinin
qarşısının alınması (səmərəli vergi sistemi qurmaqla istehsal təyinatlı investisiya fəallığının və
iqtisadi aktivliyinin artırılması hesabına cəmiyyət qarşısında duran problemlərin həll edilməsinin,
ekoloji proqramların həyata keçirilməsinin, ətraf mühitin və insanın sağlamlığı və fəaliyyəti üçün
təhlükə törədən fəaliyyət növlərinin qarşısının yüksək vergi müəyyən etməklə alınmasının təmin
edilməsi);
6. Büdcənin və vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin inflyasiyadan müdafiəsi (büdcənin maraqları
çərçivəsində inflyasiya amilinin nəzərə alınması, vergi ödəyicilərinin müflisləşməsinin və vergiyə
cəlb olunan bazanın azalmasının qarşısının alınması, vergi ödəyicilərinin hüquqlarının
qorunmasının maksimum təmin edilməsi).
Optimal vergi siyasətinin həyatda reallaşdırılması üsulları dövlətin bu siyasəti aparmaqla
əldə etməyə çalışdığı məqsədlərdən asılıdır. İqtisadiyyatın bazar prinsiplərinə uyğun tənzimləndiyi
müasir şəraitdə vergi siyasəti həyata keçirilərkən aşağıdakı üsullarından istifadə olunur:
1) Vergi ödəyicisinin üzərinə düşən vergi yükünün dəyişdirilməsi;
2) Vergitutmamn bir üsul və formalarının digəri ilə əvəz edilməsi;
3) Bu və ya digər vergilərin yayılma dairəsinin dəyişdirilməsi;
4) Vergi güzəştlərinin daxil edilməsi və ya ləğvi;
5) vergi dərəcələrinin differensiallaşdırılmış sisteminin tətbiqi
Ədəbiyyat siyahısı:
1. i.f.d. P.Q. Rzayev - “ İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsində vergi siyasətinin rolu”
2. F.Rəsulov, Q.İbadoğlu - “İqtisadiyyatın əsasları”
Beynəlxalq hüquq və beynəlxalq iqtisadi hüquq
Şamxal Məmmədov,
Odlar Yurdu Universitetinin magistrantı
Beynəlxalq hüquq dedikdə dövlətlərarası beynəlxalq münasibətləri tənzimləyən hüquq
normalarının sistemi başa düşülür. Beynəlxalq hüququn ibarət olduğu hüquq normaları
(beynəlxalq hüquq normaları) həm də dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi münasibətləri
tənzimləmək funksiyasını yerinə yetirir; belə funksiyanı yerinə yetirən beynəlxalq hüquq
normalarının məcmusu beynəlxalq iqtisadi hüquq adlanır. Bu isə onu göstərir ki, beynəlxalq
hüquqla beynəlxalq iqtisadi hüquq arasında sıx, qırılmaz əlaqə və bağlılıq mövcuddur. Fəlsəfi
planda onlar arasında münasibət təkcə (xüsusi) və ümumi kateqoriyalar arasında əlaqə kimidir.
Belə ki, əgər fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən beynəlxalq hüquq ümumidirsə, beynəlxalq iqtisadi hüquq
təkcədir, xüsusidir.
Fəlsəfi baxımdan beynəlxalq hüquqla beynəlxalq iqtisadi hüquq arasında münasibət tam
və hissə kimi fəlsəfi kateqoriyalar arasındakı əlaqənin eynidir. Belə ki, beynəlxalq hüquq
tamdırsa, beynəlxalq iqtisadi hüquq tamın, yəni beynəlxalq hüququn bir hissəsidir; hüquqi
aspektdən yanaşsaq beynəlxalq iqtisadi hüquq beynəlxalq hüququn, əvvəllər qeyd etdiyimiz
kimi, sahələrindən biridir.
Beynəlxalq hüquqla beynəlxalq iqtisadi hüquq arasında sıx əlaqənin mövcud olması, hər
şeydən əvvəl, bunda ifadə olunur ki, beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmetinə
daxil olan ictimai münasibətlər - dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi münasibətlər beynəlxalq
hüquq normaları ilə nizamlanır. Məlum olduğu kimi, dövlətlərarası beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər isə yalnız beynəlxalq hüquq normaları ilə tənzimlənə bilər.
Beynəlxalq hüquqla beynəlxalq iqtisadi hüquq arasında sıx əlaqə, digər tərəfdən, həm də
bunda ifadə olunur ki, beynəlxalq hüququn prinsipləri beynəlxalq iqtisadi hüquq üçün vacib
əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmetinə daxil olan
münasibətlər tənzimlənərkən həmin prinsiplər nəzərə alınır.
Beynəlxalq hüquqla beynəlxalq iqtisadi hüquq arasında əlaqənin mövcudluğundan
danışarkən nəzərə almalıyıq ki, beynəlxalq iqtisadi hüquq beynəlxalq hüququn ayrılmmazz
tərkib hissəsidir.
Dövlətlər arasında iqtisadi əlaqələrin, ilk növbədə də ticarət əlaqələrinin beynəlxalq- hüquqi
tənzimlənməsi qədim zamanlarda meydana gəlmişdir. Ticarət münasibətləri qədimdən beynəlxalq
müqavilələrin əsas predmetlərindən biri kimi çıxış etmiş, azad ticarət münasibətləri mənəvi və
hüquqi prinsip kimi tanınmışdır. E.ə. II əsrdə qədim Roma tarixçisi Flor qeyd etmişdir: “Ticarət
əlaqələrinin kəsilməsi insan nəsli ittifaqının pozulması deməkdir”. Hüqo Qrotsi (XVII əsr)
göstərirdi ki, “istənilən xalqın digər istənilən xalqla qarşılıqlı ticarət münasibətlərinə əngəl
törətməyə heç kəsin ixtiyarı yoxdur”. Məhz bu prinsip, yəni azad ticarət hüququ (“ticarət” geniş
mənada götürülür) beynəlxalq iqtisadi hüququn əsasını təşkil edir.
XVII əsrdə ilk xüsusi beynəlxalq ticarət müqavilələri meydana gəlmişdir. XX əsrə qədər
dövlətlərin qarşılıqlı iqtisadi münasibətlərinin tənzimlənməsinə dair bir sıra xüsusi prinsiplər,
institutlar və beynəlxalq-hüquqi doktrinalar təşəkkül tapmışdır. “Bərabər imkanlar”, “açıq qapılar”,
“konsul yurisdiksiyası”, “qazanılmış hüquqlar”, “millət üçün ən əlverişli”, “milli- rejim”,
“qeyri-ayrıseçkilik” və s. bu kimi prinsip və nəzəriyyələrdə azad ticarətin mənafeləri ilə xarici
bazarların inhisara alınması arasındakı ziddiyyətlər əks edilmişdir.
XIX-XX əsrlərdə beynəlxalq iqtisadi və elmi-texniki əməkdaşlığın yeni formalarının
meydana gəlməsi yeni müqavilə növlərinin (mal dövriyyəsi və ödəmələr haqqında, nəqliyyat,
rabitə, sənaye mülkiyyəti və s. üzrə sazişlər) yaranmasına, habelə çoxsaylı beynəlxalq iqtisadi və
maliyyə təşkilatların yaranmasına təkan vermişdir. İkinci dünya müharibəsindən sonra bu sahədə
inkişaf daha da sürətlənmişdir.
Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın və onun hüquqi tənzimlənməsinin beynəlxalq həyatda
müstəsna rolu vardır. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, bağlanan bütün beynəlxalq müqavilələrin
və fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatların böyük əksəriyyəti dövlətlərin qarşılıqlı
münasibətlərinə aiddir.
XXI əsrdə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin makrosəviyyədə tənzimlənməsi, yəni
çoxtərəfli mexanizmlər və ya razılaşdırılmış hərəkətlər vasitəsilə bütövlükdə sistemin və ya onun az
və ya çox iri altsistemlərinin idarəedilməsi daha böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır.
Makrosəviyyədə problemlərin obyektiv həlli ya çoxtərəfli (universal) , ya da üstmilli tənzimlənmə
mexanizmlərinin olmasını tələb edir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər iki hüquqi sistemin tənzimlənmə obyekti kimi çıxış edir.
Bunlardan biri dövlətlərin daxili hüququ, digəri isə beynəlxalq iqtisadi hüquqdur. Daxili hüquqda
beynəlxalq iqtisadi münasibətlər fərdi hüquqi və publik-hüquqi sahələrin (məsələn, mülki hüquq,
inzibati hüquq) vasitəsilə tənzimlənir. Beynəlxalq iqtisadi hüquq isə publik şəxslər (dövlətlər,
dövlətlərarası təşkilatlar) arasında qarşılıqlı münasibətləri tənzimləyir. Daxili hüquq və beynəlxalq
iqtisadi hüquq bir-birləri ilə aktiv şəkildə qarşılıqlı fəaliyyətdə olurlar. Bu qarşlıqlı fəaliyyətdən
mərhələ-mərhələ onların keyfiyyətcə yeni vahidi formalaşır. Bu vahidi isə qlobal hüquqi sistem
adlandırmaq olar.
Yuxarıda deyilənlərdən beynəlxalq iqtisadi hüququ ən qısa şəkildə belə müəyyən etmək
olar: beynəlxalq iqtisadi hüquq beynəlxalq iqtisadi münasibətləri tənzimləyən beynəlxalq hüquqi
normalar sistemidir. Başqa sözlə, beynəlxalq iqtisadi hüquq beynəlxalq hüquq subyektləri arasında
münasibətləri tənzimləyən normalar sistemidir. Bu normalar həmin subyektlərin beynəlxalq
iqtisadi münasibətlərin müxtəlif sahələrindəki (ticarət, maliyyə, investisiya və s.) fəaliyyətlərinə
tətbiq edilir.
Beləliklə, beynəlxalq iqtisadi hüququ beynəlxalq ümumi hüququn dövlətlər və beynəlxalq
hüququn digər subyektləri arasında beynəlxalq münasibətləri tənzimləyən prinsip və normaların
məcmusundan ibarət olan sahəsi kimi müəyyən etmək olar.
Beynəlxalq iqtisadi hüququn tənzimləmə predmeti kimi əsasən iki hüquqi münasibətlər
qrupu çıxış edir:
• resursların ikitərəfli və ya çoxtərəfli qaydada (o cümlədən makrosəviyyədə) transsərhəd
hərəkəti ilə əlaqədar publik şəxslər arasında münasibətlər;
• fərdi şəxslərin beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə qarşlıqlı fəaliyyətdə olduqları,
əmtəələrin/xidmətlərin, pul vəsaitlərinin, investisiyaların, işçi qüvvəsinin və s.-nin
hərəkətdə olduğu daxili hüquqi rejimlərlə əlaqədar olaraq publik şəxslər arasında
münasibətlər.
Beləliklə, beynəlxalq iqtisadi hüququn predmeti dövlətlər arasında, habelə beynəlxalq
publik hüququn digər subyektləri arasıda çoxtərəfli və ikitərəfli beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərdir. İqtisadi münasibətlərə ticarət əlaqələrini, habelə istehsalat, elmi-texniki,
valyuta-maliyyə, nəqliyyat, rabitə, energetika, intellektual mülkiyyət, turizm və s. sahələrdə
kommersiya münasibətlərini aid etmək olar.
Qərb ölkələrinin müasir hüquq ədəbiyyatında beynəlxalq iqtisadi hüququn bir əsas
konsepsiyaları irəli sürülmüşdür. Bunlarda birinə, klassik konsepsiyaya görə, beynəlxalq iqtisadi
hüquq beynəlxalq publik hüququn sahəsidir və onun predmeti beynəlxalq hüququn subyektləri
arasında iqtisadi münasibətlərdir (H.Şvartsenberger və Y.Brounli - Böyük Britaniya; P.Verloren
Van Temaat - Niderland; V.Levi - ABŞ; P.Veyl - Fransa; P.Pikone - İtaliya və s.).
Beynəlxalq iqtisadi hüquq ümumi və xüsusi hissələrə bölünür. Ümumi hissəyə aşağıdakıları
əks etdirən beynəlxalq-hüquqi institutlar daxildir:
• beynəlxalq iqtisadi hüququn xüsusi (sahəvi) prinsipləri;
• dövlətlərin, beynəlxalq iqtisadi hüququn digər subyektlərinin hüquqi vəziyyətləri;
• beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin “operatorları”nın beynəlxalq-hüquqi statusu;
• dövlət mülkiyyəti rejimi və “bəşəriyyətin ümumi varidatı” rejimi də daxil olmaqla müxtəlif
növ resursların beynəlxalq-hüquqi rejimi;
• “iqtisadi inteqrasiya hüququ”;
• “iqtisadi inkişaf hüququ”;
• beynəlxalq iqtisadi hüquqda dövlətlərin məsuliyyəti qaydaları və sanksiyaların tətbiqi;
• beynəlxalq iqtisadi qaydanın və beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizliyin ümumi əsasları;
• beynəlxalqmübahisələrintənzimlənməsininprosessualnormaları və s.
Xüsusihissəyə bütün əsasnövresursların (əmtəələr, maliyyə, investisiyalar, işçiqüvvəsi)
transsərhədhərəkətinitənzimləyənaltsahələr/institutlardaxildir:
• beynəlxalqticarəthüququ, buhüququn
çərçivəsində əmtəələrinhərəkəti,
həmçininxidmətlərlə, intellektualmülkiyyətinnəticələriilə ticarəttənzimlənir;
• beynəlxalqmaliyyə hüququ, buhüquqmaliyyə axınlarını, hesablaşma, valyuta,
kreditmünasibətlərinitənzimləir;
• beynəlxalqinvestisiyahüququ, buhüquq çərçivəsində investisiyaların (kapitalın)
hərəkətitənzimlənir;
• beynəlxalqmiqrasiyahüququ, buhüquq
çərçivəsində əməkresurslarının,
işçiqüvvəsininhərəkətitənzimlənir;
• beynəlxalqiqtisadiyardımhüququ, buhüquq əmtəə hesabedilməyənmaddivə qeydi-
maddiresurslarınhərəkətinitənzimləyənnormalarməcmusudur.
Beynəlxalqiqtisadimünasibətlərinhüquqitənzimlənməsizamanı
müxtəlifmetodlardanistifadə edilir.Dövlətlərnormaları formalaşdırarkənqadağa, məcburetmə və
yolvermə kimimetodlardanaktivsurətdə istifadə edirlər.Normativsərtliknöqteyi-
nəzərindəndövlətlərtövsiyyə, dispozitivvə imperativmetodlardanistifadə
edilir.Həmçininbirtərəflihərəkət, ikitərəfli, çoxtərəflivə üstmillitənzimləmə metodları
fərqləndirilir.Sonzamanlartransmillihüquqmetoduanlayışındandageniş istifadə edilir.
Məqsədvə maraqlarnöqteyi-nəzərindəndövlətlərtənzimləninyakoordinasiya,
yadasubordinasiyametoduna üstünlükverirlər.
Beynəlxalqhüququnayrı-ayrı sahələrində və altsahələrində
tənzimlənənxüsusimetodlarındandaistifadə edilə bilər.Məsələn, beynəlxalqticarəthüququnda
əmtəələr üzrə və yasektorlar üzrə tənzimləmə metodumövcuddur.
Eynizamanda, dövlətlərvə
beynəlxalqtəşkilatlararasındasəlahiyyətlərinbölüşdürülməsimetodumövcuddur.
Bütövlükdə beynəlxalqmünasibətlərsisteminə
təsirmetodukimibeynəlxalqtəşkilatlarıntəsisedilməsimetodu çıxış edir.Burahəmqeyri-
hökuməttəşkilatlarınınyaradılması, həmdə inteqrasiyabirliklərininyaradılması daaiddir.
Beynəlxalqtəşkilatlardaxilində dövlətlərqərarlarınqəbuledilməsi üçünkonsensus,
əksəriyyətvə s. metodlardanistifadə edirlər.
Beynəlxalqhüquqavə daxilihüquqatəsiraşağıdakı metodlarlahəyatakeçirilir: beynəlxalq-
hüquqinormalarınunifikasiyası, daxilihüquqnormalarınınunifikasiyası,
daxilihüquqrejimlərininkonvergensiyası, beynəlxalqhüququndaxilihüquqadaxilolması və s.
Yuxarıdadeyilənlərdənaşağıdakı ikinəticəni çıxarmaqolar:
•
beynəlxalqiqtisadihüququnhərbiraltsahəsininvə ayrı-ayrı institutlarının özmetoduvə
yametodlar çələngimövcuddur;
bumetodlartənzimlənənmünasibətlərinxüsusiyyətlərininnəzərə alır;
•
hüquqitənzimlənməninbuvə yadigərmetodlarınındüzgünseçimitənzimləmə obyektinə
təsirinlazımisəmərəlilikdərəcəsinitəminedir; düzgünmetoduseçməklə lazıminəticə
ənqısayolvasitəsilə əldə edilir.
Beynəlxalqiqtisadihüququnbeynəlxalqpublikhüququnbirsahəsiolması anlayışından çıxış
etsək, belə məntiqinəticəyə gəlməkolarki, beynəlxalqhüququnsubyektlərihəmdə
beynəlxalqiqtisadihüququnsubyektləridir.Beynəlxalqhüquqdasubyektlərkimiadətəndövlətlərvə
beynəlxalqtəşkilatlarqəbuledilir.Onlaradətən şərtiolaraqpublik şəxslərterminiilə
ümumiləşdirirlər.yalmzonlarbeynəlxalqhüquqsubyektliyikeyfiyyətinə malikdirlər.
Beynəlxalqiqtisadihüququnsubyektləribeynəlxalqictimaiyyətanlayışını
formalaşdırırlar.Beynəlxalqictimaiyyət öznövbəsində
birtərkibhissəsikimibeynəlxalqiqtisadisistemə daxildir.
Beynəlxalqiqtisadihüququnsubyektlərininstatusunun əsasxüsusiyyətiondanibarətdirki,
onlartəkcə normavə öhdəliklərindaşıyıcıları deyillər. onlarhəmdə
beynəlxalqhüquqinormalarınyaradıcılarıdırlar.
Beynəlxalqiqtisadihüququn ümumiprinsiplərinintərkibivə məzmunubarədə
kifayətqədərgeniş saydahüquqi ədəbiyyatmövcuddur.Beynəlxalqiqtisadihüququn ümumi (əsas)
prinsiplərialihüquqiqüvvəyə malik ümumiləşdirilmiş normalardır. Onlarbeynəlxalqhüququn
əsasməzmununu, dövlətlərinvə ümumilikdə beynəlxalqictimaiyyətin əsasmaraqlarını əksetdirir,
beynəlxalqhüququnsistem əmələ gətirənhəlqələrikimi çıxış edirlər.
Beynəlxalqiqtisadihüququn ümumiprinsiplərininaşağıdakı funksiyaları vardır:
• dövlətlərin əsashüquqlarını və öhdəliklərinimüəyyənedirlər;
• beynəlxalqiqtisadihüququndigərnormalarınınyaradılması və funksiyagöstərməsi üçün
əsaskimi çıxış edirlər;
• ümumbəşəri dəyərlər kompleksini qoruyurlar;
• beynəlxalq hüquqi qaydanı gücləndirirlər;
• beynəlxalq iqtisadi hüququn funksiya göstərməsini və inkişafını, o cümlədən beynəlxalq
iqtisadi hüquq sisteminin vahidliyini təmin edirlər;
• beynəlxalq iqtisadi hüququn çatışmazlıqlarını aradan qaldırırlar.
Beynəlxalq hüququn ümumi prinsiplərinə aşağıdakılar aiddir:
□ zor tətbiq etməmək və ya zorla hədələməmək;
□ mübahisələrin sülh yolu ilə həlli;
□ daxili işlərə qarışmamaq;
□ əməkdaşlıq;
□ xalqların bərabər hüquqlara malik olması və öz müqəddəratlarını həll etmələri;
□ dövlətlərin suveren bərabərliyi;
□ beynəlxalq öhdəliklərin könüllü surətdə yerinə yetirilməsi;
□ ərazi bötüvlüyü;
□ insan haqlarına hörmət.
Bütün bu prinsiplər qarşılıqlı surətdə əlaqəlidirlər və yalnız qarşlıqlı fəaliyyət halında öz
funksiyalarını yerinə yetirmək qabiliyyətinə malikdirlər.
Lakin, beynəlxalq iqtisadi tətbiq nöqteyi-nəzərindən beynəlxalq hüququn ümumi
prinsiplərin ilk növbədə iqtisadi məzmununu nəzərə almaq lazımdır. Lakin prinsiplərin ümumiliyi
bu məzmunu heç də hər zaman konkret olaraq müəyyən etməyə imkan vermir.
Məsələn, zor tətbiq etməmək prinsipi ilk növbədə hərbi qüvvənin tətbiq edilməsinə
qadağanı nəzərdə tutur. “İqtisadi qüvvə”nin tətbiq edilməməsi barədə məsələ hələ də aşıqdır və
müasir beynəlxalq iqtisadi sistemin ən problemli sahələrindən biridir.
Mübahisələrin sülh yolu ilə həlli prinsipi beynəlxalq iqtisadi sistemə münasibətdə
mübahisələrin həlli mexanizminin çoxtərəfli (universal) sazişlər, beynəlxalq təşkilatlar, ikitərəfli
hökumət komissiyaları, beynəlxalq məhkəmələr əsasında həyata keçirilməsində özəksini tapır.
Daxili işlərə qarışmamaq prinsipi beynəlxalq iqtisadi hüquq subyektlərinin praktikası ilə
birbaşa olaraq əlaqələndirilə bilər. Birbaşa iqtisadi müdaxilə növləri kimi iqtisadi blokadaları,
məcburetmə məqsədilə iri iqtisadi yardım proqramlarından imtinanı, digər dövlətlərin suveren
hüquqlarının öz maraqlarına tabe etdirilməsini göstərmək olar.
Dolayı iqtisadi müdaxilə növləri kimi, digər dövlətin nəzarətində olan şəxslər və təşkilatlar
tərəfindən həyata keçirilən bir sıra hərəkətlər və tədbirləri göstərilə bilər.
Bununla yanaşı, nəzərə almaq lazımdır ki, dövlətin “müstəsna daxili səlahiyyəti” sferası bir
çox ənənəvi suveren məsələlərdə getdikcə azalır. Bu tipli bir çox məsələlər getdikcə
beynəlxalq-hüquqi tənzimlənmənin predmetinə çevrilir (insan haqları; Avropa Birliyində -
mülki-hüquqi və inzibati münasibətlərin geniş dairəsi; beynəlxalq ticarət sistemində - daxili bazarın
qorunması məqsədilə tarif və qeyri-tarif tədbirlərindən istifadə edilməsi və s.).
Əməkdaşlıq prinsipi bu gün sadəcə əməkdaşlıq hüququ deyil, həm də əməkdaşlıq etmək
öhdəliyi kimi başa düşülür. Bu özünü, beynəlxalq iqtisadi sistemə münasibətdə daha aydın şəkildə
göstərir. Bu prinsip dövləti qlobal problemlərin (ərtaf mühitin qorunması, dünya okeanının
resurslarından istifadə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin yenidən qurulması, iqtisadi inkişafa
yardım) həllində əməkdaşlıq etməyə məcbur edir. Bununla yanaşı, beynəlxalq iqtisadi sistemdə bu
prinsip qarşlıqlı fayda adlandırılan xüsusi prinsipə sıx şəkildə bağlıdır.
Xalqların bərabər hüquqlara malik olması və öz müqəddəratlarını həll etmələri prinsipi
digər məsələlrələ yanaşı, öz iqtisadi inkişaf yolunun sərbəst şəkildə müəyyən edilməsinə,
müstəmləkəçiliyin qadağan edilməsinə, xarici işğala qarşı yönəlib. Şübhə yoxdur ki, müasir
dövrdə, qloballaşma şəraitində xalqların “iqtisadi müqəddəratlarını həll etmələri”nə vurğu getdikcə
güclənəcəkdir.
Dövlətlərin suveren bərabərliyi prinsipi özündə dövlətlərə qarşı iqtisadi ayrı-seçkiliyə yol
verməyə qadağanı, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə, beynəlxalq müqavilələrdə, beynəlxalq
təşkilatlarda sərbəst iştirak hüququnu əks etdirir. Suveren bərabərlik prinsipinin tərkibinə həmçinin
qarşlıqlı fayda prinsipi də daxildir. Bu prinsip dövlətlərarası iqtisadi münasibətlərdə xüsusi
əhəmiyyətə malikdir.
Beynəlxalq öhdəliklərin könüllü surətdə yerinə yetirilməsi prinsipi bütün normalar -
müqavilə və adi-hüquqi normalar aiddir. Bu prinsipə görə, dövlətlər özlərinin daxilidövlət hüquq
öhdəliklərini beynəlxalq hüquqa uyğunluğunu təmin etməlidirlər.
Ərazi bötüvlüyü prinsipi təkcə əraziyə müdaxiləni deyil (məsələn, qanunsuz tranzit), həm də
resurslara da müdaxiləni də nəzərdə tutur.
İnsan haqlarına hörmət prinsipi hər bir dövlətin və ümumilikdə beynəlxalq ictimaiyyətin
üzərinə insan haqlarının təmin edilməsi öhdəliyin qoyur. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə bu,
əcnəbinin, immiqrantın, sərmayəçinin hüquqlarına aid edilir.
Hazırda dövlətlər əvvəllər dövlət suverenliyinin ayrılmaz atributu sayılan öz
səlahiyyətlərinin bir hissəsini öz yaratdıqları beynəlxalq təşkilatların xeyrinə verirlər. Bu, müxtəlif
səbəblər, o cümlədən qlobal problemlərin sayının artması, beynəlxalq əməkdaşlıq dairəsinin
genişlənməsi və müvafiq olaraq beynəlxalq-hüquqi tənzimləmə obyektlərinin sayının artması
səbəbindən baş verir. Bir sıra beynəlxalq təşkilatlarda təsisçi dövlətlər səsvermə zamanı formal
bərabərlikdən (bir dövlət - bir səs) imtina edərək, “tarazlaşdırılmış səsvermə” adlanan üsuldan
istifadə edirlər. Belə səsvermə zamanı ölkənin malik olduğu səslərin sayı onun təşkilatın büdcəsinə
ödədiyi üzvlük haqqının ölçüsündən və beynəlxalq təşkilatların əməliyyat-təsərrüfat fəaliyyəti ilə
bağlı digər hallardan asılı olur.
Dövlət öz səlahiyyətlərinin bir hissəsini beynəlxalq təşkilatlara könüllü verməklə öz
suvernliyini heç də məhdudlaşdırmır, əksinə öz suveren hüquqlarından birini - saziş bağlamaq
hüququnu həyata keçirir və bundan əlavə həmin təşkilatların fəaliyyətinə nəzarət etmək
hüququnu qazanmış olur.
Suveren dövlətlər durduqca suveren bərabərlik prinsipi də müasir beynəlxalq hüquq
prinsipləri sisteminin mühüm ünsürü olaraq qalacaqdır. Bu prinsipə riayət edilməsi hər bir dövlətin
və xalqın azad inkişafını təmin edir. Beynəlxalq hüququn prinsipləri haqqında 1970-ci il
Bəyannaməsində qeyd olunur ki, orada şərh edilmiş prinsiplərin təfsiri və tətbiqi zamanı onlar
qarşılıqlı əlaqədə olur və hər bir prinsip digər prinsiplərin kontekstində nəzərdən keçirilməlidir.
Bununla əlaqədar dövlətin suveren bərabərliyi prinsipləri ilə onların daxili səlahiyyətə aid olan
işlərə qarışmamaq vəzifəsi arasındakı sıx əlaqəni nəzərə çarpdırmaq xüsusilə vacibdir. Beynəlxalq
hüquq prinsip etibarilə dövlətlərin daxili-siyasi vəziyyətinə aid məsələləri tənzimləyir, buna görə
dövlətlərin və ya beynəlxalq təşkilatların beynəlxalq hüquq subyektinin öz daxili problemlərini
müstəqil həll etməsinə maneçilik törətmək cəhdi ilə bağlı hər hansı bir tədbiri müdaxilə
sayılmalıdır.
Dövlətin daxili səlahiyyəti anlayışı praktikada tez-tez mübahisələrə səbəb olur. Beynəlxalq
münasibətlərin inkişafı və dövlətlərin qarşılıqlı əlaqələrinin genişlənməsi ilə bu anlayışın məzmunu
da dəyişilir. O cümlədən müasir dövrün daxili işlərə qarışmamaq konvensiyası heç də o demək
deyildir ki, dövlətlər istənilən məsələləri əsassız olaraq öz daxili səlahiyyətlərinə aid edə bilərlər.
Dövlətlərin beynəlxalq öhdəlikləri, o cümlədən onların BMT Nizamnaməsi üzrə öhdəlikləri bu
mürəkkəb məsələnin həllinə düzgün yanaşmağa imkan verən meyardır. O cümlədən heç bir şübhə
doğurmur ki, “mahiyyət etibarilə istənilən dövlətin daxili səlahiyyətinə daxil olan işlər” anlayışı sırf
ərazi anlayışı deyildir, bu, həm də o deməkdir ki, konkret dövlətin ərazisi hüdudlarında baş verən
hadisələrə də yalnız həmin dövlətin daxili səlahiyyətinə daxil olmayan hadisə kimi baxıla bilər.
Məsələn, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası hansısa dövlətin ərazisi hüdudlarında baş verən
hadisələrin beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə təhlükə törətdiyini təsdiq etdikdə həmin hadisələr
yalnız mövcud dövlətin olmur və bu halda BMT-nin həmin hadisələr barəsində hərəkətləri dövlətin
daxili işlərinə qarışmaq sayılmır.
Suverenlik dövlətin tam müstəqilliyi, xüsusilə onun təcrid olunması demək deyildir, belə ki,
hər bir dövlət qarşılıqlı əlaqədə olan dünyada yaşayır və var olur. Digər tərəfdən dövlətlərin könüllü
surətdə beynəlxalq nizamlamaya tabe etdirdikləri məsələlərin sayının artması heç də bunların daxili
səlahiyyət sahəsindən avtomatik çıxması demək deyildir.
Bütün dövlətlərin BMT prinsiplərinə uyğun hərəkət etmək vəzifəsi onların müxtəlif
beynəlxalq problemlərin həllində əməkdaşlıq etmək vəzifəsini ehtiva edir, “belə ki, bu, beynəlxalq
sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq işi üçün zəruri ola bilər”.
Dövətlərin bir-biri ilə əməkdaşlıq etmək vəzifəsi dövlətlərin beynəlxalq hüquq normalarına
və BMT Nizamnaməsinə vicdanla əməl etməsinə ehtiva edir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə beynəlxalq ümumi hüququn əsas prinsipləri ilə yanaşı,
müəyyən ticarət-siyasi rejimlərdən istifadəni nəzərdə tutan xüsusi prinsiplər də tətbiq edilir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xüsusi prinsipləri konvensiya xarakteri daşıyır, bu
prinsiplərin təsir qüvvəsi hər bir halda onların müvafiq beynəlxalq müqavilələrə daxil edilməsindən
asılı olur.
Beynəlxalq iqtisadi hüququn xüsusi adlandırılan prinsipləri sırasında ilk növbədə
aşağıdakıları göstərmək olar:
□ iqtisadi əməkdaşlıq prinsipi;
□ dövlətlərin öz iqtisadi fəaliyyətləri və təbii resursları üzərində suverenitet prinsipi;
□ qarşlıqlı fayda prinsipi.
İqtisadi əməkdaşlıq prinsipi beynəlxalq hüququn ümumi prinsipi olan əməkdaşlıq prinsipi
ilə birbaşa əlaqəlidir və özündə aşağıdakıları əks etdirir:
• beynəlxalq iqtisadi münasibətlər üzrə partnyorların, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə
əməkdaşlıq forma və metodlarının, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ikitərəfli və
çoxtərəfli formalarının sərbəst seçilməsi hüququ;
• beynəlxalq əmək bölgüsündən, beynəlxalq ticarətdən fayda əldə etmək hüququ;
• dünya iqtisadi problemlərinin həlli üçün beynəlxalq səviyyədə qərar qəbul edilməsi
prosesində iştirak hüququ;
• dövlətlərin beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin və dünya iqtisadiyyatının inkişafına yardım
etmək öhdəliyi; daxili hüquq sistemini və xarici iqtisadi siyasəti müvafiq surətdə
formalaşdırmaq;
• dövlətlərin beynəlxalq ticarətin ümumi liberallaşdınlmasmda iştirak etmək öhdəliyi;
• dövlətlərin üçüncü ölkələrin, xüsusilə də inkişaf etməkdə olan ölkələrin qanuni
maraqlarını nəzərə almaq öhdəliyi;
• suveren hüquqların pozulmasına və ya fayda əldə edilməsinə yönəlmiş məcburetmə
xarakterli iqtisadi və digər tədbirlərin həyata keçirilməsinə qadağa;
• inkişaf etməkdə olan ölkələrin (onların xüsusilə faha az inkişaf etmişləri) iqtisadi
inkişaflarına yardım və iqtisadi yardım almaq hüququ (iqtisadi inkişaf hüququ). Dövlətlərin
öz iqtisadi fəaliyyətləri və təbii resursları üzərində suverenitet prinsipi dövlət
suverenliyi prinsipinin daha da konkretləşdirilmiş formasıdır və aşağıdakıları əks etdirir:
• təbii ehtiyatlara sərbəst surətdə malikolma, sərəncamvermə, istismar etmək, iqtisadi
fəaliyyətdə müstəqil olma;
• investisiyalara, transmilli şirkətlərə nəzarət və onların tənzimlənməsi də daxil olmaqla təbii
resurslar və iqtisadi fəaliyyət üzərində səmarəli nəzarət hüququ;
• təbii resursların istifadə edilməsi rejiminin (konsessiya), iqtisadi inkişafın, xarici iqtisadi
əlaqələrin təşkilinin forma və metodlarının, bazarın liberallaşdırılması və ya proteksionizm
tədbirlərinin müəyyən edilməsi hüququ;
• ixrac-idxal, valyuta və digər xarici iqtisadi əməliyyatlar üzərində dövlət nəzarəti hüququ;
• öz xalqının, bütün vətəndaşlarının iqtisadi inkişafı hüququ;
• təbii resurslardan istifadəyə və müstəmləkiçilər tərəfindən vurulmuş zərərə görə
kompensasiya hüququ;
• əvəzetmə əsasında xarici özəl mülkiyyətin milliləşdirilməsi hüququ;
• təbii resurslardan istifadəyə maneçilik törətmək, iqtisadiyyat üzərində nəzarəti ələ
keçirmək məqsədi daşıyan iqtisadi və ya digər məcburetməyə qadağa, xarici
investisiyalar və ya transmilli şirkətlər üçün güzəşt rejiminin təqdim edilməsinə
məcburetməyə qadağa.
Xüsusi prinsiplərə aiddir:
• Ayrı-seçkiliyə yol verməmək prinsipi. Hüquqi anlamda bu prinsip dövlətin tərəf-müqabil
dövlət tərəfindən ona (habelə onun vətəndaşlarına və onun milli hüququnun digər
subyektlərinə) bu dövlətin digər bütün dövlətlərə verdiyi imkan-lardan pis olmayan
imkanlarının verilməsi hüququnu bildirir. Mövcud hüquq xüsusi güzəşt və imtiyazları, daha
əlverişli şəraitin yaradılmasını ehtiva etmir. Başqa sözlə desək, bu rejim digər ölkələr üçün
də öz ölkəsində mövcud olan normal şəraitin yaradılması öhdəliyini nəzərdə tutur.
• Millət üçün ən əlverişli şəraitprinsipi (rejimi). Buprinsipdövlətintərəf-müqabildövlət
üçüngüzəştli (ən əlverişli) şəraitinyaradılmasını nəzərdə tutur. Ən əlverişli
şəraitrejiminintətbiqisahəsi, adətən, buvə yadigərbeynəlxalqmüqavi-lədə ən əlverişli
şəraithaqqındakonkretqeyd-şərt ümumiformadaticarətvə gəmiçiliyinbütünsahələrinə və
yamünasibətlərinayrı-ayrı növlərinə (gömrükrüsumu, tranzit, miqdarməhdudiyyətlərivə
qadağaları, nəqliyyatrejimi, fizikivə hüquqi şəxslərinyurisdiksiyahüquqları və s.) şamiledilə
bilər. Adətən ən əlverişli şəraitrejimində tarixənformalaşmış
istisnalarayolverilə bilər. Bunlaraqonşudövlətlər üçün, sahilgəmiçiliyi üçün,
“ictimaiqaydanın” qorunması və s. üçünxüsusigü-zəştlər (imtiyazlar) aiddir.
Burejimdənistisnalar, adətən, preferensionalgömrüksistemləribarəsində də tətbiqedilir
(inkişafetməkdə olan ölkələr üçüngömrükittifaqları, azadticarətzonaları və s.
çərçivəsində).
• Millirejim. Bucürbirtərəfliqaydadayaradılırvə yabəziticarətmüqavilə-lərində nəzərdə
tutulurvə onubildirirki, əcnəbidövlətinfizikivə hüquqi şəxslərihüquqimünasibətlərinayrı-
ayrı növlərinə görə qarşılıqlıq əsasındahüquqcamillifizikivə hüquqi şəxslərə tamamilə
bərabərtutulurlar. Adətən bu xarici şəxslərin hüquq qabiliyyətinə aid olur.
• Preferensial rejim. Adətən bu, ilk növbədə, bu və ya digər dövlətlər və ya bir qrup dövlət
arasında mövcud olan gömrük barəsində ticarət güzəştləri demək-dir. Buna nümunə kimi,
ticarət və inkişaf üzrə BMT Konfransının tövsiyələri əsasında inkişaf etmiş ölkələr
tərəfindən inkişafda olan ölkələr barəsində, habelə inkişaf etmiş ölkələrin öz aralarında
tətbiq edilir.
Keçmiş vaxtlarda inkişaf etmiş ölkələrin müstəmləkə və yarım müstəmləkə ölkələri ilə
münasibətlərində “bərabər imkanlar”, “açıq qapılar” və s. bu kimi hüquqi rejimlərdən istifadə
edilirdi. Beynəlxalq hüququn ümumtanınmış prinsiplərinə zidd olan bu cür şərtlərə müasir
mərhələdə qanunauyğun hal kimi baxıla bilməz.
Müqavilələr və beynəlxalq adətlər dövlətlərin, beynəlxalq təşkilatların davranış
qaydalarının əks olunduğu əsas formadır. Bunlar beynəlxalq iqtisadi hüququn universal
mənbələridir.
Beynəlxalq hüququn mənbələri həm də beynəlxalq iqtisadi hüququn mənbələridir. Bu
mövqe hamı tərəfindən tanınır və məntiqidir, çünki, beynəlxalq iqtisadi hüquq beynəlxalq hüququn
bir sahəsidir.
Beynəlxalq iqtisadi hüququn əsas mənbələri aşağıdakılardan ibarətdir.
Beynəlxalq müqavilələr. Ümumi beynəlxalq hüququn bir sahəsi olan beynəlxalq müqavilə
hüquqi dövlətlərin və beynəlxalq hüququn digər subyektlərinin beynəlxalq müqavilələrin
bağlanması, qüvvəyə minməsi və qüvvəsini itirməsi barəsində münasibətlərini tənzim edən hüquq
normalarının məcmusundan ibarətdir.
Müqavilələr, müqavilənin tərəflərinin qarşılıqlı hüquq və vəzifələrini dəqiq və aydın surətdə
müəyyən etmək məqsədilə bağlanır. Beynəlxalq münasibətləri möhkəmləndirən müqavilə forması
beynəlxalq hüquq qaydasının sabitliyini şərtləndirir.
Beynəlxalq müqavilə hüququnun subyektləri beynəlxalq hüququn subyektlərindən
ibarətdir. Uzun dövr ərzində beynəlxalq müqavilə hüququnun yeganə mənbəyi alətlər olmuşdur.
Beynəlxalq müqavilə hüququ sahəsində birinci məcəllələşdirilmə aktı 1928-ci ildə
Havanada Amerika dövlətlərinin konfransında qəbul edilmişdir. Müqavilələr haqqında bu saziş
yalnız Latın Amerikasında təsir gücünə malik olduğundan regional xarakter daşıyırdı.
BMT-nin meydana çıxması və onun çərçivəsində Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının
yaradılması ilə beynəlxalq müqavilə hüququnun məcəllələşdirilməsi Komissiya qarşısında
qoyulmuş ən mühüm vəzifə olmuşdur. Komissiya beynəlxalq müqavilə hüququ haqqında maddələr
layihəsini işləyib hazırlamış və 1968-1969-cu illərdə bu layihə BMT-nin himayəsi altında
çağırılmış konfransda müzakirə olunmuş və beynəlxalq müqavilə hüququ haqqında 1969- cu il
Vyana Konvensiyası qəbul edilmişdir. 1980-ci ildə qüvvəyə minmiş bu saziş dövlətlər arasında
bağlanan müqavilələrə aiddir.
1978-ci ildə Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının hazırladığı maddələr layihəsinin əsasında
dövlətlərin müqavilələr barəsində hüquq varisliyi haqqında konvensiya qəbul edilmiş, lakin o,
indiyəcən qüvvəyə minməmişdir.
Hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatların meydana gəlməsi və beynəlxalq münasibətlərdə
onların rolunun artması bu təşkilatların həm dölətlərlə, həm də öz aralarında münasibətlərinin
müqaviləvi tərtibatına səbəb olmuşdur. Nəticədə nəinki bu cür çoxsaylı müqavilələr meydana
gəlmişdir, həm də bu cür müqavilələrin bağlanması, qüvvəyə minməsi və ləğv edilməsinə dair
müəyyən təcrübə formalaşmışdır. Bu da öz növbəsində xüsusi sazişin hazırlanması və qəbul
edilməsi zərurətini doğurmuşdur. 1986-cı ildə bu məqsədlə çağırılmış Vyana konfransında
dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar arasında, yaxud beynəlxalq təşkilatlar arasında müqavilə
bağlamaq hüququ haqqında Vyana Konvensiyası qəbul edilmişdir. Beynəlxalq hüququn
məcəllələşdirilməsinin və mütərəqqi inkişafının qanunauyğun nəticəsi olan bu sazişdə beynəlxalq
təşkilatların iştirak etdiyi müqavilələrin spesifikasını nəzərə alan maddələr öz əksini tapmışdır.
1978 və 1986-cı il Vyana konvensiyaları qüvvəyə minməsə də onların bir çox maddələri
adət norması kimi fəaliyyət göstərir.
Bu konvensiyalarda beynəlxalq müqavilə hüququ sahəsində qüvvədə olan adət normalarının
hamısı məcəllələşdirilməmişdir. O cümlədən müharibənin beynəlxalq müqavilələrə təsirinə aid
olan normalar kodifikasiya edilməmişdir. Buna görə müqaviləvi normalarla yanaşı adət normaları
da fəaliyyət göstərir.
Dövlətlərin müqaviləvi hüquq qabiliyyətlərinin həyata keçirilməsində onların daxili hüquq
normaları mühüm rol oynayır. Adətən bu cür normalar konstitusiyalarda olur. Lakin bəzi dövlətlər
beynəlxalq müqavilələrin bağlanması, təsdiqi, qüvvəyə minməsi və ləğv edilməsinə aid olan xüsusi
normativ aktlar qəbul edirlər.
Beynəlxalq müqavilə hüququ haqqında 1969-cu il Vyana Konvensiyasına, habelə dövlətlər
və beynəlxalq təşkilatlar arasında və ya beynəlxalq təşkilatlar arasında müqavilə bağlamaq hüququ
haqqında 1986-cı il Vyana Konvensiyasına əsasən beynəlxalq müqavilə beynəlxalq təşkilatlar və
hüququn digər subyektləri arasında yazılı şəkildə bağlanmış sazişdir. Bu zaman sazişin bir, iki və
ya bir-birilə bağlı olan daha çox sənəddən ibarət olması, habelə onun konkret adı heç bir əhəmiyyət
kəsb etmir.
Bu tərifdə şifahi müqavilələr haqqında heç nə deyilməsə də dövlətlər və beynəlxalq
hüququn digər subyektləri qarşılıqlı razılaşma əsasında 1969 və 1986-cı il Vyana sazişləri
müddəalarını şifahi müqavilələrə də şamil edə bilərlər.
Beynəlxalq təcrübədə beynəlxalq münasibətlərin müxtəlif məsələləri haqqında dövlətlərin
razılaşdırılmış mövqeyini özündə əks etdirən digər yazılı müqavilələr də tətbiq olunur.
Beynəlxalq müqavilənin obyekti maddi və qeyri-maddi nemətlər, hərəkətlər və
hərəkətlərdən çəkinmək haqqında beynəlxalq hüququn subyektlərinin münasibətlərindən
ibarətdir. Beynəlxalq hüququn istənilən obyekti beynəlxalq müqavilənin obyekti ola bilər.
Nələrin beynəlxalq müqavilənin obyekti ola biləcəyini dövlətin özü həll edir. Beynəlxalq
təcrübə göstərir ki, beynəlxalq işlərə, eləcə də dövlətin daxili işlərinə aid olan istənilən məsələ
beynəlxalq müavilənin obyekti ola bilər. Lakin dövlətlər yalnız dövlətin daxili səlahiyyətini təşkil
edən məsələləri müqavilələrin obyektinə çevirməkdən çəkinirlər. Bir qayda olaraq müqavilənin
obyekti onun adında öz əksini tapmış olur.
Beynəlxalq müqavilənin məqsədi dedikdə beynəlxalq hüququn subyektlərinin həyata
keçirməyə və ya əldə etməyə çalışdıqları məqsəd başa düşülür. Müqavilə elə bir vasitədir ki,
dövlətlər və beynəlxalq hüququn digər subyektləri onun köməyilə qarşıya qoyduqları məqsədləri
həyata keçirirlər.
Adətən məqsəd müqavilənin giriş hissəsində və ya ilk maddələrdə müəyyən edilir. Belə ki,
BMT Nizamnaməsinin preambulasında və 1-ci maddəsində Nizamnamənin qəbul edilməsinin və
BMT-nin yaradılmasının məqsədləri ifadə olunmuşdur.
Yalnız beynəlxalq hüququn subyektləri beynəlxalq müqavilənin tərəfi kimi çıxış edirlər.
1969-cu il Vyana Konvensiyasının 6-cı maddəsində göstərilir ki, “hər bir dövlət hüquqi cəhətdən
müqavilə bağlamaq qabiliyyətinə malikdir”. Beynəlxalq təşkilatların bu qabiliyyəti öz növbəsində
“onun qaydaları ilə nizamlanır”, (1968-ci il Vyana Konvansiyası, 6-cı maddə). Qaydalar dedikdə,
həm də “təşkilatın təsis aktları, bunlara uyğun olaraq qəbul edilmiş qərarlar və qətnamələr, habelə
bu təşkilatın formalaşmış təcrübəsi ” başa düşülür (1986-cı il Vyana Konvensiyası, 1-ci maddənin
1-ci bəndi).Başqa sözlərlə desək, dövlətlərin müqavilələr barəsində hüquq qabiliyyəti heç nəylə
məhdudlaşdırılmadığı və onlar istəniln məsələ üzrə müqavilə bağlaya bildikləri halda, beynəlxalq
təşkilatların müqavilə bağlamaq üzrə hüquq qabiliyyəti ilk növbədə onların təsis aktları ilə
müəyyən edilir.
1969 və 1986-cı illərin Vyana konvensiyalarının təcrübəsinə əsasən “danışıqlarda iştirak
edən dövlətlər”, “danışıqlarda iştirak edən təşkilarlar”, “razılığa gələn dövlətlər”, “razılığa gələn
təşkilatlar”, “iştirakçı”, “üçüncü dövlət” və “üçüncü təşkilat” kimi anlayışlardan istifadə olunur.
Danışıqlarda iştirak edən dövlətlər müqavilənin mətninin tərtib və qəbul edilməsində iştirak etmiş
dövlətdir; danışıqlarda iştirak edən dövlətdir; razılığa gələn dövlət müqavilənin onun üçün məcburi
olduğuna razılıq vermiş dövlətdir, özü də bu halda müqavilənin qüvvəyə minib- minməməsi heç bir
əhəmiyyət kəsb etmir. Müqavilənin iştirakçıları sırasına müqavilənin onlar üçün məcburi olmasına
razılıq vermiş və onlar üçün müqavilənin qüvvədə olduğu dövlətlər aiddir. Müqavilənin iştirakçıları
olmayan dövlətlər “üçüncü dövlətlər” adlanır.
Ümumi beynəlxalq hüququn adət normaları bütün dövlətlər tərəfindən qəbul edilir.
Regional və lokal adət normaları isə bilavasitə maraqlı dövlətlərin və ya təşkilatların hamısının
razılığı əsasında qəbul edilir.
Lakin bunu da qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi
sahəsində adətin məhdud rolu səbəbindən, dövlətlərin öz qarşılıqlı münasibətlərində standartlara
riayət etməsi kimi mürəkkəb məsələsini yalnız adət hüququnun köməyilə həll etmək qeyri-
mümkündür.
HEYDƏR ƏLİYEV və VERGİ SİYASƏTİ
i.e.n., dosent
C.H.Hacıyev
Odlar Yurdu Universiteti
Mayın 10 - da Azərbaycan xalqının böyük oğlu, ulu öndər, ümummilli lider Heydər Əliyevin
94- cü il dönümü qeyd edilir. Müasir Azərbaycanın qurucusu, dahi şəxsiyyət, uzaqgörən siyasətçi
Azərbaycan xalqının yaddaşında daim yaşayır və onun ölkəmizin tərəqqisi istiqamətində atdığı
addımlar və gördüyü işlərin nə qədər böyük və əzəmətli olduğu dərk edilir.
Azərbaycanda aparılan iqtisadi islahatların, o cümlədən bu islahatların ayrılmaz tərkib hissəsi
olan vergi siyasətində köklü dəyişikliklər dövrünün mühüm bir zamankəsiyi ümumiili lider Heydər
Əliyevin adı ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, vergi siyasətinin əsas məqsədi büdcə gəlirlərini təmin
etməklə yanaşı, ölkə iqtisadiyyatının inkişafını sürətləndirmək, əlverişli investisiya mühiti
yaratmaq və sahibkarlıq fəaliyyətini stimullaşdırmaqdan ibarətdir. Bu baxımdan ulu öndərimiz
Heydər Əliyevin vergi siyasətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətindəki xidmətlərixüsusi
vurğulanmalıdır.
Tarixə nəzər salsaq, ümumilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycanın vergisisteminin dünya
standartlarına uyğunlaşdırılması istiqamətində əsasını qoyduğusiyasət kursunu şərti olaraq iki
mərhələyə bölmək olar.
Birinci mərhələ 1993-1999-cu illəri əhatə edir.
Bu dövrdə yeridilən iqtisadi siyasətin əsas məqsədi ölkənin iqtisadi xaosdan çıxarılmasına,
makroiqtisadi sabitliyin möhkəmləndirrilməsinə, əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasına,
milli istehsalın artırılmasına nail olmaqdan ibarət idi.
O zaman respublikada həyata keçirilən irimiqyaslı özəlləşdirmə prosesi, kompleks
islahatların tərkib hissəsi kimi vergilər sahəsində də köklü dəyişiklikləraparılmışdır. Aparılan
uğurlu islahatlar nəticəsində infflyasiya və büdjə kəsiri minimuma endirilmiş, ötən əsrin doxsanıncı
illərinin birinci yarısında iqtisadiyyatda mövcud geriliyin qarşısı alınmış və uzunmüddətli
böhrandan sonra iqtisadi artıma nail olunmuşdur. Bu nailiyyətlər ümumilli lider Heydər Əliyevin
müəyyənləşdirdiyi və ötən dövrdə uğurla həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin, yəni azad
bazarmünasibətlərinə keçidin real nəticəsidir.
Deyilənləri təsdiq etmək üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 iyun 1996-cı il tarixli
«İstehsal, xidmət, maliyyə-kredit fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin qaydaya salınması və
əsassız yoxlamaların qadağan edilməsi barədə» və 7 yanvar 1997-ci il tarixli «Dövlət nəzarəti
sisteminin təkmilləşdirilməsi və sahibkarlığın inkişafı sahəsində süni maneələrin aradan
qaldırılması haqqında» fərmanları iləvergi orqanlarının qarşısında çox mühüm vəzifələr
qoymuşdur ki, həmin dövrdən başlayaraq ümumi daxili məhsulun həcmi ilbəil artmış, UDM - in
formalaşması prosesində qeyri dövlət sektorunun payı və vergi daxilolmalarının həcmi artmışdır.
Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən vergi siyasəti kursunun
ikinci mərhələsi 1999-cu ildən sonrakı dövrü əhatə edir. 1999-cu ildən başlayaraq respublikamızda
vergi sisteminin kompleks islahatlarının planı işlənib hazırlanmış və ulu öndərin birbaşa
tövsiyyələri ilə icra olunmağa başlamışdır.
Müasir vergi sisteminin formalaşdırılması sahəsində ümumimilli lider Heydər Əliyevin
qərarı ilə yeni inkişaf mərhələsinə Vergilər Nazirliyinin yaradılması ilə starat verildi. Azərbaycan
Respublikası prezidentinin 11 fevral 2000-ci il tarixli fərmanına əsasən Baş Dövlət Vergi
müfəttişliyinin bazasında Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi yaradıldı.
Vergi sahəsində əldə edilmiş ən böyük uğurlar sırasına, ilk növbədə, 2001-ci ildə Vergi
Məsəlləsinin qəbul edilməsi və təkmil qanunvericilik bazasınınyaradılması daxildir. Vergi
Məcəlləsinin qəbul edilməsi islahatların genişləndirilməsi üçün təkan rolunu oynadı. Bu dövrə
qədər vergi siyasəti faktiki olaraq vergitutma sahəsində qəbul edilmiş bir sıra qanunlar və digər
normativ-hüquqi aktlarla tənzimlənirdi ki, onların da çoxu ölkədə aparılan iqtisadi islahatların
tələblərinə cavab vermir, bir-birilə ziddiyyət təşkil edir, sahibkarlığın inkişafınamaneçilik törədir,
investisiya mühitinin cəlbediciliyini təmin etmirdi. Əlbəttə bütün bunlara müasir Azərbaycanın
qurucusu, Dahi Öndərimiz Heydər Əliyevin gərgin əməyi və uzaqgörən siyasəti nəticəsində nail
olunmuşdur.
Ümumilli lider Heydər Əliyev respublikada milli istehsalın stimullaşdırılması, əlverişli
investisiya mühitinin yaradılması və azad rəqabətin təmin olunmasına çox böyük üstünlük verildi.
Bu baxımdan dahi öndərimizin bilavasitə göstərişi əsasında bir sıra qanunlar hazırlanaraq qəbul
edilmişdir. Növbəti struktur islahatları Vergilər Nazirliyinin mərkəzi aparatında aparılmışdır . Belə
ki, vergi orqanlarının idarəetmə strukturunun təkmilləşdirilməsi məqsədilə, vergilər nazirliyinin
mərkəzi aparatınınyeni strukturu yaradılmışdır ki, vergi siyasətini daha uğurla həyata keçirməyə
imkan versin.
Ümumilli liderimiz Heydər Əliyevin 2002-ci ilin ortalarında yerli və xarici iş adamları ilə
keçirdiyi görüşlərdən sonra «Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının
Dövlət Proqramının» (2002-2005-cı illər) təsdiq edilməsi haqqında, 2002-ci il 17
avqust«Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi sahəsində əlavə
tədbirlər haqqında, 2002-ci il 28 sentyabr tarixli «Sahibkarlığın inkişafına mane olar müdaxilələrin
qarşısının alınması haqqında» imzaladığı tarixi fərmanlarla dövlət vergi orqanlarının qarşısında bir
sıra mühüm vəzifələr qoyulmuşdur. Qeyd edilən fərmanlardan irəli gələn məsələlərin həlli ilə bağlı
2002-ci ilin sonunda Vergilər Nazirliyinin strukturunda əsaslı dəyişikliklər edildi. Belə ki,
respublika ərazisində rayon və şəhər vergi orqanları ləğv edilərək, onların əvəzində hər biri bir neçə
rayon və şəhəri əhatə edən 12 ərazi vergilər idarəsi, habelə Bakı şəhərinin 11 rayonunu əhatə edən
və 3 filialından ibarət Bakı şəlıər Vergilər Departamenti yaradıldı. Aparılan məqsədyönlü islahatlar
nəticəsində vergi orqanlarında çalışan işçilərin sayı iki dəfəyədək azaldıldı.
Ötən dövrdə vergi sistemində heyata keçirilən kompleks islahatların tərkib hissəsi kimi vergi
nəzarətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində də mühüm işlərgörülmüşdür. Belə ki, vergi
ödəicilərinin haqlı narazılığına səbəb olan lüzumsuz yoxlamalar aradan qaldırılmış, aparılan
yoxlamaların səmərəliliyinin yüksəldilməsi təmin edilmişdir.
Ümumilli lider Heydər Əliyevin vergi xidmətinə olan diqqəti və qayğısının nəticəsi olaraq,
vergi ödəyicilərinə göstərilən xidmətin yüksək səviyyədə təşkili də vergi sistemində apanlan
islahatların mühüm istiqamətlərindəndir. Bu məqsədlə 2000-ci ildə respublikamızın yerli vergi
orqanlarında məlumatlandırma şöbələri yaradılmışdır. Sonradan 2002-d ilin sonunda vergi
ödəyicilərinin məlumatlandırılması işini gücləndirmək məqsədilə nazirliyin mərkəzi aparatında.
Vergi ödəyicilərinə xidmət idarəsi yaradılmışdır ki, vergi ödəyiciləıi ilə məlumatlandırma və
maarifləndirmə işləri mütəmadi olaraq həayta keçirilmişdir. Orta ümumtehsil məktəblərində 3-11
siniflərdə vergilərin tədrisi ilə bağlı vergilər dərs vəsaitləri 2000-ci ildən buraxılmaqla,
məktəblərə əvəszis paylanılmışdır ki, bu da gələcək nəslin vergilərə aid biliklərə malik olmasına və
gələcəkdə qarşılarına çıxan vergi məsələlərindən səmərəli istifadə etmələrində onlara köməklik
göstərmişdir.
Əsası ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş iqtisadi siyasət kursu bu gün onun
layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənabİlham Əliyev tərəfindən uğurla
davam etdirilir.
2005-ci il Azərbaycanın vergi xidməti üçün keyfiyyətcə yeni bir mərhələnin başlanğıcını
qoydu. Belə ki, möhtərəm Prezident cənab İlham Əliyevin 12 sentyabr 2005-ci il tarixdə imzaladığı
“Vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsi üzrə Dövlət Proqrammı (2005-2007-ci illər)”, həmçinin
21 oktyabr 2005-ci il tarixdə təsdiq etdiyi “Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya
texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramının (Elektron
Azərbaycan) qəbul edilməsi vergi orqanları qarşısında çox mühüm vəzifələr müəyyənləşdirmişdir.
Elektron cəmiyyətin formalaşdırılması istiqamətində dövlət sisasətinə çevik reaksiya verən
orqanlardan biri məhz Vergilər Nazirliyi olmuşdur. Bu proqram çərçivəsində 2006-cı illin yanvarın
1-dən başlayaraq ölkə üzrə Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi (AVİS) fəal olaraq işə
düşmüşdür və onun mallaşdırılması nəticəsində Azərbaycanın vergi xidməti təkcə MDB ölkələri
arasında deyil, həm də Şərqi Avropada ən modern informasiya texnologiyasına malik xidmətlərdən
birinə çevrilmişdir AVİS layihəsinin əsas məqsədi sürətli, elastik və yararlı vergi siyasətinin həyata
keçirilə bilməsi üçün fəal bir texnologiya dəstəyi təmin etməkdir.
Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafında mühüm mərhələ olan “Bir pəncərə sisteminin
2008-ci ilin əvvəlindən tətbiqi ilə elektron hökümətin əsas elementlərindən olan məlumatların bir
mərkəzdə cəmləşdirilməsini, vergi qeydiyyatı da daxil olmaqla bütün inzibati qeydiyyatların
tamamilə sinxonlaşdırılmasını həyata keçirilmişdir. İş adamlarının mərkəzi sistemlə avtomatik və
davamlı əlaqəsi yaranmışdır. Bu zaman qeydiyyat prosedurlarının sayı azalır və vaxt itkisinin
qarşısı alınır. Bu sistem sahibkarlıq sektoruna marağın güclənməsinə və biznesin inkişafına təkan
vermişdir. Bu isə son nəticədə ölkədə sahibkarlığın inkişafını sürətləndirmiş, investisiya mühitini
daha da yaxşılaşdırmışdır.
Vergi xidmətində aparılan sistemli islahatların məqsədi nəticə etibarilə vergilərin
yığılmasından vergilərin könüllü ödənilməsi prinsipinə keçilməsinə xidmət edir. Əminliklə
söyləmək olar ki, ümummilli lideriniz Heydər Əliyevin uzaq görən siyasəti nəticəsində
formalaşmış müasir vergi sisteminin inkişafı hazırda dönməz xarakter almışdır.
Odur ki, əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş iqtisadi strateqiyanın uğurla
həyata keçirilməsi Azərbaycanın sürətli inkişafında öz gözəl bəhrələrini verir. Hər şeydən əvvəl
qeyd edim ki, vergi orqanları dövlətin vergi siyasətini həyata keçirən qrumdur və əlbətdə, dövlət
büdcəsinin gəlirlərinin formalaşmasına məsul orqan olaraq, vergi gəlirlərinin artırılmasında
maraqlı tərəfdir. Lakin ölkənmizdə həyata keçirilən vergi siyasətinin ən vacib elementlərindən biri
əlverişli biznes mühitinin yaradılması, dövlətin iqtisadi maraqları ilə yanaşı sahibkarların və
vətəndaşların maraqlarına cavab verilməsidir. Bu baxımdan ümummilli lider Heydər Əliyevin
əsasını qoyduğu vergi sisteminin indiki inkişafı möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən
günün tələbləri səviyyəsində ləyaqətlə davam etdirilir. Son dövrlər vergi qanunvericiliyində
aparılmış köklü dəyişikliklər, vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsi prioritet
istiqamətlərdəndir.
Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin qoyduğu iqtisadi strategiya xəttinin möhtərəm prezidentimiz
cənab İlham Əliyev tərəfindən ardıcıl və inamla davam etdirilməsi büdcə daxilolmalarının
həcminin artmasına, vergi yükünün aşağı salınması hesabına vergitutma bazasının
genişləndirilməsinə, iqtisadiyyata investisiya qoyuluşunun stimullaşdırılmasına, sahibkarlıq
fəaliyyətinin inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına, son nəticədə mövcud iqtisadi potensialın
səmərəli istifadəsinə və əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsinə yönəldilmişdir.
III Bölmə
RİYAZİYYAT, İNFORMATİKA VƏ TEXNİKİ FƏNLƏR BÖLMƏSİ
Интеграция предметов на базе образовательного технопарка
Э.М. Рзазаде
Университет Одлар Юрду
Баку, ул. К. Рахимова 13
e-mail: [email protected]
Ключевые слова: технопарк, иностранный язык, обучающие средства, методика, интеграция
Keywords: Techno Park, foreign language, teaching aids, methodology, integration
Açar sözlər: texnopark, xarici dil, tədris vasitələri, metodologiya, inteqrasiya
Требования современному специалисту расширяясь и усложняясь все больше охватывают
знания и навыки из смежных отраслей науки и техники. Новейшим инструментом в деле
разносторонней подготовки технических кадров является образовательный технопарк (ТП) с его
широкими и мобильными возможностями экспериментирования и привлечения новейших
методов и технических средств в решении всевозможных проблем. С повышением требований
образованию такие возможности все более востребованы непосредственно в процессе обучения.
Одна из основных проблем, стоящих перед современным ВУЗом – это расширение возможностей
дальнейшего трудоустройства своих выпускников. Собранный опыт в университете ОYU
показывает, что студенты и выпускники пытаясь усилить свою привлекательность для
потенциального работодателя обращаются услугам платных курсов вне Вуза. В 85-90%% случаев
это курсы по компьютерным наукам и английскому языку. Не рассматривая вопросы качества и
эффективности таких «постобразовательных» курсов в данном материале, следует указать на
необходимость анализа сложившегося положения с точки зрения самого университетского
обучения. Безусловно, данная ситуация бросает тень на Вузовские программы, понижает
авторитет университетов, что в свою очередь делает их менее привлекательными для студентов.
Решение проблемы лежит в области повышения уровня преподавания указанных дисциплин, в
том числе, посредством привлечения методических и технических новшеств. Наблюдения дают
основание утверждать, что повышение уровня знаний по английскому языку приводит заметному
улучшению уровня знаний в технических областях. К примеру, в Интернете можно найти
большое количество англоязычных обучающих бесплатных курсов, которые учителя
компьютерных наук рекомендуют как дополнительный учебный материал. При этом,
соответствующие платные интернет курсы предоставляют возможность получить диплом
международного образца — солидное приложение к CV. Исходя из известного тезиса о том, что
компьютер – это технический, а английский – коммуникационный вектор глобализации,
естественно напрашивается идея необходимости объединения усилий университета в этих
направлениях [1]. В педагогической науке считается доказанным тот факт, что процесс обучение
иностранному языку происходит намного эффективнее в обстановке, приближенной к реальным
условиям профессиональной деятельности. Как отмечено в Национальном докладе РФ “О
политике в области образования и НИТ”, скорость усвоения грамматических конструкций и
накопления словарного запаса при обучении иностранному языку при помощи компьютера
повышается в 2-3 раза. Отсюда, для успешного восприятия знаний по иностранному языку
необходимо смоделировать ситуацию, в которой язык из объекта изучения превращается в
необходимое средство в подготовке, реализации и представлении результатов технических задач.
И такая модель существует – технопарк, с его многосторонними возможностями само-собой
напрашивается на роль площадки интеграции различных предметов. Одна из важных задач
образовательного ТП, создание новых технических и методических средств обучения. Сюда
естественным образом стекаются новые идеи, технические разработки, программные продукты
[6]. В условиях ТП полностью исключается искусственное "заучивание" языка, заменяясь на
естественное, включая подсознательное его восприятие. В выбранные критерии удачно
вписывается ситуация совместного обучения компьютеру и английскому на едином
территориальном и организационном пространстве, где язык оказывается необходимым
средством освоения компьютерных знаний. И соответственно, восприятие английского языка
происходит в знакомой, духовно близкой обстановке для будущих технарей. Необходимость
английского для студентов технических специальностей обусловлена как спецификой
используемых текстовых материалов, так и потребностями коммуникации в смежных
учебно-творческих группах. По статистике, более 75% заказов в области программного
обеспечения поступает к специалистам постсоветского пространства от иностранцев, и почти все
заказчики предпочитают общаться на английском языке. [2] На самом деле, очень трудно
ориентироваться в IT без умения читать английские тексты. Передовую IT информацию
необходимо искать именно на англоязычных ресурсах. При современных скоростях развития
своевременные, качественные переводы и издания передовой научно-технической литературы на
национальных языках крайне затруднительны. Положение усложняется сложившейся путаницей
в вопросах терминологии на национальных языках. Достаточно указать на не прекращающиеся
дискуссии по основным компьютерным терминам в Азербайджане (select, mouse, prognosis, access
и др.). Не утихают споры между сторонниками обогащения языка неологизмами и сторонниками
создания новых слов-терминов на базе собственной лексики языка. Использование английского в
основных определения и понятиях так же облегчает процесс преподавания основ компьютерных
наук, исключая межязыковые проблемы. Подготовка специалистов с хорошим знанием языка
должно изменить ситуацию в пользу грамотно включаемых в язык неологизмов.
Можно перечислить несколько факторов отраженных в литературе, делающих необходимым
серьёзное изучения английского для будущих IT специалистов:
Чтение технической документации: На примере ТП можно утверждать, что достаточно
часто приходится заказывать оборудование (реже программные продукты) из заграницы.
При этом все справочные материалы, описание оборудования и технические задания
пишутся на английском.
Понимание терминологии: Все широко используемые современные языки
программирования основаны на ключевых словах на английском языке.
Выбор средств разработки: Хотя в некоторых из них присутствует русифицированный
интерфейс, при нынешнем уровне обучения в школах с национальным языком английский
становится предпочтительнее.
Общение с клиентами: Многие зарубежные компании пользуются услугами местных
специалистов. И без хорошего владения языком понимать нужды клиентов невозможно.
Изучение профессиональной литературы: Новейшие книги и статьи в IT-сфере
публикуются на английском языке. Что бы постоянно быть в курсе всех новостей и
обновлений профессионалам необходимо ознакомливаться зарубежными публикациями.
Посещение международных онлайн-курсов и вебинаров.
Поиск решений во всемирной паутине: Инженеры, периодически сталкиваясь со
сложными задачами и нестандартными проблемами, находят подсказки решения в
англоязычной части Интернета.
Шанс получить работу за границей: Не секрет, что почти все IT-гиганты находятся в США.
Но и в техногородках бурно развивающихся в «третьих» странах, языком науки и общения
является английский. В такие фирмы постоянно требуются грамотные специалисты,
безусловно, с хорошим английским. [4]
Налицо двойная выгода от интеграции предметов английского языка и компьютерных наук,
обусловленная так же, сложением усилий учителей разных специальностей. Для учителя
английского условия ТП создают благоприятные возможности как - изучить новую методику
преподавания, ознакомится инновативными, техническими методическими средствами
обучения, включая средства робототехники и самостоятельно пройти повышение квалификации,
не отрываясь от работы и без приобретения дорогостоящего оборудования. При этом возникают
множество вопросов типа,
-как использовать потенциал информационно-коммуникационных технологий для развития
иноязычной коммуникативной компетенции обучающихся;
-как ввести в урок английского языка новые технологические средства оптимально и органично,
придав занятию зрелищность, эмоциональную окраску и не сломав при этом его логическую
структуру? [8]
Следует указать на необходимость некоторых дополнительных усилий для такой совместной
работы:
• Создание по существу новой методики обучения качественно отличающейся от
традиционной.
• Необходимо выделить набор глаголов IT-тематики, а также иные часто употребляемые
слова, связанные с Интернетом, аппаратным и программным обеспечением, которые
необходимо изучать в первую очередь.
• Следует исходить из того что сильные стороны технарей — это логическое мышление:
грамматика должна преподносится как логичная структура. Студентам-технарям будет
проще изучать английский для IT, так как у них уже есть некоторая база лексики. При
изучении слов надо обращать внимание на то, что многие знакомые «технические»
слова имеют и иные значения в общеразговорном английском.
• Специального подбора педагогических кадров. Учителя с заезженной, традиционной
методикой обучения не легко адаптируются в новой не характерной для них ситуации.
Отсюда, необходим выбор более пластичных, подвижных, новаторски настроенных
учителей, готовых обучению новому, порой, в корне не знакомому материалу.
• Дополнительной подготовительной работы над программами предметов, тестами и
т.д., адаптации и интеграции существующих обучающих средств.
• Создание новых, двунаправленных учебных материалов. При этом, учебные пособия
должны готовится заново. Это связано как с новыми задачами в новых условиях, так и
известной скоростью появления новшеств в компьютерных науках.
• Подготовка наглядных пособий, отражающих с одной стороны современное состояние
компьютерных областей и с другой параллельно компьютерному, последовательно
усложняющийся языковой материал.
При этом совмещение компьютерных уроков с закреплением навыков разговорного
английского эффективно ещё и потому, что обучение компьютеру предполагает:
освоение технических терминов, включенных в университетский курс программ
Интернет делающий необходимым языковые знания в таких разделах как:
Освоение программных языков и средств генерации сайтов
поиск информации
социальные сети
электронная почта
профессиональный сленг
скайп и т.д.
Лексика английского языка, используемая в таких занятиях, должна быть достаточно широка,
следовательно, студент получает не только необходимые компьютерные знания, но и полезную
разностороннюю языковую практику. Одновременно, на уроках английского тексты, крылатые
фразы, пословицы и др. подобные учебные материалы строятся с расчётом на студентов
технических специальностей, выбираются из соответствующей околонаучной литературы и
технической среды.
В литературе рассматриваются такие факторы, которые следует иметь в виду как
дополнительные преимущества обучения компьютерной грамотности совместно с иностранным
языком:
всестороннее развитие студента: молодой человек не замыкается в технических задачах
технопарка. Совместно с иностранным языком поступают задачи нового типа, а также на
фоне общей единой проблематики легче воспринимаются элементы инородной культуры.
дополнительная стимуляция обучению языку: работа с технической документацией и
общение с иностранными студентами, входящими в творческие группы, делает
необходимым знания иностранного языка
увлекательность: уроки в образовательном технопарке проходят интереснее, тут
одновременно открываются сразу разные направления для студента: информационные
технологии, включающие аппаратные и программные средства с одной стороны и самого
востребованного иностранного языка с другой;
экономия времени: студент одновременно получает и компьютерные и языковые знания,
переходя из одного предмета на другой, не покидая естественную обстановку;
эффективность: как известно, родиной персональных компьютеров, операционных
систем и абсолютного большинства изучаемых в вузе программ являются англоязычные
страны. Соответственно, большинство терминов заимствованно из английского и логично
изучать их на исходном языке;
практичность: большинство программ, а особенно руководства по работе с ними, не
переведены на национальные языки и поэтому работать с ними можно только в
англоязычном интерфейсе;
выгодность: отпадает необходимость нанимать дорогостоящих репетиторов для
студентов не способных самостоятельно разбираться в трудностях перекликающихся
предметов.
Следует иметь в виду и слабые стороны представителей технических специальностей:
Неуверенное знание грамматики - в технических текстах, как правило, используется сложная
терминология, но очень простые грамматические конструкции, поэтому не уделяется должное
внимание грамматике. Задача решается изучением языковых конструкций и выполнением
практических упражнений на профессиональные темы. Языковой барьер - ограниченность или
полное отсутствие разговорной практики. Практика устной речи на занятиях должна решить эту
проблему. Слуховой барьер: программистам нечасто приходится воспринимать информацию на
английском на слух, поэтому есть проблемы с пониманием речи собеседника. [5] Работа с
аудиоматериалами, в создании которых принимают участие сами студенты на практических
занятиях в ТП, может избавить от этого. Можно указать и на характерные для нашей республики
в настоящее время проблемы: Как указывают большинство специалистов (Проф. Ramin
Mahmudzade и др.) есть проблемы и в компьютерной подготовке в школах, обусловленные
организационными недоработками [7]. (при поступлении в университет студенты «традиционно»
готовятся по химии, а не по информатике в результате чего, студенты приходят на компьютерные
специальности не подготовленными). Сами условия образовательного ТП и интеграция
предметов призваны активнее устранять результаты отставания студентов, накопленные в рамках
подобных проблем.
Рассмотрим высказанное на нескольких практических примерах, используемых на уроках
английского языка. При этом следует исходить из того, что для сформирования
коммуникативной компетенции недостаточно насытить урок условно-коммуникативными или
коммуникативными упражнениями, важно предоставить учащимся возможность мыслить,
решать какие-либо проблемы, рассуждать над возможными путями решения этих проблем, с тем,
чтобы учащиеся акцентировали внимание на содержании своего высказывания, чтобы в центре
внимания была мысль, а язык выступал в своей прямой функции – формирования и
формулирования мыслей. [10]
Pic.1. TYPES OF COMPUTER STORAGES
Как видно из приведенного примера на картинке, работая с темой машинной памяти на
обоих предметах рассматриваются характерные абревиатуры (так же часто встречаемые на
упаковках используемого оборудования). Выполняя упражнение по иностранному языку
учащиеся должны раскрыть тему опираясь на знание ранее изученных слов из предыдущих
уроков. Понимание смысла слов помогает, безусловно и в техническом осмыслении текста. С
другой стороны, студента направляют на понимание связей и закономерностей различных узлов
компьютера. Повторяя слова и выражения на обоих предметах, пользуясь единым наглядным
материалом студенты лучше осваивают технические термины, их смысловую нагрузку и связи.
На второй картинке студенту предлогается самостоятельно выбрать, назвать и обосновать
правильное название устройства из приведенных на картинке абревиатур:
Рис.2. Наглядный тест на знание устройства и названия на английском языке ОЗУ
Понятно, что запоминание данных из уроков по информатике в подобных тестах становится
вдвойне полезной необходимостью. В свою очередь, учитель информатики делает акцент на
новые слова, иные, общеупотребительные значения которых известны студентам из текстов по
начальному английскому.
На третьем рисунке приводится как бы традиционный материал для описания, увиденного на
картинке с дальнейшим построением краткого изложения. Этот характерный прием в изучении
иностранных языков в данном случае так же приближен студенту, который знаком с
представленным устройством с наглядного стенда с первых дней занятий в технопарке. Так же, на
данное устройство привлекалось внимание при изучении устройств вывода компьютера на
занятиях по основам компьютерной инженерии.
Рис. 3 Плоттер. Графический материал для построения текста.
К моменту использования данного стенда на уроке английского языка студенты знают тип,
основные характеристики, способ использования и т.д. представленного устройства. Это
облегчает задачу студента, делая интересным изложение помогает устранению языкового
барьера. Примечательно, что студенты сами принимают активное участие в создании подобных
стендов, что помогает в запоминании материала, а также стимулирует изучение языка. Для
студентов представляется привлекательным демонстрация дополнительных знаний по
материалу, не востребованному на уроке иностранного языка.
Другой характерный пример использования возможностей условий технопарка –
включение в урок иностранного языка технических средств озвучивания новых слов, сложных с
точки зрения фонетики. Скрытые звуковые колонки подключаются ассистирующим
предметником при повторении характерных ошибок. При этом озвучивание происходит с записи
носителей языка с использованием различных голосов. Кроме аудио, также применяются видео
средства - мониторы, проекторы для сопровождения материала на иностранном языке.
Как показывает первичный анализ опроса студентов, для абсолютного большинства опрошенных
такая интеграция преподавания различных предметов воспринимается полезной и
стимулирующей. 100% опрошенных заявили, что изучать английский в ТП очень удобно. Из них
60% считают, что большим преимуществом таких занятий является участие на уроке не одного
учителя. Для 40% освоение новых знаний здесь намного легче по сравнению с традиционной
аудиторией. 20% выделили дружественную, искреннюю обстановку. 80% надеются на
положительный результат от использования компьютеров на занятиях по английскому. В
дальнейшим собранный материал опросов так же будет обработан на компьютере при участии
студентов и магистров университета.
Выводы: Чтобы идти в ногу с преобразованиями в обществе, необходимо внедрять новые
педагогические методы. Использование ТП для интеграции языковых и компьютерных
предметов ведет к общему повышению уровня обучения. Условия ТП стимулируют внедрение
технических новшеств в процесс обучения иностранному языку. Это также расширяет
возможности будущего трудоустройства студентов. Необходимо предпринимать усилия по
развитию интерактивного обучения иностранным языкам с помощью компьютера.
Литература:
1. Р. М. Османзаде, Э.М. Рзазаде. Компьютерная глобалистика, Баку, 2005 стр. 227
2. http://englex.ru/english-for-it-specialists
3. Я.Б.Крупаткин "Читайте английские научные тексты. Курс для начинающих". Москва,
Высшая Школа, 1991г.
4. http://englex.ru/english-for-it-specialists
5. http://englex.ru/english-for-it-specialists
6. А.А. Велиев, Э.М. Рзазаде. Технопарк в университетском комплексе. Научные и
педагогические известия Университета Одлар Юрду,№46,Стр.72, Баку, 2017
7. İT & İT-təhsil xəbərləri. Страница в Facebook
8. Информационные технологии на уроках английского языка, Золотарева Ольга
Александровна, открытыйурок.рф/статьи/597058/
9. Информационные технологии в преподавании английского языка, О.В. Еремина, Омский
государственный университет путей сообщения, ict.edu.ru/vconf/files/3147.rtf
10. Современные педагогические и информационные технологии в системе образования, Е. С.
Полат, М. Ю. Бухаркина, М. В. Моисеева, А. Е. Петров. — М.: Издательский центр
«Академия», 2010. — 224 с.
Fənnlərin təhsil texnoparkı bazasında inteqrasiyası
Xülasə
Tədris texnoparkları fuksiyaları və əsas xüsusiyyətləri baxımından innovativ təhsil metodlarının və
texniki vasitələrinin yaradılması, sınaqdan keçirilməsi və tədbiqi yolunda aparıcı rol oynamalıdır.
Xüsusən, bir sıra təşkilati-texniki problemlərin həllini zəruri edən xarici dil və kompüter elmləri kimi
fənnlərin tədrisi təhsil texnoparkı bazasında həyata keçirilməklə optimallaşdırıla və effektivliyi
yüksəldilə bilər. Bu fənnlərin bağlı cəhətləri, mühəndis hazırlığındakı üst-üstə düşən problemləri və
xarakter çətinlikləri onların inteqrasiyasını zəruri edir. Qarşılıqlı leksik zənginləşmə və oxşar məntiqi
üsullar bu fənnlərin TP texniki vasitələrindən birgə istifadəsini, metodik vasitə və müəllim səylərinin
birləşdirilməsini şərtləndirir.
Integration of subjects into the educational technology park
Summary
The Leading Technoparks should play a leading role in the creation, testing and implementation of
innovative teaching methods and technical tools in terms of their foci and key features. In particular, a
number of organizational and technical problems that are essential for the teaching of subjects such as
foreign languages and computer sciences can be optimized and efficiently enhanced through the
education technology park. The constraints of these subjects, overlapping problems in engineering and
characteristic difficulties make them integral. Mutual lexical enrichment and similar logic methods
require that these subjects be used together with the technical means of the TP, the combination of
methodological means and teacher effort.
Memarlıq-dizayında məkan seçimi
üçün qeyri səlis məntiqin tətbiqi
Rahib Aydınoğlu İmamquluyev
Odlar Yurdu Universiteti
Yaşayiş və qeyri yaşayış tikililərinin planlaşdırılması tək memarlıq-dizayn məsələsi deyil, həm
də torpaq sahəsinin optimal istifadəsi məsələsidir. Torpaq ərazisi - tikili asıllığına dair qərarlar təkcə
tikilinin bir kvadrat sahə vahidinə düşən çəki (tikilinin forması və ölçüsü) baxımından və ya tikilinin gün
işığına oriyentasiyası baxımından verilmir. Məqalədə həmçinin tikilinin yerləşmə ərazisinə diqqət
verilməsi zəruriyyəti araşdırılır. Seçilmiş məkanda nəzərdə tutulan tikilinin düzgün yerləşdirilməsi üçün
onun zəruri ehtiyaclara yaxınlığını, ətrafdakı sahəni, pəncərələrdən görünəcək mənzərəni nəzərə almaq
lazımdır. Bunlar tikintinin səmərəliyinə və binanın memarlıq keyfiyyətinə təsir edir. Memarlar elə
düzgün zonal planlaşdrıma etmək istəyirlər ki, hər tikili üçün bərabər səmərəlik, əlverişlilik təmin
edilsin. [1] Wells, Evans və Yang yaşayış sahələrinin dizaynının insanların fiziki sağlamlığı və psixoloji
durumuna təsirini araşdırmaq üçün tədqiqat aparmışlar. Effektiv məkan seçimi həm şəhər həm də ayrıca
tikili miqyasında daha gözəl yaşayış sahələri yaradılmasını təmin edir. Bu isə öz növbəsində sosial,
maliyə və ətraf mühit baxımından daha uğurlu nəticə deməkdir.
Zonal planlaşdırmada yaşayış keyfiyyətini yüksəldən bəzi əsas və obyektiv dizayn elementləri,
məsələn pilləsiz piyada yolları və çiskin havadan qorunmaq üçün həyət tikliləri mövcud olmalıdır.
Bundan savayı zonal planlaşdırma dizaynı bir neçə subyektiv parametrlərdən də asılıdır, məsələn gizlilik
və ya xidməti tikililərə əlçatanlıq. Bu səpkidə
zonal planlaşdırma bütün tikintinin və ayrı-ayrı tikililərin məhdudiyyətlər nəzərə alınmaqla,
optimalaşdırılması problemi kimi təsbit olunur. Burada təsir parametrləri müxtəlif təbiətli olur, dövlət
qurumlarının tələblərindən tutmuş, son istifadəçinin arzusunu bifadə edən tələblərə kimi ola bilər.
Memarlar zonal planlaşdırmanı həyata keçirərkən intuitiv olaraq bütün komponentləri yerləşdirirlər və
bu zaman onlar bütün zonal planlaşdırma məsələsinin həllindən ötrü ayrı-ayrı tikililərin keyfiyyət
göstəricilərini nəzərdən qaçırırlar. Bu araşdırma işinin hədəfi olan hesablama modeli memarlara çox
kriteriyalı qərar qəbul etmə prosesində Kompüter Vasitəsilə Memarlıq Dizaynının (CAAD) istifadəsini
təmin edir.
Bu araşdırmanın məqsədi, elə bir düzgün məkan seçimi və dizaynın dəstəkləyici modelini ərsəyə
gətirməkdir ki, bu model qeyri-səlis məntiqə əsaslanaraq bina tikililərinin yerləşdirilmə keyfiyyəti
göstəricisini dəyərləndirməyə imkan versin. Qeyri-səlis məntiq bu məqsəd üçün ən uyğun
proqramlaşdırma metodudur, beləki bu metod vasitəsi ilə dizaynerlərin düşüncə tərzini təkrarlamaq olur
və nəticədə hər yaşayış binası üçün müəyyən qanaətbəxş dəyər formalaşır. Öncədən təyin edilmiş
parametrlər çərçivəsində nəzarət qaydaları ilə qeyri-səlis model yaşayış binasının seçilmiş məkanda
dəyərəni hesablayır və bütün belə tikililər üçün ən yüksək dəyərdən ən az dəyərə kimi siyahı tərtib edir.
Nəzərdə tutulan model analiz aləti kimi istifadə edilərkən mövcud zonal planlaşdırılmanı
dəqiqləşdirməyə imkanı verir və bu, hər yeni qaydanın və ya icra zamanı meydana çıxan məhdudiyyətin
planda nəzərə alınmasını sürətləndirir. Amma araşdırmanın məqsədi sozü gedilən modeli zonal
planlaşdırmanın ilkin mərhələsində istifadəsidir. Beləliklə bu model tikililərin yerləşməsinin qanəətbəxş
olub-olunmaması cəhətdən qiymətləndirmək məqsədi daşıyır. Növbəti addımda isə elə optimal zonal
planlaşdırma edilməlidir ki, hər bir tikilinin keyfiyyət göstəricisinin təyin olunmuş ən aşağı həddən
yüksək olması təmin edilsin. Bu baxımdan təklif olunan model şəhərsalma və dizayn ilə məşqul olan bir
çox mütəxəssislərə o, cümlədən tələbələrə də, faydalı ola bilər.
Dizayn zamanı zonal planlaşdırma öz təbiətinə görə dinamik, çox hədəfli və qeyri-dəqiq ola bilər.
Planda hər bir tikilinin öz yeri elə bir kommunal funksiyadır ki, dizaynerin bilik və təcrübəsindən aslı
olaraq maksimallaşdırılır. Zonal planlaşma kompüterin öhdəsinə buraxıldıqda fazzi (yəni qeyri-səlis)
sistemlər subyektiv qərar qəbul etmənin ən yaxşı icraçılarıdır. Qeyri-səlis məntiq və çoxluqlar
nəzəriyyəsi Lütfi Zadə tərəfindən 1965-ci ildə ərsəyə gəlmişdir və binar (sərt) məntiqi əvəz edir. Fazzi
yanaşma zamanı nisbi aidiyyat mümkündür, beləki [1-0] intervalında qiymətlər dəyişkəndir, burada [1] -
tam aidiyyatı var, [0] - heç bir aidiyyatı yoxdur deməkdir.
Tikinti mühiti çox zaman müəyyən qeyri-dəqiqlik ilə müşayiət olunur və bu qeyri-dəqiqlik
layihəyə, inşaata və icraya bağlı bir çox faktordan törənir. Qeyri-səlis məntiqə arxalnan qərar qəbul etmə
tikinti mühitininin anlaşılması və interpretasiyası sahələrində geniş istifadə oluna bilər. Bu göstərişin
səmərələliyindən, effektivliyindən tutmuş şəhərsalınma problemlərinə kimi əhatəlidir. Məsələn
məsafənin qavranmasında qeyri dəqiqlik bu formada ifadə olunur: "təxminən ən qisa (yaxın) məsafədir"
və ya "mətniqə uyğün olaraq filan yerə çox yaxındır". Zonal planlaşdırma seçimi də eləcə aidiyyat
funksiyaları ilə təsis olunmuş qeyri-səlis çoxluq kimi təqdim oluna bilər. "Practical Applications of
Fuzzy Technologies" kitabında vurğulandığı kimi evimizin yerləşməsini seçərkən biz bəzi kriteriyaları
irəli sürürük, hamsı yerin yaxın, keyfiyyətli ictimai
xidmətlər və cinayətkarlığın az olduğu ərazidə olmasını istəyir. Beləliklə bizim irəli sürdüyümüz
kriteyiralar dəqiq kəmiyyətlər yox, müəyyən mənada keyfiyyət göstəriciləridir.Buna görə də mənzil
yerləşməsini seçim etmək məsələsi qeyri-səlis qaneedici funksiyanın maksimallaşması məsələsi kimi
ortaya qoyula bilər. Bu məntiqə dəstək olaraq, model daxilində Fuzzy İnference System (qeyri-səlis
məntiqə arxalanan törəyici sistem) yaradıldı. Beləliklə bu model vasitəsi ilə mənzil tikililərinin zonal
planda uğurlu yerləşmələrini bildirən kəmiyyət təyin olunur, və bilavasitə optimal zonal planlaşdırılması
həyata keçirilir.
Qeyri-səlis törəyici model giriş vektorundakı qiymətləri interpretasiya edir və istifadəçi
tərəfindən təsbit olunmuş qaydalara əsasən, çıxış vektorun qiymətlərini təyin edir. Modelin girişinə
müəyyən zonal planlaşmasında diqqətdə saxlanılan paramterlər verilir. Misal üçün bu paramterlər
aşağıdakılar ola bilər: idman qurğularına, market tikililərinə, və uşaq sağlamlıq qurğularına rahat
əlçatanlıq, Modelin çıxışında isə mənzil tikilinin zonal planda uğurlu yerləşmələrini bildirən elə
kəmiyyətdir kı, 0 - ən uğursuz yerləşmə və 1- ən uğurlu yerləşmə arasında dəyişir. Uzun piyada hərəkəti
məsafəsi yerləşmənin uğurlu olmasını azaldır və əksinə.
3.Xülasə
Bu araşdırmada təklif olunan qeyri-səlis məntiqə əsaslanan törəyici sistem həm hazır planın
qiymətləndirilmə prosesində, həm də dizaynın ilkin addımı kimi istifadə oluna bilər. Bu model zonal
planlaşdırma qərarları üçün analıtik çərçivə yaradır və yeni parametrləri və başqa şərtləndirici
məhdudiyyət qaydalarını asanlıqla bu modelə daxil etmək olar.
Summary
The fuzzy inference system introduced in this paper can be utilized both in process of assessment
of an existing site plan and at early stages of site plan design process. The described model consititutes an
analytical framework for planning decisions and is open to include new parameters and constraints to it
with an ease.
İstifadə olunan Ədəbiyyatlar
1. (Wells NM, Evans GW, Yang Y. Environments and Health: Planning Decisions As
Public-Health Decisions. Journal of Architectural and Planning Research 2010;27(2):124-143.)
2. Michalek J, Choudhary R, Papalambros P. Architectural layout design optimization. Engineering
Optimization 2002;34(5):461-484.
3. Zadeh LA. Toward a theory of fuzzy information granulation and its centrality in human reasoning
and fuzzy logic. Fuzzy Sets and Systems 1997;90:111-127.
İnformasiya Texniligiyaları tədrisində dil problemləri
İlham Qimayət oğlu Əliyev, Perm
Rzazadə Etibar, OYU, Bakı
İnformasiya Texnologiyaları ən qabaqcıl, sürətlə inkişaf edən elm-texnika sahəsi olmaqla dil ilə
bağlı bir sıra məsələləri də kəskinliyi ilə meydana çıxararaq dilin yaxın gələcəyi üçün olduqca
əhəmiyyətli sualları gündəmə gətirir. Təbii ki, bu problemlər birinci növbədə tədris prosesində özünü
göstərir. İnformasiya əsri üçün xarakterik olan bir sıra qaçılmaz meyllərlə yanaşı, kitabın nüfuzdan
düşməsi nitq mədəniyyəti problemləri də doğurur. Bu da öz növbəsində bütünlükdə düşüncə
mədəniyyətinə mənfi təsir göstərir.
1. Bu sahədə ən aktual və ağır problem – Ana dilində İT Terminologiyasıdır. Hətta,
“Kompüter” sözünün eyni təhsil müəssisəsində belə, fərqli yazılışlarına rast gəlmək olur. Çox səciyyəvi,
məşhur sual uzun müddətdir ki, gündəmdən düşmür - “Kompüter” (İnformatika terminlərinin izahlı
lüğətində) yoxsa “Kompyuter” (Azərbaycan dilinin uzahlı lüğətində) doğrudur? Şübhəzis, bu
qəbildən suallar kompüter elmləri sahəsini özünə həyat yolu seçmiş gənclər üçün şok xarakter daşıyır.
Bir sıra hallarda müəllimlər mətnlərin savadlılığını qiymətləndirərkən düzgün meyar seçə
bilmədiklərindən ziiddiyyətli fərqli mənbələrə istinad edirlər. İngilis dilindən alınmaların yazılışı
qaydalarına görə I-si! Halbuki, II-si açıq-aşkar ruscadan götürülüb. Burada rus yazılışındakı “ю”
mexaniki olaraq latın qrafikasında “yu” ilə əvəz edilib! İlkin mənbə əvəzinə rus dilinə müraciət sovet
keçmişimizin zərərli miraslarındandır. Belə nümünələrin sayını istənilən qədər artırmaq olar. İT
sahəsində hər gün külli miqdarda məlumat dərc olunur. Bunların yarıdan çoxu texniki yenilikləri əks
etdirir. Hamı üçün qəbul olunmuş dil siyasəti olmadığından tərcüməçilər və mütəxəssislər daim seçim
qarşısında qalır, bir çox hallarda oxucunu çaşdıran ifadələrdən istifadə etməli olurlar.
Qeyd etmək lazındır ki, kompüter texnologiyalarının inkişafı digər sahələr üçün də dildə, dərsliklərdə yer
almış terminlərə yenidən baxılması zərurətini meydana gətirir. Məsələn, kompüter istifadəçiləri üçün
“Böyük hərf, kiçik hərf” əslində ölçü mənasına gəlir. İstənilən qədər böyük “kiçik a” yazmaq olar və bu
kimi əməliyyatlar dərs proqramlarına daxildar. Bizcə “A”-“a” fərqlərini əks etdirmək üçün “baş hərf,
sətri hərf” işlətmək düzgün olar.
Lüğətlərdə bir sıra ziddiyyətli (zərərli) tərcümələr yer alıb.
Turboboost - Разгонка – distilasiya; Label - метка – Etiket; Bar - Panel; Access – Erişim(?),
müraciət; Bug – Texniki qüsur; kimi tərcümələrdə terminlə onu ana dilində əvəz edən söz hər ikisi xarici
dildədir. Belə olduqda tərcümənin mənası itirilir. Hətta, türk mənşəli sözlər təklif olunduğu bir çox
hallarda terminin neoologizm kimi saxlanması daha məqsədəuyğun görünür. Nəticədə mütəxəssislər və
tələbələr terminin orijinalına üstünlük verir və lüğətlərlə ziddiyyət yaranır. Məsələn, Instalyasiya –
yükləmə, quraşdırma kimi yalnız izah edilə bilər. Termin kimi isə proqramın yüklənməsi təmamiylə
başqa (load) məna daşıyır. Deməli, “Instalyasiya” kimi professional dildə yer almış sözləri ilkin mənbədə
olduğu kimi saxlamaq daha doğru olar.
Select – seçmək, seçdirmək, nişanlamaq və s. kimi tərcümə olunur. Ən adi məntiqə görə “selekt”
olmalıdır! Həqiqətən, paradoksal vəziyyət yaranır – “seleksiya“ var ikən “selekt“ yoxdur və dilə,
anlaşılmaya ağırlıq gətirən yeni sözlərin axtarışı faktı meydana çıxır!
Tez-tez tələbələrdən və offis əməkdaşlartından “«сахранит» eliyirəm(?!) eşitmək olar. Halbu ki, “Save
edirəm” daha məntiqlidir. Bu halda Save sadəcə termin kimi anlaşılar və qarışıqlığa gətirməz. Hətta
nazirlik proqramlarına qədər bir çox tədris vəsaitində “Save“ termininin funsiyası yadda saxlamaq kimi
göstərilir. Halbu ki, müvafiq qurğu və proqramlar yaradan müəlliflər “record” – “yazmaq“ kimi izahat
verirlər. Doğrudan da əməli yaddaşda olan obyekt “Save“ edilə bilər. Və bu zaman obyekt (mətn, şəkil,
səs) əslində əməli yaddaşdan uzun müddətli yaddaşa yazılır!
İngiliscədə Data və Datum dilə kasıblıq gətirmir! Bizim bəzi dilçilərsə özünü doğrultmamış “özləşmə”
yolunu seçirlər. Özü də bu özləşmə semantik və dilin daxili tələbləri baxımından işlənməmiş olduğundan
qüsurludur. Terminiligiya komissiyasının bu sahədə fəaliyyəti elmi cəmiyyətdə birqiymətli qarşılanmır.
Maus – bələdçi, proqnoz – öngörmə kimi təkliflər dili zənginləşdirmir, qarışıqlıq yaradır. Məs. “bələdçi”
sözü kompüter elmləri sahəsində “brauser” termininə uyğundur.
1. Ana dili üzrə İnternet, Elektron vasitələrin çatışmamazlığı dilin inkişafını ləngidən
problemlərdəndir. Nəticədə, gənclər İnternet ünsiyyətdə İT slenq – jarqon və ara sözlərin
qarışığından istifadə edirlər. Səhv ifadə və sözlərin istifadəsi öz növbəsində fikir qarışıqlığı,
anlaşılmamazlıqlar yaradır. Tədris prosesində bu anlaşılmazlıqların aradaan qaldırılması əlavə
səy və vaxt sərfinə gətirir.
2. Təhsil müəssisələri üçün iki cür zibilli nitq problemi kəskin nəzərə çarpır:
a. Prosto, Uje, Voobşe, İmennı və s. kimi rus danışıq dilindən keçmiş vulqarizmlər
b. “Elə bil ki,”, “Hər hansı bir...”, və s. sadəcə “boşluğu doldurmaq” funksiyasını icra edən ifadələr
3. Ünsiyyət mədəniyyətinin çatışmazlığı:
Bir çox tələbələr müxtəlif vəziyyətlərdə nə demək lazım olduğunu bilmirlər.
a. Günahkar olduğunu başa düşdüyünü hansı sözlərlə, necə çatdırmalı? Uyğun vəziyyətlərə görə
günahını nə şəkildə boynuna almalı, üzr istəməli?
b. Otağa səhv gəlmiş tələbə uyğun söz və ifadələr tapmağa çətinlik çəkir, “Bura haradı?” soruşur!
c. Müəllim sullarına konkret məna daşımayan “Belə”, “Oldu da!” kimi cavablar eşitmək olur.
Təəssüflə göstərmək lazımdır ki, dil problemləri təkcə ölkə daxilində qalmır. Bunların islah olunması
xaricdə çalışan, xüsusən, digər ölkələrdə böyüyən və təhsil alıb vətənə qayıtmaq istəyənlər üçün çox
vacibdir.
Tədris müəssisəsi üçün ümdə vəzifə tələbələrə bilikləri düzgün çatdırmaqdır. Bundan çıxış edərək,
vəziyyətdən çıxmanın yollarını müzakirə etməyə ehtiyac var:
Dil dərslərini münkün olduqca ixtisas kabinetlərinə, texniki ixtisaslarda Texnoparka gətirmək.
Burada dil müəllimi İT biliklərini sürətlə təzələyir və kompüterdən, texniki vasitələrdən dərs
vəsaitii kimi istifadə imkanlarını genişləndirir.
“Termin”, “Komponent”, “Subyekt”, “Element”... kimi ümumelmi terminlər müxtəlif fənnlərin
inteqrasiyası halında tələbələrə daha düzgün çatdırıla bilər
Yeni terminlər, Texniki anlayışlar birgə müzakirə olunmalıdır! Bu məqsədlə departamentlər arası
seminarlar və digər formada müzakirələr təşkil olunmalıdır.
İT terminologiya üzrə metodiki tövsiyyələr və məqalələr hazırlanmalıdır.
Kitabın, oxunun nüfuzunun qaldırılmasına yönəldılmiş tədbirlər, müsabiqələr keçirilməlidir.
Ana dilində , yeniləşən, savadlı, dılğun İnternet resurslar yaradılmalıdır
Müəllim kadrlarının İT və dil biliklərinin səviyyəsi yüksəldilməlidır
1. Ana dilinin düzgün istifadəsinə yönəldilmiş müvafiq inzibati-iradi xarakterli tədbirlər həyata
keçirilməlidır
Comparative Analysis of Modern Operating Systems
E.M. Rzazadeh, C.Z.Hasanov
Key words: Operating system, versions, code, advantage and disadvantages, functions,
process
Açar sözlər: Əməliyyat sistei, versiyalar, üstünlüklər və çatışmamazlılqlar, funksiyalar,
proses
In today’s life, Operating System (OS) is an important part of each computer user. All
business units, corporations, use computer and different type of operating systems. This is
a great system helps companies to manage information and distribute, control, deliver to
millions of people and whole industry. Operating system is everywhere & divided as
Desktop Computer OS, Server OS, Mobile OS & etc. This thesis covers only Desktop
computers. This is optimal way of giving brief information about OS to audience.
Choosing OS is depend on computer hardware and exploitation of applied programs. It is
a system where OS software is running thousands of lines code and performing daily task
completion. It covers network resources, file systems, also data parameters and other
reasonable properties.
An operating system (OS) is software manages the hardware and software parts of a
computer system. It is a lot of library files consist of millions lines of code performing
different tasks at same time. Of course running tasks, completing tasks varies on OS
performance. In addition, most of these are time-consuming process. Thus, many OS
industries producing OS depending on business performance. Here is also we face
advantage and disadvantages of operating system. Taking into account in OS market most
companies building several versions of same operating system depending on business
scope. This can be OS for home users, also OS for business purpose, presenting with
limited or
unlimited functions.
For example:
Microsoft Cooperation built Windows 7 OS for a few versions regarding market request.
It is Windows 10 Home, Windows 10 Pro, Windows 10 Enterprise, Windows 10
Education, Windows 10 Pro Education, Windows 10 Enterprise LTSB, Windows 10
Mobile Enterprise, Windows 10 Mobile, Windows 10 IoT, Windows 10 S, Windows 10
Team, Windows 10 Pro for Workstation. [1],[2]
But not only Microsoft. At same time Linux, Unix, MacOS presenting new OS versions to
customers. This is completely varying from OS functionality as enumerated below like
functionality and characteristics.
OS functionality
Interface for
user It can be CLI mode or GUI mode.
Hardware parts Components has own different drivers has loaded into OS.
This is a communication software between hardware and OS.
Function
Function of software is a specific according applied
environment. Like OS system dedicated for small office or
home.
File
Management
It is a structure build directory and operations on a file and
folder.
System health Monitoring hardware-working condition as HDD, RAM,
CPU or NIC.
Table.1
OS characteristics
Licensing Provides 3 types of option to customers.
Open source OS, free OS, commercial OS.
Software
Compatibility
Engineers builds software compatible packages with
different versions of same OS.
Complexity OS divided into a few editions for CPU, RAM editions. It is
32 and 64 bit editions. An earlier OS versions was 16 bit.
Table. 2
Here is a basic comparison list of OSs. This chart represents of open source and
commercial OS advantages and disadvantages. Each user must consider all
details below before getting OS. Because this short thesis covers common and most used
OS.
Linux Windows
Brief OS built free and open source
software.
Microsoft Windows has lots
of versions since 1985.
Price Linux us freely distributed
and downloaded. Some
versions is cheaper.
Price varies from $119 to
$199.
Development
and
Distribution
Has developed by open
source and shared code with
lots of communities and
distributed by various
vendors.
All versions build and
distributed by Microsoft.
Manufacturer Linux Kernel system has
developed by community.
Developed by Microsoft.
Company
Engineer
Linus Torvalds and the
Linux community.
Developed by Microsoft.
User Everyone, Home users to
engineers. Moreover,
computer enthusiasts.
Everyone
Update
Method
Many Windows Update
Preceded by Basic Terminal (CLI) MS-DOS
License GNU General Public License Proprietary
Available
languages
Multilingual Multilingual
Usage Linux can be installed on a
wide variety of computer
hardware, ranging from
mobile phones, tablet
computers and video game
consoles, to mainframes and
supercomputers.
On PC's desktops, laptops,
servers and some phones.
File system
support
EXT2, EXT3, EXT4, JFS,
REISERFS, XFS, BTRFS,
FAT, FAT32, NTFS
FAT, FAT32, NTFS, exFAT
Default user
interface
Gnome or KDE Graphical (Windows Aero)
Text mode
interface
BASH (Bourne Again SHell)
is the Linux default shell. It
can support multiple
command interpreters.
Windows uses a command
shell and each version of
Windows has a single
command interpreter with
dos-like commands, recently
there is the addition of the
optional PowerShell that uses
more Unix-like commands.
Source model Free Software Closed / Shared source
Supported
platforms
All PowerPC: versions 1.0 - NT
4.0; DEC Alpha: versions 1.0
- NT 4.0; MIPS R4000:
versions 1.0 - NT 4.0; IA-32:
versions 1.0 - 8; IA-64:
version XP; x86-64: versions
XP - 8; ARM: version RT;
OS family GNU DOS
Programmed
in
C Assembly, C, C++
Marketing
target
Server, Personal, Personal, business
Compatibility New version of Linux
support many kinds of
hardware.
Can coexist on local networks
with Windows, BSD, Macs,
and other Unix-like systems.
Sometimes file compatibility
issues may arise.
Table.3 Comparison main features of Linux and Windows [3]
Today in software market, people can choose OS according their requirement. This a
beginner part of process to select OS depending on person tasks. Here is a usage statistics
of OS on September 2017 by netmarketshare.com (Presented web resource fits to this
article.) as shown below.
Operating system market [4]
This is a worldwide user’s OS usage statistics. Selecting OS carefully must cover task
completely. Owner must consult with business advisor to select correct OS that your
success depends on it. At the end Choosing right kind of OS in many cases related
availability of information and study problems. Now in computer technology modern OSs
meets with actual strategic and security issues. It comes from, OS Producers has a rights to
update, change a system. It is reason to appear different versions of Windows, Linux,
Unix and Mac. For optimal decision making it is required analysis of all key parameters.
References
1. Prophet, Tony (13 May 2015). "Introducing Windows 10 Editions". Windows
Experience Blog. Microsoft.
2. Bott, Ed (14 May 2015). "Windows 10 editions: Everything you need to
know". ZDNet. CBS Interactive.
3. http://www.diffen.com/difference/Linux_vs_Windows
4. https://www.netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10a
ndqpcustomd=0
5. Ed Bott. Support Secrets, Redmond, Washington, 2016
6. Fundamental of Operating Systems.
https://www.tutorialspoint.com/operating_system/
Müasir əməliyyat sistemlərinin müqayisəli təhlili
E.M. Rzazadə, C.Z.Həsənov
Xülasə
Müasir kompüret dünyasında hər birinin milyonlarla istifadəçisi olan müxtəlif əməliyyat
sistemləri istifade olunur. (tətbiq edilir.) Əməliyyat sistemlərinin seçilməsi kompüterin
aparat təminatı və istismar olunan tətbiqi proqramlardan asılıdır. Buraya şəbəkə
ilkanlarını, fayl sistemləri, eləcə də verilənlərin xüsusiyyət və ölçülərini də əlavə etmək
məqsədəuyğundur. Hansı ƏS-nə üstünlük verilməsi bir çox hallarda əlyetərlik və
məlumatlılıq, yəni tədris problemləri ilə bağlı olur. Hazırda kompüterlərin tətbiqində
müasir ƏS-lərinin rolu strateji və təhlükısizlik məsələlərini də meydana çıxarır. Bunlar, o
cümlədən, ƏS müəlliflərinin kompüterlərə müstəqil müdaxilə etmə prinsipindən
qaynaqlanır. Windows-la yanaşı Linux, Unix, Mac ƏS-lərin də müxtəlif versiyaları
meydana çıxır. Optimal qərar verilməsi üçün bütün əsas paramertlərin analizi zəruridir.
İNTELLEKTUAL ROBOTLARIN DAVRANIŞLARININ PLANLAŞDIRILMASI
Səmədzadə Aynur Əyyar qızı
Odlar Yurdu Universiteti
Robotların davranışının planlaşdırılması məsləsi onların hərəkətlərin idarəetmə məsələsində
olduğu kimi iki müstəqil məsələyə bölünür:
- manipulyasiya əmələyyatlarının planlaşdırılması; - mobil robotların hərəkətlərinin planlaşdırılması.
Lazımi yerdəyişmənin təmin edilməsi robotların manipulyatorlarının və nəqliyyat icra
sistemlərinin intiqallarının idarə edilməsi yolu ilə həyata keçirilir.
İntellektual mobil robotların (MR) fəaliyyətinin əsas fərqləndirici xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, məqsədə nail olmaq üçün lazım olan hərəkətlərin ardıcıllığım əvvəlcədən təyin etmək
mümkün deyil. Ona görə ki, mühitin gələcək vəziyyəti haqqında informasiya əldə etmək, bir qayda
olaraq, əvvəlcədən mümkün deyil. Beləliklə, robotun qarşısına qoyulmuş məqsədə nail olmağa
yönəlmiş cari situasiyada onun hərəkətinin seçilməsi problemi durur. Bu seçim cari situasiya və
mühit haqqında əvvəlcədən məlum olan informasiya əsasında edilməlidir. Operativ seçim
xüsusiyyəti, yəni tamamilə müəyyən olmayan situasiyada məqsədyönlü davranışının
planlaşdırılması məsələsinin həllini təmin edən sistem intellektual robotların əsas sistemlərindən
biridir.
İntellektual robotların hərəkətlərinin planlaşdırılması məsələsinə bir sıra misallara baxaq.
Misal 1. Tutaq ki, robotun qarşısına verilmiş trayektoriya üzrə hərəkət etmək məsələsi
qoyulmuşdur. Bu halda robotun hərəkətinin planlaşdırılması məsələsi verilmiş trayektoriya üzrə
optimal hərəkəti (hər hansı meyar nöqtəyi-nəzərindən) təmin etmək üçün zaman funksiyalarında
intiqallara icra təsirinin təyinindən ibarətdir.
Misal 2.Tutaq ki, robotun qarşısında mühitin verilmiş koordinatlı hər hansı nöqtəsinə
çatmaq məsələsi durur. Bu halda hərəkətlərin planlaşdırılması məsələsi zamandan asılı olaraq elə
idarəetmə əmrləri funksiyalarının təyin edilməsindən ibarətdir ki, bu funksiyaları yerinə yetirdikdə
robot maneələrdən yan keçərək optimal (hər hansı meyar nöqteyi-nəzərindən) trayektoriya
(məsələn, ən qısa yol) üzrə verilmiş nöqtəyə çatır.
Misal 3.Tutaq ki, robotun qarşısında verilmiş yüklərin mühitin müəyyən nöqtəsinə çatdırma
məsələsi durur və tutaq ki, robotun bütün bu nöqtələrə çatmaq üçün enerji ehtiyatı yoxdur. Ona görə
də, hərəkətə başlamazdan əvvəl, robot özünün enerji ehtiyatını artırmalıdır. Fərz edək ki, belə bir
hal yüklər üçün də tələb oluna bilər. Onun üçün mühtdə enerji ehtiyatını artırma məntəqələri, həm
də yüklərin doldurub-boşaldılması məntəqələri var.
Göstərilən misallardan göründüyü kimi, intellektual robotların hərəkətlərinin
planlaşdırılması məsələsi müxtəlif formalarda ola bilər. Əgər yuxarıda göstərilən misalları
tutuşdursaq, onda bütün bu məsələlərə məxsus olan aşağıdakı əsas məqamları göstərmək olar:
- mühitin situasiyanı xarakterizə edən parametrlər yığımı göstərilməlidir, robotun
başlanğıc anda olduğu cari situasiya təyin edilməlidir və robotun qarşısına qoyulmuş məsələyə
uyğun olaraq məqsəd situasiyaları çoxluğu təyin edilməlidir;
- mühitdə situasiyanı dəyişmək üçün robotun yerinə yetirəcəyi hərəkətlər yığımı təyin
edilməlidir;
- mühitdə situasiyanın dəyişməsi ilə hərəkətlər arasında asılılıq təyin edilməlidir;
- mühitdə mümkün vəziyyətlərə və konkret situasiyada mümkün konkret davranışın yerinə yetirilməsinə qoyulan məhdudiyyətlər sistemi təyin edilməlidir;
- mühitində cari situasiyanı məqsədə çevirən davranışların optimallıq meyarı təyin edilməlidir;
MAKSIMAL GÜC IZLƏYICILƏRIN GÜNƏŞ
BATAREYALARINDA EFFEKTIVLIYI
V.R. Həsənova
Odlar Yurdu Universiteti
Günəş batareyasının effektivliyinin yüksəldilməsi böyük sənaye və iqtisadi əhəmiyyəti olan elmi
problemdir. Belə ki, yer səthinin vahid sahəsinə 1saat ərzində daxil olan günəş enerjisinin illik orta
miqdarı coğrafi şəraitdən asılı olaraq 7,2- 21,4 MC/m2 qiyməti aralığında dəyişir. Yer atmosferinin
yuxarı sərhədinə il ərzində 5,6x1024
C günəş enerjisi düşür. Yer atmosferi onun 35%-ni kosmosa əks
etdirir, qalan hissə isə Yer səthinin qızmasına, buxarlanma- çökmə tsiklinə, dəniz və okeanlarda
dalğaların əmələ gəlməsinə, hava və okean cərəyanlarına sərf edilir. Günəş qurğuları timsalında ekoloji
təmiz avtonom enerji mənbələrini misal göstərmək olar ki, bunlardan akkumulyatorların
doldurulmasında, işıqlanmada, tele-, video- və audiotexnikanın elektrotəminatında,
telekommunikasiyanın, yaşayış obyektlərinin enerji təminatında istifadə olunur.
Konsentratorlu fotoelementlərdə enerji çevrilməsi fotovoltaik effektə əsaslanaraq, qeyri- bircins
struktura malik yarımkeçiriciyə günəş şüasının təsirinə əsaslanıb. Digər qida mənbələrinin enerjisi kimi
konsentartorlu fotovoltaik elementlərin də enerjisindən istifadə etmək mümkündür. Başqa mənbələrdən
fərqli olaraq onların işçi rejimi qurğunun onun səthinə düşən günəş şüasının intensivliyindən asılıdır.
Günəş radiasiyasının güc konsentrat sistemləri elektrik və ya yüksək temperaturlu enerji çevrilməsindən
asılı olaraq müxtəlif formada tətbiq oluna bilər.
Elementlərin sınağı zamanı tələb olunan və bütün dünyada qəbul olunmuş standartlar belədir:
işıqlanma 1000Vt/m2, temperatur 25
0C və AK1,5 (atmosfer kütləsi - 45° en dairəsində günəş spektri).
Fotovoltaik qurğularda istifadə olunan günəş elementlərinin əsas energetik xassələrin aşağıdakı şəkildə
göstərilən sxem üzrə ölçülür (şəkil 1). Bu ölçülən parametrlərə misal olaraq qısa qapanma cərəyanını,
açıq dövrə gərginliyini, fotoelementlərin dolma əmsalını və s. göstərmək olar.
Günəşli gündə konsentratorlu batareyalar adi müstəvi konstruksiyalara nəzərən daha yaxşı
xarakteristikaya malikdirlər. Sərf olunan enerjinin təxminən yarısını təşkil edən alüminium radiatorların
mümkün qədər uzunömürlü olması vacibdir və linza və ya elementlərin dəyişdirlməsi zamanı radiatorl
ardan təkrar istifadə imkanı nəzərə alınmalıdır. Effektiv günəş elementlərinin işlənib hazırlanması,
stansiya konstruksiyalarının daha səmərəli iqtisadi göstəriciyə malik olması aktual məsələ kimi qarşıda
durur. Günəş enerjisi istilik, mexaniki və elektrik enerjisinə çevrilə bilər, kimyəvi və bioloji proseslərdə
istifadə oluna bilər. Günəş qurğuları qızdırıcı sistemlərdə, yaşayış binalarının soyudulmasında, aşağı və
yüksək temperaturlarda gedən texnoloji proseslərdə öz tətbiqini tapmışdır.
Maksimal güc nöqtəsi izləyicilərin alqoritmləri bir çox parametrlər daxilində müxtəlif cür
əsaslanmışdır. Belə alqoritmlər fotovoltaik sistemlərdəki spesifik zaman intervallarından sonra və
ölçülən gücün dəyişməsi nəticəsində işçi gərginliyin kiçik AV dəyişmələri əsasında qurulur.
Lakin, bu alqoritm bəzi məhdudiyyətlərə malikdir və onlar istismar müddətində maksimal güc
nöqtəsi izləməsi effektivliyini aşağı salır. Aşağı səviyyəli radiasiya zamanı - məsələn, günəşin
çıxdığı və qürub etdiyi zaman - güc əyrisi müstəvi xarakter daşıyır və bu hal həqiqi güc nöqtəsinin
yerinin çox çətin tapılmasına gətirib çıxarır. Digər bir faktor - invertor maksimal güc nöqtəsi ətrafında
AP ilə rəqs etdiyindən bu nöqtənin dəqiq yerinin tapılması çətinləşir. İzləmə alqoritmi tez dəyişən
radiasiya altında nizamsız davranışı göstərə bilir.
Nəticədə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, müxtəlif növ günəş konsentrator sistemlərinin tətbiq
sahələri də genişdir. Parabolik formada olan konsentratlar - aşağı temperatur diapazonunda
detoksifikasiya, mayelərin qızdırılması və onların sirkulyasiya proseslərinin həllində ən yaxşı tətbiqini
tapa bilər. Bütün sistemlər orta temperaturlarda tətbiq üçün yararlıdır. Qüllə sistemi isə 1000oC
temperaturdan artıq istiliklər alınmasında ən əlverişlidir.
Ədəbiyyat
1. Calais M., Myrzik J., Agelidis V. Inverters for single-phaze grid connected photovoltaic
systems-overview and prospects. 17th
European Photovoltaic Solar Energy Conference, Munich,
Germany. 2001 p.322-326.
2. G. B. Smith, C. G. Granqvist, Green Nanotechnology: Solutions for Sustainability and Energy in the Built Enviroment, CRC Press, Boca Raton, FL, 2010.
3. Энергетика мира: уроки будущего. Под ред. Башмакова И.А.,МТЭА,-М.,1992, с.355-380
5. Suntola T. The Future of Photovoltaic Power Conncil of Europe / Commitee on Seience and
Technology, Helsinki June, 1991, р.1-6.
6.Səfərov N.Ə., Həşimov A.M., Mədətov R.S., Əhmədov Q.M. Azərbaycan iqlim bölgələri və
sahələri üzrə günəş fotoelektrik qurğularının enerji hasilatı hesabatının metodikası və nəticəsi. /
Energetikanın problemləri, №1, 2003, səh.20 -27
7. Bayramov A.A., Safarov N.A., Akhmedov G.M., Shukurova
V.D.Thermophotovoltaic converters on the basis AVB
VI for high concentration solar
applicantions/Inter.Sc.Jour.for Alternative Energy and Ecology ISIAEE №5 (37) (2006), p.8587.
8. Web site for NREL AM1.5 Standard Dataset: http://rredc.nrel.gov/solar/spectra/am 1.5/,accessed March 11,2010.
9.Sinton R., Kark Y., Swirhun S., Swanson R Silicon Point Contact Concentrator Solar Cells / IEEE Electron Devices Letters, Vol. EDL-6, No.8, August 1985, pp.405-407.
10.Swanson R., Beckwith S. Crane R., Eades W. et. al. / Point Contact Concentrator Solar Cells - IEEE Electron Devices, Vol. ED-31, No. 5, May 1984, pp. 661-664.
Bilingual təhsil problemləri və qeyri səlis məntiq
Umarova Niyar Əvəz qızı
Odlar Yurdu Universiteti
Açar sözlər: ikidilli təhsil, etnik azsaylı xalqlar, təhsil metodları, qiymətləndirmə prosesi,qeyri- səlis
məntiq,
Ключевые слова: двуязычное образование, этнические меньшинства, метод исследования,
процессоценки, нечеткаялогика
Keyword: bilingual education, the ethnic minorities, study methods, evaluation process, fuzzy logic
Müasir informasiya cəmiyyəti İKT vasitəsilə qloballaşaraq, vurtual informasiya məkanının
imkanlarıni genişləndirir. Bu isə sərhədlərin aradan qalxmasına, müxtəlif ölkə insanlarının bir-birinə
yaxınlaşmasına səbəb olur. Dünyada sürətlə gedən şəbəkə-informasiya virtual prosesləri və iqtisadi
infilyasiyanın təsiri miqrasiya proseslərini gücləndirərək, ölkələlərin əhalisinin demoqrafik tərkibini
artırır. Bu isə ilk növbədə təhsil sistemində həllini tələb edən müəyyən problemləri yaradır və daha çox
maliyyə vəsaiti tələb edən ikidilli/çoxdilli tədrisin tətbiqini qaçılmaz edir. İkidilli/çoxdilli tədrisdə
akademik dilin öyrənilməsi intermədəni vərdişlərə yiyələnməyə, işlə təmin olunmanın asanlaşmasına və
tolerantlığın inkişafına kömək edir (1, səh 12-38). Bilingual təhsil iqtisadi və sosial proseslərin
qloballaşdırılması, xalqların yaxınlaşması, mədəniyyətlərarası qarşılıqlı əlaqəsinin genişlənməsini
gücləndirir. Bolonya prosesi istiqamətində ali təhsilin beynəlmiləlləşdirilməsi prosesinin texnoloji və
metodiki bazası kimi bilinqval məşğələlər xüsusi rol oynayır. Sosial və pedaqoji proqramların akademik
tətbiqində bi- lingual təhsilin müxtəlif metodları, proqramları, prinsipləri və fərqli yanaşma qaydaları var
(7, səh.91-94). Kolumbiya Universitetinin dilçilik və ikidilli təhsilin banilərindən Vaynraha (1968) görə:
“İki dilin əvəzedilmə ilə istifadəsi təcrübədə bilinqvizm (ikidillilik) adlanır, iki dildən çox dildə danışan
insan isə bilingual (ikidilli) adlanır” (1, səh. 2-10).
Çoxdilli təhsil çoxetnik ölkədə dinc cəmiyyətin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
İkidilli/çoxdilli təhsil azlıqların inteqrasiya siyasəti mərhələlərində islahatlar üçün addımdır və ana
dilində qazanılmış bacarıqların asanlıqla başqa dilə ötürülməsinə imkan yaratmasıdır. Bilingual təhsildə
nailiyyət əldə etmək üçün bu tədris dəstəklənərək inkişaf etdirilməməli, qeyri- hökumət təşkilatları cəlb
edilərək, həmin pedaqoji təhsilin inkişafında maraqlandırılmalı və bunun üçün xüsusi maliyyə vəsaiti
ayrılmalıdır. İkdilli/çoxdilli təhsil siyasətində nailiyyətin əldə olunması eyni zamanda müəllimin
fəaliyyət dərəcəsindən, auditoriyaya fərdi yanaşmasından, fərqli prinsipindən, proqramın effektliyindən,
tədrisin növündən, metodundan, öyrəncinin məsuliyyət və qavrama dərəcəsindən və s. bu kimi
müxtəlif amillərdən də asılıdır (7, səh. 98
104). Nəticənin daha effektli
olması üçün - yazmaq, oxumaq, təkrarlamaq, dinləmək, danışmaq, İKT-dən istifadə etmək və s.
vərdişlərə yiyələnmək lazımdır.
Bilingual (ikidilli) təhsil pedaqoji təhsilin tədrisində məqsəd - müxtəlif az saylı millətlər üçün
təhsil alma imkanının yaradılması, təhsilin potensialının əhəmiyyətli dərəcədə artırılması və insani
resursların inkişaf etdirilməsidir. Bilinqval təhsil Bolonya prosesi istiqamətində ali təhsilin
beynəlmiləlləşdirilməsi prosesinin texnoloji və metodiki bazası kimi xüsusi rol oynayır.
Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemində etnik qrupların, miqrantların təhsil tələbatlarını
təmin etmək üçün müəyyən qərarlar qəbul edilir, müvafik tədbirlər həyata keçirilir (6). Ölkə ərazisində
azsaylı və sosial cəhətdən həssas etnik azlıqların dəstəklənməsi, müxtəlif etnik qrupların mehriban
şəraitdə yaşaması (5, səh.98-129), ölkə dövlətçiliyinin milli azlıqlara olan qayğısı daxili təhsil
sistemimizdə bilingual metodların tətbiq edilməsinə və müxtəlif etnik azlıqların öz ana dilində
təhsil almalarına şəraiti yaradır. Bu yönümdə ölkəmizdə ixtisaslaşdırılmış elmi-metodiki mərkəzlər
formalaşır, tərcümə mərkəzləri fəaliyyət göstərir. İkidilli/ çoxdilli təhsildə uğur əldə etmək üçün digər
ölkələrin təcrübəsində istifadə etmək lazımdır (8,9).
Bilinqval məşğələnin qiymətləndirilməsi prosesi isə mürəkkəb prosesdir və bürada müxtəlif
amillərin nəzərə alınması bacarığı tələb olunur, məsələn, tələbənin söz ehtiyatının nə dərəcədə olması,
dili mənimsəməsi, öz ana dilində bildiklərini necə izah etmə qabiliyyəti və s. Bu tədrisdə dilin inteqrasiya
olunması, məzmunun mənimsədilməsi və şagirdin biliklərinə, onun yaradıcı inkişafına, intellektual
potensialına zərər vurulub-vurulmadığını müəyyən etmək çox vacibdir. Bu sistemdəki təcrübələrin
nəticələri obyektiv qiymətləndirilmədə çox böyük çətinliklərin olduğunu göstərir. Bilinqval məşğələnin
qiymətləndirilməsi prosesinə çeviklik vermək üsullarından biri də dil bacarıqlarının inkişafının müəyyən
edilməsi imkanı verən yoxlama matrisasıdır (və ya cədvəlidir). Bu cür matrisanın tərtib edildiyi zaman:
konsepsiya səviyyəsində dərk etmə; dildən istifadə; kommunikasiya bacarıqları; fərdi davranış (ünsiyyət
tərzi); qrupun davranışı; məşğələlərə münasibət və s. kimi fənnin məzmununu və dilin inteqrasiyasını
xarakterizə edən müxtəlif metodlara əsaslanmaq lazımdır. Bilingual təhsil prosesi çevikliyinin təmini,
metodiki tövsiyyələrin formalaşdırılması, qiymətləndirmənin düzgün aparılması, yüksək keyfiyyətin
əldə olunması və s. üçün qeyri-səlis məntiqin tətbiqi və “aralıq” dilin yaradılması, “aralıq” dilin
məntiqi-metodoloji baxımdan dəstəklənməsi, bu dildən istifadə zamanı iş forma və metodların
hazırlanması, dilin terminoloji lüğətinin yaradılması tələb olunur (2, səh. 187 - 196).Tədqiqatda bilinqval
təhsilin inkişafı kontekstində onun informativ-metodiki dəstəkləməsi üzrə “Aralıq” dilin terminoloji
lüğətinin yaradılmasının məntiqi-leksikoloji dəstəklənməsi metodu təklif edilmişdir. Zəif
strukturlaşdırılmış xüsusiyyətlər arasındakı səbəb-nəticə əlaqələrini obyektiv surətdə əks etdirməyə
imkan verən qeyri-səlis məntiqi nəticənin mexanizmi bilinqval təhsil prosesi ilə daha çox adekvatlıq
təşkil edir, bilinqvin psixoloji-peşəkar xüsusiyyətlərini “plastik” şəkildə nəzərə alır. Bugün zəif
strukturlaşdırılmış proses və hadisələrin təhlili, modelləşdirilməsi, proqnozlaşdırılması sahəsində
aparılan elmi tədqiqatların ən perspektiv istiqamətlərindən biri qeyri-səlis məntiq və qeyri-səlis çoxluqlar
nəzəriyyəsinin riyazi aparatıdır. Qeyri-səlis modelləşdirmənin üstünlüklərindən biri də onun didaktik və
metodiki məsələlərin yeni siniflərin həllinə sürətlə uyğunlaşması bacarığıdır. Qeyri-səlis riyaziyyat adi
rəqəmlərlə yanaşı bilinvqal təhsil layihəsinin informasiya məkanının özündə ehtiva etdiyi ölçülə
bilməyən göstəriciləri də hesablama prosesinə cəlb etməyə imkan verir. Bilngual təlimin qeyri- səlis
modeli - ilk növbədə, sistemin qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi əsasında qurulan
informativ-məntiqi modelidir. Bu sistemli modelləşdirmə metodlarının istifadəsinə əsaslanan nəticələrlə
müqayisədə daha adekvat nəticələr əldə etməyə imkan verir;
Milli pedaqogika elmi çərçivəsində bilinqval təhsil problemlərinin araşdırılması, öyrənilməsi,
lazımi səviyyədə təmin olunması təhsilin inkişafı istiqamətinin müasir mərhələsi üçün çox aktual
məsələdir. Elmi-nəzəri baxımdan tədqiqatın aktuallığı bilinqval təhsilin nəzəriyyəsi və təcrübəsi üçün
informativ-metodoloji tövsiyyələrin işlənib hazırlanması zərurəti ilə müəyyən edilir.
İkidilli/çoxdilli təhsil hədəfinin nailiyyəti üçün müəyyən təkliflər irəli sürmək olar:
> təhsil prosesində bilinqvizmin tədqiqatına nəzəri-metodoloji yanaşmaların təyini;
> dünya təcrübəsinin analizi əsasında təhsilin bilinqvalnoqosu prosesinin tipologiyasının hazırlaması;
> Bilngual məşğələnin qiymətləndirilməsində yeni yanaşmaların hazırlaması;
> təlimin (təhsilin) bilinqvalnoqosu metodikasının formalaşması çərçivəsində "aralıq" dilin
loqiko-metodoloji dəstəyinin hazırlaması.
İstifadə olunan ədəbiyyat:
1. İkidilli təhsil. Bilingual Education, Elmi-təhsil jurnalı №2.
2. Рзаев Р.Р., Мамедов А.Д. Об одном подходе к оценке билингвального обучения. Известия
НАНА/ Р.Р. Рзаев, А.Д. Мамедов. - 2013. - Т. 33, № 6. - С. 187 - 196.
3. Beyker və De Kanter - Baker, K.A. & de Kanter, A.A..,1983, Bilingual Education. Lexington, MA:
Lexington, MA: Lexington Books
4. Алиев Р. Билингвальное образование. Теория и практика / Р. Алиев, Н. Каже. - Рига:
RETORIKA, 2005. - 384
5. Ş.Muradov, Ç.Baxışov “Azərbaycan Respublikasında Etno-Demoqrafik Proseslər”
6. Azərbaycan müəllimi 24 yanvar 2014 №3. www.muallim.edu.az
7. N.Ə.Umarova “İnformasiya cəmiyyətində müəllim və tələbə. Bilingual təhsil” Dərsvəsaiti. Bakı
2015
8. Heiniz Kloss, American Bilingual Tradition.
9. http://www.lindholmleary.com/resources/review research
Bilingual education problems and fuzzy logic
N.A.Umarova
Summary
The article deals about the creation of opportunity to get an education and the increasing of educational
potensial for different few people and the development of human resources
Проблемы двуязычного образования и нечеткая логика
Н.А.Умарова
Резюме
В статъе рассматривается создание возможности получения образования различных
немногочисленных народов, повыщение ротенциала образования и развитие человеческих
ресурсов для различных народов.
Yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə riyaziyyatın tədrisinin modernləşdirilməsi
Qabil Namazov
Bakı Biznes Universiteti
Açar sözlər '.informasiya, texnologiya, riyaziyyat, modernləşmə, problem,iqtisad, iqtisadiyyat
Ключевые слова: информация, tехнология, матеатика, модернизация, проблем, экономика,
экономия.
Key words:information, technology, mathematics, modernization, problem, economics, economy.
İnteqrasiya və qloballaşma dövründə sosial-iqtisadi münasibətlər ali təhsil sistemində professor
müəllimlərin peşə və şəxsi keyfiyyətlərinin yüksəldilməsində rol oynayan informasiyaların daim
dəyişməsini və yeniləşməsini qarşıya qoyur.Müasir dövrdə cəmiyytin təhsil sistemində təhsil
fəaliyyətinin rolununartırılması problemi özünü əks etdirir.
Bütün sahələrdə olduğu kimi həm də ali iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyatın tədrisinin
məqsədi, vəzifəsi, məzmununun yeniləşməsi qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Bu isə gələcək iqtisadçı
mütəxəssislərin hazılığının hərtərəfli inkişafına, şəxsiyyət istiqamətli modelinin qurulmasına səbəb olur.
Təlimdə bu cür yanaşma gələcək iqtisadçı mütəxəssislərin qabiliyyətinin inkişafına, meydana çıxan
çətinliklərin aradan qaldırılmasının həlli yollarını tapmaq bacarığına, müstəqil və yaradıcı düşünməsinə
səbəb olur.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində gələcək mütəxəssislərin müasir tələblərə uyğun bilik, bacarıq və
vərdişlərlə təmin olunması riyaziyyatın tədrisinin yeni metod və formalarının genişlənməsinə,
professor-müəllimlərin iş üslubunun dəyişməsinə gətirib çıxarır. Araşdırmalardan aydındır ki, məqsəd
ancaq ixtisaslı mütəxəssis hazırlamaq deyil, həm də onun hərtərəfli, humanist inkişafa malik mütəxəssis
kimi hazırlığı özünü əks etməlidir.
Gələcək iqtisadçı mütəxəssislərə riyaziyyatın təlimi zamanı çoxlu sayda çatışmamazlıqlar
meydana çıxır, yəni: riyaziyyatın tədrisində köhnəlmiş nəzəriyyələr və mövzuların hələ də
qüvvədə qalması; yararlı olmayan forma və metodlardan istifadə iqtisadçı mütəxəssislərin hazırlığına
rəvac verməməsi; iqtisadçı mütəxəssis hazırlığı üçün proqram məqsədli yanaşma öz həllini tapmaması;
riyaziyyat sahəsində iqtisadçı mütəxəssis hazırlığının keyfiyyətinin formalaşma səviyyəsinə imkan verən
meyarların və göstəricilər sisteminin olmaması; mütəxəssis hazırlığının keyfiyyətinin artırılmasında
inteqrasiya üzərində qurulan təlim texnologiyalarının yoxluğu, dövlət təhsil Standartlarının tələblərinin
təmin olunmaması.
Ali iqtisadiyyat məktəblərində müasir tələblərə uyğun riyaziyyat kursunun nəzəri və praktik
istiqamətlərdə təkmilləşdirilməsində əsas istiqamətlərdən biri də onun tədrisini yeniləşdirmək və
modernləşdirməkdir. Məsələn, törəmənin tərifini verərkən onu konkret addımlarla öyrətmək və müasir
yanaşmalardan istifadə edərək iqtisadi məsələlərə tətbiq etmək lazımdır. Aydındır ki, bu halda törəmənin
iqtisadi mənasını almış oluruq. İqtisadi məsələlərin riyazi həllində tətbiq olunan yeni metod və formalar
riyaziyyatın tədrisinin modernləşdirilməsini əks etdirir. Bu şəkildə məsələlərinhəlli köhnə metodlardan
yeni metodlara keçidə rəvac verir. Bu halda həm də xarici təcrübənin müsbət cəhətlərinin öyrənilməsi və
tətbiq olunmsı qarşıda durur. Deməli, ali iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyat kursundan tədris
materiallarının seçilməsi və tətbiq edilməsi didaktik prinsipləri həyata keçirərək özünü əks etdirir.
Ali iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyatın tədrisinin məqsədini müəyyənləşdirdikdə tələbələrin
hərtərəfli, humanist inkişafa malik olan insan kimi ön plana çəkilmələri qarşıda durmalıdır. Ali
iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyatın tədrisinin modernləşdirilməsi nə deməkdir? XX əsrin sonları
və XXI əsrin əvvəllərindən elm və texnikanın sürətli inkişafı
riyaziyyat kursunun yeni təlim texnologiyaları ilə tədrisini qarşiya qoyur. Ali iqtisadiyyat məktəblərində
riyaziyyat kursunun nəzəri və praktik istiqamətlərdə tədrisinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
yeniləşməlidir, modernləşməlidir, yəni indiki dövrdə müasir riyaziyyata ideyaca yaxınlaşmalıdır. Bu
məsələlərin həllində peşəkar professor-müəllimlərin böyük rolu vardır. Çünki, professor-müəllimlərin
üzərinə böyük tələblər qoyulur, məsələn onlar kurikulumda, pedaqogikanın yeni təlim
texnologiyalarında, elektron resurslarının inkişafında və s. meydana çıxan yenilikləri bilməlidirlər.
Təhsil müəssisələrində yeni məktəb, yeni professor-müəllimlər hazırlığı getməlidir. Göstərilən bütün
faktlar peşəkar professor-müəllimlərin və riyaziyyat kursunun nəzəri və praktik istiqamətlərdə tədrisinin
təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi tələblərinə uyğun olmalıdır.
Ali iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyat kursunun tədrisində bir sıra nəzəriyyələrdə kompüterə
gətirilən məsələ və misallara yer vermək, onu həyata keçirmək və həlli yollarına diqqət vermək lazımdır.
Yəni gələcək iqtisadçıların riyazi biliklərinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, varislik, fənlərarası və
fəndaxili əlaqələrə üstünlük verilməlidir. Bu proseslərdə pedaqoji-psixoloji yeniliklərə üstünlük
verilməsi gələcək iqtisadçılar üçün riyazi təhsilin zəruriliyinin dərk edilməsinin vacib olduğunu özünü
əks etdirir. Qeyd edək ki, təhsil üzrə Dövlət Strategiyasını və təhsil proqramlarını nəzərə alaraq gələcək
iqtisadçılar üçün riyaziyyatın modernləşdirilməsini həyata keçirmək, elm və iqtisadiyyatın son
nailiyyətlərini daxil etmək riyaziyyat kursunun təkmilləşdirilməsinin bir istiqamətini özündə əks etdirir.
Digər amil isə ömür boyu təhsilin müasir tələblərə uyğun təkmilləşdirilməsidir.
Gələcək bakalavrların riyaziyyatdan bilik və bacarıqlarının möhkəmlədirilməsi, dərinləşdirilməsi,
formalaşdırılmasımüasir texnologiyaların tələblərinə uyğun öz həllini tapmalıdır. Riyaziyyatın
göstərilən istiqamətlərdə tədrisi yeni forma və metodların tapılmasına səbəb olur, məhz bu amillər isə
inteqrasiyanı, yeni bilikləri, modernləşməni özündə əks etdirir.
Ali iqtisdyyat məktəblərində riyaziyyat kursu ilə qohum fənlərin əlaqəsində müxtəlif yanaşmalar
mövcuddur və bu yanaşmalarda fəndaxili və fənlərarası əlaqələr təlimin keyfiyyətinin
möhkəmlənməsində, dərinləşməsində vəyaxşılaşdırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Fənlərarası
əlaqələrdə meydana çıxan ziddiyyətlərin aradan qaldırılması gələcək iqtisadçıların müasir tələblərə
uyğun hazırlanmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Riyaziyyat və iqtisadiyyat fənləri arasındakı
əlaqələrdə iqtisadiyyata aid məsələlərin həlli sistemləşərsə onda bu kursun modernləşməsinə imkan
yaranar. Fənlərarası əlaqələrdə həyata keçirilən modernləşmələr gələcək iqtisadçı mütəxəssislərin müasir
tələblərə uyğun yeniləşməsinə və formalaşmasına uyğun olmalıdır.
Riyaziyyatın tədrisinin modernləşdirilməsinin əsas amillərindən biri də fəndaxili və fənlərarası
əlaqələrdə kompüter texnologiyalalarının tətbiqidir. Gələcək iqtisadçı mütəxəssislərin yeni informasiya
texnologiyaları vasitəsi ilə əldə etdiyi bilik, bacarıq və vərdişlər onların daha çevik düşünmələrinə və
təfəkkürünün inkişafına səbəb olur. Bu isə gələcək mütəxəssislərin hər tərəfli və humanist insan
olmasına səbəb olur. Məhz sadalanan amillər ali iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyatın tədrisinin
modernləşdirilməsinə təkan verir.
İndiki dövrdə ali iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyat kursunun nəzəri və praktiki istiqamətlərdə
tədrisinin yeri, rolu, məqsədi, vəzifəsi, pedaqoji-psixoloji xüsusiyyətlərinə diqqət vermək lazımdır.
Qarşıda duran əsas problemlərdən biri də riyaziyyatın məzmununun və tədrisinin modernləşdirilməsidir.
Müşahidələrdən aydındır ki, bu problemlərin həllində riyaziyyatın tədrisinin işlək mexanizminin və
modelinin qurulması aktual bir ptoblem kimi öz həllini tapmalıdır. Yəni gələcək iqtisadçıları öz
peşələrinə bütün ixtisas və qeyri-ixtisas fənləri üzrə hazırlamaq lazımdır ki, meydana çıxan problemlə rin
həllində hər tərəfli biliyə malik olsunlar. Aydındır ki, gələcək iqtisadçıların yüksək səviyyədə
formalaşmış peşəkar kimi yetişməsində ixtisas fənlərinin tədrisi bir elmi baza təşkil edir. İqtisadiyyat
fənlərinin tədrisində yüksək keyfiyyətli nəticələr əldə etmək üçünriyaziyyat elmi böyük rol oynayır. Yəni
yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi riyazi modelin qurulmasında əsas rol oynayır. Göstərilən
faktlardan aydın olur kı, ali iqtisadiyyat məkəblərində riyaziyyat kursunun nəzəri və praktik
istiqamətlərdə tədrisinin təkmilləşdirilməsində riyaziyyat kursu tədrisinin modernləşdirilməsi həlledici
rol oynayır.
Riyaziyyatın modernləşdirilməsi dedikdə ölkəmizin təhsil sisteminin Avropa və dünyanın
mütərəqqi ölkələrinin təhsil sisteminə inteqrasiyası, təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasının tələbləri
əsasında islahatların həyata keçirilməsi, fasiləsiz təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi, professor-müəllim
heyətinin hazırlığı və yeniləş-dirilməsi kimi amillərin həyata keçirilməsi başa düşülür. Yəni informasiya
texnoloigiyalarının sürətlə inkişafı, yeni metodların yaranması, yeniliklərin meydana gəlməsi ali
iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyatın tədrisində yeni yanaşmaları qarşlya qoyur və yeni peşəkar
professor-müəllim heyətini tələb edir. Təlimdə belə bir yanaşma gələcək iqtisadçı mütəxəssislərin
yaradıcılıq qabiliyyətinin inkişafına, müstəqil və yaradıcı düşünməyə, indiki dövrdə müasir tələblərə
uyğunlaşmağa istiqamətlənir.
Ali iqtisadiyyat məktəblərində məqsəd ancaq ixtisasçı mütəxəssis hazırlamaq deyil, həm də ona
görməyi, qiymətləndirməyi və həyat fəaliyyəti prosesində meydana çıxan problemlərin həlli yollarını
öyrətmək lazımdır. Riyaziyyat kursunun nəzəri və praktik istiqamətlərdə tədrisin təkmilləşdirilməsi
istiqamətlərinin əsasını mühazirə kursunun proqramının, praktik işlər və laboratoriya məşğələlərinin
mövzularının, kompüter texnikası və informasiya
texnologiyalarından istifadə etməklə müstəqil işin təşkili metodikasının hazırlanmasını qarşıya qoyur, bu
isə fənnin modernləşməsini əks etdidirir. Qarşıya çıxan problemlər dedikdə bunlardan biri də pedaqoji
prosesin layihələşdirməproblemidir. Təhsilə sosial texnologiyanın növlərindən biri kimi yanaşmaq
lazımdır. Yəni işin ənənəvi forma və metodları, təlimin təşkilati vasitələri və informasiya texnologiya
vasitələrinin təkmilləşdirilməsi öz həllini tapmalıdır. Gələcək iqtisadçıların yüksək mütəxəssis olmasını
təmin edən yeni yanaşmalar onların keyfiyyətli bilik, bacarıq və vərdişlərə nail olmasına səbəb olur.
Göstərilənlər riyaziyyat fənninin ümumi qanunauyğunluğuna, elmi konsepsiyasının fəlsəfi dərk
edilməsinə, müəllim-tələbə dünyagörüşünün müasir tələblər səviyyəsində formalaşmasına, elmin
dərindən mənimsənilməsinə, əldə olunan bilik, bacarıq və vərdişlərin möhkəmlənməsinə səbəb olur.
Yeni informasiya tex-nologiyalarının sürətlə inkişafı ali iqtisadiyyat məktəblərində riyaziyyatın
yeniləşməsini, modernləşməsini qarşıya qoyur. Meydana çıxan çətinliklərin aradan qaldırılmasında,
problemlərin həllində müəllim hazırlığının rolu mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ədəbiyyat
1. Качество высшего профессионального образования в начале ХХ1 века. Материалы
всероссийский научно-методический конференции, 13-15 сентября 2002 г.Тюмень: Из-во
Тюм.ГУ,2002.-264 с.
2. Новые педагогические и информационные технологии в систме образования (Под.ред.Е.С.Полат). Москва: Издательский центр Академия, 1999, 224 с.
3. Müdafiə Mahmudov. Riyaziyyatın tədrisi metodikası. Ali texniki məktəblər üçün. Bakı , ADPU, 2006.
4. Müdafiə Mahmudov. Bolonya prosesi: problemlər, perspektivlər, reallıqlar. Bakı. Elm vətəhsil, 2010.
5. Müdafiə Mahmudov. Dünyada təhsil sistemləri. Bakı, Mütərcim, 2014.
Модернизация с использованием новых информационных технологий в
преподавание математики
Резюме
Габил Намазов
В статье рассматривались проблемы модернизации учебы в теоретических практических
направлениях математики, свойственные современным требованиям в Высших экономических
школах. В решении этих проблем нашла свое отражение роль подготовки
педагогов-профессоров.
Gabil Namazov
Modernization with the use of new information technologies in the teaching of mathematics
Summary
The article explains the matters of teaching and modernization on the theoretical and practical
directions of mathematics meeting the modern requirements at High Economic Schools. However, the
article reflects the role of professors and teachers’ training in the solution of these problems.
IV Bölmə
TƏBİƏT ELMLƏRİ BÖLMƏSİ
KİF GÖBƏLƏKLƏRİNİN TƏMİZ KÜLTURALARININ ALINMASI
1Səfərova A. X.,
2Əbdülhəmidova S.M.,
2Qənbərov X.Q.
Kif göbələkləri təbiətdə geniş yayılmışdır. Onlar geniş enzimatik spektrə malik olduqları üçün
təbiətdə üzvi maddələrin parçalanmasında (minerallaşmasında) böyük rol oynayırlar. Bu göbələklər bir
çox enzimlərin produsentləri kimi mikrobiologiya sənayesində geniş tətbiq olunur. Bununla belə
yüksək enzimatik aktivliyə malik produsentlərin axtarışı həmişə davam etdirilir.
Təqdim olunan işin məqsədi Azərbaycan torpaqlarından Penicillium və Aspergillis cinsli kif
göbələklərinin təmiz kulturalarını əldə etmək olmuşdur.
Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının Botanika bağının ərazisində əkilmiş və
çəmənli torpaqlardan 48 torpaq nümunəsi götürülmüş və kif göbələklərin mənbəyi kimi istifadə
olunmuşdur. Hər bir nümunədən 10 q çəkib 100 ml steril suya əlavə edərək suspenzia hazırlanmış və
yaxşıca qarışdırılmışdır. Suspenziyadan 4 təkrarda 0,1 ml götürüb petr qablarında olan səmənili -aqar
qidalı mühitinə əkilmiş və termostatda 250C temperaturda 2-3 gün müddətində inkubasiya olunmuşdur.
Qidalı mühitin səthində bitmiş göbələk koloniyalarından mikrobioloji qələmlə götürüb yeni səmənili -
aqar qidalı mühitinə əkilmiş və eyni qayda ilə termistatda inkubasiya olunmuşdur.
Aspergillus və Penecillum cinsli göbələklər üçün xarakterik olan koloniyalar seçilmiş və sınaq
şüşələrində hazırlanmış çəp-aqar qidalı mühitinə köçürülmüşdür. Sınaq şüşələrində göbələyin bitməsi
üçün 250C temperaturunda termostatda inkubasiya olunmuşdur. Bu minvalla Aspergellus və
Penecillium cinsli göbələklərin təmiz kulturaları soyuducuda 4-8 0 C temperaturda saxlanmışdır.
Torpaq nümunələrindən ayrılmış koloniyalar iki qrupa bölünmüşdür: səthi qara rəngdə olanlar
və yaşıl rəngdə olanlar. Qara rəngdə olan kif göbələyi koloniyaları Aspergillus cinsinə, yaşıl rəngdə
olan kif göbələyi koloniyaları isə Penicillium cinslərinə aid edilmişdir.
Beləliklə Azərbaycan Respublikası MEA-nın Botanika bağı ərazisindən götürülmüş 48 torpaq
nümunələrindən 28 kif göbələyi stamı təmiz kultura şəklində alınmışdur. Göbələk stamlarının
morfoloji və kultural əlamətləri öyrənilmiş, onlardan 16 stam Aspargillus cinsinə, 12 stam isə
Penicillium cinsinə aid olunmuşdur.
Aspergillus cinsinə aid olan göbələk stamlal BB2, BB4, BB5, BB7, BB9, BB10, BB11, BB14, BB15,
BB20, BB22, BB31, BB32, BB38, BB41, BB46 nömrələrlə qeyd olunmuşdur.
Penicillium cinsli kif göbələy stamları isə aşağıdakı qaydada nömrələnmişdir: BB1, BB4, BB5,
BB6, BB10, BB12, BB15, BB21, BB26, BB42, BB44, BB48.
Aspergillus və Penicillum cinsli kif göbələyi stamlarının əldə olunmuş təmiz kulturaları sonrakı
tədqiqatlarda onların enzimatik aktivliyinin öyrənilməsi üçün istifadə olunacaqdır.
Botanikanın tədrisi metodikasının öyrənilməsinin aktuallığı
Bağıyeva Bənövşə Füzuli Qızı
Odlar yurdu universteti
Biologiyanın tədris keyfiyyətini yüksəltmək, gənc nəsli milli ruhda tərbiyə etmək, elmə yeni- yeni
töhvələr vermək üçün ilk əvvəl fənn kurikulumu əsasında proqram və dərsliklərin düzgün tərtib
edilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Respublikamızın təhsil sistemində ənənəvi dərs anlayışı
böyükməkdə olan gənc nəslin müstəqil tədqiqatçılılq fəaliyyətinin inkişafına müasir dövrün tələbi
səviyyəsində təsir göstərə bilmir. Bu vəziyyəti nəzərə alaraq mütəxəssislər köhnəlmiş üsullari
muasir təlim metodları ilə əvəz edilməsini məsləhət görür. Bu yeniliklərin əsasında interaktiv təlim
şagirdlərin əməli fəaliyyətinə üstünlük verməsini
nəzərdə tutur. İnteraktiv təlim prosesində müəllim və şagird qarşılıqlı əlaqədə olur. Müəllim
tərəfindən qoyulan pproblemin həllində şagirdlər aktiv mövqə tutur. Buna görə də biologiyanın
ayrı ayrı sahələrinin fəal təlim metodları ilə öyrədilməsi daha məqsədə
uyğundur.
Qarşıya belə bir sual çıxır : biologiya fənninin tədrisində botanika kursunun şagirdlərə
öyrədilməsində və onların tədqiqatçılıq bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi dedikdə nə başa
düşülür?
Botanika kursunun indiki materiallarının demək olarki ,yarısından çoxu nəzəri materiallardır.
Beləki Yer Üzərində həyatın əmələ gəlməsi, bitki hüceyrəsi və onun quruluşu bitkilərin həyat
fəaliyyəti və xüsusiyyətləri ,ekologiya anlayışı və s.təşkil edir.
Bildiyimiz kimi botanika kursu məktəblərdə 6-cı və 7-ci siniflərdə tədris olunur. Botanika fənninin
tədrisi metdodikasının öyrənilməsi zamanı istifadə edilən müasir və fəal təlim metodları zamanı
şagirdlər müşahidə tədqiqatçılıq bacarıqlarına yiyələnir. Böyüdücücihazlardanistifadəetməyi ,
mikropreparathazırlamağı ,
onlaramikroskopaltındabaxmağı; cihazlarla , kolbalarla , kimyəvistəkanlarla , şüşəqablarlavə s.
ilədavrançağı ; metal ştativdənvəqızdırıcıcihazlardanistifadə edə bilməyi , bitki
orqanizmininqidalanmasını , böyüməsini,
tənəffüsünüöyrənməküçünsadətəcrübələrqoymağıöyrənmək;
mövsümdəyişiklikləriiləəlaqədarolaraqbitkilərüzərindəmüşahidəaparmaqvənəticələriqeydəalm ağı
bitkiləritəyinetmək, mühüməhəmiyyətinəgörə öyrənilmiş fəsilələrə aid olan kənd təsərüfat
əhəmiyyətli bitki toxumunu tanımağıtədris -
təcrübəsahəsindəişgörməyibiolojibiliklərdənkəndtəsərüffatbitkilərininbecərilməsindəistifadəet
məyibacarmalıdırlar.
ƏDƏBİYYAT
1.F.M.Orucov Biologiya Dərslərində Biologiya Dərslərində Şagirdlərdə Tədqiqatçılıq
Bacarıqlarının İnkişaf Etdirilməsi Yolları ,Bakı-2011 Biologiya Dərslərində Şagirdlərdə
Tədqiqatçılıq Bacarığının İnkişaf Etdirilməsinin Mahiyyəti ,N/1.1, 7-9.
KÖK HÜCEYRƏ
G.Y.Rüstəmli,
Odlar Yurdu Universiteti
Açar sözlər: kök hüceyrə, göbək ciyəsi, sümük iliyi, blastosit, rüşeym kök hüceyrəsi, yetkin kök
hüceyrəsi
Key words:stem cells, umbilical cord, bone marrow, blastosit embryonic stem cells, adult stem cell
Ключевыеслова: пуповина, костный мозг, бластосить, эмбриональные стволовые клетки, для
взрослых, стволовые клетки
Kök hüceyrələr - hər bir canlının yaranmasının və var olmasının səbəbkarıdır. Məhz onlar bir
neçə yollardan keçərək ürəyi, ciyəri və s. bir sözlə orqanizmimizin yaranmasına səbəb olurlar.
Mayalanmadan dörd gün keçdikdən və bir neçə hüceyrə bölünməsindən sonra totipotent
adlanan mayalanmış yumurta hüceyrələri müxtəlifləşməyə başlayır və blastosit adlanan içi boş kürəyə
çevrilirlər.
Blastositdə biri xarici təbəqə, biri də kürənin içindəki daxili təbəqə olmaqla iki hüceyrə növü
var. Blastositin xarici təbəqəsindən doqquz ay ərzində körpənin qidalanmasını və tənəffüsünü təmin
edən cift və qoruyucu göbək bağı, daxili hüceyrə təbəqəsindən isə göz, ürək, beyin, əzələlər, sümüklər
kimi toxuma və orqanlar əmələ gəlir. Daxildəki bu hüceyrə yığını müxtəlif toxuma və hüceyrə
növlərinə çevrilə bilir. Müxtəlif hüceyrə növlərinə çevrilmə və özünü yeniləmə qabiliyyətinə malik
olan bu hüceyrələrə kök hüceyrə deyilir. Bədənimizdəki əzələ, dəri, qaraciyər hüceyrələri kimi
hüceyrələrin müəyyən hədəfi var və bu hüceyrələr bölündükdə özləri kimi hüceyrə əmələ gətirirlər.
Yəni qaraciyər hüceyrəsi bölündükdə yeni qaraciyər hüceyrəsi, əzələ hüceyrəsi bölündükdə yeni əzələ
hüceyrəsi əmələ gəlir. Ancaq bu hüceyrələrdən fərqli olaraq kök hüceyrələrin müəyyən sabit
funksiyaları yoxdur. Aldıqları impulsa əsasən müxtəlif hüceyrə növlərinə çevrilə bilirlər.
Orqanizmimizdəki kök hüceyrələrin bu cür çevrilməsini genlər tənzimləyir.
Həmin kök hüceyrələrinin sayəsində laboratoriya şəraitində hətta, istənilən orqanı yetişdirmək
mümkündür. Kök hüceyrələrindən əldə edilə bilinən bu yenilik tibb elmində inanılmaz bir kəşf hesab
edilir. Hüceyrə köklərindən QİÇS, xərçəng, Alzheymer, skleroz, Parkenson, miokard infarktı, insult və
bir çox xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə edilir. Kök hüceyrələrinin geniş yayılmış mənbəyi
sümük iliyi hesab edilir, lakin onun klinik şəraitdə istifadə edilməsi xeyli çətinliklər törədir. Bu
çətinliyə əsas səbəb uyğun donorun axtarılmasıdır. Bu axtarış bir neçə aylar, hətta il çəkə bilər.
Halbuki, xəstənin sərf etdiyi hər saatın öz dəyəri var. Digər əhəmiyyətli çətinliklərdən biri də sümük
iliyindəki kök hüceyrələrinin əldə edilməsi (uyğun donor üzrə) azı 40 000 avroya başa gəlir. Bu məbləğ
isə hər xəstənin cibinə uyğun deyildir. Kök hüceyrələr rüşeym və yetkin kök hüceyrəsi olmaqla iki
mənbədən əldə edilir.
Ana bətnindəki rüşeymdən əldə edilən kök hüceyrəyə embrional kök hüceyrə deyilir.
Embrional kök hüceyrələr ilk dəfə süni mayalanma metodu ilə əmələ gətirilən rüşeymdən əldə
edilmişdir. Ancaq göbək bağından götürülən qandan körpənin cift və amnion mayesindən (dölyanı su)
də kök hüceyrə əldə edilir. Kök hüceyrə əldə etmək üçün heyvanlar üzərində də təcrübələr
keçirilmişdir. Cəmiyyətə yaxşı məlum olan və klonlaşdırma metodu ilə əldə edilən Dollidə olduğu
kimi, kök hüceyrələr klonlaşdırma ilə də əldə edilə bilir.
Bəzən də yetkin kök hüceyrələrindən istifadə edilir. Bunlar müxtəlifləşmiş toxumalardakı
müxtəlifləşmiş hüceyrələrdir. Hər yaşdakı insanda olan bu hüceyrələr özlərini yeniləyir və lazım
gəldikdə aid olduqları toxumadakı fərqli hüceyrə növlərinə çevrilirlər. Yetkin kök hüceyrələri
orqanizm yaşadığı müddət boyu özlərinin surətini köçürərək çoxalırlar.
Yetkin kök hüceyrələri sümük iliyi, əzələ, göz, sinir, dəri kimi toxumalarda olur və müxtəlif
xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir. Məsələn, sümük iliyindən əldə edilən qan kök hüceyrələri qan
xərçənginin müalicəsində istifadə edilir.
Təcrübələrdə hər iki mənbədən əldə edilən kök hüceyrələr əsas mənbədən götürüldükdən sonra
laboratoriya mühitində çoxaldılır. Beləliklə, yeni kök hüceyrə və ya müxtəlif hüceyrələr əldə edilir.
Sümük iliyi xəstəliklərinin müalicəsində də göbək bağındakı hüceyrə köklərindən istifadə
edilir, eyni zamanda daha ucuz başa gəlir. Elə məhz bunun üçün inkişaf etmiş ölkələrdə artıq uzun
illərdir ki, yeni doğulmuş körpələrin göbək bağındakı qanı donduraraq körpələrin gələcəkdə tutula
biləcəkləri ən ağır xəstəliklərin müalicəsində rahatlıqla istifadə etmək üçün saxlayırlar. Təbii ki, burada
valideyn razılığı böyük rol oynayır.
Müasir texnalogiyalar həmin göbək bağı qanını (heç bir damlasını belə itirmədən) çox aşağı
tempraturda saxlamaq imkanı yaradır ki, gələcəkdə (neçə il sonra olsa belə) o göbək bağının sahibi olan
şəxs ağır xəstəliyə tutuduğunda müalicəsi üçün istifadə edilsin.
İnkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ, Kanada, İspaniya, Almaniya, Yaponiya və.s) göbək bağı qanı
fəal hökümət tərəfindən maliyyələşdirilən dövlət bankları tərəfindən qorunur. Məsələn, ABŞ-da göbək
bağı qanının dondurularaq saxlanılmasını "Qırmızı Xaç" cəmiyyəti də dəstəkləyir. ABŞ-ın 22 ştatında
qanuni şəkildə qəbul edilmişdir ki, hər bir ginikoloq ana namizədlərinə dünyaya gələcək körpələrinin
gələcəkdəki sağlam həyat yaşaması naminə göbək bağınıdakı qanın dondurulması barədə məlumat
versin.
Hüceyrə kökləri ilə zəngin olan əvəzedilməz göbək bağı qanı aşağıdakı xəstəliklərin
müalicəsində istifadə edilir: Dövrümüzdə xərçəng və ya orqan çatışmazlığı kimi xroniki xəstəliklərin
müalicəsində kök hüceyrələrdən istifadə edilir. Bədənimiz yaşlanmış, funksiyasını yerinə yetirə
bilməyən və ya ölən hüceyrələrin əvəzinə yenilərini əmələ gətirdikcə, yəni özünü
yenilədikcə orqanlar işləyir və həyatımız davam edir. Ancaq funksiyasını normal yerinə yetirməyən və
ya ölən hüceyrələr yenilənmədikcə orqanlar fəaliyyət göstərmir və müxtəlif xəstəliklər meydana gəlir.
Orqanizm hüceyrələri yeniləyə bilmədikdə kənardan orqanizmə yeridilən yeni hüceyrələr xəstəliyi
müalicə edib insanın ömrünün uzanmasına səbəb olur. Son illərdə kök hüceyrələr üzərində aparılan
tədqiqatlar xəstə hüceyrələrin yenilənməsi üçün çox faydalıdır. Laboratoriyalarda kök hüceyrələrdən
hasil edilən xüsusiləşmiş hüceyrələr orqanizmdə köhnə hüceyrələri əvəz edir. Kök hüceyrələrin bu gün
tibbdəki istifadə sahəsi aşağıdakı kimidir:
Qan xəstəlikləri: Kəskin və xroniki leykoz,Limfoma, Refrakter və aplastik anemiya, anemiya,
Fankon qanazlığı sindromu, Paroksizmal gecə hemoqlobinuriyası, Ağır beta talasemiya, Serpovidno,
Qarışıq xarakterli mieloma (əzələ xərşəngi), Valdenstrem makroqlobulinemiyası, Mielodisplaziya;
Onkoloji xəstəliklərdə: Süd vəzinin xərçəngi, Yuinq sarkoması, Baş beyin şişləri,
Neyroblastoma, Böyrək xərçəngi (Vilms xərçəngi, hipernefroma), Yumurtalıqların xərçəngi,
Ağciyərlərin yayılmış xərşəngi, Xaya xərçəngi, Timus vəzin xərçəngi;
Autoimmun xəstəlikləri: Sklerodermiya, Revmatoid artrid, Qırmızı qurd eşənəyi;
Sinir sisteminin xəstəlikləri: Beyin qansızması (insult), Dağınıq skleroz, Onurğa beyni
travması, Uşaq serebral iflici, Parkinson xəstəliyi, Alsheymer və ya qocalıq ağıl zəifiyi xəstəliyi;
Digər xəstəliklərin müalicəində: Anadangəlmə immun çatışmamazlıq sindromu, İrsi maddələr
mübadiləsi pozulması xəstəlikləri, Şəkərli diabet, Ürək-damar sistemi xəstəlikləri, Qaraciyər serrozu,
Əzələ distrofiyası xəstəliyi, Amiloidoz, Histiositoz, AİDS;
Xərçəng və anadangəlmə bir çox xəstəliyin müalicəsində istifadə edilir. Çünki xəstəliklər bu
hüceyrələrin xüsusiləşmə mexanizmlərindəki fərqlərdən meydana gəlir. Kök hüceyrələri qüsurlu və
funksiyası pozulmuş hüceyrələrin əvəzinə sağlam hüceyrə və toxumaların əldə edilməsi üçün də
istifadə edilir. Bir çox xəstəliyin müalicəsi zərər çəkmiş hüceyrələrin dəyişdirilməsilə mümkün olacaq.
Parkinson, Alçheimer, onurğa zədələri, sinir zədələnmələri ilə əlaqədar iflic, şəkər xəstəliyi, oynaq
xəstəlikləri, osteoporoz və revmatizm kök hüceyrələri ilə müalicə oluna bilir.Böyrək xəstəlikləri, yarıq
damaq, yarıq dodaq, xərçəng, allergiya, infeksion xəstəliklər, göz və dəri xəstəliklərinin müalicəsində
də kök hüceyrələrdən faydalanaraq təcrübələr aparılır. Bu sahədə uğurla nəticələnmiş təcrübələr
KİV-də tez-tez xəbər verilir.
Elm adamları bir tərəfdən kök hüceyrə köçürməsi ilə məşğul olarkən, digər tərəfdən də daha
vacib suala cavab axtarırlar. Kök hüceyrələri dəyişdirən impulsun mənbəyi nədir? Deyək ki, kök
hüceyrə köçürülməsi uğurla nəticələndi, bəs kök hüceyrələri özünəməxsus funksiyalarını yerinə
yetirən hüceyrələrə çevirən impuls haradan gəlir? Hər biri atom yığınından ibarət və heç bir ağıla malik
olmayan hüceyrələr necə olur ki, bir anda dəyişməyə qərar verirlər?
Sümük iliyindəki kök hüceyrə heyranedici qabiliyyətə malikdir. Orqanizmdə azalan
hüceyrələri dərhal müəyyən edir və xüsusi bölünmə qabiliyyəti ilə ehtiyac olan hüceyrələr
xüsusiyyətində lazımi miqdarda çoxalır. Kök hüceyrənin bu möcüzəvi çoxalması orqanizmdə heç vaxt
tarazlığın pozulmaması, həyatımızın problemsiz davam etməsi üçün lazımlı səbəblərdən sadəcə biridir.
Göbək bağındakı qanın əldə edilməsi çox ağrısız və qorxusuz prosedurdur. Belə ki, nə ananın
nə də körpənin hiss etmədiyi bir şəkildə edilir. Göbək bağı uşaqdan kəsildikdən sonra onu
qablaşdırırlar və bir nümünəsini labalatoriyaya göndərərək yoxlanılmasını təmin edirlər. On dəqiqə
ərzində gerçəkləşdirildiyi üçün normal doğuşdan və hətta, keysəriyyə əməliyyatından bir neçə dəqiqə
sonra etmək mümkündür. Bunun üçün valideynlər hələ hamiləlik zamanı göbək bağındakı qanın
dondurlması üçün bankı seçməli və doğum gerçəkləşdikdən 24 saat ərzində dondurulması üçün lazımı
mərkəzə çatdırmalıdırlar (bunu məsul şəxslər də edirlər). İstənilən zaman dondurulmuş göbək bağı
qanını əldə etmək üçün valideynlərə hələ hamiləlikdə verilmiş sertifikatı göstərmələri yetərlidir. Bir
çox ölkələrdə göbək bağı qanının dondurulması dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Lakin, Rusiyada və
Ukraynada ödəniş valideynlər tərəfidən qarşılanır.
Kök hüceyrə vasitəsilə orqan transplantasiyası metodu ölkəmizdə də tətbiq edilməkdədir.
Azərbaycan Tibb Universitetinin Tədris Cərrahiyyə Klinikasında Azərbaycanda ilk dəfə olaraq
qaraciyər xəstəsinə "Kök hüceyrə transplantasiyası" əməliyyatı həyata keçirilib. Tədris Cərrahiyyə
Klinikasının I Cərrahi Xəstəliklər kafedrasının müdiri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
müxbir üzvi, professor Nuru Bayramovun rəhbərliyi altında böyük bir heyətlə ilk dəfə olaraq qaraciyər
xəstəsinə "Kök hüceyrə transplantasiyası" əməliyyatı həyata keçirilib.
Xəstənin sümük iliyindən əldə edilən mezenximal kök hüceyrələri intraarterial yolla qaraciyərə
trans edilib.
Poliuretan iplər qoyulmuş parçalarin xətti ölçülərinin dəyişməsi probleminin ümumi
xarakteristikasi
Mehdiyeva Gülşən Ramiz qızı
AKU
Geyim üçün istifadə olunan parçaların çeşidi daim genişlənir. Müasir kimyəvi sap və liflərin
istifadə edilməsi hesabına materialların müxtəlifliyinə nail olunur. Müasir geyim bazarının təhlili
göstərir ki, hazırda paltarların yarıdan çoxu poliuretan tərkibli sapları olan parçalardan hazırlanır. Tikiş
sənayesində tərkibində poliuretan sapları olan əsas, nazik elastik və bielastik toxuculuq parçaları geniş
tətbiq tapmışdır. Toxucu elastik parçalardan məmulatlar istismarda çox rahatdırlar, bu isə istehlakçılar
tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.
Poliuretan iplər qoyulmuş parçalar ənənəvi parçalara xas olmayan bir sıra spesifik xassələrə
malikdirlər. Elastik parçaların əsas fərqi onların xətti ölçülərinin dəyişməsi qabiliyyətinə malik
olmasından ibarətdir: yüksək dartılma (çox vaxt trikotaj parçaların dartılması ilə müqayisə olunan) və
istilik oturması. Poliuretan iplər qoyulmuş parçaların xətti ölçülərinin dəyişmələrinin qiyməti də
müxtəlifdir və geniş hədlərdə dəyişir.
Bununla əlaqədar olaraq, elastik parçalardan paltar hazırlanması ənənəvi materiallar üçün
xarakterik olmayan bir sıra problemlərə səbəb olur. Geyimin konstruksiyasının
layihələndirilməsi mərhələsində parçanın dartılma qabiliyyəti miqdarca qiymətləndirilmir və geyimin
bədənə sərbəst oturması üçün əlavələr konstruktorun praktik təcrübəsi əsasında və ya tamamilə intuitiv
olaraq müəyyən edilir.
Poliuretan iplərin materialların xətti ölçülərinin dəyişməsinə təsir dərəcəsi də aşkara
çıxarılmamışdır. Xətti ölçülərin dəyişmələrinin təyininin mövcud metodları ənənəvi parçalara və
trikotaja yönəlmişdir. Elastik parçalar isə aralıq mövqe tuturlar, parça və trikotajın xassələrini
birləşdirdiklərindən deformasiya xassələrinin öyrənilməsinə xüsusi yanaşma tələb edirlər.
Elastik parçaların deformasiya xassələrinin qiymətləndirilməsi metodlarının olmaması və xətti
ölçülərinin qeyri-stabilliyi barədə məlumatlar bu parçaların təkrar emalı, həm də tikiş məmulatlarının
istismarı zamanı çətinliklərə səbəb olur.
Ədəbiyyatın təhlili göstərmişdir ki, elastik parçalara tədqiqat xarakterli çox az iş həsr olunub,
bu isə belə materiallar haqqında məhdud informasiya almağa səbəb olur. Qiymətləndirmə metodunun
olmaması, az öyrənilməsi və poliuretan saplar qoyulmuş parçaların xətti ölçülərinin dəyişmələrinə dair
sistemli tədqiqatların çatışmazlığı, əksər hallarda, onların xassələrindən optimal və rasional istifadə
etməyi mümkünsüz edir. Bunlar elastik parçaların xətti ölçülərinin dəyişmələrinin (XÖD) tədqiqi və
qiymətləndirmə metodlarının işlənməsinin aktuallığını müəyyən edir.
Tədqiqatların məqsədi elastik parçaların xətti ölçülərinin dəyişmələrinin
qiymətləndirilməsi və təyini metodlarının işlənməsindən, poliuretan iplərin elastik parçaların XÖD
təsir dərəcəsinin qiymətləndirilməsindən və onlardan tikiş məmulatlarının layihələndirilməsi və
hazırlanmasına dair tövsiyələr işlənməsindən ibarətdir.
Bu məqsədə nail olmaq üçün elastik parçaların XÖD qiymətləndirilməsinin obyektiv
metodlarının işlənməsi, dartılmada anizotropluğu, relaksasiya, termomexaniki, oturma xassələrinin
anizotropluğu, XÖD-nə istismar amillərinin təsirinin öyrənilməsi, tələb olunan və kifayət edən
göstəricilər sisteminin, kompleks qiymətləndirilmə metodunun işlənməsi və tikiş məmulatlarının
layihələndirilməsinə dair tövsiyələrin işlənməsi kimi vəzifələr qoyulmuşdur. Qoyulmuş
vəzifələrin həlli eksperimental və analitik tədqiqat metodların əsasında həll
olunmuşdur. Eksperimental tədqiqatlar əsasən ənənəvi və standart cihazlarda yerinə yetirilmişdir.
Riyazi modellərin qurulması Excel, Statistika, Original proqramları istifadə olunmaqla fərdi
EHM-lərdə, habelə korrelyasiya-reqressiya təhlili vasitəsilə həyata keçirilmişdir.
Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində elastik parçaların relaksasiya xarakteristikaları, dartılma və
plastikliyinin qiymətləndirilməsinin ekspres-metodu işlənmişdir. Toxuculuq materiallarının xətti
ölçülərinin dəyişmələrinin anizotropluğunun qiymətləndirilməsi metodu
təkmilləşdirilmişdir. Sapların və onlardan hazırlanmış parçaların termomexaniki xassələri arasında
qarşılıqlı əlaqə müəyyən edilmişdir.
Elastik parçaların xətti ölçülərin dəyişməsinin anizotropluğu analitik ifadə olunmuş və
parçaların XÖD kompleks qiymətləndirilməsi üçün zəruri və kifayət edən göstəricilər təyin
olunmuşdur. Elastik parçaların XÖD kompleks qiymətləndirilməsi üçün metod və kompüter proqramı
işlənmişdir.
İşin praktik əhəmiyyəti odur ki, ekspres-metod elastik parçaların relaksasiya
xarakteristikalarını tez və obyektiv təyin etməyə, dartılma və plastikliyi qiymətləndirməyə imkan verir.
Elastik parçaların dartılma və plastiklik dərəcəsinə görə təklif olunan bölgüsü
əsaslandırılmış siluet formasını seçməyə və tikiş məmulatlarının layihələndirilməsi zamanı zəruri
əlavələrin ölçüsünü əvvəlcədən təyin etməyə imkan verir. Elastik parçaların XÖD kompleks
qiymətləndirilməsi metodu dartılma, plastiklik və oturmanı ayrılıqda və birlikdə
qiymətləndirməyə imkan verir və tikiş məmulatları istehsalında istifadə oluna bilər.
“Delphi 7.0” proqramlaşdırma mühitində işlənilmiş kompüter proqramı elastik parçaların
XÖD operativ təyini və obyektiv qiymətləndirilməsinə imkan verir. Xətti ölçülərin qeyri- stabilliyi
qrupları seçilmişdir ki, bunlar da dartılan parçalardan məmulatların texnoloji emal rejimlərini seçməyə
imkan yaradır.
Təklif olunan metodlar elastik parçaların xətti ölçülərinin dəyişmələrini obyektiv
qiymətləndirməyi təmin edir və tədqiqatların əmək tutumunun azaldılmasına şərait yaradır və tikiş
məmulatlarının istehsalında istifadə oluna bilər.
Təklif olunmuş bölgü əsasında elastik parçaların XÖD uçotu üzrə layihələndirmə və tikiş
məmulatlarının hazırlanmasında istifadə oluna bilən tövsiyələr işlənmişdir. Tədqiqatların bir sıra
nəticələrinin ölkənin toxuculuq müəssisələrində tətbiq olunması tövsiyə edilmişdir.
İpəkçilikdə eksperimental poliploidiya və mutagenez metodlarının tətbiqi. Dos.T.H.Kərimova.
Poliploidiya hadisesi təbiətdə geniş şəkildə yayilmaqla mədəni bitkilərin seleksiya və təkamülündə
xüsusi rolu olan forma əmələqəlmənin aparıcı amillərindən biridir.Poliploid formalara məxsus olan
geniş dəyişkənlik diapazonu təbii və suni seçmə ücün zəngin material verir.Poliploid formaların süni
yolla alinmasına dair ilk uğurlu təcrübələr rus botaniki İ.İ.Gerasimov tərəfindən aparılmışdır.Belə
ki,1889-cu ildə spiroqira yosunlarının bölünən hüceyrələrinə soyuqla təsir etməklə ikiqat nüvə
maddəsinə malik olan hüceyrələr almışdır.
Sonralar poliploid orqanizimlər yaratmaq ücün çox müxtəlif üsullar sınaqdan keçirilmiş və onların
arasında kolxitsin daha yaxşı poliploidiya effekti yaratdığı məlum olmuşdur.Kolxitsinin mutagen
effektini sitoloqlar A.R.Dustin,L.Qavaş və F.Lits (1937)kəşf etmişlər.Ondan ,yəni kolxitsindən
məqsədilə isə praktiki olaraq A.F.Bleksli və C.S.Averiye (1937)istifadə etmislər.
Poliploidiya həm bizim ölkəmizdə ,həm də dünyanın qabaqcıl ipəkcilik ölkələrində tutçuluqda da
geniş şəkildə tətbiq edilmiş,böyük inkişaf yolu keçmiş və çox qiymətli elmi və praktiki nəticələr vermi
şdir.Tutun təbii poliploid formalarının mövcud olması barədə məlumatlar sitoloji tədqiqatlardan sonra
verilmişdir. Belə ki,yapon alimi Tahara (1910)ilk dəfə olaraq Morus cinsinin M.alba L.və M.indika
L.növlərinə mənsub olan formalarını sitoloji cəhətdən öyrənmiş və onların somatik huceyrələrində 28
xromosom olduğunu müəyyən etmiş və yalnız bağ forması olan Şiro-Vaze sortunda somatik
xromosom dəstində 40-50 xromosom olduğunu müəyyən etmiş ,lakin bu cinsdə poliploidiyanın varlığı
barədə fikir söyləmişdir,yəni onda belə guman yaranmamışdır.Yalnız yapon alimi Osava (1920)tutun
85 yapon müxtəlifliyini öyrənmiş, tutda haploid sayının 28olduğunu və eləcə də öyrənilən formalardan
40-nın triploid olduğunu müəyyən etmişdir.Sonralar digər Yapon ,həmçinin İtalyan ,Hindistan,Orta
Asiya,Azerbaycan və başqa ölkə alimləri tutun müxtəlif sort və növlərinin poliploid təbiəti haqqında
məlumat vermişlər.Beləliklə bu cinsin eksperimental poliploid formalarnın yaradılması məsələsi
gündəliyə gəlmişdir və bu işlə Yapon və Azərbaycan alimləri təxminən eyni vaxtda məşgul olmağa
başlamışlar.Belə ki,hələ 1940-cı ildə İ.K.Abdullayev Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İpəkçilik
Stansiyasında Zərif-tut və Kokuso-70 sortlarının toxumlarına kolxitsinin zəif məhlulu ilə təsir etmiş
və 200-dən artıq dəyişmiş bitkilər almışdır.Lakin bu işlərlə daha əsaslı şəkildə
İ.K.Abdulayevin rəhbərliyi altında 1951-ci ildən Y.P.Rəcəblı,1959-cu ildən isə N.A.Cəfərov və digər
elmi əməkdaşlar məşgul olmağa başlamışlar.Tut bitkisinin poliploid formalarını almaq üçün quru və
çirtmiş toxumlara ,eləcə də filqə yarpaq dövründə cücərtilərə kolxitsinin
0. 01;0,02;0,03;0,05 və 0,1%-li sulu məhlulu ilə təsir etməklə kütləvi şəkildə tetraploid formalar
alınmışdır.Eyni zamanda diploid sortların ucaboylu yaşlı ağaclarında birillik budaqlar hərəsində 3-4
göz saxlamaqla erkən yazda kəsilmiş və həmin ğözlər şişib açmağa başladığı zaman onların içərisinə
2-3 damçı 0,5-1,0%-li kolxitsin məhlulu yeridilmiş və bölünən hüceyrələrdə xromosom sayının iki
dəfə artırılması təmin edilmişdir.Beləliklə də məhsuldar diploid sortların somatik autotetraploid
formaları alınmısdır ki,onlardan da hibridləşdirmədə çox qiymətli valideyin komponent kimi istifadə
edilmişdir . Bununla da coxlu sayda məhsuldar tut sortları seçmək üçün möhkəm baza təmin edilmişdir
. Bu işlərlə yanaşı dünya praktika-baza ilk dəfə İ.K.Abdullayev və N.A.Cəfərov tərəfindən
yüksəkploidli M.nigra L. növü ilə diploid M.alba L.növü arasında hibridləşdirmə aparılmış
və12-ploidli formalar yaradılmışdırOnlardan və daha sonralar yaradılmış aralıq formalardan ,istifadə
etməklə yüzlərlə qiymətli tut sort və formaları yaradılmış və dünyada Morus cinsinə
məxsus ən qiymətlı genofond Azərbaycanda
toplanmişdır.Eksperimental poliploidiyanın şəksiz üstünlüklərindən istifadə edilmişdir və bu iş bu gün
də poliploidiya effekti ilə ələqələndirilmiş süni hibridləşdirmənin üstünlüklərindən geniş şəkildə
istifadə etməkləuğurla davam etdirilir
İstifadə olunan ədəbiyyat:
1. Bədəlov N.H.Azərbaycanda ipəkçilik.Bakı:Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı,Elm,1987 2.Sadıxov
Ə.H.Azərbaycanda tutun seleksiyasının nailiyyətləri.S.R.Məmmədovun 80 illiyinə həsr edilmiş
konfransın materialları.Bakı,2005,s.51
3. Абдуллаев И.К.Селекция щелковицы в
Азербайджане.Сб.:Х лет
АНФзерб.ССР,№ 10,1960,стр.987-990
4. Раджабли Е.П.Экспериментальная
полиплоидия у шелковицы( MorusL)
Тр.МОИП.Т.У.Полиплоидия у растений.М.,1962,стр.360-373.
İSLAM AMILI KONTEKSINDƏ İQTİSADI MODEL - İSLAM İQTİSADİYYATI
Həmidli Anar Aydın oğlu
Odlar Yurdu Universiteti
Cənab Prezident İlham Əliyevin 2017-ci ilin Azərbaycan Respublikasında “İslam
həmrəyliyi ili” elan edilməsi haqqında 10 yanvar 2017-ci il tarixli sərəncamı mühüm tarixi əhəmiyyət
daşıyır. Belə ki, bu sərəncam Azərbaycanda islam elminin başqa sahələrində olduğu kimi islam
iqtisadiyyatının araşdırılması və öyrənilməsi sahəsində də yeni üfüqlər açmışdır.
Bu iqtisadiyyat sahəsi İslam iqtisadi sistemin paradiqmasını, aksiomlarını və qanunlarını ələ
almalı və bunların iqtisadi hesablamalara və iqtisadi qərarlara təsiriniaraşdırmalıdır. Müxtəlif iqtisadi
sistemlərdən danışarkən iqtisadiyyatın fərqli sahələri arasında olduğu kimi, hər hansı bir iqtisadiyyat
sahəsinin analiz usulları İslam iqtisadi sistemin aksiomlarına da uyğun olmaya bilər və bu vasitələrin
dəyişdirilməsitələb oluna bilər.Yəni, terminologiya və üsuldakı bir dəyişikliknecə ki Marksist
vəkapitalist iqtisadi sistemini bir-birindən ayırmırsa, İslam iqtisadiyyatı da öz başına bir məlumat
budağı olaraq, bəzi araşdırmaçıların "ənənəvi iqtisadiyyat" dedikləri intizamla bir-birinə zidd olmaq
məcburiyyətində deyil.
İslam iqtisadi sistemi mahiyyətinə görə real həyatda gedən iqtisadi proseslərin ümumbəşəri
dəyərlər əsasında dərk olunması və özünəməxsus spesifikliyi ilə səciyyələnən anlayışdır.İslam
iqtisadiyyatı İslamın ictimai və əxlaq normaları ilə müəyyən edilən xüsusi iqtisadi inkişaf yolunun
mümkünlüyü haqqında təsəvvürləri ifadə etmək üçün işlədilən termindir.
Məzmununa görə ilahi göstəriş əsasında insanların təsərrüfat prosesində davranış
qaydalarını müəyyən edən islam iqtisadiyyatı formasına görə sərvət və nemətlərin istehsalında,
bölgüsündə, istifadəsində ədalətli fəaliyyət göstərmələrini əks etdirir. İqtisadi sahədə İslamın başlıca
təlimi onun ilkin və fundamental mənbəsi olan Qurani-Kərimə əsaslanır. Quranda iqtisadi
konsepsiyanın təməlini təşkil edən iqtisadi məsələləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
> Həddən çox varlılığın tənqidi;
> Yığılan məbləğin xərclənməsi;
> Sələmçiliyin tənqidi;
> Ticarətin dəstəklənməsi;
> Mülkiyyət münasibətləri;
> Mirasçıların hüquqları;
> Sədəqə və ehsan;
> Borclar..
Qeyd etmək lazımdır ki, islam iqtisadiyyatı nəyin pis və ya qadağan (haram), nəyin isə yaxşı
və ya icazə olunmuş (halal) olması haqqında mühakimələrə əsaslanır. Ona görə də, qərbin iqtisad
elmindən fərqli olaraq burada İslam (şəriət) hüququ fundamental məna alır. İslam hüququ, qalan
hüquqi sistemlər kimi, iqtisadi və başqa fəaliyyətləri üçün öz "çərçivəsini" yaradır, lakin burada
önəmli bir fərq vardır. Dünyəvi sistemlərdə qanunlar insan izni ilə hazırlanır, dəyişilir və
ləğv olunub nəticədə dünyəvi xarakter daşıyırsa, İslam sistemində
qanunlar İlahi təbiətlərini daşımalıdırlar ki, dəyişilməz, əbədi və insan müdaxiləsindən azad bir
xarakterə malik olsunlar.
Beləliklə, iqtisadiyyata islam yanaşması qərb sistemlərinin yanaşmasından (misal üçün,
sosializm-kommunizm və kapitalizm) qəti sürətdə fərqlənir. Yalnız İslamda sərvətin bölünməsi
iqtisadiyyat sahəsinə aiddir və müsəlmanlar öz fikirlərini sadəcə maddi nemətlərin istehsalında
cəmləşdirmirlər. İslamda əsas insan tələbatı ilə israf arasında fərq qoyulduğuna görə vəsait
çatışmaması problemi həll edilir. İslama əsasən aclıq, yoxsulluq və iqtisadi gerilik təbii ehtiyatların
çatışmaması ilə yox, insan tərəfindən yaradılan ədalətsiz sistemdən və qanunlardan irəli gələn
nemətlərin düzgün olmayan (ədalətsiz) bölünməsinin nəticəsidir. Bu sərvətlərin istifadəsində heç
bir insanın digərinin qarşısında üstünlüyü yoxdur. Quranda deyilir ki, bunlar bütövlükdə
bəşəriyyətə məxsus var-dövlətdir. Heç bir qərb sistemi nəzərə almır ki, insanların mənəvi tələbatları
ödənilməyincə onlar bütövlükdə məmnunluq əldə edə bilməyəcəklər. İslam “cəmiyyət üzvləri
arasında sərvətin ədalətli bölünməsini necə təmin etmək olar” sualına aydın cavab verməyə çalışır.
Bütün alimlər razılaşırlar ki, müsəlmansayağı biznes yuxarı səviyyəli etik prinsiplərə və
İslam normalarına əsaslanmış “əxlaqi biznesdir”. Burada, əsas olaraq, izin verilmiş (halal) və
verilməmiş (haram) sazişlər fərqləndirilir.İslam normaları uğurlu biznesin aparılması və dünya
nemətlərinin əldə edilməsi üçün yararlıdır. Yuxarıda sadalanan kateqoriyaları bilmək və icazə
verilən və verilməyənlər arasında sərhəd qoymaq bacarığı düzgün iqtisadi fəaliyyətlərin
aparılmasının əsasıdır
Ədabiyyat
1. Meybullayev M.X., "İslam iqtisadiyyatı", Bakı, "Ünsiyyət", 2001
2. "İslam: Qısa məlumat kitabı", Bakı, "Azərnəşr", 1985
3. SercanKaradoğan”İslam Ekonomisi”, İstanbul, “AlioğluMatbaacılık” 2014
«Biologiyanın tədrisindəinteraktiv təlim metodları»
Kərimova Cəmilə Vaqif q.
Odlar Yurdu Universiteti
Fəal (interaktiv) təlim metodları ilə aparılan dərslərin mühüm elementləeindən biri olan
təqdimatşagirdin tədqiqat fəaliyyətinin göstəricisi sayılmalıdır. Bu metod şagirdlərə imkan verir ki,
o, tədqiqatın nəticəsini müxtəlif yollarla təqdim edə bilsin, öz fikirlərinidəqiq ifadə etmək,
mükəmməl nəticə çıxarmaq bacarığına yiyələnsin. Təqdimata hazırlaşan şagird qrup halında
işləyəndə ünsiyyət mədəniyyətinə yiyələnir, fikir bölüşməyi bacarır. Belə olduqda isə onun
(onların) hazırladıqları təqdimat dəqiq olur, ya xşı tərtibatı ilə diqqəti cəlb edir.
Təqdimata hazırlaşan şagirdlər təqdimatın hansı formada keçirmək barədə qaydalara yiyələnirlər.
Müəllim təqdimatın növü və onun keçirilməsi qaydaları barədə şagirdləri təlimatlandırmalıdır. Bu
təlimatlara əməl edən şagird vaxtdan səmərəli istifadə etməyə, fikrini daha dəqiq və yığcam şəkildə
ifadə etməyə əvvəlcədən hazır olur. Təqdimatı keçirərkən ona şərh verməyi bacarır. Təqdimat
müzakirə olunur və meyar cədvəli əsasında qiymətləndirilir.
Təqdimat fərdi və ya qrup şəklində həyata keçirilə bilər.
Kublaşdırma
Bu, tədqiqat metodlarından biri olub mövzunun hərtərəfli öyrənilməsinəə şərait yaradır.
Kublaşdırma vasitəsilə şagird mövzunu təsvir və müqayisə etməyə, əlaqələndirməyə, təhlilə, tətbiq
və mübahisəyə yönəldir. Bu zaman şagirdin tənqidi və məntiqi təfəkkürü inkişaf edir, mövzuya
hərtərəfli baxışı, qiymətləndirmə bacarığı, əməkdaşlıq vərdişləri formalaşır.
Bu metod müəllimə imkan verir ki, mövzunu, vəziyyəti ətraflı tədqiq etsin, şagirdlərin mürəkkəb
və inteqrativ yanaşmalarına şərait yaratsın.
1. Kub düzəldilir.
2. kubun hər üzünə verilən altı göstərişdən biri yazılır. (Bu barədə interaktiv iş vərəqləri haqqında
verilmiş əlavələrdə yazılıb)
3. Müzakirə olunacaq mövzu müəyyən edilir.
4.Sinif 6 qrupa bölünür və hər qrupa mövzu üzrə bir göstəriş verilir.
5. Şagirdlər təlimatlandırılır.
6. Şagirdlər təsvir, müqayisə, əlaqələndirmə, təhlil, tətbiq, mübahisə edirlər.
7. Təıqdimat edirlər
8. Nəticə çıxarır, ümumiləşdirmə aparırlar.
9. Yekun lövhədən asılır.
Ziqzaq
Nisbətən iri həcmli əsərlərin mətni üzərində aparılan işi ziqzaq üsulu ilə aparmaq vaxtdan
səmərəli istifadəyə şərait yaradır, əməkdaşlıq vərdişlərini inkişaf etdirir.
İş tədqiq olunacaq mətni hissələrə bölünüb, nömrələnməklə başlanır. Qruplara bölünmüş şagirdlər
1-dən 4-ə qədər sayırlar. Qrupdakı şagirdlər (ekspertlər) müvafiq nömrələrlə işarələnir, sonra eyni
nömrəli şagirdlər bir parta ətrafına toplanır, mətnin müvafiq hissəsini oxuyur, verilmiş tapşırıqları
yerinə yetirirlər. İş başa çatdıqdan sonra ikinci mərhələ başlanır. Ekspertlər əvvəlki qrupa qayıdır,
ekspert kimi əldə etdikləri informasiyanı bir-biri ilə bölüşür və mətn üzərində işi
bütövləşdirirlər.
Beyin həmləsi
Dərsdə 5-10 dəqiqə ərzində şagirdlərin öyrənilən mövzu, problemin həlli yolları üzrə müxtəlif ideyaları
irəli sürməsi vasitəsi kimi istifadə olunur. Ədəbiyyat dərslərində problemli vəziyyətin yardılması üçün
gərək olan ilkin ideyanın formalaşmasında beyin həmləsi əvəzsiz rol oynayır.
Beyin həmləsi şagirdlərin yeni bilikləri üzə çıxarmağa, müzakirə olunan məsələyə maraq
oyadır.
Əqli hücum şagirdlərin yeni mövzu üzrə biliklərini sürətlə üzə çıxarmağa, onlarda müzakirə olunan
məsələyə maraq oyatmağa imkan verir. Bu metodun tətbiqi şagirdləri fəallaşdırır, verilən suala tez və
düzgün cavab tapmağa, müxtəlif ideyalar irəli sürməyə həvəs yaradır.
Əqli hücum tətbiq edilərkən müəllim həll olunmalı problemi elan edir. Sual lövhəyə yazılır və ya şifahi
şəkildə verilir. Əqli hücum zamanı yeni mövzu ilə əlaqədar hər hansı bir fikrin, ifadənin tamamlanması
üçün mümkün variantları müəyyənləşdirmək tapşırığı vermək də
məqsədəuyğundar.
Müəllim mümkün qədər çox şagirdin fikir söyləməsinə nail olmalıdır. Şagirdlər vaxt itirmədən
problemlə bağlı yığcam şəkildə müxtəlif ideyalar, təkliflər irəli sürürlər. Söylənilən bütün mülahizələr
heç bir şərh verilmədən, tənqidi münasibət bildirilmədən lövhədə qeyd olunur. Sonra təhlil, müzakirə
mərhələsi gəlir. Müxtəlif ideyalar qiymətləndirilir, lehinə və əleyhinə fikirlər söylənilir. Şagirdlər
müzakirə olunan problemin həlli üçün faydalı hesab etdikləri ideyaları seçirlər.
BİBÖ (nəyi bilirik, nəyi bilmək istəyirik, nəyi öyrəndik və nəyi öyrənməliyik) şagirdlərin
əvvəlki biliyi, təcrübəsi ilə yeni biliklər arasında əlaqə yaratmağa imkan verir, mövzu, problem barədə
düşünməsini təmin edir.
Müəllim lövhədə 3 sütundan ibarət cədvəl qurur və aşağıdakı bölmələri qeyd edir: “Nəyi bilirik”, “Nəyi
bilmək istəyirik”, “Nə öyrəndik və hələ nələri öyrənməliyik”.
Şagirdlər əvvəl mənimsəmiş olduqları bilikləri bir daha nəzərdən keçirir və öyrənmək, cavabını tapmaq
istədiyi məsələləri, sualları müəyyənləşdirir. Bu məqsədlə müəllim özü və ya şagirdlər cütlər, qruplar
halında mətni oxuyur.
Cütlər və ya qruplar mövzu barəsində əvvəlki biliklərinə dair qeydlər aparırlar. Mətn oxunduqdan
sonra müəllim ikinci sütundakı suallara qayıdır, əgər mətndə sualların cavabları verilibsə, onları
üçüncü sütunda qeyd etməyi tapşırır.
Şagirdlərin qeydləri dinlənilir, məqsədəuyğun sayılan cavablar müvafiq sütunda qeyd edilir. Şagirdlər
əvvəlki biliklərini (birinci sütunda qeyd edilənləri) yeni öyrəndikləri biliklərlə (yeni öyrənilənlər
sütunundakı məlumatla) müqayisə edir, nəticə çıxarırlar.
1) 6+1=7
2) 4+3=7
3) 2+5=7
4) 5+2=7
5) 3+4=7
6) 1+6=7
Ədəbiyyat dərslərində istifadə ediləcək təlim metod və texnika nümunələri sırasında auksion, anlayışın
çıxarılması, rollu oyun, debat, şaxələndirmə və başqalarından səmərəli şəkildə istifadə etmək üçün
onları yalnız məqamında işlətmək tələb olunur.
Akvarium
Bu üsulun məqsədi diskussiya vərdişlərini inkişaf etdirməkdir. Akvarium bir neçə variantda keçirilə
bilər.
“Akvarium”un keçirilməsinin 1-ci variantı:
Şagirdlərin köməyi ilə diskussiya aparmaq qaydaları (məsələn, reqlamentə əməl etmək, bir- birinin
sözünü kəsməmək və.s) müəyyən edilir. Şagirdlər 2 qrupa bölünür. Bir qrup dairənin daxilindəki
stullarda əyləşərək müəllimin təklif etdiyi problemi müzakirə edir. Dairədən kənardakı stullarda
əyləşmiş digər qrup isə diskussiyanın müəyyən edilmiş qaydalara uyğun aparıldığını müşahidə edir.
Müəyyən olunmuş mövzu üzrə birinci qrup diskussiya aparır.15-20 dəqiqədən sonra diskussiya
dayandırılır, “xarici dairənin” iştirakçıları diskussiyanın gedişini qiymətləndirir və qruplar yerini
dəyişərək bu və ya digər problemin müzakirəsini davam etdirirlər.
“Akvarium” un keçirilməsinin 2-ci variantı:
“Daxili dairənin” iştirakçıları müəllimin təklif etdiyi problemi müzakirə edir və birinci variantdan
fərqli olaraq iştirakçılar bu zaman yalnız problemin “lehinə” olan dəlilləri söyləyirlər. Digər qrupun
üzvləri xarici dairədə stullarda əyləşirlər,dəlilləri dinləyir, yazıya alır, təhlil edir, öz əks dəlillərini
hazırlayırlar.15-20 dəqiqədən sonra diskussiya dayandırılır, xarici və daxili dairədən olan şagirdlər öz
yerlərini dəyişirlər. Onlar əvvəlki iştirakçıların dəlillərini təkzib etmək üçün diskussiya aparırlar.
Burada qrupların vahid fikrə gəlməsi önəmli deyil.
Auksion
Müəllim öyrənilən məsələni müəyyən edərək şagirdləri auksionun keçirilmə qaydaları haqqında
təlimatlandırır. Öyrənilən əşya və ya hadısənin xüsusiyyətləri ardıcıl şəkildə adlandırılır.
Hamı növbə ilə əşya və ya hadisə haqqında fikir söyləyir: hər bir fikirdən sonra müəllim sayır. “Bir,
iki”. Bu zaman başqa iştirakçı tez təklif verə bilər. Sonuncu təklif verən qalib sayılır .Fikirlər bir-birini
təkrarlamamalıdır. Bunun üçün hamı bir-birini dinləyir.
Nümunə:
Riyaziyyat dərsində müəllim 7 ədədinin tərkibini keçərkən sinfə “7 ədədini necə aldınız? “ sualını
verməklə auksion keçirir.
Müəllim üçün məlumat
Mümkün olan cavablar: 7) 1+1+1+1+1+1+1=7 Oyunda axırıncı mümkün cavabı verən şagird “Auksion”u qazanır.
Mühazirə
Mühazirəməlumatın müəllimdən şagirdə ötürülmə üsuludur. Bu üsuldan mövzu ilə bağlı məzmunun
zənginləşdirilməsi, tamamlanması məqsədilə istifadə etmək məqsədəuyğundur. Belə qısa mühazirələr
10-15 dəqiqə ərzində aparılır.
Mühazirə ilə bağlı aşağıdakı məsələlərə nəzər yetirmək məqsədəmüvafiqdir:
Mühazirənin məqsəd və vəzifələrini dəqiq müəyyənləşdirmək,
Plan tərtib etmək və onu şagirdlərə paylamaq (və ya lövhədə yazmaq).
Əyani və texniki vasitələrdən istifadə etmək.
Müəllim mühazirə prosesini verbal (suallar vermək) və vizual (şagirdlərin sifətlərinin ifadəsini və jestl
ərini müşahidə etmək) tənzimləməlidir.
Karusel
• Dərsdən əvvəl iri ağ kağızlarda (vatman) mövzuya aid suallar yazılır. Müəllim qruplara müxtəlif
sual yazılmış bir kağız verir. Qrup üzvləri sualı oxuyur və bir cavab yazır. Kağızlar saat əqrəbi
istiqamətində müəllimin köməkliyi ilə qruplara ötürülür. “Karusel” kimi kağızlar bütün digər
qruplardan keçərək axırda öz qrupuna qayıdır. Müəllim bu kağızları yazı lövhəsinə yapışdırır və
bütün sinif cavabları müzakirə edir.
• Klaster (şaxələndirmə)
• Müəllim tərəfndən lövhədə və ya iş vərəqlərində dairə çəkilir və onun mərkəzində yazılmış
anlayış ilə bağlı söz və ya ifadələr söyləmək şagirdlərə tapşırılır. Mərkəzdə yazılmış anlayışdan
başlayaraq hər növbəti söz onunla əlaqəli sözlər xətlərlə birləşdirilir. Vaxt bitənə qədər mümkün
qədər çox fikir yazmaq və onları əlaqələndirmək tövsiyə olunur.Vaxt bitəndən sonra alınan klaster
müzakirə edilir və ümumiləşdirmə aparılır.
Anlayışın çıxarılması
• Bu üsul oyun- tapmaca formasında keçirilir və şagirdlərdə yüksək fəallıq yaradır.Müəllim lövhədə
dairəvi kart asır, onun arxasında şagirdlərdən tələb olunan anlayışı yazır. Kartın yazı olmayan
tərəfini şagirdlərə göstərir və gizlədilmiş anlayışların xüsusiyyətlərinə aid 2 və ya 3 yönəldici söz
sadalayır və ya yazır. Şagirdlər həmin xüsusiyyətlərə uyğun olaraq gizlədilmiş anlayışı tapırlar.
• Əgər şagirdlər anlayışı tapmaqda çətinlik çəksələr, müəllim əlavə olaraq yeni xüsusiyyətlər
sadalayır.
• Şagirdlər öz fərziyyələrini dedikdən sonra müəllim bu tapmacananın tapilib-tapilmamsını hamıya
çatdırır və kartoçkalarda yazılan sözləri açıqlayır.
Söz assosiasiyaları
Bu üsuldan istifadə edilərkən öyrəniləcək mövzuya aid əsas söz (və ya söz birləşməsi) lövhəyə
yazılır. Şagirdlər həmin söz ilə bağlı ilk xatırladıqları fikirləri söyləyir və həmin fikirlər
müəllim tərəfindən lövhəyə yazılır.Mövzu ilə bağlı olan sözlər deyilən fikirlərin arasından seçilir və
əlaqələndirilir, onlardan anlayış və yaxud ideya çıxarılır.Bu anlayış əsasında yeni materialın
öyrənilməsinə başlanır. Bu üsul həm də şifahi formada tətbiq edilə bilər.
Problemli vəziyyət
• Bu üsul tənqidi təfəkkürü, təhliletmə və ümumiləşdirmə vərdişlərini inkişaf etdirir.
• Müəllim əvvəlcədən problemi və müzakirə üçün sualları hazırlayır. Şagirdlər 4-5 nəfərlik qruplara
bölünür.Problemli vəziyyət əks olunmuş iş vərəqləri uşaqlara paylanır. Hər qrup təklif edilən
vəziyyətlərdən birini müzakirə edir və həlli yolunu göstərir.Qruplar öz işlərini bitirdikdən sonra
sinifdə ümumi müzakirə aparılır.
Venn diaqramı
Əşya və ya hadisələri müqayisə etmək, onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirmək üçün
bu üsuldan istifadə olunur.
Venn diaqramından istifadə prosesi aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır.
1. Müqayisə olunacaq əşya və hadisələr müəyyənləşdirilir 2. Kəsişən dairələr çəkilir (ortada yazmaq üçün yer saxlanır)
3. I və III dairədə müqayisə olunacaq obyektlər qeyd olunur
4. Şagirdlər təlimatlandırılır (təlimatda nəyin müqayisə olunacağı və dairələrdə oxşar və fərqli
cəhətlərin necə qeyd olunacağı barədə danışılır).
5. Müqayisə olunan obyektlər təsvir edilir: (fərqli cəhətlər sağ və sol tərəfdə, oxşar
cəhətlər
kəsişmə dairəsində qeyd olunur). Müqayisə nəticəsində fikirlər ümumiləşdirilir
Layihələrin hazırlanması
• Layihələrin hazırlanması müxtəlif mövzuların müstəqil şəkildə tədqiq edilməsidir. Şagirdlər öz
layihələrini təqdim etməzdən əvvəl uzun müddət onun üzərində işləyirlər. Layihələr şagirdlərin
tədqiqat vərdişlərinin, biliklərə müstəqil yiyələnmə bacarıqlarının formalaşmasında mühüm rol
oynayır, onlara müstəqil şəkildə öz fəaliyyət proqramlarını qurmağa, habelə öz vaxtını və işini
qrafik üzrə planlaşdırmağa kömək edir.Bu üsul həmçinin şagirdlərin bir-biri ilə, eləcə
də
məktəbdən kənarda müxtəlif adamlarla qarşılıqlı əlaqəsi üçün şərait yaradır, hadisələrin hər hansı
bir aspektini daha dərindən anlamağa imkan verir, əlavə ədəbiyyatdan istifadə etməyə
istiqamətləndirir.
• Layihələr hazırlayarkən müəllim mövzu və ya problemi müəyyən edir və sinfə
bunlardan
birini seşmək imkanı verir. Problem həmçinin sinif tərəfindən “əqli hücum ” üsulu ilə seçilə bilər.
• Problem konkret olmalıdır. Müəllim və şagirdlər birlikdə layihə üzərində işin başlama və başa
çatma müddətini, istifadə olunacaq əyani vasitələri (ədəbiyyatlar, mənbələr, təsviri vasitələr və
s.) bunları əldə etmək yollarını, iş formalarını (fərdi yoxsa, qrup şəklində) müəyyən edirlər.
• İş prosesində müəllim suallara cavab verə və ya yol göstərə bilər. İşin icrasına isə şagirdlər özü
cavabdehdir.
• Tədqiqatın nəticəsi hesabat, xəritə, illüstrasiya, fotoşəkillər cədvəllər, qrafiklər, formasında ifadə
oluna bilər.
Sorğu vərəqləri və müsahibə
• Bu üsullar araşdırılan məsələ ilə bağlı fakt və hadisələr haqqında müəyyən qrupların ictimai
rəyini öyrənmək məqsədilə aparılır.
• Sorğu vərəqi araşdırılan məsələ ilə bağlı tərtib edilir və burada suallar qoyulur. Sorğuda
iştirak edənlər bu vərəqi müstəqil doldurur.
• Müsahibə isə araşdırılan məsələ ilə bağlı məlumat almaq üçün aparılır.
• Bu üsullardan istifadə edərkən aşağıdakı mərhələlərin gözlənilməsi məqsədəmüvafiq hesab
edilir:
• Problemi müəyyən etmək
• İşi təşkil etmək (Sorğu və ya müsahibə keçirmək üçün suallar hazırlamaq)
• Məlumatları toplamaq ( Sualların cavablarını toplamaq).
• Əldə edilmiş məlumatları təhlil etmək və ümumləşdirmək
Выявление генетически-опосредованного риска возникновения сердечно-сосудистых
заболеваний
İsgəndərova Ləman Yunis qızı
Odlar Yurdu Universiteti
o Артериальной гипертензии .
Исследование полиморфизма гена АСЕ1^ Наличие заболеваний у пациента и у родственников:
o Атеросклероза. • Ишемической болезни сердца
1/1 - аллель, инсерционный полиморфизм в гомозиготной форме, низкий риск развития
сердечно-сосудистых заболеваний.
• 1/0 - аллель, в гетерозиготной форме, риск сердечно-сосудистых заболеваний повышен.
• 0/0 - аллель, делеционный полиморфизм в гомозиготной форме, риск сердечнососудистых
заболеваний повышен.
В гене АСЕ закодирован ангиотензин-превращающий фермент (АПФ), являющийся
регулятором артериального давления. Основной функцией АПФ является конвертация
ангиотензина I в ангиотензин II - белок, обладающий сосудосужающим действием и
регулирующий рост гладкомышечных клеток сосудов и кардиомиоцитов. Избыток
ангиотезина II обуславливает возникновение эссенциальной гипертонии. Кроме того, АПФ
разрушает брадикинин - низкомолекулярный пептид, приводящий к снижению
давления.Ген АПФ (АСЕ) картирован на хромосоме 17 (17д23). Ген АПФ привлекает
внимание как один из потенциальных генов риска сердечно-сосудистых
заболеваний.Аллель О (или генотип 00) показывает ассоциацию с инфарктом миокарда,
коронарным атеросклерозом и, по некоторым данным, является фактором риска развития
ИБС у больных инсулин-независимым сахарным диабетом.
Рецептор 1-го типа к ангиотензину II. Ген рецептора 1 к ангиотензину II (АОТЮ)
локализован на длинном плече 3-й хромосомы.
Известно более двух десятков полиморфных вариантов гена АОТЮ. Один из наиболее
изученных полиморфизмов является замена аденина на цитозин в позиции 1166
(1166А>С)[18-20]. Во многих исследованиях показана ассоциация генотипа С/С гена
АОТЮ с предрасположенностью к АГ [18] и другим кардиоваскулярным заболеваниям.
АОТ (АТГ) ген ангиотензиногена, полиморфизм и сердечно-сосудистые болезни Ген АТГ
расположен в локусе ^42, в том же регионе, что и ген ренина. При изучении гена АТГ было
выявлено более 15 однонуклеотидных полиморфизмов, большая часть которых приводит к
аминокислотным заменам.Наиболее широко исследовались варианты, связанные с заменой
метионина на треонин в 235 кодоне (М235Т) и треонина на метионин в 174 кодоне (Т174М).
При исследовании М235Т полиморфизма было обнаружено, что наличие одного или двух Т
аллелей приводило к существенному повышению уровня АТГ в плазме, что ведет к
увеличению содержания ангиотензина II, чем многие авторы объясняют ассоциацию этого
полиморфизма с артериальной гипертензией.При исследовании популяции европейского
происхождения из Новой Зеландии было обнаружено, что вариант 23 5Т является
независимым фактором риска развития инфаркта фактором риска ишемической болезни
сердца.Т.о можно утверждать, чтоген АТГ и М235Т полиморфизм этого гена оказывают
влияние на развитие сердечнососудистых заболеваний.
АроЕ.Ген АроЕ человека локализован в 19-й хромосоме и состоит из трех аллелей (е2, е3,
е4), что дает шесть различных генотипов (в 2/2, е2/3, е2/4, е3/3, е3/4 и е4/4), в которой
находится также ген В,Е-рецептора. Характерно,что один и тот же ген кодирует В,Е-
рецептор и детерминирует заболеваемость семейной гиперхолестеринемией.АроЕ является
гликопротеином, который играет фундаментальную роль в мета- болизме липидов. В ряде
исследований было показано, что наличие е4 аллеля ассоциируется с увеличением уровня
ХС ЛПНП, тогда как присутствие е2 аллеля — со снижением ХС ЛПНП. В ряде работ
показана ассоциация между АроЕ полиморфизмом и сердечнососудистым риском.У Аро-е4
носителей отмечается повышенный риск болезни Альцгеймера. Возможно, что Аро-е4
аллель также связан с более быстрым развитием возрастных когнитивных расстройств (в
диапазоне 65-69 лет).
АРОВ. __ АроВ — единственный аполипопротеин липопротеинов низкой плотности,
носитель «плохого холестерина», вызывающего накопление холестерина в стенках
кровеносных сосудов. Причины повышения уровня АроВ: семейная
гиперхолестеролемия,некомпенсированный сахарный диабет,гипотиреоз - пониженная
функция щитовидной железы,тяжелое заболевание печени,холестаз - застой желчи,
который может быть вызван заболеванием печени (гепатитом, циррозом) или камнями в
желчном пузыре,хроническое воспаление почек, приводящее к нефротическому
синдрому,хроническая почечная недостаточность.Причины понижения уровня Аро
В:абеталипопротеинемия - редкое генетически обусловленное заболевание, которое связано
с угнетением образования аполипопротеина В, в результате чего снижается содержание
ЛПНП и ЛПОНП, наследственная
предрасположенность,алкоголизм,гипертиреоз - повышение функции щитовидной
железы,нарушение всасывания в кишечнике,воспалительные заболевания суставов, острые
заболевания, острые инфекции.
РОБ . Ген БОВ отвечает за кодирование бета-полипептидной цепи белка фибриногена. При
его мутации в определенном участке ДНК аденин заменяется гуанином, что приводит к
повышенному синтезу 1 фактора свертывающей системы и увеличению его концентрации в
крови. В результате появляется опасность патологического
тромбообразования. Выявление гена бета-полипептидной цепи фибриногена
(БОВ) относится к генетическому лабораторному исследованию, которое проводится для
определения риска развития ишемических инсультов. Благодаря изучению генома БОВ и
обнаружению в нем мутаций различной степени тяжести можно выявить увеличение
синтеза этого фактора свертывающей системы крови.Исследование полиморфизма -455 О-
>А гена фибриногена (ЕОВЪ&аро1урерИёв) имеет прогностическое значение,
позволяющее определить риск развития заболеваний сердечно-сосудистой системы
вследствие нарушений в свертывающей системе крови, оценить вероятность сердечно-
сосудистой патологии у потомства.
СБ8Ген.Гомоцистинурия обусловлена энзиматическим блоком в обмене
метионина. Гомоцистин образуется в результате отщепления метильной группы от
молекулы метионина и обычно конденсируется с молекулой серина, превращаясь в
цистатионин. Реакция конденсации контролируется ферментом цистатионин бета- синтазой
(СВБ). Недостаточность этого фермента сопровождается нарушением содержания
метионина, гомоцистина, цистатионина и отклонением в протекании ряда сопряженных
реакций обмена, что приводит к поражению соединительной ткани и головного мозга. Ген
СВБ (ген цистатионин бета-синтазы) локализуется на 21 хромосоме в позиции q22.3.
1ТОВ3.Маркер связан с изменением свойств рецептора фибриногена и изменением
агрегации тромбоцитов. Исследуется для выявления генетической предрасположенности к
тромбоцитопении у новорожденных, посттрансфузионной сыпи, инфаркту миокарда,
тромбоэмболии, раннему прерыванию беременности, аутизму. Имеет значение при
определении риска переломов тазобедренных суставов, особенно у женщин в
постменопаузе и на фоне применения гормональной заместительной терапии.
Р11( протромбин О20210А).Мутация гена протромбина О20210А характеризуется заменой
нуклеотида гуанина на нуклеотид аденин в позиции 20210.Подобно другим наследственным
тромбофилиям, для этой мутации характерны венозные тромбозы различной локализации,
риск которых увеличивается в сотни раз при беременности. При возникновении тромбозов
мутация О20210А часто встречается в сочетании с лейденской мутацией. Для сочетания
этих факторов характерны очень ранние тромбозы - в возрасте 20-25 лет - с увеличением
тромбоэмболических осложнений при беременности и после родов.Характерные
проявления мутации: ранние венозные и артериальные тромбозы, инфаркт миокарда,
инсульты, тромбоэмболические осложнения при беременности, после родов и на фоне
приема оральных контрацептивов, патологии беременности. ЕУ(О1691Л).Ген
коагуляционного фактора V локализуется на первой хромосоме человека в позиции Ц23 .
Повышенная свертываемость крови характерна для часто встречающейся аномалии фактора
V(лейденская мутация), при которой этот фактор становится устойчивым к действию
протеина С. Этот дефект есть у 20-50% больных с рецидивирующими венозными
тромбозами и эмболиями.Результат - высокий риск тромбозов, системной эндотелиопатии,
микротромбозов и инфарктов плаценты, нарушения маточно-плацентарного кровотока.
ЕУ(И1299).Сообщается, что недавно выявленный полиморфизм в гене фактора V
(His1299Arg, также названный HR2) является возможным фактором риска развития
венозной тромбоэмболии (VTE) с высокой распространенностью 9,5-15,2% в разных частях
мира.
Сердечно-сосудистые заболевания (ССЗ) по-прежнему представляют серьезную угрозу для
здоровья во всем мире. Одиночные нуклеотидные полиморфизмы (SNPs) представляют
собой часть факторов риска, которые вносят вклад в сердечно-сосудистые заболевания.
Показано, что SNP в генах фактора свертывания крови V играют определенную роль в
развитии сердечно-сосудистых заболеваний. Коагуляционный фактор V является
ферментным кофактором системы коагуляции и способствует нормальному
гемостатическому равновесию. Полиморфизм His1299Arg в гене фактора V был
идентифицирован и связан с наследственной тромбофилией.
FXIII(V34L). FXIII белок стабилизирует образование сгустка крови. Без этого сгусток будет
все еще развиваться, но затем разрушится и вызовет периодические кровотечения.
Кровотечение пуповины обычно встречается при дефиците фактора XIII, о котором
сообщается почти в 80% случаев. До 30% пациентов поддерживают спонтанное
внутричерепное кровоизлияние, головное кровотечение, которое является основной
причиной смертности. Другие симптомы дефицита FXIII включают кровоподтеки,
кровотечения из носа и рта, мышечные кровотечения и задержанные кровотечения после
операции.
MTHFRA1298C.Мутации MTHFR A1298C влияют на превращение метилфолата в BH4 или
тетрагидробиоптерин. BH4 играет важную роль в продуцировании нейротрансмиттеров,
поэтому мутации MTHFR A1298C часто связаны с психическими расстройствами.
Конкретные нейротрансмиттеры затронуты включают серотонин, допамин, адреналин и
норэпинефрин. Мутации MTHFR A1298C также могут влиять на продукцию мелатонина,
что часто приводит к нарушениям сна. Кроме того, BH4 важен для здоровья сердца, и его
дефицит может играть роль в развитии сердечно-сосудистых заболеваний.
MTHFRC677T.Если вы являетесь гетерозиготным или гомозиготным по мутациям MTHFR
C677T, ваше тело испытывает затруднения с превращением фолиевой кислоты в активную
форму фолата в организме. Питательные последствия этого двойственны. Во- первых, вы
плохо переносите фолиевую кислоту. Потребление большого количества продуктов,
обогащенных фолиевой кислотой или добавками, содержащими фолиевую кислоту, может
вызвать неблагоприятные реакции. Долгосрочная, чрезмерная фолиевая кислота у кого-то с
MTHFR C677T может увеличить риск развития рака. Во-вторых, у вас больше шансов быть
дефицитом фолата. Это означает, что вы должны быть уверены, что регулярно едите
продукты, содержащие натуральный фолиевой кислоты, такие как листовые зеленые овощи.
Кроме того, мутация MTHFR C677T может вызывать повышенные уровни гомоцистеина в
организме. Гомоцистеин способствует окислительному стрессу и повышает риск сердечных
заболеваний, когда он повышен. PAI4G/5G.Аллель 4G полиморфизма PAI-1
ассоциировалась с повышенным риском развития ишемического инсульта. Лица с
комбинацией гипертриглицеридемии и гомозиготности 4G были подвержены наибольшему
риску развития инсульта. Анализ множественной логистической регрессии выявил
гомозиготность 4G, систолическое артериальное давление и диабет в качестве независимых
предикторов ишемического инсульта.
HPAIa/b.Генотип HPA-1a встречается примерно у 98% населения. Таким образом,
беременная женщина с генотипом HPA-1b / 1b (или другим генотипом не-HPA-1a) может
подвергаться большему риску развития антител против HPA-1a, которые могут пересекать
плаценту и вызывать NAIT. Паре, у которой женщина является отрицательным HPA-1a, и
мужчина является положительным HPA-1a, подвержен большему риску иметь потомство с
NAIT. Аналогичным образом, у человека с генотипом HPA-1b / 1b (или другим генотипом
не-HPA-1a) повышен риск развития постпункционной пурпуры
ELASTIK PARÇALARIN HƏNDƏSİ ÖLÇÜLƏRİNİN DƏYİŞMƏSİNİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ METODUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİMƏSİ
LEYLA AKIF QIZI ABBASLI
AKU
Materialın strukturuna poliuretan sapların daxil edilməsi onun lif tərkibini dəyişir və
bununla da yüksək temperatur təsirində davranışına ciddi təsir göstərir. Buna baxmayaraq, tikiş
məmulatları istehsalında, o cümlədən onların istilik emalında elastik parçaların xətti ölçülərinin
dəyişməsinə yüksək temperaturların təsirinə dair məlumatlar yox dərəcəsindədir.
Elastik parçalar yüksək deformasiya xassələri ilə xarakterizə olunurlar: dartılma, ilkin
ölçüləri bərpa etmək qabiliyyəti və istilik oturması. Ənənəvi olaraq dartılma, plastiklik və oturmanı
diferensial qiymətləndirmək qəbul olunmuşdur. Bir qayda olaraq, dartılan parçalardan
məmulatların hazırlanması və istismarı zamanı bu sadalanan xassələr eyni zamanda təzahür edirlər.
Məsələn, elastik parçaların yüksək dartılma qabiliyyəti onları bədənə kip yapışan, yapışan
və yarımyapışan geyimin hazırlanmasında istifadə etməyə imkan verir. Lakin, əgər parçalar yüksək
plastikliyə malik olsalar, bu məmulatın istismar prosesində onun ilkin formasının dəyişməsinə
(dartılması, büzülməsi və s.) gətirib çıxara bilər. Belə halın baş verməməsi üçün, bu parçalardan
daha sərbəst formalı məmulatlar layihə etmək lazımdır.
Müəyyən olunmuşdur ki, poliuretan saplar qoyulmuş parçalar üçün yüksək oturma
xarakterikdir. Oturmanın qiyməti temperaturdan və təsir növündən asılıdır və məmulatın
detallarının konturları, konfiqurasiyası və ölçülərinin dəyişməsinə gətirib çıxarır və bütövlükdə
məmulatın ölçü stabilliyinə mənfi təsir göstərir.
Bundan başqa, parçanın strukturuna poliuretan sapların daxil edilməsi istilik və istilik -
nəmlik emallarının temperaturlarının seçilməsində xüsusi problemlər yaradır. ədəbiyyatda
strukturuna poliuretan saplar qoyulmuş parçaların istilik emalı və istiyə dözümlülük
temperaturlarının dəyişməsinə təsirinə dair məlumatlar verilmir. Odur ki, elastik parçaların
termomexaniki xassələrinin təyini zərurəti yaranır.
Buna baxmayaraq, tikiş məmulatlarının layihələndirilməsi zamanı istilik və isti-nəmli
emallardan sonra dartılma və plastikliyin dəyişmələrinin qiymətinə görə müəyyən düzəlişlər etmək
zəruridir. Hazır geyimdə elastik parçaların xətti ölçülərinin qeyri-stabilliyinin daha obyektiv
qiymətləndirilməsi üçün bu xassələrin istilik və ya istilik-nəmlik emallarından sonra təyin
olunması məqsədə uyğundur.
Beləliklə, elastik parçaların xətti ölçülərinin qeyri stabilliyinin kompleks
qiymətləndirilməsi üçün zəruri xassələr dartılma, plastiklik və oturmadır. Elastik parçaların xətti
ölçülərinin qeyri-stabilliyinin kompleks qiymətləndirilməsi metodu və komputer proqramı
işlənmişdir. Elastik parçaların xətti ölçülərinin qeyri-stabillik qrupları təyin olunmuşdur. Müəyyən
olunmuşdur ki, istilik və isti-nəmli emallar dartılma və plastikliyin artmasına səbəb olur. Təyin
olunmuşdur ki, bu xassələrin göstəricilərinin qiymətləri qonşu qrupun sərhədləri daxilində dəyişir
və hazır məmulatların ölçü sabitliyinə böyük təsir göstərmir. Xətti ölçülərin qeyri-stabilliyi
qrupunun aşağı düşməsi elastik kamvol parçalarının yüksək oturması səbəbindən baş verir və onu
dekatirləmə prosesində aradan qaldırmaq mümkündür.
Ümumtəhsil məktəblərində aparılan qiymətləndirmə.
İsmayılova Xəyalə T.
Odlar Yurdu Universiteti
Açar sözlər: kurikulum, inkişaf tendensiyası, metodlar, texnoloji yanaşmalar, diaqnostik, formativ,
summativ, biologiya
Ключевые слова: учебныйплан, aKTOBHoe обучение, ИКТ, диагностические, форматические,
сумматив
Key words: curriculum, ICT, quality of learning, intensification of the learning
process,diagnostic,formative, summative
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 13 yanvar tarixli, 9 nömrəli qərarı
ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasinin Ümumi Təhsil Sistemində Qiymətləndirmə
Konsepsiyasi” Hüquqi -normativ sənədlər Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
03.05.2011-ci il tarixli, 736 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Ümumtəhsil məktəblərində və
ilk-peşə ixtisas təhsili müəssisələrində təhsilalanlarin qiymətləndirilməsi və yekun dövlət
attestasiyasinin aparilmasi qaydalari”
Qimətləndirmənin istiqamətləri:
Qiymətləndirmənin istiqamətləri dedikdə, ayrı-ayrı forma, məzmun və məqsədə malik olan
qiymətləndirmələr nəzərdə tutulur. Ölkəmizdəqiymətləndirməaşağıdakıistiqamətlərdəaparılır:
• Beynəlxalqqiymətləndirmə
• Milliqiymətləndirmə
• Məktəbdaxiliqiymətləndirmə
Beynəlxalqqiymətləndirmətəhsilinkeyfiyyətininyüksəldilməsivəqiymətləndirilməsifunksiyaları
nıyerinəyetirir.Bu
qiymətləndirməşagirdlərinqazanılmışbacarıqlardanistifadəetməimkanlarınınqiymətləndirilməsinə
yönəldilmişdir, üçildənbirhəyatakeçirilir. Riyazi savadlılıq, oxu savadı, təbiət elmləri savadlılığı və
əlavə olaraq müxtəlif tipli problemləri həlletmə bacarıqlarını qiymətləndirməyə xidmət edir.
Milli qiymətləndirmə təhsilin keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün müəyyən tədris dövrünün sonunda
mütəmadi olaraq həyata keçirilən və şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsini təmin edən
sistemdir.
Qiymətləndirmənin istiqamətləri Milli və beynəlxalq qiymətləndirmə təhsildə
perspektivləri müəyyənləşdirmək üçün aparılan qiymətləndirmə tədqiqatlarıdır və xüsusi qurumlar
tərəfindən həyata keçirilir.
Məktəbdaxili qiymətləndirmə rəsmi qiymətləndirmədir və şagirdlərin sinifdən-sinfə,bir təhsil
səviyyəsindən digər təhsil səviyəsinə keçirilməsinə xidmət edir.
• Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi (monitorinqi)
(şagirdin bilik, bacarıq və dəyərlərə yiyələnməsi haqqıda məlumatların toplanması prosesidir)
• Kurikulum üzrə qiymətləndirmə:
(Təhsili idarəetmə orqanları tərəfindən müəyyən fənlər üzrə şagird nailiyyətlrinin standartlara
uyğunluğunu ölçmək üçün aparılan qiymətləndirmə)
• Ümumi təhsil pillələri üzrə yekun qiymətləndirmə
(Əsas və orta təhsil kursları üzrə buraxılış imtahanları)
Kurrikulum üzrə qiymətləndirmə
Kurrikulum üzrə qiymətləndirmə şagirdin təlim nəticələrinin məzmun standartlarına
uyğunluğunu müəyyənləşdirmək məqsədi ilə aparılır. Qiymətləndirmənin bu növü Milli
Kurrikulum çərçivəsi kontekstində hazırlanmış məzmun standartları və fənn kurrikulumları ilə
yaxından əlaqəlidir.
Üsullar Vasitələr
• Kurrikulum üzrə daxili qiymətləndirmə dərs ilinin sonunda hər bir sinifdə şagirdin
fəaliyyətinin milli standartlara uyğunluğunu müəyyənləşdirmək məqsədi ilə müəllimlər
tərəfindən aparılır.
• Kurrikulum üzrə xarici qiymətləndirmə şagirdin fəaliyyətinin milli standartlara uyğunluğunu
müəyyənləşdirmək məqsədi ilə tam standartlaşdırılmış formada, ibtidai (4-cü sinfin sonunda),
əsas (9-cu sinfin sonunda) və orta (11-ci sinfin sonunda) təhsil pillələrinin sonunda müəllim və
məktəb rəhbərləri tərəfindən aparılır (II yarımil üzrə yekun qiymətləndirmə ilə birləşdirmək
olar).
Ü m umi təhsil pillələri üzrə yekun qiymətləndirmə:
Buraxılış imtahanları təhsil pillələri üzrə (9 və 11-ci siniflər) testlər vasitəsilə
mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılır, nəticələri xüsusi prosedurlar və texniki vasitələr tətbiq edilməklə,
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyində qiymətləndirilir, məzunlara şəhadətnamə və
attestatların verilməsi təmin edilir.
Bu məqsədlə aşağıdakılar nəzərdə tutulmuşdur:
■ 9-cu sinif buraxılış imtahanlarının nəticələri əsasında orta təhsil (10 və 11-ci siniflər)
pilləsinin profillər üzrə təşkil edilməsi
■ 9-cu sinif buraxılış imtahanlarının iki əsas - Ana dili və riyaziyyat fənləri üzrəvə 11-ci sinif
buraxılış imtahanlarının üç əsas - Ana dili, riyaziyyat, xarici dili fənləri üzrə müvafiq sayda
sualları əhatə edən testlər vasitəsilə aparılması
■ Yekun imtahanına Azərbaycan tarixi, coğrafiya, fizika, kimya, biologiya və xarici dil fənləri
daxildir. Bu imtahanların hansı formatda, nə vaxt və harada keçirilməsi barədə Azərbaycan
Respublikasının Təhsil Nazirliyi tərəfindən qərar qəbul edilməsi
Məktəbdaxili qiymətləndirmənin növləri:
Qiymətləndirmənin növləri dedikdə, eyni bir qiymətləndirmə istiqamətinin tərkib hissələri başa
düşülür.Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi (monitorinqi) komponenti üzrə
qiymətləndirməninnövləriaşağıdakılardır:
■ Diaqnostikqiymətləndirmə;
(ilkinsəviyyəninqiymətləndirilməsi) ■ Formativqiymətləndirmə;
(şagirdlərininkişafınınizlənməsi) ■ Summativqiymətləndirmə
(yekunqiymətləndirmə)
Diaqnostikqiymətləndirmə:
(ilkinsəviyyəninqiymətləndirilməsi)
Diaqnostik qiymətləndirmə şagirdin bilik və bacarıqlarının ilkin səviyyəsinin
müəyyənləşdirilməsinə və bunun əsasında hər bir şagirdin potensial imkanlarını nəzərə alan təlim
strategiyalarının seçilməsinə xidmət edir. Diaqnostik qiymətləndirmə əsasən dərs ilinin, bəhs və ya
bölmələrin əvvəlində, şagird başqa ümumi təhsil müəssisəsindən gəldikdə, sinfi dəyişdikdə və digər
zəruri hallarda onun bilik və bacarıqları haqqında məlumat toplamaq, fərdi yanaşmanı təmin etmək və
təlim strategiyasını müəyyənləşdirmək məqsədilə müəllim tərəfindən aparılır. Bu qiymətləndirmənin
nəticələri sinif jurnallarında qeyd olunmur, müəllimin qeyd dəftərində öz əksini tapır.
Diaqnostik qiymətləndirmədə istifadə olunan üsul və vasitələr:
Formativqiymətləndirmə
(şagirdlərininkişafınınizlənməsi)
Formativ qiymətləndirmənin əsas mahiyyətini formativ qiymətləndirmə təşkil edir. Yeni və
ənənəvi qiymətləndirmə arasında əsas fərq gündəlik rəqəmli qiymətlərin yazılmaması və şagirdin
təlim fəaliyyətinin daim izlənməsidir. Bu izləmələr şagirdin təlim nəticələrinə nail olması və
nailiyyət qazanmasına kömək məqsədilə aparılır. Formativ qiymətləndirmə sayəsində şagird
gündəlik təlim fəaliyyəti ərzində rəqəmli qiymət almaq üçün deyil, yaxşı nəticə göstərmək üçün
çalışır.
Formativ qiymətləndirmə şagirdin qəbul edilmiş standartların reallaşmasına yönəlmiş
irəliləmələrini və geriləmələrini izləmək, bu zaman qarşıya çıxan problemləri aradan qaldırmaq və
təhsilalanı istiqamətləndirmək məqsədilə aparılır. Formativ qiymətləndirmənin nəticələri rəsmi
xarakter daşımır və sinif jurnalına qeyd olunmur. Bu nəticələr yalnız şagirdin qeyd kitabçasında,
müəllimin şəxsi qeydlərində öz əksini tapır və şagird qovluğunda (portfolioda) toplanır. Portfolio
bir il ərzində məktəbdə saxlanılır və ilin sonunda şagirdlərə təhvil verilir.
Tap şırıqvermə Çalışmalar
Müsahibə (şifahi yoxlama) Müəllimin qeydiyyat vərəqi (şagirdlə, müvafiq hallarda qrup, yaxud
siniflə aparılan şifahi yoxlama)
Müəllimin öyrənmək (diaqnoz qoymaq) istədiyi məsələnin yazıldığı vərəq
Valideyinlərlə və digər
fənn müəllimləri ilə
əməkdaşlıq
Söhbət və müəllimin sorğu vərəqi (şagirdin evdə və ya məktəbdəki
fəaliyyəti ilə bağlı suallar yazılmış vərəq)
Formativ qiymətləndirmə istifadə olunan üsul və vasitələr:
Üsullar Vasit ələr
Müşahidə Müşahidə vərəqləri
Şifahi sual-cavab Şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi
Tap şırıqvermə Çalışmalar
Valideyinlərlə və digər fənn
müəllimləri ilə əməkdaşlıq
Söhbət, sorğu vərəqi
Summativqiymətləndirmə
(yekunqiymətləndirmə)
S Summativqiymətləndirmətəlimprosesindəmüəyyənmərhələlərə (bəhsvəyabölmənin,
yarımilinsonunda) yekunvurmaqla,
müvafiqməzmunstandartlarmauyğunqiymətləndirməstandartlanəsasmdahazırlanmışvasitə
lərləşagirdinnailiyyətsəviyyəsiniölçməkməqsədiləapanlır.
S Summativqiymətləndirməninnəticələrikeçirildiyitarixdəsinifjumalmdaqeydolunur.
S Summativqiymətləndirməninnəticələrikeçirildiyitarixdəsinifjurnalındaqeydolunur.
Summativqiymətləndirmə
• KiçikSummativqiymətləndirmə Kiçiksummativ(s) bəhs və bölmələrin sonunda 6 həftədən gec olmayaraq keçirilir.
• BöyükSummativqiymətləndirmə
Böyüksummativ(S) yarımillərin sonunda keçirilir.
Summativ qiymətləndirmədə istifadə olunan üsul və vasitələr
Test tapşırıqları qiymətləndirmə vasitəsi kimi hal-hazırda populyarlıq qazansa da, fənni tədris
edən müəllim diaqnostik, formativ və hətta summativ qiymətləndirmədə test tapşırıqlarına aludəçilik
göstərməməlidir. Şagirdlərin şifahi və yazılı nitq bacarıqlarını, məntiqi təfəkkürünü, müstəqil
düşünmə qabiliyyətini inkişaf etdirən üsullardan- layihə (qiymətləndirmə vasitəsi- şagirdlərin
təqdimatı və müəllimin tərtib etdiyi meyar cədvəli), şifahi sorğu (qiymətləndirmə vasitəsi-şifahi nitq
bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), yoxlama yazı işlərindən ( imla, inşa, esse, məsələ və misal həlli)
geniş istifadə etməlidir. Test tapşırıqlarından davamlı olmamaqla, yeri gəldikcə yalnız summativ
qiymətləndirmədə istifadə etmək tövsiyə edilir. Kiçiksummativqiymətləndirmə
■ Kiçiksummativqiymətləndirməfənnkurikulumlarıtətbiqolunansiniflərdəbəhsvəyabölmələr
insonundaaltıhəftədəngecolmayaraqmüəllimtərəfindənkeçirilir.
Onunnəticələriyarımillikqiymətlərinhesablanmasındanəzərəalınır.
■ Kiçik summative qiymətləndirməvasitələri
(tapşırıqlar, yazıişlərivə s.)
fənnitədrisedənmüəllimtərəfindənhazırlanır.
Oxu
Dinləmə üzrə qeydiyyat vərəqi Oxu üzrə qeydiyyat vərəqi
Yaz ı Yazı bacarıqlarının inkişafı üzrə qeydiyyat vərəqi
Layihə Şagirdlərin təqdimatı və müəəlim tərəfindən müəyyən olunmuş
meyyar cədvəli
Rubrik Nailiyyət səviyyələri üzrə qiymətləndirmə şkalası
Şifahi və yazılı təqdimat Meyar cədvəli
Test Test tap şırıqları
Özünüqiymətləndirmə Özünüqiymətləndirmə vərəqləri
■ Kiçik summative
qiymətləndirməninkeçirildiyigündərsdəiştiraketməyənşagirdinsinifjumalındaadınınqarşısı
ndakıxanadiaqonalla 2 yerəayrılırvəonunsurətində “q”(qaib) yazılır, məxrəciisəboşsaxlamlır.
Müəllimhəminşagirdlənövbəti 2 həftəərzində summative
qiymətləndirməaparırvəonunnəticəsiniməxrəcdəqeydedir.
Böyüksummativqiymətləndirmə • Böyük summative qiymətləndirməvasitələri (test vətapşırıqlar)
ümumitəhsilmüəssisəsirəhbərliyinintəşkiletdiyixüsusikomissiyatərəfindənhazırlanır.
• Şagird I yarımildəböyük summative qiymətləndirmədəiştiraketmədikdə, bir ay
müddətindəonunböyük summative qiymətləndirmədəiştirakıtəminedilir.
• Şagird II yarımildəüzrlüsəbəbdənböyüksummativqiymətləndirmədəiştiraketmədikdə, II
yarımillikqiymətiçıxarılarkən I böyüksummativqiymətləndirmədəaldığıqiyməthəmdə II böyüksummativqiyməthesabolunur.
• Şagirdinüzrsüzsəbəbdəniştiraketmədiyi II yarımildəkiböyük summative qiymətləndirməninnəticəsiyarımillikqiymətiçıxarılarkən "0" qəbuledilir.
• Əgərşagird I
yarımildəböyüksummativqiymətləndirmədəüzrlüsəbəbdəniştiraketməmişvəbir ay
müddətindəonunböyüksummativqiymətləndirmədəiştirakınıtəminetməkmümkünolmamış
dırsa, həminşagirdin II yarımildəböyüksummativqiymətləndirmədəaldığıqiyməthəmdə I
yarımilinqiymətiolaraqhesablanır.
• Hərikiböyüksummativqiymətləndirmədəüzrlüvəyaüzrsüzsəbəbdəniştiraketməyənşagirdha
qqmdaməktəbinpedaqojişurasmdaqərarçıxanlır.
Yarımillik qiymətlərin hesablanması:
YarımillikFənnüzrəyarımillikqiymətkiçiksummativ (yarımilərzindəkeçirilən)
qiymətləndirmənəticələrininədədiortasının 40%-iiləböyüksummativ (yarımilinsonundakeçirilən)
qiymətləndirməninnəticəsinin 60%-
nincəmininyuvarlaqqiymətinəbərabərgötürülməkləçıxarılır.Fənnüzrəillikqiymətləryarımillikqiym
ətlərinədədiortasınabərabərtutulurvəyuvarlaqqiymətçıxarılır.
Qiymətləndirmə standartına görə 4 nailiyyət səviyyəsindən heç birinə cavab verməyən şagird
təlim nəticələrini yerinə yetirməmiş sayılır və qeyri- müvəffəq (1;2) qiymətləndirilir.
1 -ci Səviyyəni keçməyən şagird «3»
3 -cü səviyyəyə cavab verən şagird «4»
4 -cü səviyyəyə cavab verən şagird «5» qiymətlə qiymətləndirilir.
2 -ci səviyəyə cavab verən şagirdməzmundan asılı olaraq «3» və ya «4» ilə qiymətləndirilə bilər.
Summativqiymətləndirmənəticələrininhesablanması:
Summativqiymətləndirmətapşırıqlarıasan,ortavəçətinsəviyyəliolmaqlahazırlanırvəqiymətlərdüzg
üncavablarınsayınauyğunmüəyyənləşdirilir.
> Asan səviyyəli suallar 20 %
> Orta səviyyəli suallar 60 %
> Çətin səviyyəli suallar 20 %
Summativqiymətləndirməninnəticələri 5 ballıqqiymətşkalasıüzrə (1,2,3,4,5)
rəqəmləifadəolunurvəqiymətlərjurnalayazılır.
Summativqiymətləndirmədəsuallarınümumisayının
S 10% -nəqədərdüzgüncavabverən“1”
Y 10%daxilolmaqla20%-nəqədərdüzgüncavabverən“2”
Y 20% daxilolmaqla50%-nəqədərdüzgüncavabverən“3”
Y 50% daxilolmaqla80%-nəqədərdüzgüncavabverən“4”
Y 80% daxilolmaqla100%-nəqədərdüzgüncavabverənşagird“5” qiymətləqiymətləndirilir.
Qiymətləndirməsxemləri:
Qiymətləndirmə sxemləri fəaliyyətin qiymətləndirilməsi zamanı istifadə edilən meyarlarla bağlı
şagirdlərin məlumatlandırılmasını, onların işinin necə qiymətləndiriləcəyini və onlardan nələrin
tələb olunduğunu aydın şəkildə göstərməklə, konkret məqsəd və tələbləri (meyarları) müəyyən
edir. Bu sxemlərşagird işlərinin keyfiyyətini daha yaxşı qiymətləndirməklə, təlim prosesində
irəliləyişlərin qiymətləndirilməsi üçün çərçivə təyin edir, işlərin keyfiyyəti ilə bağlı əks tərəfə
məlumat verilməsini təmin edir. Qiymətləndirməsxemlərimahiyyətetibarıiləikinövəayrılır.
1. Holistikqiymətləndirməsxemlərişagirdinişiiləbağlıümumitəəssüratyaradırvəəksərhallard
afəaliyyətsəviyyələriniəksetdirən4-5 ballıqşkalayaəsaslanır. Bu
növsxemlərsürətliqiymətləndirməaparmaqla,
şagirdnailiyyətləriüzrəümumimənzərənitəsviredir.
2. 2.
Analitikqiymətləndirməsxemlərişagirdinayrı-
ayrıfəaliyyətsahələriüzrəqiymətlərinitəyinedir. Qiymətləndirmədə, əsasən, 4-
5ballıqşkaladanistifadəedilir. Bu zamanşagirdlərinfəaliyyətiardıcılqiymətləndirilməklə,
onlannnailiyyətlərihaqqmdadahaətrafhinformasiyaverilir,
lakinqiymətləndirməüçündahaçoxvaxttələbolunur.
Böyük summativ qiymətlərin nəticələri və şagird haqqında psixoloqun qeydləri şagirdin şəxsi
işində öz əksini tapır. Şəxsi iş ümumtəhsil kursu üzrə olur. Kitabçada hər sinif üçün bir səhifə
ayrılır. Bu səhifədə hər sinifdə tədris olunan fənlərin siyahısı, bu fənlər üzrə böyük summativ
qiymətləndirmə nəticələri, buraxılan dərslər və şagird haqqında digər qeydlər öz əksini tapır. Şəxsi
iş şagird məktəbi bitirdikdən sonra 5 il məktəbdə saxlanılır.
Məqalənin aktuallığı: Biologiya fənninin yeni təlim metodları ilə tədrisinin məqsədi şagirdlərə
canlılara dair zəruri bilik və bacarıqlar mənimsətməklə onlarda ekoloji mədəniyyət, estetik zövq,
humanist və vətənpərvərlik keyfiyyətləri formalaşdırmaqla gələcək nəsilin daha da mükəmməl
formada inkişafına təkan verəcək. Əldə olunmuş biliyin qiymətləndirilməsi.
Məqalənin elmi yeniliyi: Orta məktəblərdə bu cür yeni təlim metodları ilə hazırlanmış dərslərin
keçilməsi şagirdlərin gələcəyinə çox müsbət təsirini göstərəcək.Təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün
dövrün tələblərinə uyğun hazırlanmış məzmunu peşəkarcasına reallaşdıra bilən, pedaqoji- metodiki
bacarıqlara, yiyələnmiş kadrların hazırlığına daim diqqət yetirilməli, onların fasiləsiz inkişafı təmin
edilməlidir. Daha düzgün və obyektiv olaraq şagirdlərin biliklərinin qiymətləndirilməsi tam təmin
olunur.
Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: Yeni təlim metodlarının müasir İKT sistemlərinin imkanlkarı
ilə biologiya fənni üzrə şagirdlərin lazımi biliklərə yiyələnməsinə imkan verəcək. Ən müasir standarlar
əsasında əldə olunmuş biliklərin qiymətləndirilməsi.
ƏDƏBİYYAT
1. İbrahimova X.Q. “Biologiya tədrisində fəal təlim metodlarının tətbiqi” Avtoreferat, Bakı:
2008
2. Məcnun Babayev, Məcid Məcidov ”Biologiyanin tədrisi metodiksi” Ali məktəblər üçün
dərs vəsaiti BAKI-2005
3. M.İsmixanov, S. Vəliyeva, S. Əliyev “Ümumi təhsil kurikukumun əsasları" BAKI-2016
4. Nəzərov A. Müasir təlim texnologiyaları (mühazirə xülasələri) dərs vəsaiti. Bakı 2012
5. http://edu.gov.az/az/page/78/406
Оценка средних школ.
Х.Т. Исмайылова
РЕЗЮМЕ
В статье на основе сравнения отмечаются превосходство и нехватка традиционного и
интерактивного метода обучения. Интерактивный метод обучения придаёт особое значение
в организации мотивации и управлении познавательной деятельности и понимании
учеников.
В настоящее время в области образования также как и в других областях, осуществляются
коренные реформы, главная цель которых - повысить качество образования и обеспечить
его развитие, с учетом потребностей и спроса общества. Необычайно высокие темпы
развития биологии в последнем десятилетии сопровождаются быстро растущим значением
ее в жизни человека, требуют совершенствования биологического образования на всех
уровнях.
Assessment of secondary schools. H. T Ismailova
SUMMARY
The positive and negative sides of traditional and interactive methods of teaching wish comparison
are noted in this article. Interactive methods have a great role in development of students’ mental
activity and comprehension, organization of motivation.Currently in the field of education as well
as in other areas, carried out radical reforms, whose main goal - to improve the quality of education
and ensure its development, taking into account the needs and demands of society. Unusually high
rates of developmental biology in the last decade are accompanied by rapidly growing its value in
human life, require improving biology education at all levels.
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRDƏ “İNSAN KURSU”NUN TƏDRİS OLUNMASINDA
MÜASİR TƏLİM METODLARININ ROLU
S.B.Orucova
Odlar Yurdu Universiteti
Açar sözlər: biologiya, insan kursu, müasir metodlar ,BIBÖ,Venn diaqramı
Key words:biology, the course human, modern methods,BİBO,Venn diagram
Ключевые слова: биология, курс человек, современные методы, ЗХУ, диаграмма Венна
Bu gün biologiyanın “İnsan kursu”bölməsinin tədrisinə verilən əsas pedaqoji tələblərdən
biri şagirdlərə düşünməyi öyrətmək, gəncnəslin elmlərin əsasına yiyələndirmək, fəallıqlarını
artırmaqdır. Butələblər təhsilin inkişafına səbəb olur. Ənənəvi təlim tədricən inkişaf edərək
fəal,interaktiv təlimə keçir, durmadan inkişaf edir. Cəmiyyətin inkişafı tədrisin də yeni metod və
formalarla həyata keçirilməsini zəruri edir. Təhsilə yeni yanaşma tədrisin keyfiyyətinin, şagirdlərin
bilik səviyyəsinin,təlim strategiyalarının inkişafına, bu sahədə daha yüksək uğurlarınəldə
edilməsinə səbəb olur. Təhsildə əldə edilən müvəffəqiyyətlərin əsasında fənlərin tədrisi
xüsusiyyətləri, yəni interaktiv təlimin hansı səviyyədə olduğu durur.
Fənlərin, o cümlədən“İnsan kursu”nun tədrisində ənənəvi təlimin müasir tələblərə cavab
verən metodları ilə yanaşı fəal təlim metodlarının tətbiqi imkanları genişdir. Bildiyimiz kimi fəal
təlimin metod və texnologiyaları sayca və mahiyyətcə çoxdur. Ona görə də onların hamısının
fənnin tədrisində tətbiq edilməsi çətinlik törədir. Müəllim fənnin xüsusiyyətlərini, sinfin
səviyyəsini, fənnin tədrisi tələblərini, məqsəd və vəzifələri nəzərə almaqla metod və ya texnikanı
tətbiq etməlidir. Göstərilən meyarları nəzərə aldıqda biologiyanın tədrisində daha çox müraciət
edilən fəal təlimin metod və texnikalarına aşağıdakıların tətbiqinin yaxşı nəticə verdiyini düşünmək olar.
Cəmiyyət inkişaf etdikcə məktəblərdə tədris olunan fənlərin məzmunu da
dəyişir,yeniləşir,günün tələblərinə cavab verir. Eyni zamanda tədrisin üsulları və metodları da dəyişərək
müasirləşir. Biologiyanın eləcə də, “İnsan kursu”nun tədrisi metodikası da həyatla ayaqlaşmaya bilməz.
Klaster və ya şaxələndirmə metodu- Bu metodun tətbiqi zamanı hər hansı bir əsas
termin, açar sözlərin mənasının açılması başa düşülür. Məsələn, “İnsan kursu”nu başlayarkən, uşaqlara
“insan” sözünü verərək, onun ətrafında bildiklərini yazmağı tapşırmaq olar. Sonra isə hər budağı bir qrup
şagirdə tapşırıb onun haqqinda bildiklərini yazmaqlarını tapşırmaq olar.
Bu metodla müəllim yönəldici rolu oynadıqda insan orqanizminin ayrı-ayrı orqanlar
sistemindən ibarət olub, hər orqanın öz funksiyasını yerinə yetirərək, vəhdət təşkil etdiyini və
orqanizmin bir fərd kimi mövcud olmasını təmin etdiyini göstərə bilər.Beləliklə,müəllim hazır
informasiyanı vermir,uşaqlarla birlikdə qoyulan məqsədə çatırlar.
“İnsan”kursunun bir neçə bəhsinin tədrisi bitdikdən sonra bilikləri təkrar etmək,
ümumiləşdirmək məqsədilə istifadə edərək aşağıdakı sxemin tərtib etmək yaxşı nəticə verir.
İNSAN
Ürək,qan-damar
sistemi Tənəffüs sistemi Həzm sistemi İfrazat sistemi Sinir sistemi
Damarlar,qan,
Talassemiya
Hipertoniya
Ağ ciyərlər Mədə, bağırsaq Böyrəklər Beyin, dərrakə
Müşahidə metodu-Müşahidə metodu həm ənənəvi, həm də fəal təlimin əsas
metodlarından biridir. Onun tətbiqi üçün müşahidə ediləcək obyekt və müşahidənin planlaşdırılması
əsas məsələlərdəndir. Müşahidə - təbii şəraitdə əşya və hadisələr üzərində
bilavasitə və məqsədəuyğun aparılan hissi qavrayışdır. Elmlərin əsaslarını öyrənmək canlı seyrdən,
müşahidədən başlayır. Odur ki, təlimdə müşahidənin təşkili mühüm əhəmiyyətə malikdir. Müşahidə
hadisə və prosesləri asan qavramağa, öyrənməyə, təsəvvür etməyə imkan yaradır.Müşahidəelmi
təsəvvürlərin formalaşmasına xidmət edir. Şagirdlər müşahidənin köməyi ilə əşyanın, hadisənin xarici
əlamətlərini öyrənirlər ki, bu da gələcəkdə obyektin mahiyyətini dərk etmələrinə kömək edir. Müşahidə
müəllimin nəzarəti və tapşırıqları əsasında aparılır. Müəllim müşahidəni ardıcıl, sistemlə aparmalı,
şagirdlərin diqqətini obyektin əlamətlərinə yönəltməli, bunlar arasında əlaqəni müəyyənləşdirməlidir.
Müşahidə qısa və uzunmüddətli olur. Qısamüddətli müşahidəyə müəyyən şəkil, təsvirin müşahidəsi,
onlar arasındakı oxşar və fərqli əlamətlərin müəyyənləşdirilməsi və s.aiddir. Uzunmüddətli müşahidəyə
isə toxumun cücərməsi, tumurcuğun açılması, yumurtadan balanın çıxması və s.misal göstərilə bilər. Hər
bir aparılan müşahidə təlim, tərbiyə xarakterli olmalı və gənc nəslin həyata hazırlanmasına kömək
etməlidir.
BİBÖ metodu- qısadılmış mürəkkəb sözdür, Bilirəm, istəyirəm bilim, öyrəndim kimi dərk
olunur. Metodk olaraq lövhə üç yerə bölünür. Hər bölməyə müvafiq olaraq şagirdlərin fikirləri qeyd
olunur. Klassik şairimiz Nizami Gəncəvinin “Yeddi Gözəl” poeması əsasında tərtib olunan “Fitnə” tədris
mətnin vasitəsilə şagirdlərə mənəvi keyfiyyətlər aşılamaq üçün təlim nəticələrinin reallaşmasına
diqqətini artırıram.
Şagirdləri düşündürmək üçün onlara bilikli və bacarıqlı olmaq üçün nə lazımdır? Sualla müraciət edirəm.
Onların cavablarını lövhədə çəkdiyim cədvəlin “bilirəm” bölümündə qeyd edirəm. Cavablar
ümumiləşdirilib təhlil edilir. Oxumaq, zəhmət çəkmək, müəllimin tapşırığını yerinə yetirmək, ağıllı
olmaq, düşünmək kimi fikirlər daha çox üstünlük təşkil edir.
Metodun bilirəm mərhələsində şagirdlərin keçmişdə qazanmış oduqları biliklərə istinad etmələrinə şərait
yaradıram. Artıq “istəyirəm biləm” tələbini ödəmək üçün şagirdlərin diqqətini “Fitnə”, “təpəl”, “rübənd”
sözlərinə yönəldirəm. Məhz şagirdlərdə həmin sözlərə qarşı daxili maraq və motivaysia yaranır. Bu
məqamda şagirdlər hamılıqla tədris materialın məzmunu ilə yaxından tanış olmağa səy göstərirlər.
Yaranan idrak fəallığı şəraitində şagirdlər tədris materialını diqqətlə oxuyub bilmək istədikləri hadisələri
“cüt”lər formasında bir-birinə şərh etməyi tapşırıram. Cütlərdə üstünlük qazananlar lider rolunda çıxış
edir. Hər bir cütlüyün lideri Fitnənin ağıl nümayiş etdirməsi, dözümlü olması, iradəliliyi, çətinlikdən
qorxmaması, sözü yerində və vaxtında deməsi, bacarıqlara kiçik yaşlarından vərdiş etmək və s.
söyləməklə bilmək istədiklərini ifadə edir.
İnsertmetodu-səmərəli mütaliə və təfəkkürün inkişafı üçün interaktiv qeydetmə sistemidir.
İşarələr sistemindən istifadə edib mətni başa düşmək üçün biliyini yoxlamaqla düzgün cavab axtarmaq
üsulu.
Yeni dərsi oxumamışdan əvvəl müəllim şagirdləri cütlərə ayırır. Beş dəqiqə ərzində
onlardan xahiş edir ki, Hindistan haqqında nə bilirlərsə, təsəvvürlərinə gələnləri qısa şəkildə
yazsınlar. Müəllim bildirir ki, ola bilsin, sizin yazdıqlarınız dəqiq olmasın, buna bir o qədər fikir
verməyin, dərsin gedişi zamanı düzəliş aparacağıq. Hindistan haqqında bildiklərinizi siyahı şəklində,
alt-alta yazın. Cütlərdə iş qurtardıqdan sonra bütün sinif müzakirəyə başlayır. Hindistan haqqında
məlumatlar lövhədə qeyd edilir və ümumiləşdirilir. Bundan sonra mətn paylanılır və oxutdurulur,
şagirdlərə müraciət edərək müəllim deyir: “oxuduqca səhifələrin kənarında işarələr qoyacaqsınız,
işarələr aşağıdakı kimi olmalıdır”:
1. Əvvəl bildiyin məlumatı təsdiq edən informasiya varsa, qarşısında (V) işarəsini qoy.
2. Oxuduğun bir informasiya əvvəllər bildiyini inkar edirsə (-) işarəsi qoy.
3. Rast gəldiyin informasiya sənin üçün təzədirsə (+) işarəsi ilə göstər.
4. Haqqında əlavə məlumat almaq istədiyin məsələ varsa, qabağında (?) işarəsi qoy.
Venn diaqramı-Venn diaqramından istifadə etmək üçün iki obyekt lazımdı ki, müqayisə
olunsun.Çünki iki dairə içərisindəki məlumat iki obyektə aid olaraq,yalnız onlara xas olan
xüsusiyyətləri göstərir.Dairələrin kəsişdiyi sahədə isə obyektlərin hər ikisinə aid olan,yəni ümumi
olan məlumat qeyd olunur.Məsələn,qanın tərkibinə aid olan laboratoriya işi görülərkən həm
insan,həm də qurbağa qanı mikroskop altında müşahidə olunur və onlara xas olan xüsusiyyətlər qeyd
olunur və s.
Qurbağa qanı İnsan qanı
Botanika və Zoologiya kurslarının müxtəlif sinifləri, bir sinfə olan müxtəlif dəstələri və ya
sıraları, bir dəstəyə aid fəsilələri və s. müqayisə etdikdə Venn diaqramını tətbiq etmək
olur.Həm eyni,həm də fərqli olan əlamətlər aydın şəkildə görünür. Bundan başqa, şagird özü bu
əlamətləritapıb qeyd etdikdə, daha yaxşı dərk edir və ya saxlayır.Venn diaqramını tətbiq edərkən,üç
obyekt də götürüb müqayisə etmək olar.
Dərsdə müasir təlim metodunun tətbiqi şagirdlərin fəallığını artırır, mənimsəmə səviyyəsini
yüksəldir. Ona görə də biologiyanın tədrisində ənənəvi metodla yanaşı müasir təlim metodlarından
istifadə edilməsi faydalıdır.
Məqalənin aktuallığı:Hazırda informasiyacəmiyyətinə istiqamətlənmiş yolu bəşəriyyətin gələcəyinə
gedən yol kimi dəyərləndirirlər.Digər bölmələrdə olduğu kimi “İnsan Kursu” bölməsində də regionda
liderlik edən Azərbaycan bu yolda da uğurla irəliləyir.Bu gün respublikamızda təhsilin bütün pillələrində
“müasir təlim metodlarının tətbiqinin öyrənənilməsi müstəqil surətdə informasiya toplamaq, analiz
etmək, ötürmək qabiliyyətinin formalaşdırılması şagirdlərimizin gələcəkdə informasiya cəmiyyətinin
üzvlərinə çevrilməsində mühüm rol oynayacaq.
Məqalənin elmi yeniliyi: “İnsan Kursu” dərslərində fəal təlim metodları vasitələrindən istifadə
şagirdlərin hərtərəfli, kamil bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına şərait yaradır.Müasir təlim metodlarından
istifadə edərək şüurlu fəaliyyət göstərən şagirdlər qısa vaxt ərzində aləmdə baş verən hadisə və yenilikləri
ardıcıllıqla və əyani şəkildə izləmək imkanı qazanır.
Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi:Müasir təlim metodları nəinki öyrənənlərin əqli imkanlarını
inkişaf etdirir, həmçinin yeni inkişaf perspektivləri, yeni qlobal mədəniyyət sistemi yaradır və təhsilin
keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün maraqlı imkanlar açır. Şagirdlərə fərdi yanaşma və adaptasiyalı
öyrətmə sistemi təlimə əlverişli psixoloji atmosfer verir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
1. Təlim metodlarına giriş üçün tövsiyələr. Bakı, (2002)
2. Hacıyeva.H.M. Ümumtəhsil məktəblərində “İnsan” kursunun öyrədilməsi prosesində fizioloji
anlayışların verilməsi. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı (2011)
3. Fəal Hüseynov.Ə.M.Biologiya tədrisinin ümumi metodikası. Bakı, ADPU (2003)
4. Hüseynov.Ə.M.Biologiya tədrisinin ümumi və xüsusi metodikası. Bakı, ADPU (2008)
5. Hüseynov.Ə .M., Mə h ə rrə mov Ə .M. Biologiyanı n tə drisi metodikası. Bakı, ADPU (2003)
6. Q ə dimova X. İnteraktiv təlim metodları və onları n tətbiqi yolları. Bakı (2003)
7. Seyidli Y., Ə hmə dbəyli X., Ə liyeva N. Ümumtə h sil mə ktəblə rinin 8-ci sinfi üçün də rslik.
8. Bakı Fəal/interaktiv təlim:Müəllimlər üçün vəsait. Z.A.Veysova BMT Uşaq fondu (UNİCEF)
9. http://bakineshr.az/
10. http://biologiya.org/
11. http://kitabevim.az/ 12. http://oxuyuruq.biz/ 13. http://Şagird.az/
ROLE OF MODERN METHODS OF TRAINING IN TEACHING THE
COURSE "HUMAN" AT COMPREHENSIVE SCHOOLS
S.B.Orudjova
SUMMARY
The main aim of this article is the review of modern methods of training and educational technologies.
The possibilities and practical value of use of these methods in teaching the course "Human" are
considered. The role of active methods of training in teaching and educational process is opened.
РОЛЬ СОВРЕМЕННЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ В ПРЕПОДАВАНИИ КУРСА
"ЧЕЛОВЕК" В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ
С.Б.Оруджова
РЕЗЮМЕ
В статье представлен обзор современных методов обучения и образовательных технологий.
Рассматриваются возможности и практическое значение использования данных методов в
преподавании курса “Человек”. Раскрыта роль активных методов обучения в
учебно-воспитательном процесс
Biologiyanın tədrisində inteqrasiyanın öyrənilməsi
K.R.İlyasova
Odlar Yurdu Universiteti
Açar sözlər: biologiya , inteqrasiya , fənlərarası inteqrasiya, fəndaxili inteqrasiya Key
words: biology, integration, interdisciplinary, intra - disciplinary
Ключевыеслова: биология, интеграция, междисциплинарные, внутри - дисциплинарной
Mövcud dünya təcrübəsi göstərirki, təlim prosesində müxtəlif inteqrasiyadan istifadə etmədən
heç bir fənnin tədrisində istənilən nəticəni əldə etmək mümkün deyil. Belə ki, təlimin
stimullaşdırılmasında, şagirdlərin fəallığının təmin edilməsində, nəzərdə tutulan məzmunun ətraflı
mənimsədilməsi və şagirdlərin elmi dünyagörüşünün formalaşdırılmasında inteqrasiyanın rolu inkar
olunmazdır.
Müasir dünyada sürətlə gedən sosial, mədəni və texnoloji dəyişikliklər qlobal düşünmə tərzinin
əhəmiyyətini xeyli artırır. Belə olan halda şagirdlər təlim prosesinin passiv iştirakçısı olmur. İnteqrativlik
şagirdlərə ətraf aləmin dərk edilməsinə yaradıcı idraki münasibət bəsləyən subyektlər kimi yanaşılmasına
imkan yaradır. Bu o zaman mümkün olur ki, təhsil pillələrində öyrənilən fənlər və onların əhatə etdiyi
mövzular ayrı-ayrı deyil, əlaqəli, inteqrativ şəkildə tədris olunur.
İnteqrasiya latın sözü olub, hissələri bütöv halda birləşdirmək mənasını daşıyır. İnteqrasiya təlim
prosesini təkmilləşdirir, fənlər arasında qarşılıqlı əlaqə və asılılığı dərinləşdirməyə xidmət edir.
İnteqrasiyanın köməyi ilə şagirdlər biliklər arasında qarşılıqlı əlaqəni başa düşür və həmin biliklərdən
şəxsi və ictimai problemlərin həllində istifadə edirlər. İnteqrasiyanın hansı səviyyədə olması məsələsi bir
çox alimlərin müzakirə mövzusudur.
Təcrübə göstərir ki, tədris prosesində fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyanın təmin edilməsi bilik
və bacarıqların şagirdlər tərəfindən daha asan mənimsənilməsi, dərslərin maraqlı və məzmunlu
qurulması, uşaqlarda tədqiqatçılıq meyillərinin yaranması üçün vacib şərtdir. Fəndaxili inteqrasiya
müəyyən bir fənnin aşıladığı anlayış, bilik və bacarıqların əlaqələndirilməsi, fənn daxilində səpələnmiş
faktların sistemləşdirilməsidir. Belə səviyyədə inteqrasiyanı verilmiş materialın ayrı-ayrı tədris
vahidlərində cəmləşdirilməsi də hesab etmək olar. Bu isə son nəticədə fənnin məzmununun strukturunun
dəyişdirilməsinə gətirib çıxarır. Bu mənada inteqrasiya olunmuş məzmun informativ cəhətdən daha
tutumlu olur, şagirdlərin daha əhatəli kateqoriyalarla düşünmə bacarıqları formalaşdırmalarına kömək
edir. İbtidai təhsil pilləsi fənlərinin tədrisində geniş şəkildə istifadə olunan fəndaxili inteqrasiya üçün
konsentrik prinsipə əsaslanan spiralvari quruluş daha xarakterikdir. Bu cür inteqrasiya prosesində
dəyərlərin dərk olunması xüsusidən ümumiyə və yaxud ümumidən xüsusiyə doğru ola bilər. Beləliklə,
məzmun get-gedə yeni məlumatlarla, bağlılıqlarla və asılılıqlarla zənginləşərək daha maraqlı hala gəlir.
Bu formanın üstün xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, şagirdlər başlanğıc problemi diqqətdən qaçırmadan
onunla bağlı olan bilgilərini daha da genişləndirir və dərinləşdirirlər.
Fənlərarası inteqrasiya bir neçə fənnin əhatə etdiyi ortaq bilik və bacarıqların sintezi olmaqla, bir
fənnə aid anlayışların və metodların digər bir fənnin tədrisində istifadəsini nəzərdə tutur. Bu inteqrasiya
müxtəlif fənlər arasında məntiqi əlaqələrin qurulmasına xidmət edir. Bu proses eyni bir bacarığın
ayrı-ayrı fənlər vasitəsilə daha da təkmilləşdirilməsini təmin etməklə təlim prosesinin səmərəliliyinin
artırılmasına şərait yaradır.
Fənlərarası və fəndaxili münasibətlərin sadəcə əlaqə deyil, inteqrasiya xarakteri daşıması bu
münasibətlərin daha sıx və möhkəm olmasına, onun bütöv bir prosesə çevrilməsinə şərait yaradır.
Müəllimlər pedaqoji prosesdə ondan daha səmərəli qaydada istifadə etmək imkanı qazanırlar. Bundan
əlavə, fənlərarası və fəndaxili inteqrasiya interaktiv öyrənməyə geniş yol açır. Şagirdlərin təbiət,
cəmiyyət və insanlar haqqında qarşılıqlı əlaqələr şəraitində qurulmuş biliklərə yiyələnməsini
stimullaşdırır.
İnteqrasiya nəticəsində tədris materialının yığcamlığı təmin edilir, təkrara yer verilmir, şagirdlər
artıq yüklənmir və tədris vaxtına qənaət edilir. Onlar az vaxt içərisində çox, həm də bir- biri ilə üzvi
əlaqədə formalaşmış biliklər əldə edirlər. Bu məqsədlə uşaqları inteqrativ biliklər əldə etməyə hazırlayan
fənlərarası əlaqəyə geniş yer verilməlidir. Bunun təmin edilməsi üçün müəllim bütün fənlər üzrə proqram
materiallarına yaxşı bələd olmalı, fənlərarası əlaqədən istifadə etməyin yollarını, onun metodikasını
dərindən bilməlidir.
Canlılar aləmindən bəhs edən biologiya fənni üzrə şagirdlərin əldə etdikləri bilik və bacarıqlar da
digər elmlərlə məntiqi əlaqəyə əsaslanmalıdır. Bu baxımdan biologiya fənn kurikulumunun hazırlanması
zamanı canlı orqanizmlərin quruluşu, bioloji proseslər, canlıların bir-birilə və ətraf aləmlə əlaqəsi
haqqında bilik və bacarıqların, fizika, kimya, coğrafiya və s. elmlərlə əlaqəli şərhi diqqət mərkəzində
saxlanılmışdır.
Biologiya fənninin təlimində də inteqrasiya iki istiqamətdə həyata keçirilir:
• Fəndaxili (üfüqi, şaquli) inteqrasiya
• Fənlərarası inteqrasiya
Fəndaxili inteqrasiya ənənəvi təhsil sistemindən fərqli olaraq biologiya fənn kurikulumunda
canlılar aləmi barədə bilik və bacarıqlar biologiyanın sahələrinin (botanika, zoologiya, insanın
anatomiyası, fiziologiya və gigiyenası, ekologiya və s.) ayrı-ayrılıqda təqdim edilməsi ilə deyil, canlıların
quruluşunun, onlarda baş verən fiziki, kimyəvi, bioloji proseslərin, canlıların bir-biri ilə, ətraf mühitlə
qarşılıqlı əlaqəsinin vəhdəti kimi təqdim edilmişdir. Bununla da canlılar aləminin və bütövlükdə
dünyanın vahid bir sistem kimi qavranılmasına nail olmaq mümkün hesab edilmişdir.
Bu bilik və bacarıqlar hər bir təhsil səviyyəsində şagirdin yaşına və əvvəllər əldə etdiyi bilik və
bacarıqlara uyğun olaraq təqdim edilir. Hər sinifdə əvvəlki mərhələdə verilən biliklərin genişləndirilməsi
və dərinləşdirilməsinin nəticəsi olaraq “spiralvari” prinsipə əməl edilir.
Ümumi orta təhsil səviyyəsinin VI sinfində şagirdlər canlılara xas əlamətlər, canlıların quruluşu,
orqanizmlərin təşkili səviyyələri, bioloji proseslərin xüsusiyyətləri, bitki və heyvanların insan
sağlamlığında rolu, onlara qulluq barədə sadə bilik və bacarıqlara yiyələnirlər.
VII sinifdə artıq konkret olaraq canlıların müxtəlifliyi, təsnifatı, müxtəlif orqanizmlərdə
gedən həyati proseslər, müxtəlif canlıların insan orqanizmində törətdiyi xəstəliklər, dərman bitkilərindən
təyinatına görə istifadə, respublikanın flora və faunasının qorunma yolları ilə bağlı bilik və bacarıqların
formalaşdırılması nəzərdə tutulur.
VIII sinifdə insan orqanizminin bir vahid kimi qavranılması məqsədi ilə insan orqanizminin
hüceyrəvi quruluşunun, orqanizm üçün zərərli olan vərdişlərin, zədələnmələr və xəstəliklər zamanı ilkin
yardım göstərilməsinin əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla, formalaşdırılacaq bacarıqlar insan orqanizmi
barədə verilən digər məlumatlardan önə keçirilmişdir. Beləliklə, şagirdə ümumi orta təhsil səviyyəsində
VI - VIII siniflərdə biologiya fənni üzrə canlılar, onların quruluşu, həyatı xüsusiyyətləri, bir-biri ilə və
ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi o cümlədən insanın biososial mahiyyəti haqqında zəruri bilik və bacarıqlar
məntiqi ardıcıllıqla və inkişaf etdirilməklə təqdim edilir.
IX sinfin sonunda ümumi orta təhsil səviyyəsi başa çatır. Bunu nəzərə alaraq IX sinifdə
bioloji bilik və bacarıqlar fənnin əhatə etdiyi bioloji qanunauyğunluqların tədrisi ilə yekunlaşdırılır.
Canlıları öyrənən digər elm sahələri- sitologiya, histologiya, biokimya elmləri, canlıların kimyəvi tərkibi,
irsi xəstəliklər, reproduktiv sağlamlıq, insanın ali sinir fəaliyyətinin mexanizmləri, regional ekoloji
problemlər bu sinifdə bir qədər sadə, lakin əlaqələndirilmiş formada verilir.
Nəticədə ümumi orta təhsil səviyyəsində (VI-IX siniflərdə) canlıların quruluşu, təsnifatı, həyati
prosesləri, insan və onun sağlamlığı, biologiyanın ümumi qanunauyğunluqları əlaqələndirilərək bir
sistem halında tədris edilir.
Ümumi orta təhsil səviyyəsində canlılar barədə sistemli biliklər tam orta təhsil səviyyəsinin X-XI
siniflərində genişləndirilir və dərinləşdirilir.
X sinifdə bakteriyalardan başlayaraq insana qədər canlıların bütün təsnifat səviyyələri əhatə
olunmaqla daxili və xarici quruluşu, qidalanması, tənəffüsü, orqanizmlərdə suyun və digər maddələrin
daşınma xüsusiyyətləri və s. proseslər müqayisəli təqdim edilir. Bununla da canlıların bir sistem təşkil
etdiyi, sadədən mürəkkəbə doğru inkişafı və dəyişiklikləri, orqanizmin quruluşu və həyati
xüsusiyyətlərində mükəmməlləşmə haqqında şagirdlərdə tam təsəvvür yaranmış olur. X sinifdə canlıların
çoxalması və inkişafı, hüceyrənin elektron mikroskopu səviyyəsində quruluşu, onun kimyəvi tərkibi,
canlıların təkamülü və təkamülün dəlilləri, qlobal ekoloji problemlər, ekoloji tarazlığın qorunması,
yoluxucu xəstəliklər məlumat verilir.
XI sinifdə seleksiya onun qanunları, biotexnologiya, bionika, regional ekoloji problemlər,
sağlam ailənin qurulmasında sağlam həyat tərzinin rolu ilə bağlı bilik və bacarıqlar əhatə olunur, bioloji
qanunauyğunluqlar daha elmi və məntiqi əsasda şagirdlərə çatdırılmaqla biologiya fənninin tədrisi
yekulaşdırılır. XI sinfin sonunda canlılar aləmi haqqında geniş məlumata malik olan şagird gələcəkdə
biologiya elminin hər hansı sahəsi üzrə elmin dərinliklərinin öyrənilməsinə hazırlanır.
Fənlərarası inteqrasiyanın nəzərə alınması biologiya fənninin digər fənlərlə əlaqə imkanlarını
meydana çıxarır. Zəruri məzmunun mənimsənilməsində rolu və əhəmiyyəti olan coğrafiya, kimya, fizika,
riyaziyyat, texnologiya və s. fənlər üzrə anlayışların müəyyənləşməsinə şərait yaradır.
Canlılar aləmi maddi gerçəkliyin tərkib hissəsi olmaqla kimyəvi maddələrdən təşkil olunmuşdur.
Orqanizmlərdə baş verən proseslər də məhz fizikanın və kimyanın qanunlarına əsaslanır. Canlılar coğrafi
mühitdə mövcud olmaqla daim mühitin təsiri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bioloji hadisələrin
aydınlaşdırılmasında riyazi hesablamaların, diaqramların qurulmasının, məlumatların toplanması və
təqdim edilməsinin də əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Elə buna görə də biologiya fənn kurikulumunun
məzmunu hazırlanarkən ayrı-ayrı fənlərin məzmununun nəzərə alınması zəruri hesab edilərək, diqqət
mərkəzində saxlanmışdır. Bununla da vaxta qənaət etmək, şagirdləri düşünməyə, axtarış aparmağa və
digər fənlərlə əlaqəli fəaliyyət göstərməyə istiqamətləndirir.
Fənlərarası əlaqə təkcə müxtəlif fənlərin bir-biri ilə əlaqələndirilməsindən ibarət deyil. O, bizim
təhsil məsələlərini necə başa düşməyimiz, onu necə həyata keçirməyimizlə bağlı
məsələdir. İnteraktiv kurikulumdan istifadə edən müəllimlər, adətən, şagirdləri mənalı öyrənməyə cəlb
edən yaradıcı sinif mühiti təşkil edir.
Ayrı-ayrı fənlər arasında müəyyən bir mövzu ilə əlaqəsini göstərən çoxfənli inteqrasiyada
məzmun bəlkə də o qədər çətin olmaz, sadəcə müəllimdə yaradıcılıq və istək olmalıdır. Lakin
çoxfənli inteqrasiyanın qiymətləndirilməsi ilə bağlı əlimizdə yetərincə material yoxdur. Bunun üçün
aşağıda bir neçe yeni model tapşırığın verilməsinə daha çox yer ayrılacaq və əhəmiyyətindən
danışacağıq.
Təqdim edilmiş inteqrativ məzmunun tələblərinə cavab verən, test formalı, çətinliyi getdikcə
artırılan, tədris müəssisəsi məzunlarının hazırlıq səviyyəsinin yekun diaqnostikasına yönəldilmiş
çoxfənli test tapşırıqları inanırıq ki, müəllimlərimiz tərəfindən maraqla qarşılanacaq.
l. Verilmiş anaqramı həll edərək, aşağıdakı sxemə əsasən bütün fikirlərin aid olduğu sözü
müəyyən edin.
A) fotr B) röküm C) zivü D) irotpk E) tfen
1 Bərk yanacaq növüdür
2.Tərkibində tam çürüməyən
bitki qalığı olan torpaqdır.
3. Tay qa meşələrinin torpağının
tərkibində əsas rol oynayır.
4.Alınma sözdür, tərkibindəki
samitlərdən birinin kar qarşılığı
yoxdur.
Təqdim edilmiş bu test tapşırığı biologiya, kimya, coğrafiya və Azərbaycan dilinin qrammatikası
üzərində qurulan məntiqi-sxem testidir. Kimya fənnindən anlayışı olan şagird, sözsüz ki, bərk yanacaq
növlərini: kömür, torf, uran və s. olduğunu yada salmalı və qeyd aparmalı, biologiyanı mənimsəmiş
şagird ikinci fikri görən kimi, biologiyaya aid biliklərini yada salacaq torf olduğunu müəyyənləşdirəcək.
Coğrafiyadan yetərli biliyə sahib olan tayqa meşələrindəki torpaq xüsusiyyətlərini bilirsə, birmənalı
olaraq torf olduğunu qeyd edəcək. Dördüncü fikir isə Azərbaycan dilinin qrammatikası əsasında
qurulmuşdur. Əldə etdiyi cavabların fonetik təhlilini apardığı zaman verilmiş xüsusiyyətlərin torfa
aidliyini dəqiqləşdirəcək və anaqramı həll edərkən artıq müəyyən cavab üzərində işləyib A bəndini qeyd
edəcək. Tədrisi zamanı müəllimlər şaxələndirmə üsulundan istifadə edərək, sözsüz ki, fənlərarası
inteqrasiyanı nümayiş etdirə bilər. Təsəvvür edin lövhəyə torf yazsaq, şagirdlərdən şaxələndirmə istəsək,
birbaşa inteqrasiya görərik.
Məqalənin aktuallığı: İnteqrasiyanın köməyi ilə şagirdlər biliklər arasında qarşılıqlı əlaqəni başa düşür və
həmin biliklərdən şəxsi və ictimai problemlərin həllində istifadə edirlər.Təlim prosesinin daha da
yaradıcı olmasının və şagirdlər tərəfindən müxtəlif üsullar vasitəsilə hər hansı bir məlumatın
qavranılmasının və qəbul edilməsinin artırılması üçün inteqrasiya vacib və önəmlidir .
Məqalənin elmi yeniliyi: Müasir dünyada sürətlə gedən sosial, mədəni və texnoloji dəyişikliklər qlobal
düşünmə tərzinin əhəmiyyətini xeyli artırır. Belə olan halda şagirdlər təlim prosesinin passiv iştirakçısı
olmur. İnteqrativlik şagirdlərə ətraf aləmin dərk edilməsinə yaradıcı idraki münasibət bəsləyən
subyektlər kimi yanaşılmasına imkan yaradır. Bu o zaman mümkün olur ki, təhsil pillələrində öyrənilən
fənlər və onların əhatə etdiyi mövzular ayrı-ayrı deyil, əlaqəli, inteqrativ şəkildə tədris olunur.
Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: Müasir zamanda inteqrasiya qlobal dünyanın təhsil aləmində
aparıcı yer tutur. Ona görə də informasiyaların genişləndiyi bir dövrdə cəmiyyətin sürətlə və dəyişkən
dinamikasını izləmək və ona müvaze olaraq inkişaf etmək üçün birləşmələr, bloklar yaratmaqla
ümumiləşdirmələr aparmaq ən səmərəli strategiyalardan biri kimi qəbul edilir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
1. İnteraktiv kurikulum: mahiyyəti və nümunələr. F.Kərimova, Mehriban Əhmədova, Gəri Varella, Əlis
Reyli. Bakı. Adiloğlu. 2005
2. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulumu) “Azərbaycan
məktəbi” jurnalı, 2010, № 2.
3. http://hedef.edu.az/
4. http://www.muallim.edu.az/
5. www.kurikulum.az/
Резюме
Интеграция является более важной темой в биологической науке. Это относится к ряду
мероприятий, от сочетания методов и баз данных для объединения объяснения и дисциплины.
Хотя в настоящее время подчеркивается в крупномасштабных научных начинаниях, таких как
системной биологии, интеграция имеет свою историю, которая может быть прослежено с
помощью различных полей и дисциплин, чтобы понять динамику интегративной научной
практики.
Summary
Integration is an increasingly important topic in biological science. It refers to a range of activities, from
combining methods and databases to merging explanations and disciplines. Although now emphasised in
large-scale scientific endeavours, such as systems biology, integration has a history that can be traced
back through a variety of fields and disciplines in order to understand the dynamics of integrative
scientific practice
ORTA MƏKTƏB ŞAGİRDLƏRİNDƏ EKOLOJİ MƏDƏNİYYƏTİN
FORMALAŞDIRILMASININ ÖYRƏNİLMƏSİ
N.V.Bənnayeva,
Odlar Yurdu Universiteti
Açar sözlər: mədəniyyət, ekoloji mədəniyyət, ekoloji tərbiyə, formalaşma, təbiət, cəmiyyət, insan
Key words: culture,culturalecology,behavioral ecology,formation,nature,community,human Елючевые
слова: культура, экологическая культура, экологическое воспитание, формирование, природа,
общество, человек
Məktəb rəhbərliyi gənc nəslin ekoloji tərbiyəsi üzrə kollektivin fəaliyyətinin idarə edilməsi
prosesini elə qurmağı bacarmalıdır ki, bütün fənlər və ayrılıqda hər biri şagirdlərin təbiətə məsuliyyət
münasibətinin formalaşdırılmasına, ekoloji mədəniyyətin şəxsiyyətin
ümummədəni inkişafının tərkib hissəsi olmasına istiqamətlənsin. Belə bir məqsədə nail olmaq üçün
pedaqoji kollektiv yalnız qarşıda duran ayrı -ayrı vəzifələrin həlli ilə öz işini məhdudlaşdırmamalı, əksinə
bu işi məktəbdə təlim və tərbiyənin ümumi məqsəd və vəzifələrinə tabe etməyi bacarmalıdır .
Şagirdlərin ekoloji tərbiyəsi üzrə işin sisteminin təşkili üçün əvvəl məktəbdə yenilənmiş təlim
-tərbiyə prosesinin ekoloji təhsil imkanlarını aydınlaşdırmaq lazımdır. Tədris fənlərinin güclü
inteqrasiyası şəraitində bütöv fənlərin və fənlərarası əlaqə zamanı ekoloji məzmun elementlərinin aşkar
edilib öyrədilməsi şagirdlərin ətraf aləm, cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı təsirləri haqqında biliklərini
zənginləşdirmək və dərinləşdirməyin başlıca yoludur. Digər
tərəfdən hər bir müəllim tədris etdiyi fənnin real ekoloji məzmununu açmağa borcludur .
Ekoloji məsələlərə həsr edilmiş tədris məşğələlərinin təşkili formaları müxtəlifdir. Bunlardan
dərs, fakültativ məşğələlər, tədris ekskursiyaları, laborator -praktik məşğələlər, tədris -təcrübə
sahələrində praktik məşğələlər və s. göstərmək olar .
Bir cəhəti də qeyd edək ki, təbiətin öyrənilməsi, təbiət - insan münasibətləri demək olar ki, bütün
tədris fənlərinin tədris prosesində, ümumorta təhsilin bütün mərhələlərində
mümkündür. Təkcə ibtidai sinifdə ətraf aləmlə tanışlıq, təbiətşünaslıq, Azərbaycan dili, musiqi, əmək
təlimi, riyaziyyat fənlərinin adını çəkmək kifayətdir ki, bu fənlərin ümumi bir məqsəd (təbiətə qayğılı
münasibət, ona məhəbbət tərbiyəsi ) xüsusilə, ümumi, mövsümi və diyarşünaslıq prinsiplərindən çıxış
edərək tədris proqramları və dərsliklərini hazırlamaq kimi keyfiyyətlər, xüsusiyyətlər üzvi şəkildə
birləşdirir .
İbtidai sinifdə ekoloji təhsilin ilkin mərhələsi “Ətraf aləmlə tanışlıq “ adı tədris fənnidir. Son
illərin tədris fənni kimi “ Ətraf aləmlə tanışlıq “ kursunun məqsədi uşaqları sosial və təbii aləm haqqında
toplanmış təcrübə və biliklərlə tanış etmək və cəmiyyətin mənəvi tələblərinə uyğun olaraq bu istiqamətdə
davranış və əxlaqını formalaşdırmaqdan ibarətdir .
Kursun vəzifələrinə: a) uşaqları cəmiyyət həyatının yaxın. asan və sadə nümunələri ilə təbiət
haqqında biliklər və təsəvvürlərlə tanış etmək ; b) ətrafdaki insanlara xeyirxah münasibət, onların
əməyinə məhəbbət, qənaətcillik, vətənə məhəbbət və cəmiyyətdə özünü düzgün
aparmağı bacarmağı tərbiyə etmək ; c) onların gücünə müvafiq praktik oyun və ictimai fəaliyyətini təşkil
etmək daxildir .
Bu fənn şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə hesablanmış, onların idrak dərketmə imkanları nəzərə
alınmışdır. Məktəblilərin anlayışlar arasında əlaqə - insan - insan, insan -təbiət, insan - cəmiyyət, insan
-tarix, bütövlükdə insan -kainat əlaqələrinin mənimsənilməsi üzrə bilik və təsəvvürlərinin başlanğıcı,
ilkin əsası bu fənn üçün xarakterik keyfiyyətlərdir. Kursda
məktəblilərin ətraf aləmi emosional qavrayışı, sosial və ekoloji qaydaıların formalaşdırılması
vəzifələrinə tabe etdirilən bu və ya digər biliklərin qazanılmasına başlıca oriyentir kimi baxılmalıdır .
Ətraf aləmlə tanışlıq bütün proqram materiallarının öyrənilməsi prosesində nəzərdə
tutulmuşdur. “ Bizim ev və doğma təbiət “, “ Bizim məktəb və doğma təbiət “, “ Bizim şəhər ( kənd ) və
doğma təbiət “, ” Doğma diyar “ və s. bu kimi mövzular uşaqlarda ətraf aləmə məhəbbət oyatmaqla
yanaşı, onlarda etik - estetik hissələrin formalaşmasına da əhəmiyyətli təsir göstərir.
Məlumdur ki, ibtidai sinif şagirdləri, xüsusilə 6-7 yaşlı uşaqlar təbiətlə bilavasitə
ünsiyyətdə olmağa səy edirlər. Bu yaşda uşaqlar nəinki emosiallığı ilə, həmçinin biliyə həvəsi ilə d
fərqlənir. Onların hər bir yeni bitki və heyvan növü ilə rastlaşması cəlbedici olur. Onalr üçün durnaların
uçuşu, kəpənəklərin çiçəkdən - çiçəyə qonşu, hətta torpağın üzərində
böcəklərin gəzişi belə maraqlıdır. Əlbəttə, uşaqların beləbir xoş davranışları ilə yanaşı, bəzən təbiətə
qeyri - şüurlu münasibətləri də üzə çıxır. Məsələn, bəzən belə də olur ki, uşaq gözəl, ətirli bir çiçəyi, gülü
qoxulamadan dərhal atır. Bu uşağın ifrat xudbinliyindən, həmçinin təbii həyat haqqında biliklərinin
azlığından, insanın burada çox böyük rolu haqqında təsəvvürlərinin olmamasından irəli gəlir. Uşaqlarda
məhz bilik və təsəvvürlərin, xeyirxah hisslərin olmamasına görə onlarda bitki və heyvanlara qayğı və
qulluq əvəzinə, tez - tez zərərli, xoşagəlməz
hərəkətlər yaranır .
“ Ətraf aləmlə tanışlıq “ fənni bu cəhətdən çox əhəmiyyətli bir tədris fənnidir. Uşaqlara bir çox
ekoloji əlaqə və asılılıqları başa düşməyə kömək etmək, onlarda yaxın hər gün təmasda olduğu təbiət
haqqında konkret təsəvvürlər yaratmaq və sistemə salmaq, emosional aləminə təsir etmək, təbiətə
məsuliyyətli münasibət formalaşdırmaq bu fənnin məzmununu təşkil edir .
Orta məktəb şagirdlərini həyatında ekskursiyaların da rolu böyükdür. Ekskursiya zamanı uşaqlar
təbii şəraitdə müxtəlif bitki və heyvanlar aləmi ilə tanış olurlar. Bu əsasda təbiətlə qarşılıqlı əlaqələr
açılır, bu və ya digər bitki və heyvanlara insanlar tərəfindən mümkün köməkliyin nədən ibarət ola
biləcəyi haqqında söhbət aparılır. İmkan olanda uşaqların təbiətin qorunçmasında praktik işləri (quşların
yemlənməsi, ətrafın təmizlənməsi, bulaqların gözünün açılması, təmiri və s.), bütövlükdə ekskursiyanın
gedişi zamanı real şəraitin imkanları daxilində konkret nümunələr əsasında uşaqların ekoloji davranışı,
əxlaq qaydalarına yiyələnməsi başlıca məqsədə çevrilir .
Ümumtəhsil məktəblərində ekoloji profilli fakültativlər üzrə dərslər fənnin spesifik
xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq iki tip məşğələlərə bölünür. Birinci tip məşğələlərə mühazirə, laborator,
müstəqil praktik məşğələlər və ekskursiyalar aiddir. Bu zaman ekologiya üzrə
biliklər, ilkin informasiyalar toplamaq başlıca məqsəddir. Prosesdə ikinci tp məşğələlər isə diskussiyalar,
öz nailiyyətlərini müdafiə etmək, süjetli - rollu oyunlar formasında aparılır. Bu tip məşğələlərdə ekoloji
biliklərlə yanaşı, bacarıqların aşılanması da diqqətə çəkilir .
Beləliklə, ümumtəhsil məktəbində ekoloji təhsil və tərbiyənin məzmununu iki tədris fənnindən - “
Ətraf aləmlə tanışlıq “ ( ibtidai siniflərdə ) və ekoloji məzmunlu fakültativ məşğələlər ( yuxarı siniflərdə
) əks olunması qlobal ekoloji problemlərin axınında kifayətləndirici olmasa da, hər halda müəyyən fayda
verəcəyi də danılmazdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, məktəblilərdə təbiətə cavabdehlik,
məsuliyyətli münasibətin
formalaşdırılmasını ayrıca - spesifik ekoloji məzmuna, ideya və anlayışlara malik fənlərin
tədrisi ilə məhdudlaşdırmaq olmaz .
Ekoloji təhsil və tərbiyə üzrə ayrı -ayrı fənlərin tədrisi prosesində qazanılmış biliklərin daxili
məzmunu, xarakterik xüsusiyyətləri çox geniş imkanlara malikdir. Sivilizasiyanın
mövcudluğunun əsası qlobal miqyaslı çoxlu ziddiyyətlərlə müşayət olunan ekoloji problemlərlə bağlıdır.
Deməli, planetimizdə baş verən fiziki, kimyəvi, bioloji dəyişiklikləri və insanın
sağlamlığı, onun yüksək bəşəri səviyyəsinin qorunmasına aid olan elmi biliklər - tədris fənləri
problemləri və onların aradan qaldırılması yol və vasitələrini özündə ehtiva edir .
Qlobal, regional və lokal ekoloji problemlər hər bir tədris fənninin tərkib hissəsidir. Bu
problemlər tədris fənnin daxili məzmununu bu və ya digər dərəcədə tamamlayır və
konkretləşdirir. Tarix, ictimai - humanitar, təbiət fənləri, musiqi və təsviri incəsənət
fənlərində bu cəhət bütün aydınlığı və dəqiqliyi ilə diqqətdə saxlanılmalıdır. Çünki ekoloji
problemlər hər bir fənnin məzmunu ilə bilavasitə üzvü surətdə bağlıdır. Ümumtəhsil məktəbinin tədris
fənlərinin məcmuyu şagirdlərin həyatla, insanlığı həyəcanlandıran problemlərin həlli
yollarını axtarmaq çağırışı ilə zəngindir. Hər bir tədris
fənninin öyrənilməsi belə bir mühüm
didaktik vəzifənin həllinə istiqamətləndirilmişdir, ekoloji təhsilin məzmununun müxtəlif
aspektləri öyrənilməli və qaydaya salınmalı, materialların optimal təşkili, müəyyən ardıcıllığı
gözlənilməlidir .
Bildiyimiz kimi “ təbiət “ anlayışı çoxmənalıdır. Bu anlayış bizi əhatə edən maddi aləm, obyektiv
mövcud olan proseslər ( kosmik, geoloji, iqlim, kimyəvi, bioloji və s. ) məcmuyudur. O, insan
fəaliyyətinin təsirləri xaricində, təbii yolla mövcuddur. Bu mənada “ təbiət “ məktəb təhsilində,
cəmiyyətşünaslıq kursunda öyrənilir, üzvü və qeyri -üzvü təbiət
anlayışı kimi isə əksər fənlərin tədrisi zamanı təlim edilir. Nəhayət, təbiət anlayışı yer, məkan,
şəhərkənarı məkan, məntəqə, daha dəqiq istifadə etsək, meşə, dağ, çay və s. mənasında işlənilir. Bu
mənada təbiət anlayışı estetik məzmunlu fənlərin, qismən də ictimai- tarix fənlərinin tədrisində öyrənilir.
Hazırkı zamanda ətraf aləmin vəziyyətinin mühüm aspektləri çirklənmə, tam və ya qismən
dağılma ilə müşayət olunur. Təbiətdəki bu dəyişmələr müxtəlif göstəricilərdən
qiymətləndirilir. İnsanın həyat aləmi kimi ətraf təbii aləmin təhlilində genetik, ekloji və
çox əhəmiyyətli olan estetik parametrlərdən çıxış etmək lazım gəlir. Təlim prosesində “ Ətraf aləm “
anlayışını açmaq real aləmlə çoxlu qarşılıqlı təsirlərin inandırıcı görünməsinə imkan verir .
Buradan bir cəhət də aydınlaşır və dəqiqləşir ki, ayrılıqda bir tədris fənni ekoloji
təhlükənin qlobal xarakteri haqqında tam biliklər vermək iqtidarında deyil və bu arzu olunmur da. Təlim
prosesində ekoloji təhsil və tərbiyənin həyata keçirilməsi əksər fənlərin və fənlərarası əlaqənin sayəsində
mümkün ola bilər .
Beləliklə, apardığımız təcrübi-pedaqoji işlər prosesində belə bir qənaət yaranır ki,
məktəbdə təbiətdən istifadənin müəyyən elementləri və ayrı- ayrı komponentləri birinci
sinifdən və Azərbaycan dili, əmək təlimi, təsviri incəsənət, həmçinin yuxarıda bəhs etdiyimiz “Ətraf
aləmlə tanışlıq” dərslərinin tədrisi zamanı aşılana bilər. Kiçik yaşlı məkəblilərin təbiəti dərk etməsi,
tərbiyə olunması, ona ( təbiətəO məsuliyyətli münasibətin formalaşdırılması ola bilməz ki, parlaq, aydın,
emosional ifadə edilmiş söz-sənəti, təbiətin ecazkar və füsunkar
gözəlliklərini əks etdirən rəsm əsərləri və musiqi kimi fənlər təsirsiz qalsın. Təbiət -gözəlliyin,
sağlamlığın, sevinc və fərəhin, nəşə və zövqün mənbəyidir. Təbiətin belə bir obrazı
yazıçıların, rəssamların, bəstəkarların əsərlərində öz ifadəsini tapır, əks olunur. Ətraf aləmin dərk
edilməsinə maraq və ehtiyacların yaranması və inkişafında bu tədris fənlərinin çox böyük rolu var. Təbiət
haqqında biliklərimizi zənginləşdirir, onun gözəlliklərinə qayğılı münasibət formalaşdırır, dünyanı
obrazlı görmək qabiliyyəti, emosional münasibət ona estetik dəyər kimi baxmaq keyfiyyətləri aşılayır .
Məktəb təcrübəsi və tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, ümumtəhsil məktəbinin orta və yuxarı
siniflərində keçirilən tədris fənlərinin məzmunu və səciyyəvi xüsusiyyətləri nəzərə alınarsa, şagirdlərin
ekoloji təhsil və tərbiyəsinin iki mühüm yolunu müəyyənləşdirmək olar:
1. Təbiət və dəqiq elmlərin tədrisi prosesində şagirdlərin ekoloji təhsil və tərbiyəsi;
2. İctimai-humanitar fənlərin tədrisi prosesində şagirdlərin ekoloji təhsili və tərbiyəsi .
Ekoloji biliklərin nüvəsinin bütün elementləri öz əksini təbiət elmlərinin daxili
məzmununda tapır. Bu fənlərin qarşısında duran vəzifə dünyanın elmi mənzərəsini
vermək, şagirdlərdə elmi dünyagörüşünüm əsaslarını formalaşdırmaq, biologiya,
coğrafiya, fizika, kimyanın qanunlarının tətbiqinin texnologiyası haqqında əyani biliklərlə
silahlandırmaqdan ibarətdir. Təbiət fənlərinin tədrisi cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı
əlaqələri haqqında fundamental müddəaların inkişafına istiqamətlənmişdir. Bu ideyalarda insanlıq tarixi
ilə təbiət tarixinin qarşılıqlı əlaqələrinin şərtlənməsi; insan və onun sağlamlığı, mənəvi inkişafının
sosial şərtlərdən, həmçinin ətraf aləmin zənginliyindən
asılı olması ; insanın (fərdin. Şəxsiyyətin) təbiətə münasibətinin, onun şəxsi
keyfiyyətlərinin tərbiyəsi və inkişafının konkret şərtlərindən asılılığı, insan əməyi və
onun fəaliyyətinin başlıca amili olması və s. əsaslanır .
Şagirdlərdə ekoloji mədəniyyətin formalaşmasında ictimai- humanitar elmlərin potensial
imkanları, demək olar ki, öyrənilməmişdir. Baxmayaraq ki, bu fənlər
məktəblilərin ekoloji biliyinin zənginləşməsində və mənəvi tərbiyəsində mühümlük kəsb edir .
Humanitar tədris fənlərinin əsasında şagirdlərin mənəvi-əxlaqi inkişafı, cəmiyyət norma və
qaydalarının mənimsənilməsi, insanın qrup, cəmiyyət, təbiət və ətraf aləmə
ideal münasibəti, təbiətin dəyişdirilməsi və mənimsənilməsində insanlığın tarixi təcrübəsi ilə tanışlıq
durur. Bu fənlər təbiətdən istifadənin bu və ya digər qaydalarını həyata keçirmək, ekoloji problemlərin
həllinin istehsal münasibətərinin xarakterindən asılı olduğunu müəyyənləşdirmək məqsədini izləyir.
Məktəbdə öyrənilən incəsənət əsərləri
uşaqlaraa təbiətə münasibətin etik- estetik dəyərlərini bədii təsvirlər, obrazlı düşüncələr vasitəsilə öyrədir
və onları xalqların müxtəlif dövrlərdə ətraf aləmə münasibətinin xarakteri ilə tanış edir. Ən əsası
isə odur ki, bu fənlərin tədrisi ekoloji təhsil üçün əhəmiyyətli
olan anlayışları- insan, cəmiyyət, təbiət, əmək anlayışlarının şərhi məqsədlərinə xidmət
edir .
Deyilənləri nəzərə almalı olsaq, humanitar fənlərin tədrisi prosesində ekoloji məzmunun müxtəlif
aspektlərdən öyrənilməsi, konkret metodik tövsiyələrin hazırlanması
işinin necə bir əhəmiyyətə malik olduğunu görərik.
Təhlil və müşahidələrimiz göstərir ki, şagirdlərin ekoloji təhsil və tərbiyəsi işi ümumtəhsil
məktəbinin ictimai-humanitar fənlərinin məcmuyunda- tarix (Azərbaycan tarixi və dünya tarixi),
cəmiyyət və insan, Azərbaycan dili, ədəbiyyat, təsviri incəsənət,
musiqi, xarici dillər, həmçinin təcrübi-əməli fənnkimi əmək dərslərində bu və ya digər
dərəcədə ifadə olunmuşdur. Bu fənlərin ekoloji maarifləndirmə, təbiətə düzgün münasibət tərbiyəsində
imkanlarının müəyyənləşdirilməsi və təcrübədə istifadə olunması məktəb rəhbərləri və müəllimlərin
diqqət mərkəzində olmalıdır.
Təbiət anlayışı hələ ibtidai məktəbdə ölkənin milli sərvətlərindən biri kimi öyrənilir. Bu anlayış
haqqında informasiya hələ birinci siniflərdən başlayır, orta və yuxarı siniflərdə davam etdirilir. Şagirdlər
insanın təbiət qüvvələri ilə mübarizəsi nəticəsində mifoloji düşüncənin formalaşdırılması, dinin
meydana gəlməsi, qədim Çin, Misir, Yunanistan və İtaliyada
insan və təbiət münasibətləri, daha sonrakı dövrlərdə kapitalizmin müstəmləkəçilik
siyasətinin nəticəsi olaraq təbii sərvətlərin talan edilməsi haqqında müəyyən biliklər əldə edilir.
İmperalist dövlətlərin yeni bazarlar uğrunda mübarizə mərhələsində, qloballaşma
dövründə ekoloji problemin təhlükəli həddə çatması haqqında bilik və təsəvvürlərin genişlənməsi və
zənginləşməsi məhz tarix fənninin tədrisi prosesində mümkünlük qazanır. Ona görə də fənni
tədris edən müəllim dünya ölkələri və xalqlarının əhalisi, təbiəti və
təbii ehtiyatları, cəmiyyətin inkişafının tarixi proseslərində əməyin xarakterinin dəyişməsi və s.
məsələləri şərh edərkən ekoloji təhsilləndirmə işinə qoşulur. X-XI siniflərdə məktəblilər birbaşa olaraq
ətraf aləmin mühafizəsi, ekoloji təhlükə anlayışları ilə tanış olurlar. Artıq bu zaman ekoloji problemlər
bəşəriyyətin qlobal problemləri kimi şərh olunur, onun həlli yolları xarakterizə edilir .
Göründüyü kimi, orta ümumtəhsil məktəbinin ibtidai, orta və yuxarı siniflərində tədris olunan
fənlərin gənc nəslin ekoloji təhsil və tərbiyəsi işində imkanları böyükdür. Əgər ekoloji biliklərin bütün
əsas cəhətləri təbiət elmlərinin daxili məzmununda əks olunursa, məktəblilərin ekoloji təhsil və
tərbiyənin zənginləşməsində və mükəmməllik
qazanmasında ictimai humanitar elmlərin rolu və mövqeyi də danılmazdır. Məktəb təhsilində önəmli yer
tutan bu fənlərin məzmunundan, spesifik xüsusiyyətlərindən asılı
olaraq ekoloji biliklərin xarakteri məntiqi və obrazlı ( bədii) formalarda ifadə olunur və əgər təbiət
elmlərinin tədrisi şagirdlərin daha çox düşüncəsinə təsir etmək imkanlarına malikdirsə, humanitar elmlər
uşaqların hisslərinə, əxlaqına və mənəviyyatına çox güclü təsir edir. Şagirdlərin ekoloji mədəniyyət
tərbiyəsi məcmuyunda bu və ya digər dərəcədə öz ifadəsini tapır və bu fənlərin ekoloji
maarifləndirmə, təbiətə düzgün münasibət
tərbiyəsində imkanlarının müəyyənləşdirilməsi, təcrübədə istifadə olunması məktəb pedaqoji
kollektivinin diqqət mərkəzində olmalıdır.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı, 1995.
2. “Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqında” AR-nın Qanunu, Bakı, 2002.
3. “Təhsil haqqında” AR-nın Qanunu, Bakı 2009.
4. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq
edilmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”.
5. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2015-ci il 19 yanvar tarixli Sərəncamı ilə təsdiq
edilmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nın həyata keçirilməsi ilə
bağlı Fəaliyyət Planı.
6. Abbasova E. İnsan ekologiyası: bioloji və sosioloji aspektləri. Bakı: Elm- Təhsil, 2006,
121 s.
7. Abdullayev N. X. , Zərbiyev A. A. Uşaqların ekoloji tərbiyəsi. Bakı: Maarif, 1991, 23 s.
8. Allahyarova T. Ekoloji mədəniyyət və ictimai tərəqqi. Bakı, 1999, 136 s.
9. Ağakərimov M. , Babazadə Ş. Ekskursiya və ekskursiya rəhbəri (Dərs vəsaiti)
/ Bakı: Qanun, 2006, 171 s.
10. Akademik Həsən Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “ Ekologiya: təbiət və
cəmiyyət problemləri” mövzusunda Beynəlxalq Elmi konfransın materialları / Bakı: “ Bakı Universiteti”,
2007, 607 s.
11. Azərbaycan Respublikasının Ekoloji konsepsiyası, Bakı Dövlət Ekologiya
Komitəsi, 1992, 64 s.
12. Ekoloji dərnək, klub və digər birləşmələrin nümunəvi tədris
proqramları,
Bakı, PETTM, 1999, 152 s.
ИЗУЧЕНИЕ ФОРМИРОВАНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛТУРЫ У УЧАЩИХСЯ
СРЕДНЕЙ ШКОЛЫ
Н.В.Беннаева
РЕЗЮМЕ
Понятие « Экологической культуры» должно прививаться учащимся с младших кллассов.
Экологическое образование и воспитание играет очень большую роль в формировании
экологической культуры.Для понятия сути экологической
культуры,учащимся, в первую очередь, нужно прививать такие понятия как экопогическое
условие, экологическая этика и экологическое сознание.
STUDYING OF FORMATION OF EKOLOGICAL CULTURE OF STUDENTS AT
MIDDLE SCHOOL
N.V.Bennayeva,
SUMMARY
The concept of “ Ecological Culture” should start taught to students from the junior
classes.Environmental education and upbringing plays a very important role in the formation of
ecological culture.For understanding the concept of the essence of ecological culture to students,
first is need to instill to them such concepts as an ecological condition,ecological ethics and
ecological consciousness.
“Sitologiyanin əsasları” mövzularının tədrisi metodikası
Kazımova Aynurə Heydər
Odlar Yurdu Universiteti
Canlı orqanizm xarici mühitlə daim əlaqədə olan,dəyişən,inkişaf edən mürəkkəb
sistemdir.Çoxhüceyrəlilərin orqanizmi hüceyrələrdən və ara maddədən ibarətdir.
Sitologiya -hüceyrənin mikroskopik qurluşundan, funksiyasından, fiziki-kimyəvi xassələrindən,özünü
törətməsi,regenrasiyası,mühitə uygunlaşmasından bəhs edən elmdir.Hüceyrə bütün orqanizmlərin ən
kiçik quruluş və inkişaf vahididir.
Hüceyrə nəzəriyyəsi biologiya elminin əsasını qoymuş,üzvü aləmin vahidliyini və onun təkamül
üzrə inkişafını başa düşməyə imkan verən elmi nəzəriyyədir. Hüceyrə nəzəriyyəsi aşağıdakı əsas
prinsipləri özündə birləşdirir.
Hüceyrə-canlı orqanizmin quruluş,həyat,böyümə və inkişaf vahididir.
Hüceyrə-tamlığı bir çox elementlərin bir-biri ilə qanunauyğun şəkildə əlaqələrindən ibarət olan vahid
sistemdir.
Butün orqnizmlərin hüceyrələri quruluşuna ,kimyəvi tərkibinə və funksiyasına görə oxşardılar.
Hər bir hüceyrənin bölünməsindən yeni hüceyrələr əmələ gəlir.
Çoxhüceyrəlilərdə hüceyrələr toxumaları və toxumalar isə öz növbəsində orqanizmləri təşkil edir.Hər bir
orqanizmin həyatı onu təşkil edən hüceyrələrin həyatından asılıdır.
Çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri özünəməxsus gen dəstinə malik olur ki,bu da onların morfoloji
və funksional müxtəlifliyini təmin etmiş olur.
Hüceyrəni öyrənmək üçün əsas tədqiqat metodu kimi mikroskopiyadan istifadə edilir. Bunun üçün işıq
və elektron mikroskopları işlədilir.İşıq mikroskopunun müxtəlif növləri mövcuddur.
1. Fazalı
2. Kontrast
3. İnterferensiya
4. Akoptral
5. Polyarizasiyalı
6. Qaranlıq sahəli
7. Ultrabənövşəyi
Elektron mikroskopiyası hüceyrə strukturlarının elektron mikroskopu ilə tədqiq edilməsidir. Hüceyrənin
öyrənilməsində hazırda digər müasir metodlardan istifadə edilir.Bunlara aiddir:
Radioaktiv izotoplarla nişanlanmış malekullarla öyrənilməsi
Hüceyrənin üyüdülməsi ilə hissələrə ayrılması
Xromotoqrafiya və ya elektrofarez Hüceyrənin xüsusi
şəraitdə yetişdirilməsi
Müxtəlif metodlarla hüceyrənin daha dərin öyrənilməsi sitologiya elminin inkişafını təmin edir.
Yabanı bitkilərdən mayaların istehsalında istifadənin perspektivləri
b.ü.f.d.Məhərrəmova S.İ., t.ü.f.d.Kazımova İ.H.
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
ÇBM gündəlik istifadə olunan və qidalanmada mühüm rola malik olan qida
məhsullarındandır. Onun qidalılıq xüsusiyyətini qaldırmaqla insanların sağlamlığına və əmək
qabiliyyətinə məqsədyönlü şəkildə təsir etmək olar. Yabanı halda bitən bitkilərdən ÇBM istehsalı zamanı istifadə edilən mayaların keyfiyyət və
kəmiyyət göstəricilərinin yaxşılaşdırlması üçün istifadə edilməsi bir neçə aspektdən diqqəti cəlb
edir. Yabanı bitkilər öz təbii arealında bitməklə, ekoloji cəhətədən təhlükəsiz olması baxımından
əhəmiyyət kəsb edirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, qurudulmuş və yeni yığılmış meyvələrin biokimyəvi tərkibləri
arasındakı fərq müxtəlif kəmiyyət göstəriciləri ilə xarakterizə olunur, yəni eyni qaydada baş vermir. Belə ki, qurudulma prosesi zamanı ilkin götürülənlə əldə edilənlərin arasında fərq bütün hallarda
qeydə alınılr və bu meyvələrdən asılı olaraq müxtəlif kəmiyyət göstəriciləri ilə
xarakterizə olunur.
Cədvəl 1
Belə ki, ən çox dəyişiklik böyürtkəndə, ən az dəyişiklik isə almada qeyd alınır və demək olar ki, bu dəyişikliklərin hamısı əsasən kəmiyyət xarakterli olur.
Bu dəyişiliyə eyni zamanda ümumi turşuluq da daxildir ki, yeni meyvələrdə bu göstərici
əldə edilən unla müqayisədə bir qədər yüksək göstərici ilə xarakterizə olunur.
Şəkil 1. Yabanı bitki meyvələrindən alınan unun qatılığının xəmir
mayasının biokütlə çxımına təsiri
Qeyd etmək lazırmdır ki, müxtəlif yabanı bitkilərin meyvələrindən alınan
materialların(un və ya tozların) funksional effektli ÇBM istehsalında istifadə edilməsi və bununla
əlaqədar xeyli maraqlı nəticələrin əldə edilməsi haqqında ədədbiyyatda kifayət qədər məlumat var.
Maraqlıdır ki, bu məlumatların hamısında əldə edilən materiallardan yalnız ÇBM
Yabanı bitkilərin meyvələrindən hazırlanmış unun biokimyəvi tərkibi Analiz edliən parametrlər Yemişan Böyürtkən Əzgil
Həll olan şəkərlərin ümumi miqdarı
12,6±0,54 27,4±1,01 19,5±0,63
Ümumi turşuluq 3,7±0,12 5,6±0,23 9,7±0,34
Nişasta 8,5±0,36 7,3±0,34 5,8±0,23
Sellüloza 15,0±0,65 12,6±0,53 12,4±0,57
Pektin maddələri 9,0±0,43 4,3±0,20 4,6±0,19 Zülali maddələr 10,2±0,38 12,7±0,61 9,5±0,44
istehsalının son mərhələsində, yəni bu və ya digər məmulatların hazırlanmasında istifadə edilir və bu
zaman ənənvi üsulla hazırlan mayalardan istifadə edilir.
Cədvəl 2
Yabanı bitkilərin meyvələrindən hazırlanan undan istifadə etməklə ənənəvi üsulla əldə edilən
mayalardan daha yüksək biotexnoloji göstəricilərə malik maya kütləsi əldə etmək mümkündür ki, bu da
daha keyfiyyətli və ekoloji cəhətdən təmiz ÇBM-nın istehsalı üçün imkanları bir qədər də genişləndirir
.
«Изучение технологизации учебного процесса в средних школах»
Аббасзаде Захраханум Фарагимгызы
Университете ОдларЮрду
НаучныйРуководитель: доц.Т. Х. Керимова
Ключевые слова: Технология, образование, современная школа, система,педагог,
учащиеся,процесс.
Açar sözlər:Texnoloqiya, təhsil, müasirməktəbsistemi, müəllim, şagird, proses.
Keywords: Technology, education, modern school, system, teacher, students, process. Технологизация
учебного процесса средних общеобразовательных школ республики на сегодня является самой
актуальной проблемой.
В настоящее время в обществе очень плотно происходят коренные преобразования,
которые создают предпосылки для изменений в системе образования. В стремлении изменить
прежний уклад.
Образование всегда было и есть источник развития общества, а общество постоянно
оказывает влияние на образование и его роль.
Сегодня главной целью образования становится не передача знаний и социального опыта, а
развитие личности ученикат.е.ученикдолжен получить возможность выбора индивидуальной
образовательной траектории, способности самостоятельно ставить учебные цели, проектировать
пути их реализации, контролировать и оценивать свои достижения,другими словами
формирование умения учиться анализировать и принимать ответственные решения.. Только в
этом случае современное образование становится качественным. Конечно, биологическое
образование не является исключением и должно соответствовать ожиданиям общества,
развиваться в свете современных тенденций. Особенно в свете того, что XXI век мировое
сообщество определило веком биологии и экологии. Несомненно, одним из основных ресурсов
повышения качества образования является совершенствование современных образовательных
технологий.
Современная школа на сегодняшний день рассматривается с разных сторон: интеллектуальное
развитие, физическое, эстетическое, нравственное. Я считаю, что эти стороны развития были
востребованы вчера, остаются таковыми сегодня и будут не менее актуальны завтра, только
достигать их нужно по-новому, чтобы в глазах учащихся мы, учителя, смогли увидеть радость и
Müxtəlif mühitlərdə əldə edilən mayaların əsas biotexnoloji göstəriciləri Biotexnoloji göstəricilər
Yabanı meyvələrin unundan hazırlanan
qidalı mühitdə əldə edilən mayalar
Ənənəvi qidalı mühitdə
əldə edilən mayalar
Nəmlik(%) 55-70 58-74
Turşuluq(mq sirkə turşusu/100q)
115-125 110-120
Qabartma gücü(dəq) 59-68 50-58
Zimaza aktivliyi 42-45 39-46
Maltaza aktivliyi 140-145 131-139 2
Qıcqırtma aktivliyi (CO2, cm ilə
miqdarı)
810-845 770-806
Turşu əmələ gətirən
bakteriyalar(KƏV/Q)
0,9.108-1,3.10
8 0,8.10
8-1,3.10
8
заинтересованность в обучении. Итоги всего этого мы сможем увидеть тогда, когда наши ученики
поступят в ВУЗы и будут гордиться полученными в родной школе знаниями, своими учителями ,
которые помогли им в выборе профессии.
Трудно себе сейчас представить процесс обучения без мультимедийной техники,
электронно-дидактических пособий, проекторов, компьютеров, интернета т.е. без технологии.
В современной системе образования использование технологий обучения в средних
школах, позволяет учителю переосмыслить цели школьного образования,
переориентировать свою профессиональную деятельность на достижение конечного результата
каждого этапа урока, каждым отдельно взятым учеником. Без знания методологических вопросов
управления учебной деятельностью учащихся невозможно эффективно организовать эту
деятельность.
Слово «технология» произошло от греческих «techne»- искусство, мастерство, умение... и
«logos» - наука.
Ещё Я. А. Коменский в своих трудах отмечал, что необходимо создать такую систему
обучения, которая позволяла бы обычному учителю готовить из обычных детей грамотных и
толковых профессионалов. Учитель, по его мнению, должен овладеть педагогическим
инструментарием для того, чтобы работа была эффективной, качественной и результативной. Им
была создана классно-урочная система организации учебного процесса и разработаны чёткие
последовательные правила обучения, используемые школой по настоящее время.
В документах ЮНЕСКО технология рассматривается как «системный метод создания,
применения и определения всего процесса преподавания и усвоения знаний с учётом технических
и человеческих ресурсов и их взаимодействия, ставящий своей задачей оптимизацию форм
образования».
В реальном учебном процессе технология обучения - это способ реализации содержания
обучения, предусмотренного учебными программами, представляющий систему форм, методов и
средств обучения включая в себя систему деятельности педагога и учащихся в образовательном
процессе, направленную на достижение образовательного результата, в соответствии с
педагогическими принципами и взаимосвязью цель - содержание - методы.
Ещё Аристотель писал, что успех в любой деятельности зависит от двух условий:
правильного установления конечной цели и использования соответствующих средств, которые
ведут к этой цели.
Технология обучения представляет собой систему определённых операций и функций
обучающихся и обучающих, сгруппированных по основным этапам процесса обучения. Таких
этапов обычно насчитывается семь:
> психолого - педагогическая диагностика учащихся;
> планирование результатов обучения;
> создание условий обучения;
> реализация;
> оценивание;
> мониторинг;
> коррекция процесса обучения.
Изучения технологии обучения основывается на системном подходе. Требования к
качественному уровню усвоения знаний учащимися будут неуклонно расти, соответственно
будут постоянно обновляться инструментальные средства педагогики. Сегодня таким
обновлением является переход к методам и средствам технологий обучения как орудию
преемственного развития педагогической науки и школьной практики.
Рассмотрим каждый обязательный этап обобщенного механизма реализации технологий
обучения в отдельности:
Шредварительно-подготовительный этап-является решающим при освоении любой
технологии обучения
• целевые ориентации
• концептуальные положения
• классификационные параметры
• особенности отбора содержания образования
• организационные структуры учебного процесса II
Основной реализующий этап -урок
1. Вводно-разъяснительная часть
• знакомство со структурой, целями и задачами урока
• знакомство с интегрированным (модульным) содержанием
• знакомство с формой работы на уроке
2. Обучающее-развивающая часть
• краткое объяснение интегрированного учебного материала
• составление опорных схем с записью ключевых слов
• активная форма освоения нового материал
• индивидуальная, парная, групповая, коллективная, кооперативная, корпоративная,
игровая или иные формы работы
3. Закрепительно-коррекционная часть
• формы работы как продолжение освоения нового материала
• активное участие самих учащихся
• актуализация знаний
4. Контрольно-оценивающая часть
• мониторинг уровня усвоения нового материала
• перевод оценивания на традиционную систему квалиметрии
III. Заключительно-аналитический этап-рефлексия деятельности учителя с целью коррекции
своих дальнейших действий.
Таким образом из выше сказанных следует, что концептуальная основа любой технологии
обучения отражает главные отличительные особенности ее по дидактическим и диагностическим
позициям, по организационно-методическим подходам, поэтому включает в себя ряд положений,
принципов по проектированию и осуществлению учебного процесса в соответствии с
требованиями данной технологии. Следовательно концептуальная основа излагает преимущество
перехода от традиционной системы к технологии обучения.
Среди навыков первые три - знание, понимание, применение — считаются навыками низшего
порядка, а следующие три — анализ, синтез, сравнительная оценка — навыками высшего
порядка. Этот подход позволяет решать задачу многоуровневого планирования результатов
обучения.
Выявить знание учащимися того или иного учебного материала можно только тогда, когда нам
известны цели его изучения. Любой учебный предмет состоит из определённой системы
различных понятий. Каждое из них используется при усвоении каких-то умений. Например,
умение распознавать какие-то предметы или явления, умение их классифицировать, умение их
сопоставлять, сравнивать, умение использовать понятие при решении тех или иных видов задач.
Педагог должен четко представлять себе, какие понятия входят в содержание целей
изучения того или иного предмета. Только при таких условиях итоговый контроль может быть
объективным и обоснованным. Отсюда следует, что программа контроля знаний должна
предусматривать задания, при выполнении которых необходимо применять знания в тех видах
умений, которые предусмотрены целями обучения.
Одной психологической основой технологии является теория Л.С. Выготского о переходе
в процессе обучения умственного развития ученика из зоны «актуального развитию» к зоне
«ближайшего развития», которое может быть осуществлено на основе деятельности,
переходящей от репродуктивного уровня к продуктивному. уровни Усвоения учебного материала
делит на 4 вида (В.П.Беспалько):
Ученический уровень обеспечивает только такое качество знаний, как Правильность (на
первом уровне — это правильное выполнение аналогичных заданий, не требующих
трансформирования полученных знаний, пересказа текста, формулировки правил, теорем
и т. д. без собственных комментариев).
Алгоритмический уровень усвоения обеспечивает такое качество знаний, как полнота и
действенность, т. е. ученик может перечислить все ведущие элементы знаний, дать определение
каждому из них, охарактеризовать основные их признаки, а также выполнить задания по теме с
применением полученных знаний и умений.
Эвристический и творческий уровни обеспечивают, кроме перечисленных качеств знаний, также
их осознанность, системность и прочность. Таким образом, начиная только с эвристического
уровня усвоения, мы можем удостовериться в том, что учащиеся обеспечены всеми
компонентами качества знания. Естественно, что только в этом случае ученик должен получить
оценку «5».
Традиционное обучение не позволяет оценивать уровень ЗУН по деятельным
характеристикам, то есть насколько ученик усвоил материал: осознанно, прочно, системно, полно
и т. д. Традиционно также не учитывается тот фактор, насколько применяются учеником приемы
мыслительной деятельности (анализ, синтез, сравнение, выделение главного, рефлекса и др.) все
это приводит к необъективному оцениванию деятельности учащихся.
Ученический уровень представляет собой «обязательный уровень», а остальные уровни —
возможность выбора соответствующих знаний, умений и навыков по индивидуальному спросу
ученика. Таким образом, организация учебного процесса на основе уровневой дифференциации
позволяет организовать «все углубляющееся движение» мышления вокруг объекта мышления, и
тем самым обеспечивать
содержательную индивидуализацию обучения, покрывать не только уровень актуального
развития обучаемого, но и зону его ближайшего развития.
В традиционном обучении ученики нередко получают хорошие отметки за пересказ текста или
за решение аналогичных задач, которые являются заданиями ученического уровня и
обеспечивают только один из компонентов качества знания — «правильность»
В ближайшем будущем технологии обучения станут неотъемлемой частью каждого
школьного урока. Так как мы являемся представителями молодого учащегося поколения и в
будущем - педагоги, нас не могут не интересовать проблемы технологизации учебного процесса.
Нас радует, что в современной педагогике технологизация процесса обучения в большей степени
связана с построением таких систем обучения, которые обеспечивают полноценное развитие
личности обучаемых во всех его направлениях, организовывают учебно-воспитательный процесс
сообразно природе деятельности познающего субъекта, помогают ему реализовать все стороны
своего человеческого «само».
Xülasə:
Ortaməktəblərdətədrisprossesinintexnalogiyalaşdırılmasınmöyrənilməsi.
Müasirortaməktəblərdətədrisprossesinintexnalogiyasıaktualproblemkimihalhazirdaqarşımızdadur
ur.Buməqalədəmüasirməktəblərdətədrisprossesizamanımüasirtexnologiyalardanistifadəsininvaci
bliyini,zərurliyiniönəsürülürvəmüasirtexnalogiyalardanistifadədərslərindahayüksəksəviyədəkeçir
ilməsinəşəraityaratmasıqeydedilir.
Summary:
Invastigating of teaching process applying for new technology in secondary schools.
We are facing the technology of teaching process as an actual problem in modern secondary school s. In
this article the necessity and importance of using modern technology in teaching process are emphasized
and the possibility of using modern technology how highly affected to teaching process is mentioned.
Список литературы:
1. http://festival.1september.ru/articles/604254/
2. https://drive.google.com/file/d/0B5p-rQo9UqPlX3VMa1paNk8wZkk/edit
3. Сальникова Т.П. Педагогические технологии: Учебное пособие.- М.: ТЦ Сфера, 2005.
UMUMTƏHSIL MƏKTƏBLƏRINDƏ TIBBI BILIKLƏRIN ÖYRƏDILMƏSININ ƏHƏMİYYƏTİ
Imanova Günay Fuad qızı
Odlar Yurdu Universiteti
Biologiya еlminin tibb еlmi ilə əlaqəsi çoхdan məlumdur. Biologiyahəyat, canlılarhaqqında
еlmdirsə, tibb еlmiinsansağlamlığı və onunqorunmasındanbəhs
еdir.Insanlarmsağlamlığmdacanlılaпnrolu çoх böyükdür.Onagörə də bu еlmlərisıх əlaqədə
öyrənməkzəruridir.Buradandaaydıngörünürki, biologiyavə tibb еlmibiri-birinə çoх yaхmqarşılıqlı
əlaqədə olan, dahadoğrusu, biri-digərininproblеmlərininhəllinə kömək еdən еlmlərdir.Onlarm
əlaqə imkanlarından çoх gеniş
yazmaqolar.Lakintədqiqatınmövzusununəzərə alaraqortaməktəbdə tədris
еdilənbiologiyakurslanmntibb еlmiilə əlaqə imkanlarınınaçılması dahadüzgünolar.Orta
ümumtəhsilməktəblərininVI - VlIsiniflərində tədrisolunanbitkilərkursununtibb еlmiilə əlaqə
imkanları gеnişdir.Kursuntədrisində şagirdlərbitkilərinquruluşunu, müхtəlifliyini, çoхalmavə
inkişafını, həyat şəraiti, əhəmiyyəti, təbiətdə və insanhəyatındarolukimiməsələləri
öyrənirlər.Onlaraaydınlaşdırılırki, bitkilərhəmqida, həmsənayе хammalıdır, еynizamanda
əksəriyyətidərmanbitkiləriolmaqlasağlamlıqmənbəyidir.Kursuntədrisində şagirdlərdərk
еdirlərki, yaşılbitkilərin ənböyükvə əvəzеdilməz хidmətionlarmqеyri-üzvimaddələrdən üzvimaddə
əmələ gətirərəkcansızvə canlı təbiəti 12 əbədiyaşatmasıdır. Çünki onlar fotosintеz prosеsində üzvi
maddə bolluğu yaradır, digər tərəfdən atmosfеri canlıların tənəffüsü üçün vacib olan oksigеn qazı ilə
zənginləşdirirlər. Bir sözlə, bitkilərin təbiətdə хidmətləri hеç nə ilə əvəz oluna bilməz, onlar təbiəti
gözəlləşdirməklə insanlara rahatlıq, sağlamlıq bəхş еdirlər. Bitkilər kursunun tibbi biliklərlə əlaqə
imkanları çoх gеnişdir.
Bəzi hеyvanlar öz məhsulları ilə uşaqların sağlam böyüməsində, firəvan həyat kеçirməsində
əhəmiyyətli yеr tuturlar.Zoologiya kursunun tədrisində şagirdlər hеyvanlann bioloji хüsusiyyətlərini,
onların müхtəlifliyini, yayılmasını, onlara qulluq qaydalarını, artırılmasını, qorunmasını,
əhəmiyyətini və digər хüsusiyyətlərini öyrənirlər. Bu da imkan vеrir ki, hеyvanlardan alınan dərman
məhsulları, onların sağlamlıqda rolu, bəzi hеyvanlann törətdikləri, yaydıqları хəstəliklər,
хəstəliktörədicilər və yayıcılar, insanlara vura biləcək хəsarətlər, хəstəliklər, zədələnmələr zamanı
ilk tibbi yardımın göstərilməsi, хəstəliklərin müalicə və profilaktikası, onlardan qorunma vasitələri
tibb еlmi ilə SK əlaqəlidir. Hеyvanlan tibbi хüsusiyyətlərinə görə ümumiləşdirmək, sistеmləşdirmək
işin хеyrinə olar. Onları tibbi хüsusiyyətlərinə görə bir nеçə qrupa: хəstəliktörədənlər,
хəstəlikyayanlar, insanı zədələyənlər, zəhərləyənlər, dərman və digər müalicəvi preparatlar
hazırlananlar qruplarına bölmək məqsədəuyğundur. Hеyvanlan tibbi хüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı
kimi qruplaşdırmışıq. I. İnsanlarda хəstəlik törədənlər - parazitlər. 1) İbtidailər - dizеntеriya amöbü,
kyşmaniya, 16 tripanosoma, malyariya paraziti. 2) Qurdlar - askarid, ехinokokk, qaraciyər sorucusu,
öküz soldan, uşaq bizquyruğu, tükbaş qurd. 3) Buğumayaqlılar - qoturluq gənəsi, bitlər, birələr. II.
Хəstəliklərin törədicilərini gəzdirənlər və yayanlar. 1) Qurdlar - zəli. 2) Ilbizlər - göl ilbizi. 3)
Cücülər (həşəratlar) - mığmığa, ağcaqanad, milçək, tarakan. 4) Balıqlar - vətəgə əhəmiyyətli balıqlar.
5) Quşlar - еv quşları, toyuq, qaz, ördək, su quşları. 6) Məməlilər - еv
hеyvanlan: it, pişik, at, inək, donuz, yırtıcı hеyvanlar:
gəmiricilər, siçan, siçovul. III. İnsanı zədəl əy ən və zəhərləyən hеy vanlar. 1) Zəhərli
heyvanlar - əqrəb, arı, ilan. 2) Balıqlar - köpək balığı və adi pirani balığı. 3) Sürünənlər - timsah,
ilanlar. 4) Quşlar - dəvəquşu, yırtıcı quşlar qartal, kərkəs, qızılquş. 5) Məməlilər - yırtıcı məməlilər
ayı, canavar, pələng, bəbir, ev heyvanları: inək, camış, at, dəvə, qoyun. IV. Dərman və digər
müalicəvi məhsullar alınanlar. 1) Qurdlar - zəli. 2) Buğumayaqlılar - arı, hörümçək. 3) Balıqlar -
treska. 4) Sürünənlər - ilan. 5) Quşlar - kəklik, bildirçin, turac, toyuq, qaz, ördək, dəvəquşu. 6)
Məməlilər - inək, qoyun, at, balina, keçi.
Gənclərin həyata hazırlanmasında, müasir tələblərə cavab verən şəxsiyyətin formalaşmasında
sağlamlıq əsas şərtlərdəndir.Həyata tam hazır şəxsiyyətin əsas əlaməti sağlamlıqdır.33 Xalqımızın
maarifpərvər oğlu, görkəmli təbiətşünas alimi Həsən bəy Zərdabi insanın həyatda xöşbəxt və şən
yaşaması üçün var-dövlətə deyil, möhkəm bədən sağlamlığına malik olmasını zəruri şərt hesab
etmişdir.«Dünyada bədən sağlamlığından artıq dövlət yoxdur» (129) demişdir.Həyat üçün insanın
tam sağlamlığını və sağlam tərbiyə olunmasını zəruri sayan mütəfəkirlərimiz çoxdur. Onların
fikrincə, sağlam adam dedikdə, yalnız fiziki cəhətdən düzgün inkişaf etmiş sağlam, qüvvətli, çevik
adam deyil, bununla yanaşı, həm də sağlam şüurlu, düşüncəli, fikirli, saf qəlbli və xeyirxah, xalqının
və vətəninin azadlığı, inkişafı, xöşbəxtliyi naminə cəsarətlə, namusla çalışan, belə bir işlərdən zövq
alan, nəcib əxlaqi sifətlərə malik, sağlam zövqlü və ehtiraslı, şən təbiətli insan nəzərdə tutulur.
Insanın ahəngdar sağlam tərbiyə edilməsi onun hərtərəfli inkişafı və həyata hazır olması
deməkdir.Görkəmli mütəfəkkirlər, pedaqoqlar sağlamlığın vasitə və yollarını da göstərmişlər.Qeyd
edirlər ki, sağlamlığın əsası uşaq yaşlarından möhkəm qoyulmalıdır.Rus alimi V.Q. Belinski deyir ki,
birinci vəzifə uşağın sağlam, bədəncə möhkəm, oynaq və çevik olmasına çalışmaqdan ibarətdir.Bu
cəhətdən beynin sağlamlığına xüsusi fikir
verilməlidir.Təsadüfi deyildir ki, böyük rus pedaqoqu K.D. Uşinskinin pedaqoji sistemində
şagirdlərin fiziki və mənəvi cəhətdən sağlam tərbiyə olunması məsələsi mühüm yer
tutmuşdur.Azərbaycan xalq maarifinin böyük vətənpərvər oğlu N. Nərimanov uşaqların sağlam
böyümələri üçün əsərlərində yetərincə məsləhətlər vermiş, «Sağlam bədəndə sağlam ruh olar»
demişdir.Görkəmli pedaqoqlardan A.S. Makarenko da uşaq 34 şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafında
sağlamlığın zəruriliyini söyləmişdir. O, hərtərəfli sağlam nəsil yetişdirməyi məktəbin əsas vəzifəsi
hesab etmiş və göstərmişdir ki, bizim tərbiyə ocağımızdan hər bir oğlan, qız «bədəncə və ruhca
sağlam bir işçi kimi buraxılmalıdır». Gənclərin sağlam tərbiyə olunması, məktəblilərin tibbi
biliklərlə silahlandırılması pedaqoji kollektivlərin əsas vəzifəsi kimi bu gün öz aktuallığını
itirməmişdir.Çünki müstəqil respublikamızı sağlam, hərtərəfli inkişaf
etmiş, həyata hazır gənclər idarə
etməlidirlər.Sağlam yaşamağın əsas şərtlərindən biri isə tibbi biliklərə yiyəl ənməkdir.Tibbi bilikləri
ixtisasından, peşəsindən asılı olmayaraq hamının öyrənməsi zəruridir.Həyata tam hazır, sağlam
gəncliyin yetişdirilməsi fənlərin tədrisi prosesində həyata keçirilməlidir.Tədrisi elə qurmaq lazımdır
ki, hər bir məktəbli tibbi-gigiyenik biliklərə yiyələnərək sağlamlığı qayğısına qalmağı bacarsın və
firavan həyat sürsün.Problemin məktəblərdə yüksək səviyyədə həllində müəllimlərin tibbi təhsilə
malik olmasının, tədris işinin müasir tələblərini, onun nəzəriyyə, metodika və praktikasını yaxşı
bilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Biologiyanın tədrisində tibbi-gigiyenik biliklərin öyrədilməsində
əsas məqsəd uşaq və gəncləri tibbi biliklərlə silahlandırmaq, sağlamlığının qorunması, yarana
biləcək problemlərin qarşısının alınması, sağlam həyat tərzi keçirmələri, reproduktiv sağlamlığa
əmin olması, həyatda, sağlamlıqda baş verə biləcək təhlükələri, riskləri qabaqcadan görməsi və
onlara qarşı mübarizəyə hazır olması, zərərli vərdişlərdən uzaqlaşması kimi bilik, bacarıq, vərdişlərə
yiyələndirməkdir. Həmin məqsədə nail olmaq üçün şagirdlərə35 öyrədiləcək biliklər bir neçə
istiqamətdə həyata keçirilməlidir: 1. Şagirdlərin bilik keyfiyyətinin yüksəldilməsi. 2. Bədbəxt
hadisələrdə özünə və yoldaşına yardım göstərməsi. 3. Zərərli vərdişlərdən, infeksion xəstəliklərdən
qorunması. 4. Şagirdi peşəyönümünə və sağlam həyat mövqeyinə düzgün istiqamətləndirməsi. Tibbi
biliklər şagirdlərin sağlamlığına və normal inkişafına xidmət edən keyfiyyətlər formalaşdırmalıdır.
Tibbi biliklər: □ Şagirdlərin təlim-tərbiyəsinə müsbət təsir göstərməli; □ Sağlam böyümə və
inkişafına imkan yaratmalıdır; □ Şagirdə biliklərini tətbiq etmək bacarıqları aşılamalıdır; □
Təhlükələrdə, bədbəxt hadisələrdə özünə və yoldaşına yardım göstərmək imkanı verməlidir; □
Zərərli adətlərdən və xəstəliklərdən qorunmasına kömək etməlidir; □ Şagirdlərin peşəseçiminə, əsil
vətəndaş kimi yetişməsinə, xalqına, elinə, obasına töhfələr verməsinə şərait yaratmalıdır; □ Həyatda
baş verən risklərə, təhlükələrə qarşı çıxmaqla, sağlam yaşamaq hüququnu qoruması üçün cəsarətli,
mübariz, iradəli olmaq keyfiyyətləri aşılamalıdır; □ Özünə, bilik, bacarığına inamını artırmalıdır; □
Son nəticədə şagirdin, həyatda layiqli şəxsiyyət kimi formalaşmasına, ölkəsinin yararlı vətəndaşı
olmasına xidmət etməlidir. 36 lərə biologiya ilə əlaqələndiriləcək tibbi biliklərin öyrədilməsi
aşağıdakı təlim nəticələrinin əldə edilməsinə şərait yaratmalıdır. Tibbi biliklərlə əhatə olunmuş
şagird biləcək: □ Sağlamlıq anlayışını və vətəndaşların, uşaqların sağlamlıq hüququnu,
□ Xəstəliklər, onların səbəbləri, yayılması, profilaktikası və müalicəsi, □ Qidalanma gigiyenası və
mədəniyyətinə dair məlumatları, □ Sağlamlığı möhkəmləndirən amilləri: qidalanma, gün rejimi,
fiziki tərbiyə, istirahət, təmiz hava, idman, zehni və fiziki fəaliyyət, □ Sağlamlıqda təbii amillərdən
istifadənin zəruriliyini, □ Şəxsi gigiyena qaydalarını, □ Zərərli adətlər və vərdişlərin (siqaret,
alkohol, narkotik maddələr) zərərini, □ Virus və irsi xəstəliklərdən qorunma yolları və sağlam nəsil
yetişdirməyin əsaslarını, □ Sağlamlığı pozan amilləri, □ Normal cinsi inkişafın gedişini, reproduktiv
sağlamlığın qorunması yollarını, □ Təhlükə və risklərin sağlamlıqda rolunu, onlardan qorunmağı.
Tibbi biliklər əldə etmiş şagirdin bacarıqları: □ Sağlamlıq hüququnu qorumaq, pozanlarla mübarizə
etmək, □ Müxtəlif xəstəliklərdən, təhlükələrdən qorunmaq, □ Təhlükələrdə ilk tibbi yardım
göstərmək, □ Qidanın təmizliyini, yararlılığını, keyfiyyətini təyin etmək, □ Idmanla, fiziki tərbiyə ilə
məşğul olmaq, 37 □ Sağlamlığı üçün təbii amillərdən istifadə etmək, □ Şəxsi gigiyena və məişət
gigiyenası qaydalarına əməl etmək, □ Yoluxucu xəstəliklərdən qorunmaq və onların yayılmasının
qarşısını almaq, □Xəstələndikdə müalicə olunmaq, □ Zərərli vərdişlərdən və toksiki maddələrdən
uzaq olmaq, □ Virus və irsi xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq, □ Cinsi inkişafının normallığını
təmin etmək, □ Normal cinsi həyata hazır olmaq,
□ Riskli davranışlara yol verməmək, □ Ətraf mühiti cəmiyyətin sağlamlığı üçün qorumaq. Tibbi
biliklərə yiyələnmiş şagirddə formalaşacaq münasibətlər: □ Sağlamlığının və sağlamlıq hüququnun
qorunması məsuliyyətini duyacaq; □ Sağlamlığına inamı artacaq; □ Yediyi qidanın yararlılığına
əmin olacaq; □ Gün rejiminə əməl etməyin, idman və fiziki tərbiyə ilə məşğul olmağın sağlamlığa
müsbət təsirinə inanacaq; □ Təbii amillərdən istifadə edərkən israfçılığa yol verməyəcək, qənaətcil
olacaq; □ Şəxsi və məişət gigiyenasına məsuliyyətlə yanaşacaq; □Xəstəliklərdən qorunduğuna əmin
olacaq və təhlükəsizliyinə inanacaq; □ Zorakılığı, zərərli vərdişləri pisləyəcək, onlara mənfi
münasibət nümayiş etdirəcək; □ Sağlam cinsi zəyata hazır olduğuna və sağlam 38 nəsil
yetişdirməsinə inamı artacaq; □ Özünün və başqalarının sağlamlığının qorunmasına məsuliyyətlə
yanaşacaq; □ Göstərilən fərəhli, faydalı, səmərəli nəticələrin əldə edilməsi şagirdlərə tibbi biliklərin
verilməsinin zəruriliyini bir daha artırır. Tibbi biliklərlə əhatə olunmuş şagirdlər öz bilik, bacarıq və
münasibətlərinə uyğun olaraq digərlərinə də, hətta öz valideynlərinə, ətrafdakı insanlara müsbət təsir
göstərə biləcəkdir.Göstərilən təlim nəticələrinin əldə edilməsi şagirdlərin bu günkü və gələcək
sağlam həyatını, təhlükələrdən uzaq yaşamasını, inkişafını təmin edəcəkdir.
