Masarykova univerzita

Filozofická fakulta

Ústav slavistiky

Magisterská diplomová práce

2008 Kateřina Kúdeľková

Masarykova univerzita

Filozofická fakulta

Ústav slavistiky

Polský jazyk a literatura

Kateřina Kúdeľková

Jednostki frazeologiczne w czasopismach

dla dzieci i młodzieŜy o tematyce biblijnej

i mitologicznej

Magisterská diplomová práce

Vedoucí práce: Mgr. Roman Madecki, Ph. D.

2008

3

Prohlašuji, že jsem diplomovou práci vypracovala

samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury.

……………………………………………..

4

Podziękowania

Chciałabym serdecznie podziękować

Panu mgr Romanowi Madeckiemu, Ph. D.

za konsultacje i udzielanie cennych rad podczas pisania pracy magisterskiej.

Składam również podziękowania rodzicom, którzy wspierali mnie podczas studiów.

5

Spis treści:

Wprowadzenie ............................................................................................................................ 6

1 Związki frazeologiczne – zagadnienia ogólne ...................................................................... 10

1.1 Znaczenie związku frazeologicznego ........................................................................... 10

1.2 Klasyfikacja frazeologizmów ....................................................................................... 15

1.3 Źródła frazeologii polskiej ........................................................................................... 24

2 Biblia jako źródło frazeologizmów ....................................................................................... 31

2.1 Polskie tłumaczenia Biblii ............................................................................................ 37

2.2 Biblia w literaturze polskiej ......................................................................................... 40

2.3 Związki frazeologiczne biblijne ................................................................................... 44

3 Mitologia jako źródło frazeologizmów ................................................................................. 50

3.1 Czym jest mit? .............................................................................................................. 50

3.2 Mitologia grecka Jana Parandowskiego ....................................................................... 59

3.3 Mitologia nie tylko w literaturze polskiej .................................................................... 62

3.4 Związki frazeologiczne z mitologii .............................................................................. 64

4 Związki frazeologiczne z tematyką biblijną i mitologiczną w czasopismach dla

dzieci i młodzieŜy .................................................................................................................. 67

4.1 Frazeologizmy z tematyką biblijną występujące w czasopismach dla dzieci i

młodzieŜy ..................................................................................................................... 69

4.2 Frazeologizmy z tematyką mitologiczną występujące w czasopismach dla

dzieci i młodzieŜy ......................................................................................................... 98

Zakończenie ........................................................................................................................... 113

Resumé ................................................................................................................................... 118

Załącznik ................................................................................................................................ 122

Bibliografia ............................................................................................................................. 124

6

Wprowadzenie

Celem mojej pracy jest zbadanie tego, jakie polskie frazeologizmy o tematyce

biblijnej i mitologicznej są w dzisiejszych czasach używane w czasopismach dla dzieci

i młodzieży.

W codziennej rozmowie używamy setek wyrażeń i zwrotów

charakterystycznych dla danego języka. Te wyrażenia i zwroty tworzą frazeologię

języka i dla każdego uczącego się języka obcego człowieka stanowią prawdziwą

zagadkę. Frazeologizmy są bardzo częstym zjawiskiem w językach, nie tylko

w językach słowiańskich, choć tutaj, jak można zauważyć, są najczęściej używane. Są

częstym przedmiotem badań, toteż istnieje sporo prac takich językoznawców, jakimi

są: S. Skorupka1, A. M. Lewicki2, S. Bąba3, P. Müldner-Nieckowski i inni, którzy

zajmują się tą właśnie problematyką. Frazeologia jest względnie młodą dziedziną

językoznawczą, więc występują w niej liczne niedociągnięcia, jak na przykład: brak

jedności w rozważaniach poszczególnych badaczy, czy też niezgodność w określeniu

podstawowych pojęć frazeologicznych.

Zanim zajmę się samą problematyką frazeologizmów występujących

w czasopismach dla dzieci i młodzieży, spróbuję przybliżyć problematykę frazeologii,

omówię podstawowe zjawiska frazeologiczne, ich rozwój i znaczenie w języku.

Nie ulega wątpliwości, że język polski może się chwalić obfitością związków

frazeologicznych. Frazeologizmy są podobnie jak wyrazy składnikami wypowiedzeń

i tekstów. Nie podlegają one żadnym regułom gramatycznym. Frazeologizmem albo

też związkiem frazeologicznym nazywamy utrwalone społecznie połączenie

co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń składników.

Niektórych używamy w codziennej komunikacji, bez konieczności wyjaśniania ich

znaczenia. Te utarte połączenia wyrazowe są utrwalone przez zwyczaj językowy.

Istotny jest fakt, że zrozumienie związków frazeologicznych nie wynika bezpośrednio

z rozumienia treści ich składników. Znaczenie całego frazeologizmu nie jest sumą

znaczeń wszystkich wyrazów wchodzących w jego skład. Znaczenia każdego związku

frazeologicznego trzeba się nauczyć. Autentyczny język wymaga oprócz znajomości 1 Skorupka, S.: Frazeologia a stylistyka, Poradnik językowy, Warszawa 1960. 2 Lewicki, A. M.: Studia z teorii frazeologii, Łask 2003. 3 Bąba, S.: Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Poznań 1989. Bąba, S.: Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawności frazeologicznej, Poznań 1986.

7

słownictwa i umiejętności posługiwania się w praktyce komunikacyjnej regułami

gramatycznymi także znajomości frazeologizmów, gdyż stanowią one istotną część

składową języka (zwłaszcza w sytuacjach nieformalnych). Jak mówi Elżbieta Rybicka,

są „kolorową” częścią języka i wprowadzają swobodną i nieformalną atmosferę.4

Znaczenia związków frazeologicznych są niejednoznaczne, co pozwala nam

operować nimi w wielu kontekstach. W polskiej literaturze naukowej frazeologia jest

ciągle stosunkowo słabo opracowana, co odnosi się tak do terminologii, podstaw

teoretycznych, jak i naszej wiedzy o frazeologizmach w języku ogólnopolskim.

Największe osiągnięcia na tym polu łączą się dotychczas z nazwiskiem S. Skorupki

(1906-88), autora wielu prac z tej dziedziny, w tym między innymi dwutomowego

Słownika frazeologicznego języka polskiego, zawierającego ok. 80 tys. haseł

gniazdowych (w nich ponad 200 tys. jednostek), adresowanego do literatów,

dziennikarzy, tłumaczy, nauczycieli Sformułował on także zastosowane w tym

słowniku dwie klasyfikacje jednostek frazeologicznych, mianowicie formalną

i semantyczną. Dopiero ostatnie lata przynoszą w dziedzinie frazeologii sporo

nowego. Można to udokumentować licznymi pracami ogólnoteoretycznymi autorstwa

D. Buttler, E. Kozarzewskiej i A. M. Lewickiego. Również trzeba wspomnieć nazwisko

Piotra Müldnera-Nieckowskiego, który także przyczynił się do badań nad polskimi

frazeologizmami i jest autorem najnowszego i największego dotychczas słownika

frazeologicznego języka polskiego.5 Wszechstronniej po 1945 r. tę sferę języka

przebadali językoznawcy radzieccy, którzy jednak nie stworzyli jeszcze dużego

słownika frazeologicznego języka rosyjskiego czy słowników przekładowych. Oni też w

ostatnich latach intensywniej badają frazeologię dialektalną, prace te jednak

pozostają przeważnie na etapie zbierackim, choć ogólna praca W. M. Mokijenki

(Słowiańska frazeologia, Moskwa 1980) dowodzi ogromnego zainteresowania tą

frazeologią.

Przybliżę klasyfikacje jednostek frazeologicznych, oparte na trzech różnych

ujęciach jednostki frazeologicznej i jej właściwości. Chodzi o klasyfikację typologiczną

A. M. Lewickiego z podziałem na pięć typów składniowych frazeologizmów i dwa typy

funkcjonowania ich znaczeń, klasyfikację funkcjonalną P. Müldnera-Nieckowskiego

z podziałem na trzy typy mechanizmu tworzenia się związków frazeologicznych

i trzecią, zwaną klasyczną, choć nieco przestarzałą, S. Skorupki z podziałem na trzy

4 Rybicka, E.: Nie taki diabeł straszny… Podręcznik frazeologii dla obcokrajowców, Kraków 1994, s. 12. 5 Müldner-Nieckowski, P.: Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.

8

typy budowy frazeologizmów i trzy stopnie łączliwości wyrazów. W polskich

opracowaniach jest przyjmowana właśnie klasyfikacja Stanisława Skorupki, więc ją

bliżej omówię.

Zajrzę również do źródeł, z których frazeologia czerpie, i przytoczę kilka

przykładów. Frazeologizmy języka polskiego mogą się wywodzić z Biblii, mitologii,

historii, literatury, ludowych przysłów, z języka potocznego. Oto kilka powszechnie

znanych i często używanych struktur frazeologicznych:

• zakazany owoc (Biblia) coś zakazanego, zabronionego, sięgnięcie po to jest

miłe, ale grożą poważne konsekwencje,

• Hiobowe wieści (Biblia) – złe, tragiczne wieści, które najczęściej dotyczą osoby

informowanej,

• Salomonowa mądrość (Biblia) – jest to bardzo bogata wiedza z różnych

dziedzin,

• pięta Achillesa (mitologia) – słaba strona , czuły punkt,

• pocałunek Judasza (Biblia) – oznacza w przenośni fałszywą, obłudną

uprzejmość, czułość.

W następnym punkcie zajmę się frazeologizmami biblijnymi i mitologicznymi.

Chodzi o związki frazeologiczne mające swoje korzenie w Biblii i mitologii. Opiszę

również Biblię i mitologię jako źródła frazeologizmów. Biblia jest Świętą Księgą –

zbiorem prawd objawionych i przykazań, które uczą, jak żyć. Jest najważniejszą

księgą mądrości. Ukazuje ona plan Boga w stosunku do świata. Jednak nie oznacza

to, że wszystko, co przedstawia Biblia, jest zawsze budujące i godne naśladowania.

Biblia opisuje bowiem również kłamstwa, okrucieństwa i zbrodnie. Była największym

autorytetem w sprawach wiary i moralności. Stała się źródłem motywów dla pokoleń

rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych

i postaw, anegdot, fabuł, wątków i motywów, symboli i alegorii, frazeologii i stylistyki.

W końcu, w części praktycznej pracy, zajmę się badaniem związków

frazeologicznych, którymi posługują się autorzy czasopism dla dzieci i młodzieży.

Przegląd rozpocznę od analizy związków frazeologicznych w języku polskim,

mających źródło w mitologii i Biblii, według 3 klasyfikacji – A. M. Lewickiego,

P. Müldnera-Nieckowskiego i S. Skorupki. Później podam czeskie, angielskie

i niemieckie ekwiwalenty fazeologizmów wyszukanychw poniżej wypisanych

czasopismach, o ile były one dostępne w zgromadzonych przeze mnie materiałach.

Moje badania mają również określić stosunek dzieci i młodzieży do frazeologii

9

biblijnej i mitologicznej, ich znajomość tych właśnie frazeologizmów i umiejętność

posługiwania się nimi.

Podstawowymi źródłami, z których czerpałam, były prace językoznawcze takich

badaczy, jak S. Skorupka, P. Müldner-Nieckowski, A. M. Lewicki, S. Bąba,

B. Rejakowa, M. Basaj, D. Rytel. Użyłam słowników frazeologicznych,

lingwistycznych, encyklopedii i miałam do dyspozycji czasopisma dla dzieci:

Płomyczek, Jutrzenka, Kumpel, Świerszczyk, i dla młodzieży: Perspektywy, Ogniwo,

Popcorn, Bravo, Victor i Cogito.

10

1 Związki frazeologiczne – zagadnienia ogólne

1.1 Znaczenie związku frazeologicznego

Zanim zajmę się omawianiem problematyki związku frazeologicznego,

powinnam wytłumaczyć termin frazeologia.

Pojęcie frazeologia pochodzi z języka greckiego.6 Stanowi ona jeden

z najbardziej specyficznych działów każdego języka. Każdy, kto chce dobrze

opanować język ojczysty (dotyczy to także znajomości języków obcych), powinien się

wykazywać dobrą znajomością frazeologii danej mowy.

Frazeologia jako dziedzina leksykologii ma dosyć krótką historię. Jej badania

zapoczątkowane przez Charlesa Bally’ego rozpoczęły się dopiero po drugiej wojnie

światowej i zajmowano się nią zwłaszcza w Związku Radzieckim. W Polsce

zainteresowanie frazeologią wzrosło dopiero w siedemdziesiątych latach XX wieku.7

Nie znaczy to jednak, że frazeologia nie miała miejsca już wcześniej. Termin

frazeologia bowiem po raz pierwszy pojawił się już w XVI wieku w tytule słownika

greko-łacińskiego M. Neandra. W języku polskim zajmuje się frazeologią sporo

badaczy, którzy przyczynili się do rozwoju tej dziedziny. Należałoby wymienić takich

autorów, jak S. Skorupka, A. M. Lewicki, S. Bąba, M. Basaj, E. Kozarzewska, D. Rytel

czy W. Chlebda.

Jak wiadomo, frazeologia jest nauką stosunkowo młodą, więc

w opracowaniach językoznawczych istnieją pewne rozbieżności terminologiczne

i w wielu zagadnieniach nie panuje jednomyślność. Jest to spowodowane tym, że

do tej pory nie określono granic frazeologii. Dotyczy to także definicji jednostki

frazeologicznej.

W dzisiejszych czasach ma termin frazeologia w językoznawstwie dwa

znaczenia. Nazywamy tak dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest badanie

wyrażeń i zwrotów występujących w danym języku lub charakterystycznych

dla danego języka. Jest to także zasób wyrażeń i zwrotów właściwych danemu 6 Znaczenie frazeologii: gr phrásis = mówienie + lógos = słowo, nauka. 7 Zob.: Basaj, M., Rytel, D. (red.): Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej I, Słowo wstępne, Wrocław 1982. s. 7.

11

językowi8, np. językowi polskiemu. W języku potocznym termin ten bywa używany

dla pogardliwego, ironicznego określenia ozdobnych wyrażeń i zwrotów nie mających

głębszej treści lub pokrycia w rzeczywistości.9 Potocznie powiedziane, są to wyrażenia

i zwroty bez głębszej myśli i treści. Są to związki wyrazowe mające w danym języku

stałe zastosowanie jako utarty zwrot (np. wystawny obiad, pyszne ciastka, zdolny

leń, pić na umór, świetna zabawa). Jak mówi Encyklopedia szkolna, frazeologizmy

są powstałymi na gruncie danego języka przenośniami, które weszły do powszechnego

użycia i w wyniku częstego powtarzania, nieraz przekazywane z pokolenia

na pokolenie, stały się samodzielnymi jednostkami słownictwa, zwykle o charakterze

idiomatycznym10 (idiom – związek wyrazowy właściwy tylko danemu językowi,

którego nie można przetłumaczaczyć dosłownie na inny język11).

Można tu też wspomnieć pojęcie frazeologizacja. Chodzi o łączenie się

wyrazów w związki frazeologiczne, powstawanie związków frazeologicznych z luźnych

połączeń wyrazowych (np. zboża ciągnęły się, zboża rozpościerały się).12 Ponieważ

frazeologizmy funkcjonują w języku na bardzo podobnych zasadach jak pojedyncze

wyrazy słownikowe, powinny być zasadniczo rejestrowane w słownikach jako odrębne

hasła. Dzieje się tak coraz częściej, np. w Słowniku mitów i tradycji kultury

W. Kopalińskiego13 czy Słowniku współczesnego języka polskiego pod redakcją

B. Dunaja.14

Związek frazeologiczny – to określenie może się nam wydawać bardzo

skomplikowane i niezrozumiałe. Spróbuję więc przytoczyć tu kilka przykładów i zaraz

będzie się wydawało, że nie taki diabeł straszny, jak go malują...

Pięta Achillesa

Na pewno często używany zwrot. Każdy człowiek ma jakąś słabą stronę, wrażliwy

punkt. Nikt z nas nie jest doskonałym osobnikiem.

Geneza tego wypowiedzenia wiąże się z historią o Achillesowi. Najdzielniejszy

bohater wojny trojańskiej był synem Peleusa i Tetydy – nimfy morskiej. Matka,

chcąc ustrzec syna przed śmiercią, zanurzyła jego ciało w wodzie Styksu. Dzięki 8 Lotko, E.: Slovník lingvistických termínů pro filology, Olomouc 1998, tłumaczenie własne. 9 Malczewski, J.: Słownik szkolny. Nauka o języku, Warszawa 1990. 10 Literatura. Wiedza o kulturze. Encyklopedia szkolna WsiP, Warszawa 2006, s. 198. 11 Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994, s. 221. 12 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 51. 13 Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003. 14 Dunaj, B.(red.): Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996.

12

temu ciało jego (prócz pięty, za którą trzymała go matka podczas kąpieli) stało się

odporne na wszelkie ciosy. Jak wiadomo, Achilles zginął trafiony przez Parysa

w ten właśnie czuły punkt – w nieobmytą piętę.15

Paniczny strach

To strach budzący w nas panikę, lęk, popłoch, przerażenie.

Wyraz „panika” pochodzi od imienia prastarego boga arkadyjskiego z czasów,

kiedy bogowie posiadali jeszcze więcej cech zwierzęcych niż ludzkich. Pan – to

mitologiczny bożek lasów i łąk, mający postać fauna – półczłowieka, półkozła. Był

dziwacznym stworzeniem – miał wygląd człowieka o kozich nogach, uszach

i rogach. Opiekował się kozami i owcami, był bogiem pasterzy i myśliwych.

Z reguły był łagodny, ale czasem potrafił budzić lęk i strach poprzez nagłe,

przeraźliwe krzyki, kiedy wszyscy spali, zwłaszcza gdy nadchodziła pora sjesty,

która jest zwyczajową porą południowego odpoczynku w strefie

śródziemnomorskiej. Wówczas ludzie zrywali się ze snu przerażeni wrzaskiem.16

Syzyfowa praca

Praca wymagająca ustawicznego i często bezskutecznego wysiłku.

Syzyf, założyciel i król miasta Eryfy, słynący ze sprytu, został ukarany przez bogów

za swe zuchwałe sprawki. Zdradził bowiem bogu Azopowi, że Zeus porwał mu

córkę Eginę, a gdy Zeus kazał Hadesowi sprowadzić Syzyfa w kajdanach za zdradę

boskich tajemnic, Syzyf zakuł Hadesa w kajdany i uwięził go. W związku z tym nikt

w świecie śmiertelników nie mógł umrzeć. Dopiero Ares uwolnił boga podziemi

i tym przywrócił ład na Ziemi. Gdy Syzyf odchodził, nakazał żonie, by

nie pochowała jego zwłok. Przybywszy do pałacu Hadesa, poprosił jego żonę

Persefonę, by mu pozwoliła wrócić na trzy dni na Ziemię, by mógł ukarać tych,

którzy zaniedbali mu oddania ostatniej przysługi. Uzyskawszy zgodę, wrócił

do domu i żył sobie spokojnie dalej. W końcu Hermes, posłannik bogów,

sprowadził go siłą w krainę cieni. Od tej pory miał za zadanie pchać ogromny głaz

pod górę, a kiedy był już na szczycie, głaz spadał w dół, a Syzyf od nowa musiał

15 Parandowski, J.: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989, s. 184. 16 Tamże: s. 93.

13

toczyć go pod górę. Czynność tę powtarzał nieustannie, bo za każdym razem głaz

staczał się z góry.17

Wzrok bazyliszka

Tak określane jest spojrzenie zabójcze, nieżyczliwe i nienawistne.

Bazyliszek to stworzenie oparte na fikcji literackiej, wierzeniach i legendach.

Według polskiego podania istniał niegdyś smok Bazyliszek (przedziwne monstrum

o tułowiu węża oraz głowie, nogach i skrzydłach koguta), który znajdował się

w podziemiach krakowskich Krzysztoforów i w piwnicy jednego z warszawskich

domów staromiejskich, gdzie ludzie schodzący do piwnicy nieoczekiwanie ginęli

od jego wzroku. Ten olbrzymi wąż potrafi zabić każdego, kto spojrzy mu w oczy.

Mówi się, że jego mordercze spojrzenie jest tak okropne, że ludzie umierają

z przerażenia. Zabito go dopiero przy pomocy zwierciadła, w którym smok znalazł

śmierć od własnego spojrzenia.

W zasobie słownikowym języka wyróżniamy dwa różne typy jednostek:

– wyrazy – stanowią najmniejszą względnie samodzielną jednostkę językową

służącą porozumieniu,18

– frazeologizmy – są podobnie jak wyrazy składnikami wypowiedzeń i tekstów.

Frazeologizmem albo związkiem frazeologicznym nazywamy utrwalone społecznie

połączenie co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń

składników. Frazeologizmy są więc niekiedy nazywane „wielowyrazowymi słowami”.

Nieraz są to całe zdania, np. „uczepił się jak rzep psiego ogona”. Spośród przysłów

za frazeologizmy uważa się te, które są używane jako fragmenty zdań (zwykle

złożonych):

„Przecież mówiłem: uderz w stół, a nożyce się odezwą.”

„Zabieram się do tej roboty jak pies do jeża.“

„Ludzie wstydzą się przyznać, że muszą spać od 22.00 do 6.00, żeby nie

wstać „lewą nogą”. To raczej babska przywara. Przedsiębiorca, człowiek

czynu przykłada tylko na krótko głowę do poduszki.“19

17 Parandowski, J.: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989, s. 154. 18 Buttler, D.: Język i my 2, Warszawa 1988, s. 42. 19 Tygodnik Tina, 59, 1999, s. 9.

14

Każdy frazeologizm ma swoje utrwalone znaczenie właściwe mu jako całości

i nie można go pojmować jako sumy znaczeń wyrazów wchodzących w jego skład

(np. kupić kota w worku oznacza wydanie pieniędzy za coś bardzo głupiego,

niepotrzebnego, a co gorsza, zupełnie nie odpowiadającego zdjęciu w ofercie, a nie

kota w worku, którego kupiliśmy). Ta właśnie cecha frazeologizmów jest czasami

nazywana nieregularnością semantyczną (znaczeniową). Ze względu na to

w strukturze frazeologizmu nie można dokonywać żadnych zmian, czyli wymieniać

składniki i przestawiać ich. Prowadzi to do przekształcenia go w połączenie wyrazowe

o zupełnie innej treści. Jednak znaczenia związków frazeologicznych są

niejednoznaczne, co pozwala nam operować nimi w wielu kontekstach.

Do frazeologizmów nie możemy zaliczać połączeń wyrazów, które nie są

utrwalone i powstają tylko w trakcie tworzenia wypowiedzi (np. mądry uczeń,

niespodziewane zdarzenie, błękitne niebo, wesoła zabawa, zakochać się

w dziewczynie, oddać pieniądze itd.). Rówież do frazeologizmów nie zaliczamy

przysłów i powiedzeń, ale tylko tych, których nie da się wbudować do zdania (choćby

złożonego):

np. "Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie" – nie jest frazeologizmem,

bowiem funkcjonuje osobno. Ale "Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło" –

tutaj chodzi o frazeologizm, ponieważ bardzo często jest jednym z niezbędnych zdań

składowych zdania złożonego („Sprzedałem świetny samochód i mam teraz stary,

ale nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło, bo mniej wydaję na benzynę.“).

Jeżelii mamy problem z zastosowaniem lub znaczeniem związku

frazeologicznego, szukamy pomocy w słowniku frazeologicznym.20

20 Multimedialny słownik frazeologiczny PWN. Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1967. Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1998. Bąba, S., Liberek, J.: Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, PWN, Warszawa 2001. Dobrowolski, M.: Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Videograf II, 2005. Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

15

1.2 Klasyfikacja frazeologizmów

W języku polskim istnieją aż trzy klasyfikacje związków frazeologicznych.

Ujmują one zagadnienie frazeologii z trzech odrębnych stanowisk. Po pierwsze chodzi

o klasyfikację typologiczną Andrzeja Marii Lewickiego, który podzielił

frazeologizmy na pięć typów składniowych i dwa typy funkcjonowania ich znaczeń.

Przedstawia składniowe zależności słów w związkach wyrazowych, czyli podkreśla

zarówno syntaksę wewnętrzną, jak i zewnętrzną frazeologizmów.21

Ze względu na funkcje składniowe frazeologizmy Lewicki podzelił na:

• Frazy – jednostki frazeologiczne zawierające podmiot i orzeczenie. Mogą być

używane jako kompletne zdania i do pełnienia takiej funkcji nie wymagają

żadnych uzupełnień. Mogą także wchodzić w skład dłuższego tekstu albo stanowić

replikę w dialogu, np. Zegar bije., Czas ucieka., Wyszło szydło z worka., Ręce

opadają., Na dwoje babka wróżyła. Każda fraza jest zdaniem, ale nie każde

zdanie jest frazą. Fraza jest pojęciem węższym niż zdanie. Do fraz należą zdania

utarte, ogólnie przyjęte, często powtarzane od wieków w tej samej czy podobnej

formie.22

• Zwroty – związki frazeologiczne, w których członem podstawowym jest

czasownik, czyli pełnią funkcję czasowników, np. Ktoś trzęsie się jak galareta.,

Ktoś śpi jak suseł., Akcje idą w górę. Niektóre zwroty nie zawierają czasownika,

jednak pełnią funkcję czasownikową, np. ktoś w krzyk; ktoś w płacz.

• Wyrażenia rzeczownikowe – pełnią funkcję rzeczowników, np. biały kruk;

twardy orzech do zgryzienia; ni to, ni sio; kula u nogi; kukułcze jajo; pies

ogrodnika.

• Wyrażenia określające – określają rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki

i przysłówki, np. jaki taki, pierwszy lepszy, z krwi i kości, z duszą na ramieniu,

krótko i węzłowato, na chybcika, (cicho) jak makiem zasiał, jak z krzyża zdjęty.

• Wskaźniki frazeologiczne – elementy, które pełnią funkcje pomocnicze (np. w związku

z czymś; w ramach czegoś). Mogą występować w postaci przyimków, (np. albo..., albo...;

o tyle..., o ile...), spójników i partykuł (np. Ŝe teŜ; teŜ mi coś; rzecz jasna; otóŜ to).

21 Przedmowa [w:] Słownik frazeologiczny, Warszawa 2007, s. 3. 22 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 50.

16

Ze względu na sposób funkcjonowania znaczenia frazeologizmy dzielą się na:

• Idiomy – frazeologizmy o nienaruszalnym składzie, których znaczenie jest inne

niż znaczenie poszczególnych składników albo sens pochodzi z sumy tych znaczeń,

np. parszywa owca, łacina kuchenna, zimny prysznic, trącić myszką.

• Frazemy, połączenia frazeologiczne – utrwalone połączenia, których sens

wynika z jednego ze składników (chodzi o wyraz nadrzędny), np. gniew ogarnia,

palma pierszeństwa, dokonywać włamania.

Według klasyfikacji Lewickiego do frazeologizmów nie należą przysłowia,

będące odrębnymi, gotowymi tekstami. Na pograniczu frazeologii znajdują się zaś

zestawienia, czyli terminy o bardzo dokładnym znaczeniu, które są odtwarzalne

i przeznaczone do używania w ściśle określonych sytuacjach i, np. kwas siarkowy,

spółgłoska wargowa, rzeczowniki wielowyrazowe typu samochód ciężarowy, płatki

owsiane, oraz publicystyczne połączenia typu polityka fiskalna, władza

państwowa.23

Następna klasyfikacja jest znana jako funkcjonalna. Chodzi o klasyfikację

najnowszą. Jej autorem jest Piotr Müldner-Nieckowski i przedstawia ona sposoby

tworzenia się ostatecznej postaci związków frazeologicznych w czasie powstawania

wypowiedzi. Zakłada, że budowanie zdań i ich składników jest procesem doraźnym,

indywidualnym i twórczym. Objaśnia udział osoby piszącej albo mówiącej

w budowaniu i stosowaniu związków wyrazowych w zdaniach i tekstach. Z punktu

widzenia językoznawczego klasyfikacja ta, oparta głównie na semantyce, jest

kognitywną nadbudową typologii Lewickiego i tworzy z nią spójną całość.

Müldner-Nieckowski dzieli frazeologizmy według trzech sposobów tworzenia się

ostatecznej postaci związków frazeologicznych. Objaśnia on udział osoby piszącej

lub mówiącej w budowie i stosowaniu związków wyrazowych w zdaniach. Traktuje

frazeologizmy jako surowiec form, które zostaną użyte w wypowiedziach. Jego podział

jest pragmatyczny, użytkowy, m.in. umożliwiający korzystanie ze słownika, który

pomaga nam stwierdzić znaczenie, składnię zewnętrzną i warianty budowy

frazeologizmów. Opiera się na badaniu semantyki, składni i odmian setek tysięcy

związków frazeologicznych w trakcie powstawania zdań.

23 Lewicki, A. M.: Składnia związków frazeologicznych, Biul. Pol. Tow. Językozn., t. 40, 1983, s. 75–83.

17

Ze względu na sposób powstawania związków wyrazowych frazeologizmy dzielimy na:

• Otwarte - wszystkie zespoły wyrazów, do których niezbędne są dodatkowe

informacje o budowie, składnikach i zakresie znaczeniowym. Przyjmują

ostateczną postać na podstawie wzorców słownikowych. Wśród nich wyróżniamy:

- frazeologizmy odtworzone – powstają za pomocą podstawienia

składników wskaźnikowych do wzorca. Np.: «ktoś, coś» wali do «czegoś» lub

«gdzieś» powstają: ludzie walą do kina na Ursynowie - na ulicy woda wali do

kanału - zamknij okno, bo mróz wali do środka.

- frazeologizmy przekształcone – powstają przez zastąpienie składnika

wymiennego innym wyrazem. Np. ze wzorca akcja (powieści, utworu, filmu

itp.) rozwija się powstają: akcja opowiadania się rozwija - akcja książki

rozwija się albo akcja powieści rozwija się - akcja utworu rozwija się - akcja

filmu się rozwija.

- frazeologizmy złożone – to połączenie cech frazeologizmów odtworzonych

i przekształconych. Np. («czyjeś», «czegoś») akcje idą w górę, rosną.

• Zamknięte - zespoły wyrazów, które są kompletnymi „wieloczęściowymi“

odpowiednikami wyrazów. nie mają elementów otwartych i nie są produktami

języka, lecz jednostkami słownikowymi, zwykle chodzi o idiomy lub wyrażenia

i zwroty przyimkowe.

Istnieja związki wyrazowe, które Müldner-Nieckowski zalicza do pogranicza

otwartych i zamkniętych. Chodzi o:

- frazeologizmy środowiskowe – związki wyrazowe, które spotykamy

w języku stosunkowo małych grup społecznych, zawodowych, miejskich itp. Takim

przykładem mogą nam posłużyć frazeologizmy sportowe, np.: gol do własnej

bramki, krótka piłka.

- slogany – krótkie hasła, powiedzenia reklamowe, polityczne, agitacyjne,

propagujące pewien pogląd, zasadę lub reklamujące towar. Są tworzone

z rozmysłem w celu zwrócenia uwagi dużej liczby ludzi, np. żeby przekonać ich

do produktu, poglądu, idei albo wymusić określony typ zachowania. Chodzi

zwykle o gre słów, np. Coca Cola to jest to, dwa w jednym, z pewną

nieśmiałością, teraz Polska.

18

• Formalne - krótkie, wielowyrazowe wypowiedzenia, które mają i muszą mieć

tylko jedno znaczenie i tylko jedną, nienaruszalną postać ze względu na szczególną

funkcję. Wchodzą w skład językowych systemów porozumiewania się tam, gdzie

nie można sobie pozwolić na żadną dowolność interpretacyjną, np. w wojsku,

ratownictwie, medycynie. Są używane w komunikatach niezawisłych, odbieranych

zawsze w ten sam sposób. Na ten temat powstają specjalizowane słowniki takich

wyrażeń i zwrotów (ang. exact phraseology, EP). Tu można wyróżnić:

- komendy i komunikaty dyrektywne

Komendy – rozkazy, które odbiorca powinien wykonać. Np. na lewo patrz!

(komenda wojskowa)

Komunikaty dyrektywne – powiadomienia, na podstawie których odbiorca

samodzielnie podejmuje decyzję o rodzaju działania, jakie ma wykonać.

Np. droga wolna.

- terminy – wyrazy albo połączenia wyrazowe o specjalnym, konwencjonalnie

ustalonym znaczeniu naukowym lub technicznym, używane w określonych

dziedzinach działalności zawodowej albo społecznej i umożliwiające dokładne

porozumiewanie się bez konieczności szczegółowego opisywania, o co chodzi.

Są tworzone przez komisje językowe – są więc sztuczne.24 Np. mięsień

czworogłowy uda, moment pędu, ruch jednostajnie przyspieszony, liczebnik

porządkowy, wyprowadzanie funkcji, penetracja.25

Trzecia z rzędu, w polskich opracowaniach najbardziej popularna, jest

klasyfikacja klasyczna z podziałem na trzy typy budowy frazeologizmów i trzy

stopnie łączliwości wyrazów, którą wprowadził Stanisław Skorupka. Choć już jest

nieco przestarzała, wciąż jeszcze jednak jest stosowana w nauce języka polskiego

w szkołach. Na tej klasyfikacji opierano się przez dłuższy czas w badaniach

leksykograficznych. Kładzie ona nacisk na opisanie rodzajów połączeń wyrazowych,

24 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 159. 25 Zob.: Wstęp [w:] Müldner-Nieckowski, P.: Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003, s. 16–18.

19

według przynależności składników do odpowiednich części mowy i ich wpływu

na powstanie znaczeń wynikowych.26

Klasyfikacja Skorupki opiera się na dwóch kryteriach:

• formalnym

• semantycznym

Z punktu widzenia gramatycznego (czyli formalnego) Skorupka wyróżnia trzy typy

związków frazeologicznych:

• wyrażenie – związek frazeologiczny mający charakter nominalny (imienny).

Ośrodkiem wyrażenia jest rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy,

niekiedy przysłówek, np. szum wody, fala upałów, niezwykle piękny, kochać się

na zabój, czarna rozpacz, głupi jak but z lewej nogi.27

Należą tu takie wyrażenia, jak: czerwone i czarne, ogniem i mieczem, krótko

i węzłowato. Takie wyrażenia są znane pod nazwą wyrażenia szeregowe.28

W zależności od tego, z jakim określeniem wyraz, który stanowi ośrodek związku,

zostaje połączony, powstaje albo grupa składniowa, albo wyrażenie przenośne

(np. zaorane pole i pole działania). Inny typ stanowią wyrażenia porównawcze,

gdzie przedmioty lub zjawiska oznaczane przez podstawowy składnik związku,

zostają określone za pomocą zestawienia z innym przedmiotem lub zjawiskiem

(np. silny jak koń czy biały jak śnieg, suchy jak pieprz). Dobierając odpowiednie

określenie wyrazów stanowiących podstawę wyrażenia, należy pamiętać o tym,

by uzupełniały one znaczenia określanych słów, ale nie powtarzały go. Jeżeli

nie przestrzegamy tej zasady, to powstają wyrażenia zwane beztreściowymi,

pleonastycznymi (np. potencjalna możliwość, wzajemna współpraca,

podróżujący pasażer czy też pełny komplet).

W języku potocznym pojęcie wyrażenie oznacza w zasadzie każdą konstrukcję

składniową, a nawet każdy pojedynczy wyraz (tekstowy). Można je też zauważyć

w niektórych tekstach językoznawczych, gdzie traktowane jest jako synonim

wyrazu zwrot.

26 Buttler, D.: Język i my 2, Warszawa 1988, s. 186. 27 Malczewski, J.: Słownik szkolny, Warszawa 1990, s. 171. 28 Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, Warszawa 1984, s. 209.

20

• fraza – różni się od zwrotu czy wyrażenia tym, że ma postać zdania, a więc

zawiera podmiot i orzeczenie, np. czas ucieka, wpadł w rozpacz, wziął nogi

za pas, zegar bije, serce się kraje; Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało.

Każda fraza jest zdaniem, ale nie każde zdanie jest frazą. Fraza jest pojęciem

węższym niż zdanie. Do fraz należą zdania utarte, ogólnie przyjęte, często

powtarzane od wieków w tej samej czy podobnej formie. Do fraz należą też

przysłowia, maksymy życiowe, sentencje, aforyzmy, powiedzonka itp., czyli zdania

o ustalonym charakterze, np. Bez pracy nie ma kołaczy., Mądry Polak

po szkodzie., Kropla drąży skałę.29

Tutaj występują też, jak w wyrażeniach, frazy porównawcze, np. haruje jak dziki

osioł, mgła wisiała nad ziemią jak strzecha ze słomy nad ubogą Litwina chatką.

• zwrot – związek frazeologiczny, w którym członem podstawowym jest czasownik,

np. krzyczeć wniebogłosy, krótko mówiąc, wpaść w gniew, spać jak suseł, szybko

biegnąć.30 Zamiast czasownika może występować tu imiesłów nieodmienny,

np. biorąc pod uwagę, prawdę mówiąc, wziąwszy pod uwagę. W zależności

od rodzaju określeń czasownika wyróżnia się zwroty o charakterze dosłownym

lub zwroty przenośne (np. wpaść do studni – zwrot dosłowny; wpaść w czarną

rozpacz – zwrot przenośny). Ze względu na strukturę danego zwrotu wyodrębnia

się tu także zwroty porównawcze, zawierające wskaźniki porównania: jak, niby

itp. (np. wpaść jak burza, strzec jak oka w głowie, wyglądać jak strach

na wróble).

Klasyfikacja pod względem formalnym została jeszcze uzupełniona dalszym

typem, i to wyrażeniami i zwrotami rymowanymi, czyli tzw. rymowankami.

Wyrażenia rymowane to np.: stary, ale jary; chłopek roztropek; cielę na wesele itp.

Do zwrotów rymowanych należą takie, jak: chluśniem, bo uśniem; wypić bombkę

w piątkę itp.

Związki frazeologiczne szczególnie wyraziste upowszechniają się w języku

i stają się związkami utartymi, czyli potocznymi. Niektóre z nich są tak często

powtarzane, że dostają cechy charakterystyczne dla zwrotów przysłowiowych

(np. masz babo placek, ruszyć jak martwe cielę ogonem, rodzić się na kamieniu).

29 Kania, S.,Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 50. 30 Tamże, s. 188.

21

Tworząc związki wyrazowe z czasownikiem, trzeba pamiętać o tym, by użyte

określenia wzbogacały jego treść, i starać się unikać zwrotów pustych, beztreściowych,

pleonastycznych (np. poprawić się na lepsze, wracać z powrotem).

Ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego (czyli ze stanowiska

semantycznego) związki frazeologiczne dzielą się na:

• luźne – chodzi o połączenie tworzone każdorazowo, doraźnie. Każdy człon

w związku frazeologicznym zachowuje swoje znaczenie. Są to połączenia

wyrazowe, na których znaczenie składa się suma znaczeń ich składników i których

składniki możemy zmieniać zależnie od treści , jaką chcemy za ich pomocą

wyrazić, np. drewniany dom, pogodny dzień, droga przez wieś, droga przez pola.

• stałe – związki, których składniki nie mogą ulegać zmianie, czyli nie można ich

zmienić ani zmodyfikować, bo inaczej zmieni się ich treść, np. drzeć z kimś koty,

patrzeć przez różowe okulary, anielskie włosy (ozdoba choinkowa), zbijać bąki,

chodząca kronika, prosto z mostu, wpaść z deszczu pod rynnę itp.

Związki stałe należy dobrze zapamiętać w całości. Nie wolno także zamieniać

elementów takich połączeń, ponieważ znaczenia tych związków nie są sumą

znaczeń ich składników, np. Wpaść z deszczu (nie: z dachu) pod rynnę, twardy

(nie: ciężki) orzech do zgryzienia.

• łączliwe – takie połączenia wyrazowe, których składniki są w dużym stopniu

powiązane znaczeniowo. Są to połączenia bardziej utarte niż luźne, ale jeszcze

niezawierające składników o zatartym znaczeniu. O łączliwości decyduje częstość

jego użycia oraz bliższa łączność treściowa składników niż w związkach luźnych.

Tutaj jest dopuszczalna wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie

ograniczonej grupy wyrazów, zwykle synonimicznych, np. wziąć się w garść,

w kluby, w ryzy (ale nie np. w rękę); żywić nadzieję, pogardę, obawę (ale nie:

zazdrość, miłość, złość, strach) itp.

Choć wydaje się, że klasyfikacja Lewickiego i klasyfikacja prof. Skorupki są do

siebie nieco podobne, chodzi o błędne wrażenie. Klasyfikacja Skorupki zawiera kilka

błędów metodologicznych (np. nie bada leksyki frazeologicznej funkcjonalnie,

22

lecz formalnie – według przynależności składników do odpowiednich części mowy).

Skorupka twierdził, że jeśli w skład frazeologizmu wchodzi czasownik, jest to

automatycznie fraza albo zwrot. Lewicki znów zwrócił uwagę na to, że każdy

frazeologizm występuje jako pewna całość, a jego właściwości syntaktyczne pochodzą

nie zawsze z właściwości składników. Na przykład wyrażenie w nogi nie zawiera

żadnego czasownika, jednak pełni ono funkcję czasownika, jest zwrotem.

Skorupka wszystkie formy, które nie są frazami i zwrotami, zaliczył do wyrażeń

i tak stracił ich funkcję w zdaniu. Zatem Lewicki te formy nienależące ani do fraz,

ani do zwrotów podzielił na trzy typy.

Skorupka ma niejasną klasyfikację, Lewicki wszak zrozumiałą typologię, którą

można stosować w badaniach i w praktyce.

Dalszą różnicą jest to, iż istnieją co najmniej dwa rodzaje łączliwości

frazeologizmów – semantyczna i syntaktyczna, a tego właśnie Skorupka w ogóle

nie porusza.

Lewicki twierdzi, że związki frazeologiczne dzielą się (jeżeli chodzi

o semantykę) na idiomy (stały związek dwóch lub kilku wyrazów, którego znaczenie

nie jest sumą wyrazów składowych; idiom właściwy danemu językowi nie daje się też

dosłownie przetłumaczyć na inny język31), frazemy (utrwalone połączenia wyrazów,

których sens mieści się w zakresie znaczenia wyrazu nadrzędnego) i zestawienia

(połączenie słowotwórcze dwóch lub kilku wyrazów samodzielnych, stanowiące

znaczeniowo jedną całość, może się ono składać z członów nierównorzędnych

znaczeniowo32). Skorupka był znów innego zdania na temat podziału frazeologizmów.

Klasyfikacja Stanisława Skorupki to już od 20 lat historia. Swoje miejsce

w programach szkolnych powinna mieć, moim zdaniem, nie klasyfikacja klasyczna

Skorupki, lecz klasyfikacja typologiczna Andrzeja Marii Lewickiego, oparta

na semiotyce logicznej. Określa bowiem, jakie połączenie wyrazów jest

frazeologizmem i z jaką postacią gramatyczną frazeologizmu mamy do czynienia.

Porządkuje typy frazeologizmów i umożliwia poprawną analizę zdania.

Jak już powyżej napisałam, frazeologizmy podzielone są na dwie grupy

ze względu na funkcję znaczeniową: idiomy i frazemy, oraz pięć form składniowych:

frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające, wskaźniki

frazeologiczne.

31 Malczewski, J.: Słownik szkolny, Warszawa 1990, s. 64. 32 Tamże, s. 183.

23

Na pograniczu frazeologii znajdują się terminy i rzeczowniki wielowyrazowe.

Przysłowia do niej nie należą, chyba że mogłyby być wbudowywane do zdań.

Przysłowiami zajmuje się raczej odrębna dyscyplina – paremiologia.

Dokładny opis klasyfikacji Lewickiego znajduje się powyżej (s. 16).

Jak mówi sam Lewicki: „Frazeologizmy są, podobnie jak wyrazy, składnikami

wypowiedzeń i tekstów. Same jednak, poza szczególnymi sytuacjami, tekstami nie

są. To różni frazeologizmy od przysłów (niekiedy zwanych przysłowiami

właściwymi), które są minimalnymi tekstami utrwalonymi w społecznym zasobie

tekstów i formuł tekstowych.“ 33

Lewicki nigdy nie zaliczał przysłów do związków frazeologicznych, ale uważa,

że frazeologia powinna się nimi zajmować, istnieje bowiem mnóstwo zbieżności

między paremiologią i frazeologią. Np. niektóre frazeologizmy stały się

komponentami przysłów i odwrotnie – z niektórych przysłów zostały wydzielone

frazeologizmy.

33 Lewicki, A. M., Pajdzińska, A.: Frazeologia [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 315.

24

1.3 Źródła frazeologii polskiej

Źródeł, z których frazeologia czerpie, jest sporo. Duża część frazeologizmów

to związki bardzo stare, często o charakterze przenośnym, odwołujące się

do zapomnianych już przedmiotów i działań, do dawnej obyczajowości. Aż

do średniowiecza sięgają korzeniami wyrażenia, zwroty i powiedzenia, w których

pobrzmiewają echa obyczaju rycerskiego, szlacheckiego, np. składać hołd, być

lennikiem, rzucić wyzwanie, pić strzemiennego, smalić cholewki.

Współczesna frazeologia stanowi niejednokrotnie swoistą kronikę życia

naszych przodków, ich zwyczajów i poglądów na świat. Ale oprócz związków

tradycyjnych, staropolskich istnieją też frazeologiczne neologizmy. Są to nowe

ustabilizowane połączenia słowne, które powstają w toku codziennych kontaktów.

Wywodzą się głównie z gwar różnych środowisk (np. aktorskie: Co jest grane?;

szoferskie: Hamuj na zakrętach!; albo budowlane: Nie szklij bez kitu!). Dzięki swojej

wyrazistości i zabawnej obrazowości związki te szybko torują sobie drogę

do powszechnego obiegu. Wiele frazeologizmów pojawia się właśnie w stylu

potocznym. Zwraca nam tu uwagę bogata synonimika związków frazeologicznych, np.

przenieść się na łono Abrahama – wyciągnąć kopyta – przenieść się na tamten

świat; otworzyć szeroko oczy – wybałuszyć ślepia – wytrzeszczyć gały.

Związki frazeologiczne mogą mieć charakter naturalny lub konwencjonalny.

Podstawę powstawania frazeologizmów tworzą właśnie zjawiska natury, czyli

obserwacja przyrody, cechy zwierzęce, ludzkie – tak fizyczne, jak i psychiczne.34

Najczęściej rozpowszechnione i używane są frazeologizmy zawierające

nazwy części ciała. Nazywane są inaczej somatyzmami (pochodzenie z jęz.

greckiego: soma = ciało). Występują bardzo często we wszystkich językach i dlatego

też stanowią materiał do porównania zasobu frazeologicznego języków obcych

(np. M. Ostaszewska porównuje język angielski z polskim35, J. Prus znów rosyjski

z polskim36).

34 Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 213. 35 Ostaszewska, M.: Z zagadnień frazeologii porównawczej. Por. Jez., Warszwawa 1967. 36 Prus, J.: Wybrane związki frazeologiczne w języku polskim i rosyjskim, 1974.

25

Można wyróżnić takie somatyzmy, które oznaczają przestrzeń. Z przestrzenią

kojarzy się głowa, nogi, stopy. Takie wyrażenia jak od stóp do głów, od głowy do nóg

itp. oznaczają „całkowicie”. Potrafimy też wyrazić intensywność uczucia – zakochany

po same uszy, czy też fakt , że coś znajduje się w pozycji przeciwnej do naturalnej,

na opak, w odwrotnym porządku wyrażeniem przewrócić, wywrócić się do góry

nogami. Somatyzmy oznaczają też miarę, która jest zależna od odległości od podłoża

do pewnego punktu na ciele, np. mieć kogo, czego po kolana, po pas, po boki,

po kark, po dziurki w nosie, po uszy, nad głowę – czyli oznacza to, że ktoś ma kogoś

lub czegoś dość i jest z tego niezadowolony.

Pojawiają się też przednie i tylne części ciała. Przednie służą do oznaczenia

bezpośredniego, bliskiego kontaktu dwóch osób: przyjść oko w oko, stanąć z kimś

czoło w czoło. Z tylnymi częściami ciała kojarzą się takie zwroty, jak pokazać plecy,

rzyć, pięty (oddalić się, uciec), obrócić się plecami, grzbietem, zadkiem (odwrócić się

tyłem, przestać się interesować czymś, kimś), deptać komuś po piętach (gonić,

śledzić, nie dać spokoju) lub coś jest za plecami, za pasem, na karku (coś nastąpi

niebawem).

Boczne części ciała określają kierunek: na prawe, lewe ucho; na prawą, lewą

rękę. Ramię w ramię, bok w bok mówi zaś o bezpośrednim zetknięciu się dwóch

osób bocznymi częściami ciała.

Inne somatyzmy ujawniające wnętrze ciała, środek, oznaczają „całkowicie,

zupełnie, dogłębnie”: zmarznąć do flak, do kości, do szpiku kości.

Inne somatyzmy wykorzystują cechy fizyczne człowieka. W konstrukcjach

o znaczeniu niewielkiego rozmiaru (mało, mały, nic) służą takie części ciała, jak palec,

oko, pięść, ząb, włos, wąs, ponieważ są same w sobie małe. Najczęściej występują

w porównaniach: mały jak pięść, palec; ani do oka schować; ktoś da tyle, co

za paznokciem; nie dać ani ząb; nie skrzywić komuś ani włoska; komuś włos

z głowy nie spadnie; o mały włos itp.

Włosy oznaczają dużą ilość: mieć więcej długów jak włosów na głowie, palce

zaś mówią nam, że chodzi o małą ilość: można na palcach policzyć. W porównaniach

wszak włos i palec oznaczają cienkość: coś (np. życie) wisi na włosku.

Częściami ciała można też wyrazić kolor: czerwony jak krew, siny jak

wątroba.

Najliczniejszą grupę stanowią somatyzmy, których znaczenie wynika z funkcji

pełnionej przez poszczególne części ciała. Można je podzielić na następujące grupy:

26

1. Frazeologizmy zawierające część ciała skojarzone z głosem: płuca, krtań,

gardło, język, usta, zęby.

2. Związki frazeologiczne zawierające części ciała, które związane są z procesem

trawienia: usta, zęby, język, gardło, żołądek, brzuch, wątroba, kiszki.

3. Jednostki frazeologiczne zawierające takie organy, jak oko (narząd wzroku),

nogę (narząd do chodzenia, stania, biegania), serce i duszę (decydują

o uczuciach) i ucho (narząd słuchu).

Znaczenie frazeologizmu wynika z funkcji, jaką pełni dana część ciała. Np. mieć

buzię, gębę, jadaczkę, pysk, dziób – człowiek z taką cechą jest wygadany, kłótliwy,

albo jeżeli ktoś ma głowę, oznacza to, że jest zdolny, inteligentny, mądry, bo głowa

służy do myślenia. Dalszymi przykładami mogą być: mieć nos (dobra orientacja),

mieć oko (dobry wzrok), mieć nerwy (być pobudliwym, niespokojnym).

Frazeologizmy sygnalizujące brak jakiejś części ciała wywołują znów odwrotny

efekt, np. nie mieć głowy (być niezdolnym, głupim), nie mieć oczu (źle widzieć),

nie mieć nerwów (być spokojnym).

Warto przytoczyć tu dalsze związki związane z cechami fizycznymi człowieka:

otwarta głowa, mieć olej w głowie, ręce komuś opadają, pozostawić komuś wolną

rękę, nie zmrużyć oka, zadzierać nosa i inne.

Są również związki frazeologiczne związane z pracą i zajęciami człowieka:

porwać się z motyką na Słońce, spalić mosty za sobą, odsłonić przyłbicę.37

Następne źródło frazeologizmów stanowi historia i literatura starożytna.

Frazeologizmami historycznymi są np. pójść do Canossy (warto się

czasem upokorzyć, aby coś zyskać; iść z przeprosinami), podać komuś czarną

polewkę (odmówić ręki konkurentowi), rzucić rękawicę (sprowokować kogoś

do walki, otwarcie wystąpić przeciw komuś lub czemuś), podnieść rękawicę (przyjąć

wyzwanie na pojedynek, zdecydować się na polemikę z kimś wrogo lub krytycznie

nastawionym), Wyszedł na tym jak Zabłocki na mydle. (ktoś, kto dołożył do swojego

interesu lub stracił na nim). Zwrot odkryć Amerykę przywołuje historyczne fakty,

chociaż posługujemy się nim współcześnie w znaczeniu przenośnym. Średniowieczny 37 Zob.: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej I, Wrocław 1982: Krawczyk, A.: Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związków frazeologicznych, s. 27. Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej IV, Wrocław 1988: Czurak, M.: Frazeologia określająca cechy charakteru człowieka, s. 15. Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 213.

27

rodowód ma wyrażenie benedyktyńska praca – określenie czynności żmudnych,

czasochłonnych, wymagających cierpliwości i precyzji (jak niegdyś przepisywanie

ksiąg przez mnichów z zakonu św. Benedyktyna).

W języku polskim występują też związki frazeologiczne wywodzące się

z europejskiej literatury klasycznej. Jest ich niewiele, są jednak dosyć często

używane. Chodzi o takie połączenia, jak np. lwia część (większa część czegoś niż ktoś

miałby otrzymać), wiek balzakowski (wiek kobiety – od trzydziestu do czterdziestu

lat – por. powieść Balzaka Kobieta trzydziestoletnia, r. 1831), dantejskie sceny

(zachowanie się tłumu ludzi ogarniętych strachem, rozpaczą albo paniką,

w warunkach chaosu, zamieszania, w sytuacji trudnej, dramatycznej, katastrofalnej),

szukać ze świecą (o kimś lub czymś niezmiernie rzadkim, wyjątkowo dobrym,

niespotykanym, niezwykłym), walczyć z wiatrakami (beznadziejna walka z czymś,

czego nie da się pokonać), martwe dusze (fikcyjne osoby umieszczane na listach

płac).38

Można wymienić też kilka frazeologizmów z literatury polskiej: Miłe złego

początki, lecz koniec żałosny; ideał sięgnął bruku; mów do mnie jeszcze; upłynął

wiek złoty; serce nie sługa, nie zna, co to pany; nie czas żałować róż, gdy płoną

lasy; gadu, gadu, stary dziadu.

Frazeologizmy mitologiczne: Nosić sowy do Aten, węzeł gordyjski,

Olimpijski spokój, Ikaryjskie loty, Prometejski czyn, męki Tantala.39

Frazeologizmy biblijne: plagi egipskie, Alfa i Omega, przenieść się

na łono Abrahama, Kainowe znamię, syn marnotrawny.40

Frazeologizmy potoczne: siedzieć z założonymi rękoma (nic nie robić);

wpaść z deszczu pod rynnę (znaleźć się w sytuacji jeszcze gorszej od poprzedniej);

mieć nóż na gardle (być w ciężkiej sytuacji, zmuszającej do podjęcia szybkiej decyzji,

zwykle niekorzystnej dla siebie); słomiany zapał (entuzjazm, zapał nagle powstający

i szybko przemijający; również krótkotrwałe uczucie); wpuścić kogoś w maliny

(celowo wprowadzić kogoś w błąd, narażając go na kłopoty); na maksa (z największą

siłą, intensywnością, energią lub całkowicie, zupełnie); zamknąć, trzymać gębę,

dziób, pysk, mordę na kłótkę (przestać mówić, milczeć); przybić piątkę (uderzyć

dłonią o czyjąś dłoń na znak zgody, radości z czegoś).41

38 Korzystałam z: Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1968. 39 Więcej: 3. Mitologia jako źródło frazeologizmów, s. 50. 40 Więcej: 2. Biblia jako źródło frazeologizmów, s. 31. 41 Korzystałam z: Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

28

Frazeologizmy świadomie tworzone i upowszechniane przez rynek reklam

i filmów: nie ze mną takie numery; a łyżka na to; świstak zawija sreberka; cukier

krzepi; dwa w jednym; Coca Cola to jest to i inne.

Również subkultury i środowiska zawodowe wprowadzają do języka

ogólnonarodowego zwroty frazeologiczne, jak: hamuj na zakrętach (kręgi szoferskie),

co jest grane? (kręgi aktorskie).

Ludowe obrzędy również leżą u podłoża takich zabawnych frazeologizmów,

jak : lelum-polelum, fiksum- dyrdum, figle-migle, albo zwrotów typu masz babo

placek, patrzeć jak sroka w gnat, iść spać z kurami.

Tradycję myśliwską przypominają: odbywające się również dzisiaj

polowanie na grubego zwierza, leżeć pokotem, zbić z tropu, oraz pojedyncze wyrazy:

nagonka, zasadzka, szczuć.

Przetrwały w związkach frazeologicznych również echa życia politycznego

i społecznego, nawiązujące do dawnego prawa i obyczaju kultury

i przypominające o autentycznych wydarzeniach, np. Za króla Olbrachta wyginęła

szlachta; Złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma; Musi to na Rusi,

a w Polsce, jak kto chce.

Dalszym źródłem, z którego frazeologia korzysta, są zwierzęta i ich cechy.

Chodzi o takie struktury, jak np.:

Boże cielę – człowiek bez energii

Końska dawka – intensywna, mocna

Lew salonowy – mężczyzna adorujący, uwodzący kobiety

Ni pies, ni wydra – ni to, ni owo

Osie gniazdo – środowisko ludzi złych, nieżyczliwych, podstępnych, knujących

i intrygujących

Kocie łby – nierówny bruk

Gęsia skórka – ludzka skóra o porach ściągniętych pod wpływem zimna

Niedźwiedzia przysługa – przysługa przynosząca szkodę zamiast pożytku

Pierwsze koty za płoty – początkowe kłopoty, trudności były pokonane

Ptasi mózg – umysł ciasny, ograniczony, płytki, pozbawiony szerokich horyzontów

Żabie oczy – wyłupiaste, wypukłe

Jeśli chodzi o zwierzęce zwroty, to należy wymienić takie przykłady, jak:

Chodzić za kimś jak cielę za krową – krok w krok, nie odstępować kogoś

29

Bawić się, grać w kotka i myszkę – zwlekać, droczyć się z kimś, zwodzić kogoś,

wyzyskując swoją przewagę

Biegać jak kot w marcu – ironicznie być podnieconym, zdenerwowanym,

zachowywać się niecierpliwie

Odwracać, wykręcać kota ogonem – wykrętnie przedstawiać sprawę, przeinaczać

coś, przekręcać znaczenie, sens czegoś

Potrzebny jak kozioł w kapuście – wcale niepotrzebny

Robić z kozła barana – przekręcać, przeinaczać sens czegoś

Ryć się pod kimś jak kret, toczyć pod kimś ziemię jak kret – działać podstępnie

na czyjąś niekorzyść, szkodzić komuś potajemnie

Pisać jak kura pazurem – pisać brzydko, koślawo, niezgrabnie, niewyraźnie

Osa kogoś ukąsiła, siadła komuś na nos – ktoś miał jakąś przykrość i z tego powodu

jest zły, nadąsany

Ruszać się jak słoń w składzie porcelany – ruszać się bardzo powoli

Pracować jak dziki osioł – pracować bardzo ciężko

Wywinąć orła – przewrócić się

Wyglądać jak szczur z mąki – wyglądać bardzo blado

Dbać o coś jak pies o piątą nogę – zupełnie nie dbać o coś

Chwycić byka za rogi – przystąpić od razu do sedna sprawy, zacząć

od najważniejszego

Pływać jak żaba – na piersiach, tzw. żabką; pływać doskonale 42

Mogą pojawić się także źródła sportowe:

Wyrażenia:

As – mistrz, znakomitość

Cios sierpowy, podbródkowy, prosty – rodzaj uderzenia w boksie

Zwroty:

Domierzać mety – zbliżać się do końca, dobiegać kresu, końca

Kłaść metę – zakończyć, usunąć coś, nie dopuścić do istnienia lub trwania czegoś

Stanąć u mety – osiągnąć celu

Być piłką – być biernym obiektem czyjegoś działania

Akcja rozgrywa się, toczy się – chodzi o jakieś działanie

42 Zob.: Mrhačová, E.: Zvířata v české a polské frazeologii, Ostrava 2003. Buttler, D.: Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, Warszawa 1980.

30

Niektóre związki frazeologiczne zawierają również archaizmy lub innowacje

fleksyjne:

Mądrej głowie dość dwie słowie – mądremu człowiekowi wystarczy aluzja

Dać dęba – ucieć

Być z kimś za pan brat – mieć z kimś stosunki familiarne

Czekaj tatka latka, aż kobyłę wilcy zjedzą! – wyrażenie zawodu, rozczarowania kimś,

kto się bardzo opóźnia. 43

43 Więcej: Buttler, D.: Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, Warszawa 1980, s. 34. Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 213–215.

31

2 Biblia jako źródło frazeologizmów

„Zabłąkana owca krążyła po egipskich ciemnościach, szukając dobrego

pasterza”. W takim zdaniu odnajdujemy aż trzy związki frazeologiczne wywodzące się

z Pisma Świętego. Wiele biblijnych określeń przeniknęło do języka potocznego

i zadomowiło się w nim w formie stałych związków frazeologicznych.

Myślę, że wśród "biblizmów" nie powinno zabraknąć samego terminu Biblia,

który czasem ma znaczenie przenośne, oznacza zbiór jakichś świętych prawideł,

literacki archetyp, do jakiego ktoś się odwołuje, literacką, a nawet naukową podstawę

ruchu, światopoglądu jakiejś grupy ludzi.

Słowo Biblia pochodzi z języka greckiego.44 Jest inaczej znana jako Pismo

Święte i chodzi o zbiór ksiąg, zwany kanonem, uznany za święty przez judaizm

i chrześcijaństwo. Należy do ksiąg świętych, tak jak m.in. Wedy w hinduizmie

lub Koran w islamie.

Biblia jest jednym z najważniejszych źródeł kultury europejskiej, zarówno

w sferze religijno-moralnej, jak w sferze inspiracji artystycznych (tak w starożytności,

jak również średniowieczu i w czasach nowożytnych). Dla ludzi wierzących Biblia jest

świętą księgą - zbiorem prawd objawionych i przykazań, które uczą, jak żyć. Przez

Kościoły chrześcijańskie uważana jest za Słowo Boże. Stała się źródłem motywów

dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców

osobowych i postaw; fabuł, anegdot i wątków, motywów, symboli i alegorii,

frazeologii i stylistyki.

Biblia obejmuje Stary Testament, uważany za księgę świętą przez żydów

i chrześcijan, oraz Nowy Testament, uważany za księgę świętą tylko

przez chrześcijan. Księgi Starego Testamentu powstawały między XII i I wiekiem

przed naszą erą na niewielkim terytorium w Grece hellenistycznej. Ulegały one

licznym przeróbkom i przeredagowaniom. Teksty oryginałów (autografów) zaginęły.

Wersje istniejące opierają się głównie na Septuagincie i Masorze (z j. hebrajskiego

masoreth – zbiór komentarzy o charakterze statystycznym, gramatycznym

i semantycznym do hebr. tekstu Biblii, pierwotnie przekazywanych ustnie, a między

44 z j. gr. Biblíon - zwój papirosu, książka, pismo.

32

VI i X wiekiem spisanych przez uczonych żydów zwanych masoretami45). Liczba ksiąg

Starego Testamentu, które są uznawane za kanoniczne, jest różna. Kanon żydowski,

inaczej zbiór ksiąg świętych przyjęty przez żydów i niektóre wyznania chrześcijańskie

(poza rzymskim katolicyzmem), obejmuje 39 ksiąg; kanon katolicki zaś 46 ksiąg.

Według tradycyjnego podziału żydowskiego, odpowiadającego w zasadzie chronologii

powstania ksiąg, kanon żydowski obejmuje te części:

•••• Prawo (herb. Tora, gr. Pentateuch), inaczej Pięcioksiąg (zawiera 5 ksiąg:

Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa), którego autorstwo

przypisuje się Mojżeszowi,

•••• Prorocy (hebr. Newiim – 21 ksiąg: Jozuego, Sędziów, 1. i 2. Samuela, 1. i 2.

Królewska – tzw. proroków większych oraz Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela,

Oreasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka,

Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachasza – tzw. proroków mniejszych),

•••• Pisma (hebr. Ketuwim – 13 ksiąg: Psalmów, Przysłów, Hioba, Pieśń

nad pieśniami, Rut, Lamentacji, Koheleta – inaczej Eklezjastesa, Estery, Daniela,

Ezdrasza, Nehemiasza, 1. i 2. Kronik).

Katolicki kanon Starego Testamentu obejmuje 7 ksiąg tzw. deuterokanonicznych,

nienależących do kanonu żydowskiego, uważanych przez innych za apokryfy46:

Tobiasza, Judyty, Barucha, 1. i 2. Machabejska, Mądrości, Mądrości Syracha.

W kanonie katolickim podział Starego Testamentu jest oparty na treści

poszczególnych ksiąg, które dzielą się na:

• historyczne (21 ksiąg),

• dydaktyczne (9 ksiąg),

• prorockie (16 ksiąg).47

Księgi Starego Testamentu zostały napisane w języku hebrajskim, aramejskim

oraz greckim. Najstarszy grecki przekład nosi imię Septuaginta, czyli tłumaczenie

„siedemdziesięciu“. Z biegiem czasu stwierdzono, że księgi te mają różne tło

historyczne, występują w nich różnice językowe, stylistyczne i kompozycyjne,

wskazujące na wykorzystywanie różnych źródeł, odmienny czas powstania i różnych

45 Zob.: Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003, s. 739. 46 Apokryfy – księgi biblijne niekanoniczne, nie uznane za „nadchnione“, włączone do greckiej (Septuaginta) i łacińskiej (Wulgata) wersji Biblii. 47 Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996, s. 13.

33

autorów. Takimi zagadnieniami w odniesieniu z do tekstów ksiąg biblijnych zajmuje

się nauka zwana krytyką biblijną, która jest częścią biblistyki.48

Księgi Nowego Testamentu powstały między drugą połową I wieku i drugą

połową II wieku (około 51 roku spisana została pierwsza księga – Pierwszy List

do Tesaloniczan, a około roku 100–106 ostatnia – Apokalipsa św. Jana). Obejmuje

27 ksiąg, w tym:

• księgi historyczne: cztery Ewangelie (św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza

i św. Jana) i Dzieje Apostolskie, za których autora uważa się ewangelistę Łukasza,

• księgi dydaktyczne: Listy Apostolskie (14 listów św. Pawła i 7 listów

powszechnych),

• księgę prorocką: Apokalipsa św. Jana (inaczej Objawienie św. Jana).49

Nowy Testament został napisany w języku greckim i aramejskim, lecz zachował się

tylko w języku greckim. Pierwotne teksty zaginęły, a najwcześniejsze manuskrypty

pochodzą z III i IV wieku. Treścią Nowego Testamentu jest życie Jezusa Chrystusa –

opisane głównie w Ewangeliach, powstanie pierwszych gmin, wyjaśnienie nauki

Chrystusa, a także zasady dotyczące moralności, kultu i życia społecznego. Jest on

świadectwem bolesnej męki, ale też chwalebnego zmartwychwstania

i wniebowstąpienia Chrystusa, tzn. triumfu nad śmiercią i ludzkim złem. Nowy

Testament jest również świadectwem wiary w odpuszczenie grzechów, obecność Boga

wśród ludzi, w możliwość zjednocenia się z Nim w eucharystii (z języka greckiego,

znaczenie: dziękczynienie lub komunia) i osiągnięcia życia wiecznego.

Żydzi nie uznają Nowego Testamentu, oczekują bowiem wciąż przyjścia Mesjasza,

którego nadejście było zapowiadane w Starym Testamencie. W ich przekonaniu

Mesjasz powinien być ziemskim władcą Izraela.

Biblia została przetłumaczona na niemal wszystkie języki świata. Najstarsze

przekłady to:

Septuaginta – najstarsze tłumaczenie Starego Testamentu z języka hebrajskiego

i aramejskiego na język grecki, które powstało w pierwszej połowie III i II wieku

p. n. e. w środowisku aleksandryjskim na użytek Żydów w Egipcie (których jedynym

językiem była greka), a jednocześnie szerzenia Biblii wśród pogan. Według legendy

dokładnie takiego samego tłumaczenia dokonało niezależnie od siebie

siedemdziesięciu lub siedemdziesięciu dwóch żydowskich uczonych w ciągu 72 dni

48 Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 57. 49 Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996, s. 13.

34

na wyspie Faros. Stąd pochodzi nazwa Septuaginta, która oznacza dosłownie

siedemdziesiąt. Chrześcijaństwo starożytne używało Starego Testamentu do VII

wieku przede wszystkim w wersji Septuaginty. Była ona także podstawą dalszych

przekładów, między innymi Wulgaty.50

Wulgata - to przekład Biblii z j. hebrajskiego i greckiego na łacinę dokonany

pod koniec IV wieku na zlecenie papieża Damazego I przez świętego Hieronima.

W części to oryginalny przekład ksiąg biblijnych z języka hebrajskiego, w części

poprawiona wersja wcześniejszych przekładów. Chodzi tu o tłumaczenie swobodne

o dużej wartości literackiej. Od VII do VIII wieku Wulgata była najczęściej używaną

wersją Biblii w liturgii kościoła zachodniego. W 1546 roku sobór trydencki uznał ją

za przekład obowiązujący w kościele rzymsko-katolickim. Była podstawą tłumaczenia

Biblii na języki narodowe. Od 1979 roku w liturgii łacińskiej kościoła rzymsko-ka-

tolickiego powszechnie używa się poprawionej wersji Wulgaty, zwanej Neowulgatą.

Nazwa pochodzi od łacińskiego editio vulgata – wydanie popularne, ludowe

(od vulgus – lud, pospólstwo).51

Na język polski Biblia była przetłumaczona w XV wieku.52 Ponadto jej treść

w średniowieczu przedstawiano w obrazach, na freskach kościelnych lub witrażach.

Pojawiła się również w księgach obrazkowych (Biblia pauperum). Jest najważniejszą

księgą mądrości. Ukazuje ona plan Boga w stosunku do świata. Chodzi o plan

ocalenia człowieka i całej ludzkiej rodziny, obejmujący całe jej dzieje. To historia

„ludu bożego”, czyli historia związku religijnego ludzi z Bogiem. Jednak nie oznacza

to, że wszystko, co przedstawia Biblia, jest zawsze budujące i godne naśladowania.

Opisuje bowiem również kłamstwa, okrucieństwa i zbrodnie. Biblia jest święta

dlatego, że w niej przemawia i działa sam Bóg, który podnosi ludzkość ku sobie. Była

największym autorytetem w sprawach wiary i moralności. Do okresu oświecenia

tworzyła podstawę nauki w świecie chrześcijańskim. Czasem prowadziło to

do potępienia nowych teorii naukowych (np. heliocentryzmu lub ewolucjonizmu).

Biblia, składająca się z dużej liczby różnych ksiąg i utworów, jest dziełem o dużych

walorach literackich, które wynikają z bogactwa treści i form wypowiedzi, nasyconych

wieloznaczną symboliką. Nie patrząc na niedokładności, jest ona najważniejszym

50 Zob.: Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003, s. 1174. 51 Zob.: Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996, s. 13. 52 Zob.: 2.1. Polskie tłumaczenia Biblii, s. 37.

35

źródłem historii i religii starożytnego Izraela, jak również początków

chrześcijaństwa.53

53 Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996, s. 12.

36

Spis Ksiąg Biblii

Stary Testament:

I Księga Mojżeszowa

II Księga Mojżeszowa

III Księga Mojżeszowa

IV Księga Mojżeszowa

V Księga Mojżeszowa

Księga Jozuego

Księga Sędziów

Księga Rut

I Księga Samuela

II Księga Samuela

I Księga Królewska

II Księga Królewska

I Księga Kronik

II Księga Kronik

Księga Ezdrasza

Księga Nehemiasza

Księga Estery

Księga Joba

Księga Psalmów

Przypowieści Salomona

Księga Kaznodziei Salomona

Pieśń nad Pieśniami

Księga Izajasza

Księga Jeremiasza

Treny

Księga Ezechiela

Księga Daniela

Księga Ozeasza

Księga Joela

Księga Amosa

Księga Abdiasza

Księga Jonasza

Księga Micheasza

Księga Nahuma

Księga Habakuka

Księga Sofoniasza

Księga Aggeusza

Księga Zachariasza

Księga Malachiasza

Nowy Testament:

Ewangelia Mateusza

Ewangelia Marka

Ewangelia Łukasza

Ewangelia Jana

Dzieje Apostolskie

List św. Pawła do Rzymian

I list św. Pawła do Koryntian

II list św. Pawła do Koryntian

List św. Pawła do Galicjan

List św. Pawła do Efezjan

List św. Pawła do Filipian

List św. Pawła do Kolosan

I list św. Pawła do Tesaloniczan

II list św. Pawła do Tesaloniczan

I list św. Pawła do Tymoteusza

II list św. Pawła do Tymoteusza

List św. Pawła do Tytusa

List św. Pawła do Filemona

List do Hebrajczyków

List św. Jakuba

I list św. Piotra

II list św. Piotra

I list św. Jana

II list św. Jana

III list św. Jana

List św. Judy

Objawienie św. Jana

37

2.1 Polskie tłumaczenia Biblii

Psałterz floriański – najstarszy polski przekład psalmów napisany

przez trzech autorów pochodzi z przełomu XIV i XV wieku. Ten obszerny

rękopiśmienny kodeks pergaminowy, bogato i pięknie iluminowany, zawiera teksty

psalmów po łacinie z przekładem niemieckim i polskim. Przekładu polskiego

dokonano z łaciny, opierając się na tłumaczeniu czeskim. Stanowi on modlitewnik

i księgę liturgiczną. Powstał w Krakowie dzięki staraniom zakonników przybyłych

z klasztoru Kanoników Regularnych w Kłodzku. Jest praktycznie najstarszym

zabytkiem języka polskiego zachowanym w całości. Jego nazwa pochodzi od opactwa

Sankt-Florian pod Linzem w Austrii, gdzie w XIX wieku został znaleziony. Od 1931

roku jest własnością Biblioteki Narodowej w Warszawie.54

Psałterz puławski - zawiera drugie staropolskie tłumaczenie psalmów.

Rękopis, odpisany z nieznanego dziś oryginału, pochodzi prawdopodobnie z końca

XV wieku lub z początku wieku XVI (oryginał powstał co najmniej pół wieku

wcześniej). Ma niewielki format codziennego modlitewnika i jest ciekawie

(choć skromnie) ilustrowany. Tłumacz korzystał prawdopodobnie z wersji czeskiej

i nawiązywał do Psałterza floriańskiego. Ma duże walory artystyczne. Nazwa

pochodzi od Puław, gdzie rękopis był przechowywany w wieku XIX jako własność

rodziny Czartoryskich. Obecnie znajduje się w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.55

Wcześniej, około roku 1455, powstała Biblia królowej Zofii albo Biblia

szaroszpatacka. Inicjatorką powstania tego rękopisu była czwarta żona

Władysława Jagiełły, Zofia. Chodzi o przekład oparty na czeskiej wersji Biblii

dokonany przez kilku tłumaczy (m.in. kapelana Jędrzeja z Jaszowic) na zlecenie

królowej – wtedy już wdowy. Dziś znany jest niecały tom pierwszy, zawierający

znaczną część Starego Testamentu. Tom drugi, z wyjątkiem kilku kart, zaginął. Tekst

jest stylistycznie niejednolity i prawie niewolniczy stosunek tłumaczy do pierwowzoru

wpłynął niekorzystnie na artystyczną wartość pierwszej polskiej Biblii. Nazwy

przekładu nawiązują bądź do imienia ostatniej żony Władysława Jagiełły, dla której

prawdopodobnie Biblię przetłumaczono, bądź do miejscowości Sárospatak

54 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1994, s. 20. 55 Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 686.

38

na Węgrzech, gdzie w wieku XIX została odnaleziona w bibliotece gimnazjum

kalwińskiego.56

Następnym tłumaczeniem Biblii był Psałterz krakowski

albo Wietorowski (od nazwiska drukarza) z roku 1532. Był to pierwszy drukowany

tekst biblijny. Chodzi o zmodernizowaną wersję przekładu. Pierwsze wydanie

tej książki (Kraków 1532, Hieronim Wietor) zachowało się w jedynym egzemplarzu

w Bibliotece Jagiellońskiej. Zabytek ten jest niezwykle ważny dla dziejów kultury,

literatury i języka polskiego. Staje bowiem w jednym szeregu z Psałterzem

floriańskim i Psałterzem puławskim jako trzecie średniowieczne tłumaczenie

psałterza na język polski. Rękopis Psałterza krakowskiego, w przeciwieństwie

do dwóch pozostałych, jednak nie dochował się do naszych czasów.57

W 1539 roku pojawił się następny przekład psałterza – Żołtarz Dawidów

na rzecz polską wyłożony W. Wróbla z bogatym komentarzem A. Glabera. Tekst

pokazuje, że autor dysponował dużą wiedzą teologiczną.

Ciekawy jest również Psałterz Dawidów z 1546 roku autorstwa Mikołaja

Reja, dedykowany Zygmuntowi I Staremu. Miał on pełnić funkcję podręcznika etyki

chrześcijańskiej. Język autora jest żywy i barwny. Ma wiele uroku. Jest dosyć ważnym

dziełem w kulturze polskiej.58

Pierwszym wierszowanym tłumaczeniem całego psałterza był Psałterz

Dawida Jana Lubelczyka (1558). Jednak Psałterz Dawidów J. Kochanowskiego

(Kraków 1579) jest arcydziełem, które sam poeta uznał za swoje szczytowe osiągnięcie

poetyckie (melodie do psalmów Kochanowskiego skomponował M. Gomółka w 1580

roku).59

Pojawiły się też reformacyjne przekłady Biblii, np. w Królewcu, dzięki

staraniom wydawcy i księgarza J. Seklucjana, ukazał się Testament Nowy ( 1551–

52), który był przetłumaczony z greki przez S. Murzynowskiego. Tekst ma dużą

wartość artystyczną. Chodzi o zupełnie pierwszy drukowany przekład Nowego

Testamentu.

Pierwszym pełnym wydaniem przekładu Biblii przeznaczonego dla katolików

była Biblia Leopolity (Kraków 1561). Jest ona drukiem naukowo-bibliofilskim,

zawierającym 54 stronice m.in. z 25 reprodukcjami drzeworytów i tekstu Biblii, 56 Slovník polských spisovatelů, Praha 2000, s. 85–86. Literatura. Starożytność-oświecenie, Warszawa 1987, s. 142. 57 Tamże: s. 144. 58 Tamże: s. 222–235. 59 Kryda, B.: Krajobraz poezji polskiej.Antologia, Warszawa 1989, s. 86.

39

wydanym w nakładzie 550 egzemplarzy. Tłumacz, bądź tłumacze, nie są znani, nazwa

zaś pochodzi od głównego redaktora przekładu – Jana Leopolity, profesora Akademii

Krakowskiej. Ponieważ wkrótce po wydrukowaniu tej wersji Biblii sobór trydencki

nakazał przy tłumaczeniu Pisma Świętego na języki narodowe trzymać się ściśle

łacińskiego tekstu Wulgaty, dość wolny przekład Biblii Leopolity nie uzyskał

aprobaty kościelnej i został zapomniany.60

Wspaniałym dziełem była również Biblia brzeska, inaczej też

Radziwiłłowska (Brześć 1563). Chodzi o pierwszy reformacyjny przekład całej

Biblii. Powstała w środowisku kalwińskim dzięki staraniom Mikołaja Krzysztofa

Radziwiłła. Pracował nad nią zespół tłumaczy i zawiera ona obszerne i znakomicie

wypracowane komentarze oraz jasny, obrazowy i rytmiczny język. Za niewierność

wobec oryginału krytycznie ją oceniał Szymon Budny, który później wydał Biblię

nieświeską (Nieśwież 1572).

Biblia Jakuba Wujka - to katolicki przekład całej Biblii na język polski,

opublikowany w 1599 roku. Najpopularniejszy przez wieki aż do wydania tzw. Biblii

Tysiąclecia.61

Epoka baroku wydała znacznie mniej przekładów. W Gdańsku 1632 roku

pojawiła się Biblia gdańska, stylistycznie bardzo wartościowa, która stała się

tekstem kanonicznym polskich protestantów. Jest to ostatni przekład całej Biblii

w okresie staropolskim.

Nowe tłumaczenia Biblii zaczęły się ukazywać dopiero w XX wieku. W roku

1917 pokazał się przekład Szczepańskiego, a po II wojnie światowej (dokładnie w 1948

r.) przekład Dąbrowskiego. Najnowszymi wydaniami Biblii są zaś: Biblia

Tysiąclecia – wydana w roku 1965 jako pełny przekład Pisma Świętego, dokonany

pod redakcją benedyktynów tynieckich, oraz Biblia poznańska, wydana

przez Księgarnię Św. Wojciecha w latach 1974–75.

Najbardziej znanym polskim tłumaczem tekstów biblijnych XX wieku jest

Czesław Miłosz (przetłumaczył Księgi Rut, Księgi Estery, Księgi Hioba, Księgi

Psalmów, Księgi Koheleta, Pieśni nad Pieśniami, Lamentacji, Ewangelii św. Marka

i Apokalipsy św. Jana).62

60 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1994, s. 21. 61 Slovník polských spisovatelů, Praha 2000, s. 86. 62 Więcej: Kossowska, M.: Biblia w języku polskim, t. 1-2, Poznań 1968-69, s. 43–58. http://www.literatura.zapis.net.pl/okresy/przewodnik/psalterze.htm. Bukowski, K.: Biblia i literatura polska: "Rzut oka na Biblię i jej związki z literaturą polską" , Warszawa 1990, s. 8–179.

40

2.2 Biblia w literaturze polskiej

Biblia wywarła niesamowity wpływ na niemal całą twórczość artystyczną, która

opiera swą tematykę na motywach biblijnych nie tylko w okresie średniowiecza

i renesansu. Twórczość ta stanowi trwały dorobek światowej kultury. Wiele wątków

i motywów biblijnych pojawia się w nowożytnej literaturze, jak również w obrazach,

rzeźbach czy kompozycjach muzycznych.

Właśnie w literaturze (nie tylko polskiej) Biblia jest wdzięcznym źródłem

tematów, gatunków literackich, topiki poetyckiej, czy też symboliki, fabuł, postaci

literackich i sytuacji. Gatunki literackie wywodzące się z Biblii to przede wszystkim

treny (Jan Kochanowski, Karol Wojtyła), przypowieści, teksty prorockie (Piotr

Skarga, Andrzej Frycz Modrzewski lub Władysław Broniewski), psalmy (Mikołaj Rej,

Tadeusz Nowak) czy apokalipsa (Krzysztof Kamil Baczyński, Ernest Bryll).

Następnie wyróżniamy jeszcze podanie, dialog, aforyzm, pieśń, kazanie,

modlitwę, list, sagę rodu czy poemat.63

Duże znaczenie w literaturze mają również symbole religijne (np. krzyż – znak męki

i hańby, który stał się symbolem zmartwychwstania i zbawienia. Można tego dostrzec

w dziele Cypriana Norwida Krzyż i dziecko).

Biblia jest także głębokim źródłem stylizacji. Chodzi o zapożyczanie idei

i obrazów biblijnych, przejmowanie metafor, alegorii, porównań biblijnych, czy też

przyjmowanie biblijnej formy językowej, słownictwa, wyrażeń lub imion osobowych.

Właśnie taka stylizacja nadaje tekstowi walor wysokiej autorytatywności.

W średniowieczu był widoczny dosyć ścisły związek literatury z Biblią. Pojawiły się

wtedy tłumaczenia Księgi Psalmów: Psałterz floriański i Psałterz puławski 64, jak

również przekład całej Biblii: tzw. Biblia szaroszpatacka.65 Właśnie najstarsze zabytki

literatury polskiej powstały na podstawie Biblii (np. Kazania świętokrzyskie).

Głównym motywem twórczości XIV–XV wieku było zwłaszcza życie Chrystusa

i Maryi, o czym możemy się doczytać głównie w apokryfach (wtedy tak bardzo

popularnych). Najbardziej znanym apokryfem tego okresu jest Żywot Pana Jezu

Krysta B. Opecia z roku 1522.66

63 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1994, s. 9. 64 Więcej: 2.1. Polskie tłumaczenia Biblii, s. 37. 65 Tamże. 66 Štěpán, L.: Stručný nástin dějinného vývoje polské literatury I, Brno 2005, s. 19–20.

41

W czasach odrodzenia zaczął się pojawiać w religii język ojczysty. Dużą popularność

uzyskały sobie wtedy psalmy. Powstało wiele polskich poetyckich tłumaczeń Psałterza

Dawidowego (np. M. Rej, W. Wróbel, J. Kochanowski, J. Wujek). Najsłynniejszy jest

właśnie Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego, nad którym poeta pracował prawie

dziesięć lat.67

Przekłady te w znacznej mierze przyczyniły się do rozwoju języka polskiego.

W XVI wieku funkcję rozrywkową i również religijną pełniło tzw. Misterium –

gatunek dramatu średniowiecznego (łac. misterium=wiedza tajemna, tajemnica, kult

religijny), widowisko teatralnie znamienne dla kultury europejskiej; dobrze znane

były greckie misteria eleuzyńskie i orfickie.68 Najbardziej

popularnym misterium tych czasów była Historyja o chwalebnym

Zmartwychwstaniu Pańskim autorstwa Mikołaja z Wilkowiecka.69

Do biblijnych proroków przyrównywali się kaznodzieje czy pisarze

napominający poczyny narodu (np. Piotr Skarga). W czasach baroku były również

67 Literatura. Starożytność-oświecenie, Warszawa 1987, s. 255. 68 Zob.: Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 537. 69 Štěpán, L.: Stručný nástin dějinného vývoje polské literatury I, Brno 2005, s. 35.

42

popularne psalmy – najcenniejszym dziełem XVII wieku stała się Psalmodia polska

W. Kochowskiego z ideą wybraństwa Bożego Polski (mesjanizm polski).70 W tym

okresie twórcy inspirowali się też kobiecymi postaciami Biblii, jakimi były np.

Zuzanna, Judyta, Estera.

Idee racjonalistyczne okresu oświecenia zupełnie zmieniły pogląd na Biblię,

którą interpretowano w duchu deizmu (z franc. déisme, pogląd filozoficzny,

popularny szczególnie w epoce oświecenia, zgodnie z którym Bóg wprawdzie istnieje,

ale nie wtrąca się w sprawy świata, gdyż ograniczył się jedynie do jego stworzenia71).

Uczeni traktowali Biblię na równi z mitologią grecką, jako dziedzictwo kulturowe,

a nie jako księgę świętą. Wtedy literatura opierała się na wizerunkach bohaterów –

stąd też wiele przekładów tragedii i oper (Wojciech Bogusławski, Julian Ursyn

Niemcewicz itd.). Sentymentalizm znów patrzył na Biblię jako na księgę pokazującą

mentalność człowieka, który jest jeszcze nieskażony cywilizacją, i religijno-moralne

zasady życia ludzkiego. Było tu również widoczne przywiązanie do wiary i obrzędów

kościelnych.

W okresie romantyzmu (po utracie niepodległości) Biblia nabrała dużego

znaczenia. Zwłaszcza dotyczyło to mesjanizmu (wiara w pojawienie się mesjasza,

który zbawi świat) Idea mesjanizmu pojawia się pierwotnie w Biblii w Starym

Testamencie, gdzie Mesjaszasem nazwano przyszłego króla Izraela. Upadek

powstania listopadowego spowodował, iż ludzie zaczęli czuć podobieństwo między

izraelskim a polskim narodem, który oczekuje od Boga wybawienia z niewoli. Pojawia

się tu motyw wieszcza (Mojżesz, Dawid). Tematyka biblijna była bardzo popularna w

poetyce religijnej, hymnach, psalmach, czy też w narracyjnych lub dramatyczno-

lirycznych obrazach pokazujących postacie biblijne (np. A. Gorecki, T. Lenartowicz,

J. B. Zaleski, K. Ujejski, J. Szujski). Trzeba zwrócić tu uwagę szczególnie na Księgi

narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza, czy też Anhellego

Juliusza Słowackiego. Największy wpływ wywarła Biblia na twórczość C. K. Norwida,

którego dzieła wyróżniają się obfitością cytatów i aluzji zaczerpniętych z Biblii.

Pozytywizm pod wpływem racjonalizmu, utylitaryzmu i scjentyzmu nieco

oddalił się od Biblii, jednak nie zerwał z nią całkowicie. Przykładowo można

wspomnieć twórczość Marii Konopnickiej, Jana Kasprowicza czy Felicjana

Faleńskiego.

70 Patrz: Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcjojęzycznych, Warszawa 1994. 71 Zob.: Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 133.

43

W modernizmie motywy biblijne spełniały rolę religijną, areligijną, czy nawet

antyreligijną. W okresie Młodej Polski autorzy czerpali zwłaszcza z masy postaci

negatywnych (np. Ewa, Salome, Maria Magdalena, Kain i Judasz, Lucyfer). Pojawiają

się również tematy apokaliptycznej wizji końca świata (Kasprowicz, Rydel). Tematy

erotyczne w poematach prozaicznych Stanisława Przybyszewskiego są zaś zabarwione

biblijną stylizacją, co nadaje erotyzmowi niezmierną siłę (np. „na początku była

chuć”72).

W literaturze XX wieku możemy dostrzec różnego rodzaju odwoływania się

do Biblii. Czy już chodzi o utwory prozaiczne lub wiersze na motywy Starego

Testamentu (Antoni Słonimski, Józef Wittlin, Jarosław Marek Rymkiewicz, Leopold

Staff), lub też opowiadania i powieści dotyczące Nowego Testamentu (Dobraczyński,

Brandstaetter). Wybitni poeci tłumaczą psalmy lub inne księgi Biblii (Miłosz, Staff,

Bąk). Najbardziej przeniknięta atmosferą Biblii jest twórczość Hanny Malewskiej,

Anny Kamieńskiej, Józefa Czapskiego, Antoniego Gołubiewa i Jana

Dobraczyńskiego.73

72 Patrz: Przybyszewski, S.: Requiem aeternam, Poznań 1990. 73 Więcej: Bukowski, K.: Biblia i literatura polska: "Rzut oka na Biblię i jej związki z literaturą polską", Warszawa 1990, s. 8–179.

44

2.3 Związki frazeologiczne biblijne

Często bardzo trudno dokładnie określić źródło danego związku, ponieważ to

samo wyrażenie może występować zarazem w kilku miejscach Pisma Świętego.

Największą grupę frazeologizmów pochodzących z Biblii tworzą wyrażenia.

Przytaczam tu kilka przykładów:

Krzyż – chodzi o główny symbol chrześcijaństwa; pojawia się w wielu

frazeologizmach. Występuje także jako pojedyncze słowo w znaczeniu przenośnym

i oznacza cierpienie. To mój krzyż – mówimy, gdy chcemy opowiedzieć komuś

o nałożonych nam przez los na barki ciężkich doświadczeniach. Jednocześnie można

dodać, że staramy się ów „krzyż“ nieść z pokorą, a jego niesienie jest długie

i uciążliwe. W dodatku, mówiąc "to mój krzyż", wyrażamy to, że nasze cierpienia czy

dolegliwości, są związane z jakimś wyrokiem losu.

Z krzyża zdjęty – mówimy tak o wyglądzie osoby naprawdę mocno wycieńczonej,

słabej, wyglądającej, jakby umierała.

Judasz – to jedna z najbradziej zakorzenionych językowo postaci, archetypów,

symboli. Sam Judasz na skutek opisanej w Ewangeliach zdrady stał się na wieki

symbolem zdrajcy. Jednocześnie niektórzy interpretatorzy Pisma Świętego

podkreślają tragiczną stronę tej postaci, jej głębokie rozdarcie, świadomość

przypisanej roli i ból wynikający z jej podjęcia się. To chyba jednak zbyt daleko idące

interpretacje. Judasz – człowiek fałszywy, podstępny, zdrajca

Judaszowe srebrniki (dokładnie trzydzieści) – symbol zapłaty za zdradę.

W Nowym Testamencie w Ewangelii św. Mateusza czytamy: Wtedy jeden

z Dwunastu, imieniem Judasz Iskariota, udał się do arcykapłanów i rzekł: «Co

chcecie mi dać, a ja wam Go wydam». A oni wyznaczyli mu trzydzieści

srebrników. Odtąd szukał sposobności, żeby Go wydać.74 Judasz przecież nie

wytrzymuje presji, te pieniądze go „palą“ jak wyrzuty sumienia. W końcu Judasz

rzuca pieniądze starszym i arcykapłanom i mówi: „zgrzeszylem, gdyż wydałem krew

74 Ewangelia św. Mateusza [w:] Biblia, tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 775.

45

niewinną“. Nie mogąc znieść wyrzutów sumienia, Judasz w końcu wiesza się. Zatem

i srebrniki judaszowe zyskują jakby dodatkowe znaczenie.– Są nie tylko zapłatą

za zdradę, lecz stają się zapłatą, która ciąży i od której nie można się uwolnić.

Wieża Babel – to wyrażenie oznacza zamęt, chaos, bałagan, zamieszanie, stanowi

symbol niemożliwości porozumienia się, prowadzącej do zniweczenia jakiegoś

przedsięwzięcia.

Stary Testament opisuje historię wieży Babel w Księdze Rodzaju w ten sposób:

Mieszkańcy całej ziemi mieli jedną mowę, czyli jednakowe słowa. A gdy wędrowali

ze wschodu, napotkali równinę w kraju Szinear i tam zamieszkali. I mówili jeden

do drugiego: «Chodźcie, wyrabiajmy cegłę i wypalmy ją w ogniu». A gdy już mieli

cegłę zamiast kamieni i smołę zamiast zaprawy murarskiej, rzekli: «Chodźcie,

zbudujemy sobie miasto i wieżę, której wierzchołek będzie sięgał nieba, i w ten

sposób uczynimy sobie znak, abyśmy się nie rozproszyli po całej ziemi». A Pan

zstąpił z nieba, by zobaczyć to miasto i wieżę, które budowali ludzie, i rzekł: «Są oni

jednym ludem i wszyscy mają jedną mowę, i to jest przyczyną, że zaczęli budować.

A zatem w przyszłości nic nie będzie dla nich niemożliwe, cokolwiek zamierzą

uczynić. Zejdźmy więc i pomieszajmy tam ich język, aby jeden nie rozumiał

drugiego!» W ten sposób Pan rozproszył ich stamtąd po całej powierzchni ziemi,

i tak nie dokończyli budowy tego miasta. Dlatego to nazwano je Babel, tam bowiem

Pan pomieszał mowę mieszkańców całej ziemi. Stamtąd też Pan rozproszył ich

po całej powierzchni ziemi.75

Jak widać, boska interwencja tym razem pokrzyżowała ludziom plany. Otóż ludzkość

po potopie oddala się coraz bardziej od Boga, dążąc do przekroczenia zakreślonych

dla niej granic. Gigantyczna budowla jest więc ucieleśnieniem niezdrowych dążeń,

którym Bóg się przeciwstawia.

Alfa i omega – w Biblii określenie Boga; przenośnie: chodzi o osobę

wszechwiedzącą, kogoś o olbrzymiej wiedzy, synonim niepodważalnego autorytetu,

omnibusa lub wyrażenie używane jako zastępcze wobec: „początek i koniec“.

75 Zob.: Księga rodzaju [w:] Biblia, tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 468.

46

Dwie litery greckiego alfabetu (Α i Ω), jako symbol wszechmocy i wszechwiedzy

zostały użyte przez Św. Jana w Apokalipsie:

„Jam jest Alfa i Omega, początek i koniec, mówi Pan, który jest, i który był, i który

przyjść ma, on Wszechmogący.“76

To ciekawe odwołanie do liter alfabetu jako symbolu początku i końca. Alfabetu jako

zapisu świata. Można też powiedzieć, że Biblia zamyka się klamrą odwołujacą się

do SŁOWA. Słowo było u początku wszystkiego. Można zwrócić uwagę na fakt, że

w Księdze Genesis cały opis stwarzania świata przez Boga jest związany

z nadawaniem przez niego imion, nazw stwarzanym rzeczom:

„I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą.“ [...]

„I nazwał Bóg rozpostarcie niebem.“ [...]

„I nazwał Bóg suche miejsce ziemią, a zebranie wód nazwał morzem.“ [...]77

Hiobowa wieść – zła, tragiczna, przerażająca wiadomość o wielkim nieszczęściu,

która zupełnie zmienia istniejącą sytuację, spada jak grom z jasnego nieba.

Hiob był szczęściarzem, miał majątek, cudowną rodzinę i w ogóle wiodło mu się

pomyślnie. W Biblii o nim czytamy:

„Żył w ziemi człowiek imieniem Hiob. Był to mąż sprawiedliwy, prawy, bogobojny

i unikający zła. Miał siedmiu synów i trzy córki. Majętność jego stanowiło siedem

tysięcy owiec, trzy tysiące wielbłądów, pięćset jarzm wołów, pięćset oślic

oraz wielka liczba służby. Był najwybitniejszym człowiekiem spośród wszystkich

ludzi Wschodu.“78

Pewnego dnia Bóg postanowił doświadczyć Hioba. Chcąc sprawdzic jego wiarę,

zabrał mu wszystko oprócz żony. Słudzy donieśli Hiobowi, że stracił cały swój

pokaźny majątek i liczną rodzinę, ale Hiob nie zwątpił w Boga i przetrwał nędzę.

Oto biblijna relacja o tym wydarzeniu:

„Pewnego dnia, gdy synowie i córki jedli i pili w domu najstarszego

brata, przyszedł posłaniec do Hioba i rzekł: «Woły orały, a oślice pasły się tuż

obok. Wtem napadli Sabejczycy, porwali je, a sługi mieczem pozabijali, ja sam

uszedłem, by ci o tym donieść». Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł:

76 Zob.: Apokalipsa św. Jana Teologa [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 970. 77 Tamże: Pierwsze Księgi Mojżeszowe. Genesis, s. 1. 78 Zob.: Księga Hioba [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 343.

47

«Ogień Boży spadł z nieba, zapłonął wśród owiec oraz sług i pochłonął ich. Ja sam

uszedłem, by ci o tym donieść». Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł:

«Chaldejczycy zstąpili z trzema oddziałami, napadli na wielbłądy, a sługi ostrzem

miecza zabili. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść». Gdy ten jeszcze mówił,

przyszedł inny i rzekł: «Twoi synowie i córki jedli i pili wino w domu najstarszego

brata. Wtem powiał szalony wicher z pustyni, poruszył czterema węgłami domu,

zawalił go na dzieci, tak iż poumierały. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść».

Hiob wstał, rozdarł swe szaty, ogolił głowę, upadł na ziemię, oddał pokłon i rzekł:

«Nagi wyszedłem z łona matki i nagi tam wrócę. Dał Pan i zabrał Pan. Niech będzie

imię Pańskie błogosławione!» W tym wszystkim Hiob nie zgrzeszył i nie przypisał

Bogu nieprawości.“79

Wyrażenie „hiobowe wieści“ w dzisiejszym języku potocznym nie oznacza

wiadomości nagłej, lecz raczej wiadomość przytłaczającą, okropną, nie do zniesienia

dla normalnego człowieka.

Arka Przymierza – symbol porozumienia, braterstwa, bożej opieki

Arka przymierza jest pozłacaną skrzynią z drewna akacjowego, ozdobiona dwoma

złotymi cherubami. Miała symbolizować obecność boską i zawierała kamienne tablice

10 przykazań. Izraelici mieli ją nosić ze sobą we swych wędrówkach. Została złożona

w jerozolimskiej świątyni Salomona w miejscu zwanym „święte świętych“. Zaginęła

po upadku Jerozolimy w 586 p. n. e.. Biblia pisze o jej powstaniu tak:

„Uczynią też skrzynią z drzewa sytym; półtrzecia łokcia będzie długość jej,

a półtora łokcia szerokość jej, a półtora łokcia wysokość jej. I powleczesz ją złotem

czyste; z wierzchu i wewnątrz powleczesz ją, a uczynisz nad nią koronę złotą

w około. Ulejesz też do niej cztery kolce złote, które przyprawisz do czterech węgłów

jej; dwa kolce do jednego jej boku, i dwa kolce do drugiego jej boku. I uczynisz

drążki z drzewa sytym, i powleczesz je złotem. I przewleczesz drążki przez kolce

na bokach skrzyni, aby na nich skrzynię noszono. W kolcach u skrzyni będą te

drążki; nie będą ich odejmować od niej. A włożysz w tę skrzynie świadectwo, któreć

dam. Uczynisz też ubłagalnią ze złota czystego; półtrzecia łokcia będzie długość jej,

a półtora łokcia szerokość jej. I uczynisz dwa Cheruby złote; z ciągnionego złota

79 Zob.: Księga Hioba [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 343.

48

uczynisz je na obu końcach ubłagalni. A uczynisz Cheruba jednego na jednym

końcu, a Cheruba drugiego na drugim końcu; na ubłagalni uczynicie Cheruby

na obu końcach jej. A będą mieć Cherubowie skrzydła rozciągnione z wierzchu,

zakrywając skrzydłami swemi ubłagalnią; a twarze ich będą obrócone jednego

ku drugiemu; ku ubłagalni będą twarze Cherubów. I włożysz ubłagalnię na wierzch

skrzyni, a do skrzyni włożysz świadectwo, które dam. Tam się z tobą schodzić będę,

i z tobą rozmawiać z ubłagalni, z pośrodku dwu Cherubów, którzy będą

nad skrzynią świadectwa, o wszystkiem, co rozkażę synom Izraelskim. [...]

Patrzajże, abyś uczynił wszystko według podobieństwa tego, któreć ukazano

na górze.“80

Niewierny Tomasz – ktoś nieufny, sceptyczny, niedowierzający nikomu ani

niczemu, dopóki sam się nie przekona i nie sprawdzi osobiście. Niedowiarkiem okazał

się apostoł Tomasz. Gdy powiedziano mu, że Jezus zmartwychwstał, nie uwierzył

w to. W Biblii czytamy następująco:

Ale Tomasz, jeden ze Dwunastu, którego zowią Didymus, nie był z nimi, gdy był

przyszedł Jezus. I rzekli mu drudzy uczniowie: «Widzieliśmy Pana!» Ale im on

rzekł: «Jeźli nie ujrzę w ręku jego znaków gwoździ, a nie włożę palca mego w znaki

gwoździ, a nie włożę ręki mojej w bok jego, nie uwierzę.» A po ośmiu dniach byli

zasię uczniowie jego w domu, i Tomasz z nimi. I przyszedł Jezus, gdy były drzwi

zamknięte, a stanął w pośrodku nich, i rzekł: «Pokój wam!» Potem rzekł

Tomaszowi: «Włóż sam palec twój, a oglądaj ręce moje, i ściągnij rękę twoję, i włóż

ją w bok mój, a nie bądź niewiernym, ale wiernym.» Tedy odpowiedział Tomasz

i rzekł: «Panie mój, i Boże mój!» Rzekł mu Jezus: «Żeś mię ujrzał, Tomaszu,

uwierzyłeś; błogosławieni, którzy nie widzieli, ale uwierzyli.»81

Salomonowy wyrok – mądry i sprawiedliwy wyrok (chociaż o zaskakującej

formule rozstrzygnięcia).

Salomon, król Izraela i następca króla Dawida, słynął ze swojej mądrości. Bóg dał

Salomonowi mądrość i rozsądek nadzwyczajny: Bóg więc mu powiedział: «Ponieważ

poprosiłeś o to, a nie poprosiłeś dla siebie o długie życie ani też o bogactwa, i nie

80 Zob.: Drugie Księgi Mojżeszowe [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 68. 81 Zob.: Ewangelia wg św. Jana [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 852.

49

poprosiłeś o zgubę twoich nieprzyjaciół, ale poprosiłeś dla siebie o umiejętność

rozstrzygania spraw sądowych, więc spełniam twoje pragnienie i daję ci serce

mądre i rozsądne, takie, że podobnego tobie przed tobą nie było i po tobie nie będzie.

I choć nie prosiłeś, daję ci ponadto bogactwo i sławę, tak iż za twoich dni

podobnego tobie nie będzie wśród królów.

Dwie nierządnice miały po jednym niemowlęciu, jedno z nich umarło, każda

twierdziła, że jej dziecko żyje. Salomon stwierdza, że należy dziecko rozciąć na dwie

połowy, aby każda kobieta otrzymała po połowie. Wtedy przeciwko wyrokowi

protestuje prawdziwa matka, która woli oddać je rywalce, która zgadza się na wyrok.

Król postanawia oddać dziecko tej, która zaprotestowała:

Potem dwie nierządnice przyszły do króla i stanęły przed nim. Jedna z kobiet

powiedziała: «Litości, panie mój! Ja i ta kobieta mieszkamy w jednym domu. Ja

porodziłam, kiedy ona była w domu. A trzeciego dnia po moim porodzie ta kobieta

również porodziła. Byłyśmy razem. Nikogo innego z nami w domu nie było, tylko

my obydwie. Syn tej kobiety zmarł w nocy, bo położyła się na nim. Wtedy pośród

nocy wstała i zabrała mojego syna od mego boku, kiedy twoja służebnica spała,

i przyłożyła go do swoich piersi, położywszy przy mnie swego syna zmarłego. Kiedy

rano wstałam, aby nakarmić mojego syna, patrzę, a oto on martwy! Gdy mu się

przyjrzałam przy świetle, rozpoznałam, że to nie był mój syn, którego urodziłam».

Na to odparła druga kobieta: «Wcale nie, bo mój syn żyje, a twój syn zmarł».

Tamta zaś mówi: «Właśnie że nie, bo twój syn zmarł, a mój syn żyje». I tak

wykrzykiwały wobec króla. Wówczas król powiedział: «Ta mówi: To mój syn żyje,

a twój syn zmarł; tamta zaś mówi: Nie, bo twój syn zmarł, a mój syn żyje».

Następnie król rzekł: «Przynieście mi miecz!» Niebawem przyniesiono miecz

królowi. A wtedy król rozkazał: «Rozetnijcie to żywe dziecko na dwoje i dajcie

połowę jednej i połowę drugiej!» Wówczas kobietę, której syn był żywy, zdjęła litość

nad swoim synem i zawołała: «Litości, panie mój! Niech dadzą jej dziecko żywe,

abyście tylko go nie zabijali!» Tamta zaś mówiła: «Niech nie będzie ani moje, ani

twoje! Rozetnijcie!» Na to król zabrał głos i powiedział: «Dajcie tamtej to żywe

dziecko i nie zabijajcie go! Ona jest jego matką». Kiedy o tym wyroku sądowym

króla dowiedział się cały Izrael, czcił króla, bo przekonał się, że jest obdarzony

mądrością Bożą do sprawowania sądów.82

82 Zob.: 1. Księga królewska [w:] Biblia tj. całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954, s. 212 .

50

3 Mitologia jako źródło frazeologizmów

3.1 Czym jest mit?

Zanim będzie omówiona Mitologia, trzeba rozpocznąć od samej podstawy,

którą jest pojęcie mit. Termin ten pochodzi z języka greckiego (mýthos = mowa,

legenda, słowo, opowieść, powiedzenie, rada, rozkaz) i ma znaczenie bajecznego

podania o powstaniu świata, bogach i legendarnych bohaterach nieznanego

pochodzenia; opowieści sakralnej uzasadniającej i kodyfikującej wierzenie religijne

jakiejś społeczności związane z magią, kultem i rytuałem.83 Jest uważany przez tę

społeczność za prawdziwy, łączący elementy realistyczne z fantasycznymi.

Są to opowieści bardzo stare, znane już wtedy, gdy pismo nie było jeszcze

używane, nawet znane. Mit to opowieść próbująca pośrednio (np. alegorycznie,

symbolicznie) wyjaśniać okoliczności narodzin oraz pochodzenia bogów, świata,

ludzi. Mity funkcjonują jakby poza czasem, są ahistoryczne, nie można ich przypisać

do określonej epoki. Z reguły mają charakter poetyczny, są pełne dramatycznych

napięć, personifikują przedstawiony świat. Traktowane jako święte opowieści,

upamiętniały to, co dokonało się w legendarnym czasie początku świata, pełniły

funkcję dziejotwórczą, zaprowadzały ład w sferze niepokoju. Pokazywały, w jaki

sposób, dzięki czynom istot nadnaturalnych, powstała nasza rzeczywistość. Opisywały

różnorodne i czasami dramatyczne wtargnięcia sfery sacrum (dziedzina spraw

religijnych; od łac. słowa sacer = rzecz święta84) lub nadnaturalności w obręb świata.

Posługiwały się symbolami i przedstawiały jedność przeciwieństw, takich jak dobro –

zło, wina – zasługa. Początkowo mity były przekazywane tylko ustnie, ulegały zatem

licznym przemianom, wciąż je modyfikowano, dopełniano. Dopiero później zostały

zapisane. Zbiory zapisanych mitów tworzyły właśnie mitologie (np. mitologia

grecka, rzymska, mitologia afrykańska, chińska, indyjska, hebrajska, słowiańska

i innne).

83 Zob.: Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994, s. 334. 84 Tamże: s. 447.

51

Mity można podzielić na kilka rodzajów:

- kosmogoniczne – zawierały koncepcję powstawania świata i wyobrażenia o

jego ładzie

- kosmologiczne – opowiadające o strukturze świata i kosmosu

- teogoniczne – mówiły o narodzinach bogów i związkach między nimi

- antropogoniczne – opisywały narodziny człowieka i objaśniały zachowania,

charakter ludzi i ich związki z bogami

- soteriologiczne – o zbawieniu człowieka

- eschatologiczne – o życiu pośmiertnym

- genealogiczne – przekazujące informację o pochodzeniu człowieka i rozwoju

rodzaju ludzkiego (rodów, plemion itd.)

- kalendarzowe – o podziale roku

- historyczne i historiozoficzne – przekazujące wiadomości o ważnych dla

ludzkości lub też dla jakiegoś ludu wydarzeniach, dociekające przyczyn i

skutków tych wydarzeń.85

Świat mitów zamieszkiwali bogowie, herosi, tytani, demony i ludzie.

Pochodzenie mitów jest często nieznane (autorstwo jest nieokreślone). Mit oznacza

coś, co wieczne, ponadczasowe. Jest źródłem archetypów, czyli praobrazów, wzorców

postaw i ich zachowań utrwalonych kulturowo i toposów – powtarzających się,

ponadczasowyh motywów utrwalonych w kulturze. Mit jako taki jest zmienny,

poddawany bywa manipulacji, staje się narzędziem reklamowej perswazji oraz

politycznej propagandy. Mit z jednej strony posługuje się metaforą i językiem

symbolicznym, co sprawia, że jest interprecyjnie otwarty, z drugiej strony jest

powtarzałną strukturą prowadzącą do alegoryzacji przedstawień, które mogą być

źródłem uproszczeń i stereotypów. W mitach zawarte jest to, co nieskończone,

wieczne i to, co teraźniejsze.

Studium mitologii zajmowali się oprócz klasycznych filologów

(np. U. Wilamowitz-Moellendorf) również antropolodzy zajmujący się kulturą

(C. Lévi-Strauss, B. Malinowski), psycholodzy (C. G. Jung, S. Freud), religioniści

(M. Eliade) i inni.

85 Zob.: Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 539. Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1993, s. 8.

52

Mitologii, czyli zbiorów mitów, jest na świecie sporo. Np. można tu wymienić

mitologię grecką, rzymską, słowiańską, orientalną, judeo-chrześcijańską lub

afrykańską. Istnieją również mitologie sztuczne, powstałe dla potrzeb utworów

literackich (szczególnie w literaturze fantasy). Twórcami takiej mitologii jest np. J. R.

R. Tolkien, który zasłynął jako autor utworów literackich o charakterze baśniowym.

W swych utworach (Hobbit, czyli Tam i z powrotem86 czy Władca pierścieni87)

tworzyl mitologię Śródziemia. Chodzi o fikcyjną pradawną krainę. Jak autor pisze,

świat Śródziemia był pierwotnie płaski, wszak pod koniec Drugiej Ery za sprawą

boskiej interwencji Eru Ilúvatara, Stwórcy, stał się kulą).

We wszystkich tradycjach mitologicznych odnajdujemy postacie herosów,

których zadaniem było dokonywanie nadzwyczajnych wyczynów w czasach, gdy

kładziono fundamenty rodu ludzkiego. Bohater jest najczęściej mężczyzną i posiada

nadnaturalne lub boskie cechy. Takim bohaterom często przypisuje się odkrywanie

lub ustanawianie ważnych zasad społecznych, takich jak zasady polowania, czy

podziału żywności. Również powstanie obrzędów religijnych przypisuje się takim

postaciom albo też kradzież ognia przez bohatera jest powszechnie postrzegana jako

kluczowe wydarzenie w rozwoju społeczności ludzkiej. Na przykład w greckim micie

Prometeusz wykradł bogom ogień, aby przekazać go ludziom.88 Według niektórych

mitologii plemiennych Ameryki Południowej młody bohater kulturowy wykradł ogień

jaguarowi. Na Wyspach Gilberta na zachodnim Pacyfiku źródłem ognia było Słońce,

złapane w sidła przez bohatera kulturowego Bue po to, aby uzyskać ogień dla rodzaju

ludzkiego. Czasami bohaterowie, podobnie jak pierwsze bóstwa stwórcze, często

przedstawiani są jako zwierzęta lub przyjmują postać ludzką i zazwyczaj są wielkimi

bojownikami i zdobywcami.

W mitologii pojawia się także Bóg. Jest ponadziemską istotą (osobą lub

personifikacją sił kosmicznych), będąca racją istnienia i funkcjonowania świata

i człowieka. Bóg jest najwyższą wartością religijną (sacrum, sanctum) oraz głównym

przedmiotem wierzeń i kultu w większości religii. Źródłem wiedzy o Bogu są dane

pochodzące z objawienia, doświadczeń religijnych i rozumu, usystematyzowane

w teologii, mistyce i filozofii. W religii Bóg jest głównym panem i zbawcą człowieka,

natomiast w filozofii jest utożsamiany z Absolutem, bytem samoistnym nie mającym

86 Tolkien, J. R. R.: Hobbit, czyli Tam i z powrotem, 1937. 87 Tolkien, J. R. R.: Władca pierścieni: t. 1 Wyprawa, 1954. Tolkien, J. R. R.: Władca pierścieni: t. 2 Dwie wieże, 1954. 88 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 34–36.

53

przyczyny i będącym przyczyną sprawczą wszelkich innych bytów. W religiach

naturalnych koncepcje Boga zostały wyrażone w mitach, hymnach religijnych,

modlitwach, obrzędach i sztuce sakralnej. Bóg jako istota najwyższa objawiał się

ludziom w różnych zjawiskach (np. w niebie, Słońcu, tęczy, grzmocie) oraz w historii

(poprzez władców). W niemal wszystkich religiach pierwotnych i starożytnych wiara

w Boga będącego stwórcą Wszechświata i ludzi nie wykluczała wiary w innych bogów

(politeizm, henoteizm) oraz w różnego rodzaju siły nadnaturalne (duchy, fetysz,

manna). Najbardziej rozwinięte koncepcje Boga ukształtowały się w wielkich religiach

monoteistycznych jak judaizm, chrześcijaństwo, islam oraz w hinduizmie. Koncepcje

te wyrosły z religijności uformowanej przez pisma święte (Stary Testament, Nowy

Testament, Koran, Wedy), wzbogaconej przez tradycję myśli filozoficznej (filozofia

grecka, chrześcijańska, indyjska). W hinduizmie, który w ciągu tysiącleci ewoluował

od politeizmu, poprzez henoteizm, do teizmu bliskiego religiom monoteistycznym,

dwie koncepcje Boga odegrały szczególnie ważną rolę: pojęcie Boga osobowego

(Iśwara) w systemie teistycznym Ramanudźi oraz pojęcie Boga jako Absolutu

w monoistycznej filozofii Śankary.89 W judaizmie, chrześcijaństwie i islamie Bóg jest

osobą, jest „jeden i jedyny“. Określenia „jeden i jedyny” oznaczają, że Bóg jest

jedynym panem i sędzią człowieka, co wyklucza istnienie jakiejkolwiek innej mocy

nadnaturalnej nie pochodzącej od niego (a zwłaszcza istnienie innych bóstw).

W starożytnych mitologiach istniały bóstwa chtoniczne. Były to bóstwa świata

podziemnego: zmarłych, jak na przykład: greckie bóstwa: Hades, Persefona, Tanatos,

Hypnos, Kery, Erynie i bóstwa rzymskie: Pluton i Prozerpina. Bóstwami

chtonicznymi określane były również bóstwa wegetacji roślinnej, np. grecka Demeter,

czy rzymscy Liber i Ceres.90

Tu miały miejsce również bóstwa telluryczne – są to bóstwa Ziemi i całej sfery

ziemskiej. Są najstarsze, obok bóstw uranicznych. W mitach o stworzeniu występuje

częsty motyw boskiej pary stwórców: Nieba i Ziemi. Źródłem sakralnej waloryzacji

Ziemi, prowadzącej do jej uświęcenia i deifikacji, było najbardziej pierwotne

doświadczenie Ziemi jako niezbędnego dla życia środowiska naturalnego, następnie,

w miarę rozwoju gospodarki rolnej, przede wszystkim jako żywicielki ludzi.

W religioznawstwie bóstwa telluryczne klasyfikuje się w kilku odrębnych grupach:

1. Bóstwa Ziemi jako całości (na przykład Gaja),

89 Zob.: Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006, s. 249. 90 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 11.

54

2. Bóstwa różnych ukształtowań Ziemi (bóstwa gór),

3. Bóstwa akwatyczne (Okeanos, Posejdon, Neptun),

4. Bóstwa roślinności (kult drzew).

Bóstwa uraniczne – są to bóstwa Nieba i całej sfery niebieskiej. Obok bóstw

tellurycznych chodzi o najstarsze bóstwa ludów prahistorycznych, zajmujące

centralne miejsce w mitologiach i kulcie. Wyobrażane były jako stwórcy wszechświata

(często łącznie z bóstwami Ziemi lub Oceanu) oraz jako Istoty Najwyższe,

wszechwładne, ale bierne, nadzorujące działalność innych bóstw. Bóstwa uraniczne

ewoluowały w różnych kierunkach: niektóre kumulowały funkcje bóstw

atmosferycznych (grzmotu, burzy, deszczu), przekształcając się w bóstwa życiodajne,

inne ustępowały miejsca bóstwom Słońca, jeszcze inne utwierdzały swoją

suwerenność w panteonach jako najwyżsi władcy i prawodawcy, będący wzorcem

dla władców ziemskich (np. grecki Zeus, rzymski Jupiter). Czasami pod pojęciem

„bóstw uranicznych“ rozumie się wszelkie bóstwa związane ze sferą niebieską,

klasyfikowane w 4 odrębnych grupach:

1. Bóstwa Nieba jako całości (np. Uranos),

2. Bóstwa Słońca (np. Helios),

3. Bóstwa Księżyca (np. Selene),

4. Bóstwa gwiazd (astrolatria).91

W Mitologii greckiej zostały przedstawione:

Narodziny świata,

Bogowie olimpijscy (zamieszkujący górę Olimp. Sprawowali wszelką władzę

nad ludźmi i decydowali o ich istnieniu, życiu lub śmierci. Należeli do nich: Zeus,

Hera, Apollo, Artemis, Hermes, Hefajstos, Afrodyta, Eros, Charyty i Ares),

Bogowie światła i powietrza (Helios – Bóg Słońca, Selene – bogini Księżyca,

Iris - bogini tęczy, Wiatry: Boreasz – Wiatr północny, Notos – Wiatr południowy,

Zefir – Wiatr wschodni, Euros – Wiatr zachodni),

Bogowie ziemscy (Demeter – bogini życia, urodzaju, patronka rolników, Persefona

– bogini śmierci, Dionizos – Bóg życia i winnej latorośli, Asklepios (Eskulap) –

Bóg-lekarz, Westa – bogini-opiekunka ogniska domowego),

91 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 17.

55

Królestwo morza (Posejdon, Proteusz, Nereidy, Tetyda – Matka Achillesa),

Królestwo piekieł (Hades – władca piekieł, Erynie),

Bóstwa doli i spraw ludzkich (Eirene – bogini pokoju, Hymen – opiekun

małżeństw, Hypnos – opiekun snu, Mojry – boginie przeznaczenia, Nike – bogini

zwycięstwa, Tanatos – Bóg śmierci, Temida – bogini sprawiedliwości, Fortuna –

bogini szczęścia),

Bohaterowie (np. Herakles, Perseusz i Bellerofont, Atalanta oraz Tezeusz)

Historia wojny trojańskiej.92

Mitologia ta jest zbiorem przekazywanych przez starożytną grecką tradycję

opowieści, wyjaśniających miejsce człowieka w świecie oraz samo funkcjonowanie

świata, jego stworzenie i historię. Z mitologii czerpano wiedzę na temat świata

i rozwijano na tej podstawie normy etyczne wyznaczające miejsce człowieka

w ustalonym porządku świata. Odzwierciedla ona również relacje zachodzące między

człowiekiem i bogami. Mity służyły głównie do określenia granic, których

śmiertelnikom nie było wolno przekraczać. Są niezwykle zróżnicowane i urozmaicone.

Opisano tu historie od potwornych morderstw wczesnych bogów, krwawej wojny

tebańskiej i trojańskiej, poprzez młodzieńcze wybryki Hermesa, aż do poruszającego

żalu Demeter po stracie Persefony. Niezliczony jest również zastęp bogów, bóstw,

herosów, potworów, demonów, nimf, satyrów i centaurów zasiedlających świat

mitów.

92 Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, Spis treści.

56

Obrazek: Bogowie olimpijscy. Grecy posiadali panteon bogów i bóstw, z których każdy odpowiadał za konkretną

część świata, rzeczywistości, np.:

Zeus (w mitologii rzymskiej: Jowisz) – syn Kronosa i Rei, najwyższy bóg Greków,

ojciec i władca bogów, ludzi, był panem nieba, światła i wszelkich zjawisk

atmosferycznych. Określano go jako gromowładny, ponieważ potrafił ciskać

piorunami. Poza tym był panem przyrody i całego porządku świata. Jego siedzibą była

góra Olimp w Tesalii. Poświęcony mu był dąb i orzeł. Miał dużo żon (Metis, Temida,

Dione, Mnemozyna, Ezrynome, Demeter, Leto), ale jedyną żoną, jaką powszechnie

uznano za legalną małżonkę Zeusa, była jego siostra Hera. Miał prawie niepoliczalną

ilość dzieci: Hefajstos, Atena, hory, mojry, hesperydy, nimfy, muzy i charyty, Hekate,

57

Persefona, Apollo, Artemida, Hebe, Ares i Minos. Z kobietami śmiertelnymi spłodził

licznych bohaterów – eponimów.93

Posejdon był władcą mórz i oceanów, bratem Zeusa i Hadesa. Przedstawiany jest

jako poważny mąż o bujnym, mokrym zaroście, pełnym wodorostów i ślimaków, ze

swoim trójzębem, którym rozdzierał skały, wzburzał i uspokajał fale morskie, na

rydwanie ciągniętym przez trytony, w towarzystwie nereid. Mieszkał w pałacu na dnie

Morza Egejskiego. Jego rzymskim odpowiednikiem jest Neptun. Pierwotnie był

prawdopodobnie bogiem podziemnych źródeł życiodajnych rzek i strumieni – stąd

jego związek ze światem podziemnym.94

Afrodyta była boginią piękności, wiosny, kwiatów, miłości i pożądania, opiekunką

żeglarzy, ucieleśnieniem piękna kobiecego. Podróżowała w rydwanie zaprzężonym

w gołębie. Była żoną Hefajstosa, którego zdradzała z Aresem, i matką Erosa. Pewnego

razu mąż jej przyłapał ich na gorącym uczynku. Przykrył ich metalową siecią

i wystawił na śmiech bogów. W mitologii rzymskiej odpowiedniczką Afrodyty była

Wenus. Jej atrybutami były mirt, róża, jabłko, jaskółka, gołąb, bażant, łabędź,

wróbel, zając, kozioł i delfin.

Ares był bogiem dzikiej i okrutnej wojny, utożsamiany z rzymskim bogiem Marsem.

Był brutalny, wrogi i gardził prawem. Mordował chętnie i obficie, zwłaszcza słabszych.

Wraz ze swoją siostrą Eris rzucał się w wir najgorętszej walki po jednej lub po drugiej

stronie. Posługiwał się raczej siłą i przemocą niż rozumem. Był to najmniej lubiany

bóg na Olimpie. Zawsze chmurny, gniewny i nienawidzony przez ludzi, a nawet przez

swego ojca, Zeusa. W dłoniach trzymał miecz i włócznię. Był bratem Hefajstosa

i Ateny.95

Hades – bóg śmierci (władca Podziemia – państwa zmarłych), posępny bóg

mrocznego świata podziemi, brat Zeusa. Jego rzymskim odpowiednikiem był Pluton.

Był straszny, ale sprawiedliwy. Dla ludzi nie był jednak niebezpieczny. Jego

królewstwo było oddzielone od świata żywych rzeką Styksem, przez którą przewożono

zmarłych łodzią.

93 Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003, s. 1480. 94 Encyklopedia popularna, Warszawa 1962, s. 857. 95 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 69–70.

58

Niektóre bóstwa, jak Apollo (bóg słońca i śmierci, zabijający młodzieńców i

mężczyzn strzałą ze srebrnego łuku, bóg mądrości, poezji i muzyki, przewodnik muz i

opiekun wszelkich rzemiosł, atrybuty: lira, łuk i wieniec laurowy), czy Dionizos

(rzymski Bachus, bóg płodnych sił natury, religijnej ekstazy i wina, mający ponadto

związek z życiem pozagrobowym) pełniły różnego rodzaju funkcje. Istniały również

bóstwa przypisane do miejsc (bogowie rzek, nimfy opiekujące się źródłami i

jaskiniami, a także bóstwa troszczące się o groby zmarłych herosów). Najpotężniejsi

według Greków bogowie przypisywani byli do największych części świata.

Oprócz tego istniały setki innych bytów, których nie można było zaliczyć

do grona bogów ani herosów. Wielkie miejsca kultu, tzw. świątynie, były poświęcane

jedynie grupie najważniejszych bogów i na nich przede wszystkim skupiały się

wierzenia świata helleńskiego. Jednakże wiele regionów i mniejszych miejscowości

posiadało własne miejsca kultu lokalnych bóstw, nimf czy herosów.96

96 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 10.

59

3.2 Mitologia grecka Jana Parandowskiego

Najbardziej popularnym polskim autorem opowiadań o tematyce mitologicznej

był powieściopisarz, eseista, historyk i tłumacz, Jan Parandowski. Wielotni prezes

polskiej organizacji pisarzy Pen Club studiował filologię klasyczną i archeologię

we Lwowie. Po studiach odbył liczne podróże naukowo-badawcze do Francji, Grecji

i Włoch. Jest autorem opowiadań o tematyce mitologicznej Eros na Olimpie (1924),

wielokrotnie wznawianego opracowania wierzeń i podań Greków i Rzymian

Mitologia (1924), adaptacji eposów Homera Wojna trojańska (1927) i Przygody

Odyseusza (1935), powieści Dysk olimpijski (1933), Niebo w płomieniach (1936)

i Powrót do życia (1961). Jest świetnym znawcą antycznej kultury i swymi książkami

potrafił ją bardzo dobrze przybliżyć współczesnemu czytelnikowi. Dobrze spisał się

również jako tłumacz (Odyseja Homera czy Dzieła wybrane Cezara).97

W Mitologii Jana Parandowskiego poznajemy tajemniczy świat wierzeń

starożytnych Greków. Przedstawione są w niej rozmaite bóstwa (dobre i złe) oraz

stosunki między nimi i ludźmi.

Początkowo mieszkańcy starożytnej Grecji wyznawali fetyszyzm. Jak pisze sam

Parandowski: „chodziło o jedną z pierwotnych religii, polegającą na oddawaniu czci

boskiej przedmiotom martwym, uważanym za siedzibę jakiegoś ducha dobrego lub

złego“98 (np. kamienie, głazy, ogromne pnie drzew lub meteoryty, które, spadając

z nieba, były czymś niezwykłym i przypisywano im siłę boską). Następny etap rozwoju

religii greckiej stanowił antropomorfizm (przypisywanie przyrodzie żywej i martwej

ludzkich cech i motywów postępowania; wyobrażanie sobie bogów na podobieństwo

człowieka99), a więc bogowie przybierali postacie ludzkie. Byli niezwykle piękni.

Zdarzały się oczywiście wyjątki. Przykładem tego był Hefajstos, kaleki bóg ognia i

kunsztu kowalskiego. Byłoby błędem sądzić, że Bogowie greccy, podobnie jak Bóg

chrześcijański, są dobrzy, łaskawi i mądrzy. Społeczność niebiańska dzieliła się

bowiem na klasy wyższe i niższe, a w każdej z nich toczyła się walka o władzę.

Stosowane były rozmaite podstępy i zawiązywały się spiski.

Stosunki między bogami i ludźmi były różne. Każda wioska i miasto miało

swoje główne bóstwo, któremu składało szczególną cześć. Właśnie to było powodem 97 Więcej: Slovník polských spisovatelů, Praha 2000, s. 375. 98 Zob.: Prandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, op. cit., s. 7. 99 Zob.: Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994.

60

licznych sporów między bogami, którzy mścili się na ludziach. Na wioski

sprowadzano choroby, kataklizmy i głód. Niekiedy sami Bogowie przybierali postać

zwierząt i porywali lub zabijali ludzi. Byli oczywiście i tacy, którzy pomagali

zabłąkanym podróżnym w odnalezieniu drogi. Należał do nich Hermes - opiekun

złodziei i kupców. Niektóre z bóstw towarzyszyły człowiekowi w czasie zabaw i uczt,

a czasami ludzie byli zapraszani na uczty olimpijskie, gdzie rozkoszowali się ambrozją

dającą wieczną młodość oraz innymi niebiańskimi potrawami. Zdarzało się,

że usłyszeli tam sprawy poufne, które nie powinny wyjść poza bramy Olimpu, a więc

bywalcy tych uczt obiecywali nie powtarzać niczego po powrocie do domu, bo inaczej

czekała ich bezlitosna kara. Jednak nie każdy miał tak silną wolę, by powstrzymać się

od plotkowania (np. Król Syzyf, który przez całą wieczność musi wtaczać na stromą

górę olbrzymi głaz zawsze wyślizgujący mu się z rąk tuż przed wierzchołkiem).

Najbardziej popularnym typem opowiadań i również niezwykłym faktem było

to, iż Bogowie olimpijscy udawali się na ziemię, aby uwieść śmiertelne kobiety i

zaznać rozkoszy z nimi. Ze związków takich rodzili się zwykle rośli, potężni i

przerastający siłą zwykłych ludzi bohaterowie (herosi), którzy jednak umierali bardzo

młodo - uśmierceni przez zazdrosne żony bogów (jednym z nich był Herakles, syn

Zeusa i królowej Alkmeny, któremu się udało przy pomocy innych bogów uniknąć

śmierci z ręki Hery, żony władcy Olimpu. Wszak całe jego życie składało się z ciężkiej

pracy i walki, aby w końcu po śmierci mógł stać się bywalcem świętej góry).

Obrazek: Herakles był popularnym motywem w sztuce starożytnej Grecji.

Mitologia pisuje też okoliczności przyswojenia lub odkrycia ważnych zjawisk

lub przedmiotów związanych z kulturą starożytnych Greków, np.:

- wykradzenie bogom ognia (Prometeusz)

61

- nauczenie ludzi rolnictwa (Demeter)

- wykradzienie bogom ambrozji i nektaru i obdarowywanie nim swoich poddanych

oraz ujawnienie boskich tajemnic (Tantal)

- zapoczątkowanie składania ofiar bogom

- zapoczątkowanie misteriów

- wynalezienie aulosu

Jeszcze inne mity odnoszą się do Dionizosa – boga, którego kult przywędrował do

Grecji z zewnątrz.

Końcowy etap mitologii to wojna trojańska. Stanowi punkt zwrotny, oznaczała

ona bowiem przejście z epoki herosów (czasów mitycznych) do czasów, które Grecy

uważali już za okres historyczny.

Mitologia grecka, poprzez mitologię rzymską, która z niej wiele zaczerpnęła,

weszła do dziedzictwa kultury europejskiej i jest w dalszym ciągu obecna w różnych

przejawach życia społecznego. Czerpią z niej na przykład New Age, astrologia,

horoskopy, kult i współczesne religijne ruchy rekonstrukcjonistyczne.

62

3.3 Mitologia nie tylko w literaturze polskiej

Mity, pierwotnie przekazywane ustnie, a następnie zapisywane, przechodziły

z czasem w formę opowieści, stając się materiałem literackim. W ten sposób

przyczyniły się do powstania i rozwoju rodzajów i gatunków literackich. Symboliczne

przedstawienie świata zbliża mitologię do literatury pięknej. Elementy mitologiczne

są obecne zwłaszcza we współczesnej literaturze popularnej (np. Władca pierścieni

J. R. R. Tolkiena). Często pokazywana jest magiczna siła głównego bohatera

(np. Supermana, Spidermana, Conana), który samotnie walczy ze złem

i niesprawiedliwością. Trzeba pamiętać, że również mit archaiczny stanowił i wciąż

stanowi inspirację dla kultury, począwszy od sztuki antycznej – tragedie Ajschylosa

(Prometeusz w okowach), Sofoklesa (Antygona, Król Edyp) czy Eurypidesa (Elektra,

Medea, Orestes), nie omijając również malowideł na wazach i nagrobkach.

Ojcem greckiej mitologii był Homer, którego dwie wielkie epopeje, Iliada i

Odyseja, stanowią artystyczne opracowanie znanych mitów oraz kodyfikują atrybuty i

cechy poszczególnych bogów. W ten sposób mity, jako forma zbiorowej świadomości,

niestanowiące żadnego określonego gatunku literackiego, przyczyniły się do

powstania i rozwoju eposu, będącego zapisem mitu, oraz liryki i tragedii, która swoje

tematy czerpała z mitologii. W początkowej fazie rozwoju związana była ściśle z

obrzędami religijnymi. Z czasem mity, tracąc swoje funkcje sakralne, weszły do

literatury w charakterze wątków baśniowych i fantastycznych. Niektóre wątki i

motywy mitologiczne za pośrednictwem baśni i fantastyki weszły w obręb kultury

ludowej, a stąd przedostały się do kultur europejskich. Opracowane na przestrzeni

wieków, nabierają nowego charakteru, służą wyrażaniu nowych idei, a często

występują jedynie jako konwencjonalne chwyty, czego przykładem może być typowy

apel podmiotu lirycznego do bóstwa, będący prośbą o natchnienie.100

W okresie renesansu w literaturze polskiej nawiązuje do mitologii np. Jan

Kochanowski w Odprawie posłów greckich. Motywy mitologiczne są również

widoczne w jego trenach, fraszkach i pieśniach.101 Współczesne odwołania

do mitologii obejmują także zabiegi demitologizacyjne (np. w Trans-Atlantyku

100 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1993, s. 8. 101 Literatura. Starożytność – oświecenie, Warszawa 1987, s. 236.

63

Gombrowicza102 albo w twórczości A. Bobkowskiego, W. Odojewskiego,

J. Makiewicza) i mitotwórcze (np. człowieka z marginesu w utworach Marka Hłaski).

Wyraźnymi cechami mitycznych postaci wykazują się bohaterowie powieści Henryka

Sienkiewicza. Nawiązania do mitów, a także tworzenie mitów indywidualnych

odnaleźć możemy w twórczości Bolesława Leśmiana, Jarosława Iwaszkiewicza,

Zbigniewa Herberta, Tadeusza Nowaka, Mieczysława Jastruna czy Czesława Miłosza.

Do najbardziej kulturotwórczych należą mity o:

- Prometeuszu – np. romantyczny prometeizm w scenie „Improwizacji” III części

Dziadów Adama Mickiewicza, Samuel Zborowski Juliusza Słowackiego,

Promethidion Cypriana Norwida

- Syzyfie – np. Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego

- Dedalu i Ikarze – opowiadanie Ikar Jarosława Iwaszkiewicza, wiersze Tadeusza

Różewicza i Ernesta Brylla lub Stanisława Grochowiaka utwór liryczny Ikar

- Adamie

- Edypie

- Gilgameszu czy Narcyzie

Nawiązania do mitologii widoczne są również w sferze językowej, o czym świadczy

temat tej pracy – związki frazeologiczne.103

102 Tomkowski, J.: Literatura polska, Warszawa 1993, s. 283. 103 Zob.: 3.4. Związki frazeologiczne z mitologii, s. 64.

64

3.4 Związki frazeologiczne z mitologii

Jak już wspomniałam na końcu powyższego rozdziału, dotyczącego mitologii

w literaturze, znaczenie mitów ma miejsce również w frazeologii. Właśnie teraz

chciałabym poświęcić uwagę frazeologizmom o rodowodzie starożytnym. Przytoczę tu

kilka przykładów i wytłumaczę ich znaczenie.

Lary i penaty – dom rodzinny, sprzęty domowe, rzeczy osobiste

W Rzymie Lary i Penaty były bóstwami opiekuńczymi domu i rodziny i podobnie jak

paleolityczne Wenus były lokowane w pobliżu paleniska. Lary (łac. Lares) to czczone

w Rzymie duchy opiekuńcze domu i szczęścia domowego, chroniące od nieszczęść.

Były to dusze zmarłych przodków opiekujące się krewnymi. Na początku posiłku

należało składać im ofiarę z jedzenia, a przy wyjeździe czy przyjeździe modlić się.

Penaty (łac. Penates) znów są bóstwa italskie, opiekujące się spiżarnią (penus)

i całym domem.104

Pyrrusowe zwycięstwo – w przenośni zwycięstwo pozorne, osiągnięte

nadmiernym kosztem, niewspółmierne do poniesionych strat. Pyrrus był jednym

z najwybitniejszych taktyków wojskowych swojej epoki, był zręcznym, ale

awanturniczym politykiem. Pobił wojska rzymskie pod Herakleą (280 p.n.e.)

i pod Ausculum (279 p.n.e.), ale poniósł ogromne straty. Po zwycięstwie

nad Rzymianami Pyrrus wypowiedział słynne słowa: „Jeszcze jedno takie zwycięstwo,

a będziemy straceni.“

Nić, kłębek Ariadny – nieoczekiwana pomoc, sposób wybrnięcia z zawiłej sytuacji,

rozwiązanie trudnego problemu. W mitologii greckiej Ariadna podarowała

Tezeuszowi kłębek nici, aby mógł wydostać się z labiryntu po zabiciu Minotaura.

Kłębek nici, który rozwijał, chodząc po Labiryncie, ułatwił mu znalezienie drogi

powrotnej.

Syzyfowa praca (robota) – praca niedająca żadnych wyników, zadanie

niewykonalne. Przebiegły plotkarz zdradzał tajemnice bogów, za co został wtrącony

104 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 206–207.

65

do Tartaru, skąd uciekł podstępem. Wtedy został ukarany wieczną i bezużyteczną

pracą. Miał za zadanie wtoczyć na górę głaz, który jednak przed wierzchołkiem zawsze

wymykał mu się z rąk i staczał w dół.105

Puszka Pandory – w przenośni źródło niekończących się nieszczęść, kłopotów,

smutków, utrapień. Gdy Prometeusz, wbrew woli Zeusa, skradł niebu ogień i nauczył

ludzi się nim posługiwać, Zeus zemścił się. Kazał Hefajstosowi ulepić z gliny kobietę,

którą nazwano Pandora. Każdy z bogów dał jej jakiś sposób unieszczęśliwiania ludzi.

Zeus ofiarował jej puszkę, którą miała dać w posagu temu, który ją poślubi.

Prometeusz nie ufał Zeusowi i nie chciał od niego darów, ale jego brat, Epimeteusz,

ożenił się z Pandorą i otworzył puszkę. Wyfrunęły z niej na świat wszystkie

nieszczęścia, jakie od tej pory trapią ludzi, z wyjątkiem Nadziei, przywartej mocno

do dna puszki.

Koń trojański

1. O czymś pozornie wyglądającym na przyjacielski podarunek, w rzeczywistości

będącym niebezpieczeństwem; ukryte niebezpieczeństwo; spisek, podstęp

zmierzający do pokonania przeciwnika od wewnątrz, zaszkodzenia mu.

2. Współcześnie chodzi również o pojęcie z informatyki: program na pozór

wykonujący istotne funkcje, mający jednak ukryte w swym kodzie instrukcje

powodujące zniszczenia w systemie, w którym został zainstalowany.

Wojownicy greccy, podczas zdobywania Troi, schowali się do wielkiego,

drewnianego konia. Obrońcy Troi wciągnęli konia do miasta, myśląc, że jest to

pokojowy dar od Greków. Jednak w nocy wojownicy greccy wyszli z konia i zajęli

miasto.106

Syreny – w mitologii greckiej półkobiety, półptaki obdarzone urzekającym głosem,

zamieszkałe w niebiańskich sferach albo w podziemiu. Niebiańskie syreny były

pokrewne muzom, śpiewały i grały na instrumentach; podziemne troszczyły się

o dusze zmarłych i opłakiwały je. W Odysei Homera mieszkają na wyspie położonej

między wyspą Scyllą i Charybdą, siedzą na łące i śpiewają. Na wybrzeżu pełno jest

kości tych, którzy ten cudowny śpiew usłyszeli, zapomnieli o całym świecie, wyszli na

105 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 154. 106 Tamże: s. 184.

66

ląd i zginęli. Odyseusz, przepływając statkiem w pobliżu, za radą Kirke zalepił uszy

woskiem swym towarzyszom podróży, sam zaś kazał się przywiązać do masztu, aby

z przyjemnością posłuchać pieśni, a mimo to ocaleć. Orfeusz zaś uratował

Argonautów, zagłuszywszy śpiew syren własną pieśnią i grą na lirze. W obu

przypadkach pokonane syreny rzuciły się do morza i zamieniły się w rafy.

Na tle mitologii greckiej jest paradoksem to, że syreną nazwano sygnalizator

akustyczny, przeznaczony do celów alarmowych albo nawigacyjnych, z którego

wydobywają się przeraźliwe i monotonne dźwięki.107

Krokodyle łzy – łzy obłudnika, hipokryty; nieszczery, udawany płacz, fałszywe

współczucie. Chodzi o wydzielinę specjalnego gruczołu solnego, występującego

u niektórych krokodyli. Wydzielina pomaga w pozbyciu się nadmiaru soli

z organizmu zwierzęcia i usuwana jest przez kanaliki położone w pobliżu oczu,

szczególnie po posiłku. Zjawisko to spowodowało powstanie mitu o krokodylu (gad

czczony w starożytnym Egipcie jako symbol bóstwa) płaczącym z żalu nad tym,

iż pozbawił swą ofiarę życia. Jest synonimem fałszywego żalu. Porównanie takich

oszukańczych intencji do krokodylich łez zakorzeniło się w całej cywilizacji

europejskiej i znajduje swój odpowiednik w najważniejszych językach (ang. crocodile

tears, niem. Krokodilstränen, franc. larmes de crocodile, hiszp. llorar por un ojo,

ros. крокодиловы слёзы). Czasami sformułowanie "krokodyle łzy" lub "krokodyli

płacz" bywa błędnie utożsamiane (w polszczyźnie) z płaczem obfitym, nie dającym się

pohamować, i to na skutek braku wiedzy o rzeczywistym źródle pochodzenia tego

związku frazeologicznego.

107 Zob.: Parandowski, J.: Mitologia, Poznań 1989, s. 191, 196.

67

4 Związki frazeologiczne z tematyką biblijną

i mitologiczną w czasopismach dla dzieci i młodzieży

Czytając czasopisma dla dzieci i młodzieży, stwierdziłam, że w pismach

przeznaczonych dla dzieci występuje mniej jednostek frazeologicznych (nie tylko

o tematyce biblijnej czy mitologicznej), aniżeli w czasopismach dla młodzieży. Jest to

widoczne również na przykładach, które podałam poniżej w słowniczku.

W czasopismach dla młodzieży występują frazeologizmy trudniejsze do zrozumienia,

co spowodowane jest niewątpliwie tym, że dzieci nie mają dostatecznej wiedzy

językowej, takiej jak młodzież, która ma większy zasób słów, przyswaja frazeologizmy

poprzez czytanie książek (tu konkretnie Biblii i mitologii), czasopism, zdobywanie

wiedzy zarówno z historii, jak i kultury. Młodzież zajmuje się frazeologizmami także

na lekcjach języka polskiego.

W związku z tym przeprowadziłam również badania w formie ankiety,

wypełnionej przez uczniów klas ósmych i dziewiątych 2 szkół podstawowych

w Czeskim Cieszynie i Trzyńcu. Chodzi o młodzież w wieku 13 do 15 lat (konkretnie

49 dziewczyn i 47 chłopców). Stwierdziłam między innymi, że uczniowie dzielą

frazeologizmy według nieco przestarzałej klasyfikacji Skorupki, czyli sprawdził się

fakt, iż w szkołach jest nauczana klasyfikacja klasyczna. Jednak uczniom jest znana

tylko klasyfikacja z punktu widzenia gramatycznego (formalnego). Nie dzielą jednak

frazeologizmów na trzy typy, ale jedynie na dwa – zwroty i wyrażenia. Klasyfikacja

semantyczna Skorupki jest im zupełnie obca. Dalej stwierdziłam (przygotowując

dziesięć frazeologizmów biblijnych i dziesięć mitologicznych do wytłumaczenia),

że uczniowie znają bardziej frazeologię mitologiczną niż biblijną. Uważam, że wpływa

na to nieznajomość Biblii, którą czytało tylko 49 % uczniów. Mitologia cieszy się

większą popularnością – 63,5 % odpowiadających na pytania przeczytało coś z tej

dziedziny.

dziewczyny (49) chłopcy (47) razem (96)

Znajomość pojęcia frazeologii w % (liczba uczniów) 53 % (26) 19 % (9) 36,5 % (35)

Znajomość podziału frazeologizmów w % (liczba uczniów) 69 % (34) 44,5 % (21) 57 % (55)

Znajomość Biblii w % (liczba uczniów) 61 % (30) 36 % (17) 49 % (47)

Znajomość mitologii w % (liczba uczniów) 75,5 % (37) 53 % (25) 63,5 % (61)

68

Wybrałam 150 jednostek frazeologicznych (95 frazeologizmów związanych

z Biblią i 55 związków frazeologicznych związanych z mitologią) z czasopism

dziecięcych i młodzieżowych. Miałam do dyspozycji różne polskie czasopisma

tak dla dzieci, jak i dla młodzieży. Korzystałam z dziecięcych czasopism, jakimi są:

Świerszczyk, Jutrzenka, Kumpel, Płomyczek, a z młodzieżowych: Ogniwo, Popcorn,

Bravo, Cogito, Victor, Perspektywy.

Niestety, jak można zauważyć w słowniczku, udało mi się znaleźć w czasopismach

dla dzieci bardzo mało frazeologizmów biblijnych i mitologicznych. Przyczyną tego

jest fakt, że dzieci nie znają mitologii i Biblii w takim stopniu, by mogły się swobodnie

posługiwać taką frazeologią. Dane związki frazeologiczne zebrane w słowniczku

opracowałam według poszczególnych typologii (Lewickiego, Müldnera-

Nieckowskiego i Skorupki), które opisałam w części poświęconej klasyfikacji

frazeologizmów108, i dodałam odpowiedni czeski, angielski i niemiecki ekwiwalent.

Odpowiednie ekwiwalenty wyszukiwałam w słownikach frazeologicznych

pod redakcją Františka Čermáka109, w czesko-angielskim słowniku

frazeologicznym110, czesko-niemieckim słowniku frazeologicznym111, a również

w internetowym słowniku polsko-angielskim.112 Do objaśnienia poszczególnych

frazeologizmów użyłam słownika S. Skorupki113, S. Bąby114, M. Basaja115 i Słownika

frazeologicznego pod redakcją Anny Kłosińskiej.116

108 Zob.: 1.2. Klasyfikacja frazeologizmów , s. 15. 109 Čermák, F., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné A-P, Praha 1994. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž, Praha 1994. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné, Praha 1988. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání, Praha 1983. 110 Česko-anglický frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. 111 Česko-německý frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. 112 http://www.dict.pl/. 113 Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego 1 i 2, Warszawa 1968. 114 Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1999. 115 Basaj, M., Rytel, D. (red.: Słownik frazeologiczny czesko-polski (Skrypt dla studentów bohemistyki), Katowice 1981. 116 Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.

69

4.1 Frazeologizmy z tematyką biblijną występujące

w czasopismach dla dzieci i młodzieży

Alfa i omega (Cogito, 21, styczeń 2003, s. 42)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: o człowieku, który bardzo dużo wie i jest niekwestionowanym autorytetem

w jakichś sprawach

czeski ekwiwalent: alfa a omega

angielski ekwiwalent: Alpha and Omega

niemiecki ekwiwalent: das A und O der Sache

Ani na jotę (Ogniwo, 10, czerwiec 2005, s. 13)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: ani trochę, w ogóle nie

czeski ekwiwalent: ani za nic

angielski ekwiwalent: not one jot or tittle

niemiecki ekwiwalent: um keinen Preis

Anielska cierpliwość (Jutrzenka, 4, grudzień 2004, s. 2)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: bezbrzeżna, wielka, niewyczerpana cierpliwość

czeski ekwiwalent: andělská trpělivost

angielski ekwiwalent: have the patience of a saint

niemiecki ekwiwalent: eine Engelsgeduld haben

70

Aniołek z różkami (Jutrzenka, 6, luty 2006, s. 18)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: urwis, łobuziak o niewinnym wyglądzie

czeski ekwiwalent: anděl s růžky

angielski ekwiwalent: angel with horns

niemiecki ekwiwalent: Engel mit B geschrieben

Arka przymierza (Perspektywy, 1, styczeń 2006, s. 27)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: to, co łączy przeszłość z teraźniejszością

czeski ekwiwalent: archa úmluvy

angielski ekwiwalent: Ark of the Covenant

tabernacle

niemiecki ekwiwalent: die Bundeslade

Beniaminek (Ogniwo, 7, marzec 2005, s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: najmłodsze dziecko, ulubieniec, faworyt

czeski ekwiwalent: beniamínek

angielski ekwiwalent: minion

valentine

niemiecki ekwiwalent: der Einziger

Bóg zapłać! (Jutrzenka, 2, październik 2005, s. 5)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: formuła podziękowania, wyrażająca niemożność wywdzięczenia się lub

zapłaty

71

czeski ekwiwalent: Zaplať Pánbůh!

angielski ekwiwalent: God bless you

thank goodness

niemiecki ekwiwalent: Gott sie Dank!

Boski dar (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 140)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: pożywienie, chleb

czeski ekwiwalent: boží dar

angielski ekwiwalent: God’s gift

niemiecki ekwiwalent: die Gottesgabe

Bratnia dusza (Cogito, 8/07, s. 65)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: człowiek bliski komuś pod jakimś względem, podobny do niego

czeski ekwiwalent: spřízněná duše

angielski ekwiwalent: somebody after one's own heart

kindred spirit

niemiecki ekwiwalent: geistesverwandt

Budować zamki z piasku (Wiktor Gimnazjalista, 18, 2002, s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: robić coś na niepewnej postawie, mieć nadzieje w coś nierealnego

czeski ekwiwalent: budovat (stavět) si větrné (vzdušné) hrady (zámky)

angielski ekwiwalent: limn on water

build castles in Spain

niemiecki ekwiwalent: Luftschlösser bauen

72

Być (komuś) cierniem w oku (Victor Gimnazjalista, 18, listopad 2002, s. 22)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: przeszkadzać, wzbudzać zawiść

czeski ekwiwalent: být někomu trnem v oku

angielski ekwiwalent: be eyesore

be thorn in somebody's side/flesh

niemiecki ekwiwalent: Dorn im Auge sein

Balken im Augen sein

Być ulepionym z jednej gliny (Victor Gimnazjalista, 20, październik 2006, s. 5)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: być podobnym, mieć takie same cechy

czeski ekwiwalent: být ze stejného/jednoho těsta

angielski ekwiwalent: be in the same mould

niemiecki ekwiwalent: von gleichen Schrot und Kirn sein

Być w metuzalowym wieku (Cogito, 9, maj 2003, s. 13)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: być w bardzo podeszłym wieku, być bardzo starym

czeski ekwiwalent: být (starý) jako Metuzalém, být v Metuzálemově věku

angielski ekwiwalent: be as old as Methuselah

niemiecki ekwiwalent: alt wie Methusalem sein

Być w siódmym niebie (Jutrzenka, 5, styczeń 2006, s. 4)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: czuć się szczęśliwy z jakiegoś powodu, bardzo się cieszyć

czeski ekwiwalent: cítit se/být jako v sedmém nebi

73

angielski ekwiwalent: be in seventh heaven

be riding high

be floating on air

it´s like a living in a paradise

be on cloud nine

niemiecki ekwiwalent: im siebten Himmel sein

Być w wieku Chrystusowym (Victor Gimnazjalista, 4, marzec 2008, s. 41)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: mieć 33 lat

czeski ekwiwalent: být v Kristovych letech

angielski ekwiwalent: be old like Jesus

niemiecki ekwiwalent: in den Jesus Jahren sein

Coś woła o pomstę do nieba (Ogniwo, 1, wrzesień 2005, s.11)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: coś jest oburzające, godne potępienia, kary

czeski ekwiwalent: něco je do nebe volající

angielski ekwiwalent: flagrant; egregious; crying; clamant; glaring

niemiecki ekwiwalent: himmelschreiend

Cymbał (Cogito, 16, październik 2003, s. 27)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: o człowieku głupim

czeski ekwiwalent: trouba

angielski ekwiwalent: chuckle-head

booby

niemiecki ekwiwalent: die Trompete

der Dummkopf, die Röhre

74

Czekać do sądnego dnia (Świerszczyk, 7, kwiecień 2007, s. 14)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: bardzo długo, w nieskończoność

czeski ekwiwalent: čekat do soudného dne

angielski ekwiwalent: waiting for somebody/something till doomstay

niemiecki ekwiwalent: bis zum jüngsten Tag warten

Czuć się jak w raju (Jutrzenka, 1, wrzesień 2005, s. 14)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: czuć się świetnie, być szczęśliwy

czeski ekwiwalent: cítit se jako v ráji

angielski ekwiwalent: feel like on the fat of the land

feel like in paradise

niemiecki ekwiwalent: sich wie im Paradies vorkommen

Dni kogoś są policzone (Cogito, 7, kwiecień 2003, s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: ktoś jest umierający

czeski ekwiwalent: dny někoho, něčeho jsou sečteny

angielski ekwiwalent: somebody´s race is nearly over

somebody´s days are numbered

niemiecki ekwiwalent: er wird sein Brot bald aufgegessen haben

75

Droga cierniowa (Cogito, 9, maj 2003, s.53)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: życie pełne cierpień, udręczeń, sytuacje niosące wiele bolesnych przeżyć,

wymagające wyrzeczeń i cierpliwości

czeski ekwiwalent: trnitá cesta

angielski ekwiwalent: way of the Cross-ways

stations of the cross

niemiecki ekwiwalent: der Kreuzweg

der Passionsweg

der Leidens Christi

Droga krzyżowa (Cogito – Dodatek specjalny 2, styczeń 2003, s. 10)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: życie pełne cierpień, udręczeń, sytuacje niosące wiele bolesnych przeżyć,

wymagające wyrzeczeń i cierpliwości

czeski ekwiwalent: křižová cesta

angielski ekwiwalent: way of the Cross-ways

stations of the cross

niemiecki ekwiwalent: der Kreuzweg

der Passionsweg

der Leidens Christi

Eden (Ogniwo, 7, marzec 2005, s. 16)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: ogród rozkoszy ziemskich, raj utracony, niebo

czeski ekwiwalent: eden

ráj

76

angielski ekwiwalent: paradise

Eden

Elysium

niemiecki ekwiwalent: das Paradies

der Garten Eden

das Eden

Egipskie ciemności (Cogito, 8/07, s. 14)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: nieprzeniknione, zupełne ciemności

czeski ekwiwalent: egiptská tma

angielski ekwiwalent: it´s like a black hole in Calcuta in here

it´s pitch dark in here

niemiecki ekwiwalent: es ist stockdunkel hier

es ist stockdüster hier

es ist stockfinster hier

Głos wołającego na pustyni (Victor Gimnazjalista, 10, maj 2007, s. 48)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: czyjeś słowa, apel o coś, nieznajdujące oddźwięku, zlekceważone

czeski ekwiwalent: hlas volajícího na poušti

angielski ekwiwalent: voice crying in the wilderness

niemiecki ekwiwalent: wie der Rufer in der Wüste sein

Chleb powszedni (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 47)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: codzienne jedzenie konieczne, by utrzymać się przy życiu

lub rzecz codzienna, zwykła, nic nadzwyczajnego

czeski ekwiwalent: každodenní/denní chleba

77

angielski ekwiwalent: the staff of life

niemiecki ekwiwalent: tägliches Brot

Chodzić jak błędna owca (Jutrzenka, 5, styczeń 2005, s. 6)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza porównawcza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: chodzić bez celu, zachowywać się nieprzytomnie

czeski ekwiwalent: chodit jako bludná ovce

angielski ekwiwalent: go round like a lost sheep/soul

niemiecki ekwiwalent: herumlaufen wie ein verirrtes Schaf

Chodzić krętymi ścieżkami (Bravo, 01/2008, s. 16)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: wybierać niekoniecznie proste rozwiązania sytuacji

czeski ekwiwalent: jít cestou necestou

angielski ekwiwalent: let nothing stand in one´s way

go up hill and down dale

niemiecki ekwiwalent: über Stock und Stein dahinjagen

Chodzić od Annasza do Kajfasza (Perspektywy, 1, styczeń 2006, s. 10)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: wędrować od jednego urzędu (człowieka) do drugiego, bezskutecznie

usiłując załatwić jakąś sprawę

czeski ekwiwalent: chodit od Annáše ke Kaifášovi

chodit od čerta k ďáblu

chodit od Pontia k Pilátovi

angielski ekwiwalent: go from pillar to post

niemiecki ekwiwalent: von Pontius zu Pilatus gehen

78

Ile dusza zapragnie (Świerszczyk, 4, luty 2007, s. 10)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wskaźnik frazeologiczny

znaczenie: tyle, ile się zechce; wszystko, czego się chce

czeski ekwiwalent: co srdce ráčí

angielski ekwiwalent: to one's heart's content

niemiecki ekwiwalent: was das Herz begehrt

Jabłko Adama (Cogito – Dodatek specjalny 1, styczeń 2003, s. 38)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm formalny

typologiczna wg Lewickiego – zestawienie

znaczenie: chrząstka widoczna na szyi mężczyzny; przenośnie coś dławiącego,

przeszkadzającego

czeski ekwiwalent: Adamovo jablko

angielski ekwiwalent: Adam's apple

niemiecki ekwiwalent: der Adamsapfel

Jak Bóg da (Jutrzenka, 3, listopad 2006, s. 7)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: jeżeli się wszystko dobrze ułoży

czeski ekwiwalent: dá-li bůh

angielski ekwiwalent: God willing

niemiecki ekwiwalent: so Gott‘ will

Jak grom z czystego nieba (Cogito, 18, listopad 2004, s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: nagle, zupełnie nieoczekiwanie, silnie, gwałtownie

czeski ekwiwalent: jako hrom z čistého nebe

79

angielski ekwiwalent: like a bolt from the blue

niemiecki ekwiwalent: das kam wie der/ein Blitz aus heiterem Himmel

Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie (Cogito, 2/03, s. 23)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: jak czynisz komuś, tak on czyni tobie

czeski ekwiwalent: Jak ty mně, tak já tobě

angielski ekwiwalent: tit for tat

measure for measure

niemiecki ekwiwalent: Gleiches erzeugt Gleiches

Jeremiada (Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2006, s. 7)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: narzekanie, lament

czeski ekwiwalent: jeremiáda

angielski ekwiwalent: jeremiad

niemiecki ekwiwalent: der Jammer

Judaszowy pocałunek (Ogniwo, 8, kwiecień 2005, s. 19)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: nieszczerość maskująca nieżyczliwe, wrogie zamiary wobec kogoś

czeski ekwiwalent: jidášský polibek

angielski ekwiwalent: Judas´s kiss

niemiecki ekwiwalent: der Judaskuss

Kainowe znamię (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

80

znaczenie: znamię zbrodniarza, zabójcy brata albo rodaka

czeski ekwiwalent: Kainovo znamení

angielski ekwiwalent: the brand od Caine

niemiecki ekwiwalent: das Kainszeichen

Kozioł ofiarny (Cogito, 7, kwiecień 2003, s. 61)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: osoba obarczana winą, oskarżana o złe uczynki, których niekoniecznie się

dopuściła w celu ochrony rzeczywiście winnych

czeski ekwiwalent: obětní beránek

angielski ekwiwalent: sacrificial lamb

fall-guy

scapegoat

niemiecki ekwiwalent: das Opferlamm

der Sündenbock

der Prügelknabe

Krokodyle łzy (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 17)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: nieszczery, udawany płacz, falszywe ubolewanie, współczucie

czeski ekwiwalent: krokodýlí slzy

angielski ekwiwalent: crocodile tears

niemiecki ekwiwalent: dicke Tränen

die Krokodilstränen

Kto pod kimś dołek kopie, sam do niego wpada (Ogniwo, 4, grudzień 2004,

s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: intrygi zwykle obracają się przeciw intrygantowi

81

czeski ekwiwalent: kdo jinému jámu kopá, sám do ní padá

angielski ekwiwalent: he who digs a pit for others, falls in himself

niemiecki ekwiwalent: wer anderen eine Grube gräbt, fällt selbst hinein

Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje (Victor Gimnazjalista, 20, październik 2006, s. 60) Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: ludziom pracowitym dobrze się wiedzie, bo wszystko im sprzyja, nawet sam

Bóg

czeski ekwiwalent: Kdo časně vstává, tomu Pánbůh dává

angielski ekwiwalent: the early bird catches the worm

early to bed, early to rise

the morning hour has gold in its mouth

Ktoś chwycił Pana Boga za nogi (Jutrzenka, 1, wrzesień 2004, s. 21)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: kogoś spotkało wielkie szczęście

czeski ekwiwalent: popadnout/chytit býka za rohy

angielski ekwiwalent: seize the bull by the horns

niemiecki ekwiwalent: Stier bei den Hörnern packen

Lata tłuste i chude (Cogito, 16, październik 2003, s. 53)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: czasy powodzenia, dobre obfite, bogate i następujący po nich okres kryzysu,

upadku

czeski ekwiwalent: tučná a hubená léta

angielski ekwiwalent: lean and fat years

niemiecki ekwiwalent: fetten jahre und mageren Jahre

82

Łuski spadły komuś z oczu (Victor gimnazjalista, 10, maj 2007, s. 23)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: ktoś przejrzał, zaczął coś właściwie oceniać, orientować się w sytuacji

czeski ekwiwalent: šupiny spadly z očí

angielski ekwiwalent: the scales feel (dropped) from somebody’s eyes

niemiecki ekwiwalent: die Schuppen fallen ihmvon den Augen

Mamona (Cogito, 7, kwiecień 2004, s. 44)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: bogactwo, złoto, dobra doczesne

czeski ekwiwalent: mamon

angielski ekwiwalent: mammon

niemiecki ekwiwalent: der Mammon

Manna z nieba (Perspektywy, 1, styczeń 2006, s. 20)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: nieoczekiwany dar, zysk, ratunek w trudnej sytuacji

czeski ekwiwalent: manna z nebe

angielski ekwiwalent: manna

niemiecki ekwiwalent: das Manna

Mieć czyste ręce (Ogniwo, 1, wrzesień 2005, s. 8)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: być zawsze uczciwym

czeski ekwiwalent: mít čisté ruce

angielski ekwiwalent: to have clean hands

niemiecki ekwiwalent: saubere Hände haben

83

Mieć z kimś krzyż Pański (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: cierpieć przez kogoś udręki, kłopotać się z kimś

czeski ekwiwalent: mít s někým kříž

mít s někým očistec

angielski ekwiwalent: he makes life hell for her

niemiecki ekwiwalent: mit etwas ein wahres Kreuz haben

Mieć złe oko (Kumpel, 2, luty 2008, s. 4)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: mieć złe spojrzenie, przynoszące nieszczęście

czeski ekwiwalent: dělat zlé oči

angielski ekwiwalent: breed resentment

niemiecki ekwiwalent: böses Blut machen

Neid erregen

Miłosierny Samarytanin (Victor Gimnazjalista, 20, październik 2006, s. 65)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: człowiek bezinteresowny, pomocny, miłosierny, nieobojętny

czeski ekwiwalent: milosrdný Samaritán

angielski ekwiwalent: Good Samaritan

niemiecki ekwiwalent: Barmherziger Samariter

Mowa jest srebrem, milczenie złotem (Victor Gimnazjalista, 6, marzec 2007,

s. 66)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: czasami milczenie bardziej się opłaca

84

czeski ekwiwalent: Mluviti stříbro, mlčeti je zlato

angielski ekwiwalent: speech is silver but silence is golden

niemiecki ekwiwalent: Reden ist Silber, Schweigen ist Gold

Na amen (Jutrzenka, 4, grudzień 2004, s. 4)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: całkowicie, zupełnie (zwykle o czymś niepożądanym)

czeski ekwiwalent: nadobro

angielski ekwiwalent: for good

niemiecki ekwiwalent: durch und durch

ganz und gar

Na litość boską! (Jutrzenka, 4, grudzień 2006, s. 21)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: wyrażenie uczuć, np. przestrachu, zgrozy itp.

czeski ekwiwalent: Proboha!

angielski ekwiwalent: for goodness sake

for heaven's sake

for Pete's sake

my God!

What the dickens!

niemiecki ekwiwalent: um Himmels willen!

mein Gott

um Gottes willen!

Na świętego Adama (Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2006, s. 12)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: nigdy

czeski ekwiwalent: na svatého Dyndy

85

angielski ekwiwalent: when pigs fly

when heel freeze

when the shrimps learn to whistle

when the Dutch take Holland

niemiecki ekwiwalent: am Nimmerstag

am zweiunddreißigsten des Monats

Nadstawić drugi policzek (Popcorn, 1, styczeń 2006, s. 28)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: nie odpowiadać przemocą na przemoc

czeski ekwiwalent: nastavit druhou stranu tváře

angielski ekwiwalent: turn the other cheek

niemiecki ekwiwalent: zweite Gesicht verlängern

Nadzieja Hioba (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 9)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: niezawodna nadzieja

czeski ekwiwalent: Jobova naděje

angielski ekwiwalent: hope against hope

niemiecki ekwiwalent: die Hiobshoffnung

Nagi jako go Pan Bóg stworzył (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 50)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: nagi

czeski ekwiwalent: (nahý) jako Adam, na Adama

angielski ekwiwalent: in one´s birthday suit,

as naked as the day one was born

niemiecki ekwiwalent: sein wie Gott ihn schuf

im Adams/Eva kostüm sein

86

Nic nowego pod słońcem (Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2002, s. 65)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: stara wiadomość

czeski ekwiwalent: nic nového pod sluncem

angielski ekwiwalent: nothing new under the sun

niemiecki ekwiwalent: es gibt nichts Neues unter der Sonne

Nie taki diabeł straszny, jak go malują (Wiktor Gimnazjalista, 18,

listopad 2002, s. 17)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: nie trzeba się niczego bać

czeski ekwiwalent: čert není tak strašný, jak ho malují

angielski ekwiwalent: the bigger they are the harder they fall

niemiecki ekwiwalent: der Teufel ist nicht so hässlich, wie er dargestellt wird

Niewierny Tomasz (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 59)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: o kimś nieufnym, sceptycznym, niedowierzającym nikomu ani niczemu,

dopóki się sam nie przekona i nie sprawdzi osobiście

czeski ekwiwalent: nevěřící Tomáš

angielski ekwiwalent: a doubting Thomas

niemiecki ekwiwalent: ein ungläubiger Thomas

87

Nosić swój krzyż (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 85)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: cierpieć, mieć ciężkie życie, mieć kłopoty

czeski ekwiwalent: nést svůj kříž

angielski ekwiwalent: bear one's cross

niemiecki ekwiwalent: sein Kreuz tragen

sein Kreuz geduldig tragen

Od Adama i Ewy (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 45)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie

znaczenie: od samego początku

czeski ekwiwalent: od Adama

angielski ekwiwalent: begin at the beginning

niemiecki ekwiwalent: bei Adam und Eva anfangen

Oddać coś za miskę soczewicy (Victor Gimnazjalista, 8, kwiecień 2007, s. 47)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: oddać coś niezwykle cennego za bezcen

czeski ekwiwalent: dát/prodat něco za mísu čočovice

angielski ekwiwalent: to sell for a mess of pottage

niemiecki ekwiwalent: etwas für ein Linsengericht hergeben

Oddzielić ziarno od plew (Ogniwo, 6, luty 2006, s. 13)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: oddzielić to, co dobre, od tego, co złe, odrzucić, co złe

czeski ekwiwalent: oddělovat zrno od plev

88

angielski ekwiwalent: separate the men from the boys

sort out the men from the boys

niemiecki ekwiwalent: die Spreu vom Weizen trennen

Oko Judasza (Victor gimnazjalista, 6, marzec 2007, s. 48)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm formalny

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: otwór wziernika w drzwiach celi więziennej

czeski ekwiwalent: špehýrka

angielski ekwiwalent: peep-hole

eyehole

niemiecki ekwiwalent: das Spähloch

Oko za oko, ząb za ząb (Kumpel, 2, luty 2008, s. 30)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: jak czynisz komuś, tak on czyni tobie

czeski ekwiwalent: oko za oko, zub za zub

angielski ekwiwalent: a limb for a limb

measure for measure

tit for tat

niemiecki ekwiwalent: Auge um Auge

Zahn um Zahn

Palec boży (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 9)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: znak, napomnienie, ostrzeżenie

czeski ekwiwalent: prst boží

angielski ekwiwalent: finger of God

niemiecki ekwiwalent: ein Wink des Schicksals in etwas

89

Piękna jak anioł (Ogniwo, 1, wrzesień 2004, s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: bardzo piękna

czeski ekwiwalent: krásná jako anděl, andílek, andělíček

angielski ekwiwalent: like an angel

angelic

like a cherub

niemiecki ekwiwalent: schön wie ein Engel

Płakać i zgrzytać zębami (Victor Gimnazjalista, 10, maj 2003, s. 30)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: ewangeliczne określenie przeżywania mąk piekielnych albo ciężka sytuacja,

zmartwienie, kłopot

czeski ekwiwalent: skřípat zubama

angielski ekwiwalent: grate one's teeth

niemiecki ekwiwalent: mit den Zähnen knirschen

Przenieść się na łono Abrachama (Perspektywy, 3, marzec 2006, 23)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: umrzeć

czeski ekwiwalent: odejít/vrátit se v lůno Abrahámovo/do lůna Abrahámova

angielski ekwiwalent: be gathered to one's fathers

join the majority

return to Abraham´s bosom

niemiecki ekwiwalent: in Abrahams Schos eingehen

90

Raj na ziemi (Wiktor Gimnazjalista, 18, 2002, s. 13)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: coś bardzo dobrego, pięknego

czeski ekwiwalent: ráj na zemi

angielski ekwiwalent: living in paradise

niemiecki ekwiwalent: den Himmel auf Erden haben

Rozdzierać szaty nad czymś, kimś (Victor Gimnazjalista, 20,

październik 2003, s. 58)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: lamentować, ubolewać z jakiegoś powodu

czeski ekwiwalent: lomit rukama

angielski ekwiwalent: wring one's hands

niemiecki ekwiwalent: die Hände ringen

Rzeź niewiniątek (Ogniwo, 5, styczeń 2007, s. 11)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: zabijanie niewinnych

czeski ekwiwalent: vraždění neviňátek

jatky

angielski ekwiwalent: slaughter of innocents

niemiecki ekwiwalent: der bethlemitische Kindermord

Rzucać perły przed wieprze (Victor Gimnazjalista, 13, lipiec 2005, s. 45)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: ofiarowywać coś cennego osobie, która nie umie tego docenić

91

czeski ekwiwalent: házet perly sviním

angielski ekwiwalent: cast pearls before swine

niemiecki ekwiwalent: Perlen vor die Säue werfen

Sądny dzień (Ogniwo, 2, październik 2006, s. 7)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: popłoch, zamieszanie, lęk wywołane przez nieoczekiwaną kontrolę

czeski ekwiwalent: soudný den

den posledního soudu

angielski ekwiwalent: judgment day

last day

doomsday

dies irae

domesday

niemiecki ekwiwalent: Jüngste Tag

Salomowy wyrok (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: wyrok mądry, sprawiedliwy, choć o zaskakujacej formule rozstrzygnięcia

czeski ekwiwalent: šalamounské rozhodnutí

angielski ekwiwalent: Solomon´s sentence

niemiecki ekwiwalent: salomonisches Urteil

Samarytańska przysługa (Victor Gimnazjalista, 18, listopad 2002, s. 59)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: życzliwa uprzejmość i uczynność

czeski ekwiwalent: samaritánská služba/úsluha

angielski ekwiwalent: Samaritan favour

niemiecki ekwiwalent: der Samariterdienst

92

Sodoma i Gomora (Bravo, 06/2007, s. 14)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: gniazdo rozpusty, siedlisko zła moralnego i zepsucia obyczajów; miejsce

przeklęte; hałas i bałagan

czeski ekwiwalent: Sodoma a Gomora

angielski ekwiwalent: Sodom and Gomorrha

niemiecki ekwiwalent: Sodoma und Gomorrha

Stanąć jak słup soli (Jutrzenka, 2, październik 2006, s. 21)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: stać nieruchomo, znieruchomieć, pod wpływem zdumienia, przerażenia,

silnego przeżycia

czeski ekwiwalent: zůstat stát jako solný sloup

angielski ekwiwalent: stand like Lot´s wife

stand like a pillar of salt

niemiecki ekwiwalent: dastehen wie eine Salzsäule

zur Salzsäule erstarren

Stary jak świat (Jutrzenka, 4, grudzień 2004, s. 9)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: bardzo stary, dawny

czeski ekwiwalent: starý jak Metuzalém

starý jak (sám) svět

angielski ekwiwalent: be as ald as the hills/Methuselah

niemiecki ekwiwalent: alt wie die Welt (selber)/Methusalem sein

Strzec jak źrenicy oka (Jutrzenka, 5, styczeń 2007, s. 21)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

93

znaczenie: pilnować, strzec kogoś, czegoś szczególnie gorliwie, troskliwie

czeski ekwiwalent: opatrovat/chovat/střežit jako oko v hlavě

angielski ekwiwalent: cherish like the apple of one´s eye

niemiecki ekwiwalent: wie seinen Augaphel hüten

Syn marnotrawny (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 10)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: człowiek, który zawinił, lecz w porę opamiętał się i nawrócił

czeski ekwiwalent: marnotratný syn

angielski ekwiwalent: spending thrift

niemiecki ekwiwalent: der Geldverschwender

Umywać od czegoś ręce (Ogniwo, 1, wrzesień 2006, s. 5)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: nie brać za coś odpowiedzialności, odcinać się od czegoś

czeski ekwiwalent: mýt si ruce jako Pontský Pilát

angielski ekwiwalent: wash one's hands of something

niemiecki ekwiwalent: sich die Hände in Unschuld Washen

Unikać kogoś jak ognia (Cogito, 18, listopad 2004, s. 3)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: bać się, lękać się bardzo, ogromnie, bezgranicznie; strzec się, unikać czegoś

starannie, nadzwyczajnie, ze wszystkich sił

czeski ekwiwalent: vyhýbat se někomu jak čert kříži/svěcené vodě

angielski ekwiwalent: avoid someone like the plague

give someone a wide berth

someone puts the fear of Christ/God into someone

niemiecki ekwiwalent: jemanden fürchten wie der Teufel Weihwasser

vor etwas eine Heidenangst haben

94

W stroju Adamowym (Jutrzenka, 2, październik 2005, s. 17)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: nago

czeski ekwiwalent: na Adama

nahý jako Adam

angielski ekwiwalent: in one's birthday suit

be as naked as the day one was born

niemiecki ekwiwalent: sein wie Gott ihn schuf

in Adams-/Evaskostüm sein

Wieża Babel (Ogniwo, 5, styczeń 2007, s. 17)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: zamęt, chaos, bałagan, zamieszanie

czeski ekwiwalent: babylonská věž

angielski ekwiwalent: tower of Babel

niemiecki ekwiwalent: der Turm von Babylon

der Turm von Babel

Wilk w owczej skórze (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 67)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: człowiek podstępny, obłudny, udający dobrego

czeski ekwiwalent: vlk v beránčím rouše

angielski ekwiwalent: a wolf in sheep's clothing

niemiecki ekwiwalent: ein Wolf in Schlafpelz

Włos z głowy (komuś) nie spadnie (Cogito, 3, luty 2004, s. 21)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

95

znaczenie: nie skrzywdzić kogoś

czeski ekwiwalent: nezkřivit někomu ani vlásek (na hlavě)

angielski ekwiwalent: not harm a hair of someone´s head

niemiecki ekwiwalent: jemandem kein Haar/Härchen krümmen

Wyglądać jak z krzyża zdjęty (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 50)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: być obolałym, cierpieć

czeski ekwiwalent: vypadat/tvářit se jako umučení boží

angielski ekwiwalent: he looks as if he has all the cares of the world on his shoulders

niemiecki ekwiwalent: aussehen wie das Leiden Gottes/Christi

Wypić kielich goryczy (Cogito, 18, listopad 2002, s. 61)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: wytrwać konsekwentnie w przykrym położeniu aż do końca

czeski ekwiwalent: vypít kalich hořkosti/bolesti až do dna

angielski ekwiwalent: drink the bitter cup

niemiecki ekwiwalent: den Kelch bis zur Neige leeren

Wypłakać sobie oczy (Jutrzenka, 4, grudzień 2006, s. 16)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: ciągle płakać z żalu, ze zmartwienia

czeski ekwiwalent: moct si oči vyplakat

angielski ekwiwalent: could cry one´s eyes out

niemiecki ekwiwalent: sich die Augen auswienen können

96

Zabłąkana owieczka (Cogito – Dodatek specjalny 2/2003, s. 10)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego - frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: człowiek bez celu, osoba, która zachowuje się nieprzytomnie

czeski ekwiwalent: bludná ovce

angielski ekwiwalent: lost sheep

stray sheep

niemiecki ekwiwalent: ein verrites Schaf

Zakazany owoc (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 81)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: przedmiot z pozoru wartościowy i zachęcający, rzecz niedozwolona i

dlatego pociągająca

czeski ekwiwalent: zapovězené/zakázané ovoce

angielski ekwiwalent: forbidden fruit

niemiecki ekwiwalent: verbotene Früchte pflücken

Ziemia obiecana (Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2005, s. 49)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: przyobiecana nagroda, szczęście

czeski ekwiwalent: zaslíbená země

angielski ekwiwalent: Promised Land

land of promise

niemiecki ekwiwalent: das gelobte Land

Znaleźć łaskę w czyichś oczach (Świerszczyk, 6, marzec 2008, s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: zlitować się na kimś

97

czeski ekwiwalent: nalézt/nacházet milost v něčích očích/před zraky někoho

angielski ekwiwalent: throw oneself upon somebody's mercy

find favour in someone´s eyes

niemiecki ekwiwalent: Gnade vor jemandem finden

98

4.2 Frazeologizmy z tematyką mitologiczną występujące

w czasopismach dla dzieci i młodzieży

Argusowe spojrzenie (Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2004, s. 23)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: spojrzenie, przed którym nic i nikt się nie ukryje, podejrzliwe, czujne

spojrzenie

czeski ekwiwalent: být bdělý jako Argus

angielski ekwiwalent: have eyes everywhere

niemiecki ekwiwalent: auf der Hut sein

Atlas (Jutrzenka, 5, styczeń 2007, s. 7)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm formalny

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: zbiór map geograficznych, astronomicznych, tablic, wykresów itd., również

góry w północno-zachodniej Afryce, albo podstawowy krąg szyjny dźwigający

czeski ekwiwalent: atlas

angielski ekwiwalent: atlas

niemiecki ekwiwalent: der Atlas

Bazyliszkowe spojrzenie (Świerszczyk, 5, marzec 2007, s. 11)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: świdrujące, nieżyczliwe, nienawistne spojrzenie

czeski ekwiwalent: baziliškův pohled

angielski ekwiwalent: basilisk stare

niemiecki ekwiwalent: ein Basiliskenblick

99

Być Sfinksem (Perspektywy, 3, marzec 2006, s. 47)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: być zagadką, tajemnicą

czeski ekwiwalent: tvářit se jako sfinga

angielski ekwiwalent: look as the Sphinx

niemiecki ekwiwalent: schweigen wie eine Sphinx

Być trafionym strzałą Amora (Cogito, 18, listopad 2003, s. 62)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: być zakochanym

czeski ekwiwalent: být zasažen šípem Amorovým

angielski ekwiwalent: be hit by a cupid´s arrow

niemiecki ekwiwalent: Amors Pfeil

Być wierna jak Penelopa (Victor Gimnazjalista, 20, październik 2003, s. 23)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie:

czeski ekwiwalent: být věrný jako pes

být věrný až za hrob

angielski ekwiwalent: be faithful unto death

niemiecki ekwiwalent: treu wie Gold sein

treu wie ein Hund sein

Co do Joty (Cogito, 5, marzec 2003, s. 42)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie określające

znaczenie: co do najdrobniejszych szczegółów

100

czeski ekwiwalent: do písmene

do puntíku

angielski ekwiwalent: to a hair

to the letter

niemiecki ekwiwalent: buchtstäblich

Dojść po nitce do kłębka (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: wyjaśnić jakąś trudną sprawę stopniowo, przez poznanie kolejnych faktów

czeski ekwiwalent: krok za krokem

angielski ekwiwalent: pace for pace

point by point

foot by foot

step by step

niemiecki ekwiwalent: der Schritt für Schritt

der Zug-um-Zug

Drakońskie prawo (Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2002, s. 21)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: prawo surowe, bezwzględne, okrutne i ostre

czeski ekwiwalent: drakonické zákony

angielski ekwiwalent: Draconian laws

niemiecki ekwiwalent: das drakonisch Gesetz

Chaos (Cogito, 10, czerwiec 2003, s. 17)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: nieporządek, bałagan

czeski ekwiwalent: chaos

101

angielski ekwiwalent: chaos

niemiecki ekwiwalent: das Chaos

Ikarowe loty (Cogito, 8, kwiecień 2007, s. 50)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: postawa marzycielska, nieprzemyślane przedsięwzięcie, trudno osiągnięte

marzenie

czeski ekwiwalent: ikarovské plány

angielski ekwiwalent: icarian flight

Jabłko niezgody (Jutrzenka, 9, maj 2005, s. 22)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: przyczyna, przedmiot sporu, konfliktu

czeski ekwiwalent: jablko sváru

angielski ekwiwalent: apple of discord

bone of contention

niemiecki ekwiwalent: der Zankapfel

Apfel der Zwietracht

Koło fortuny (Ogniwo, 2, październik 2004, s. 8)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: raz jest lepiej, raz gorzej; raz na górze, raz na dole

czeski ekwiwalent: kolo osudu

vrtkavé štěstí

angielski ekwiwalent: wheel of fortune

niemiecki ekwiwalent: das Glücksrad

102

Koń trojański (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: o czymś pozornie wyglądającym na przyjacielski podarunek,

w rzeczywistości będącym niebezpieczeństwem; ukryte niebezpieczeństwo; spisek,

podstęp

czeski ekwiwalent: trojský kůň

angielski ekwiwalent: troian horse

niemiecki ekwiwalent: trojanische Pferd

Kości zostały rzucone (Cogito, 7, kwiecień 2003, s. 57)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: stała się rzecz nieodwołalna, zapadła ostateczna decyzja

czeski ekwiwalent: kostky jsou vrženy

angielski ekwiwalent: the die is cast

niemiecki ekwiwalent: die Würfel sind gefallen

Krokodylowe łzy (Ogniwo, 2, październik 2006, s. 6)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: nieszczery udawany płacz, fałszywe ubolewanie, współczucie

czeski ekwiwalent: krokodýlí slzy

angielski ekwiwalent: crocodile tears

niemiecki ekwiwalent: dicke Tränen

die Krokodilstränen

Labirynt (Bravo, 09/2006, s. 19)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: plątanina, gmatwanina albo zamęt, zawiłość, zamieszanie

103

czeski ekwiwalent: labyrint

angielski ekwiwalent: labyrinth

niemiecki ekwiwalent: das Labyrinth

Mieć chimeryczny charakter (Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2005,

s. 44)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: charakter kapryśny, dziwaczny, nieprzewidywalny

czeski ekwiwalent: mít chimérický charakter

angielski ekwiwalent: chimerical character

Mieć Janusowe oblicze (Victor Gimnazjalista, 10, maj 2003, s. 63)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: mieć zagadkowe, zmienne, wieloznaczne oblicze

czeski ekwiwalent: mít dvojí tvář

angielski ekwiwalent: be two-faced

niemiecki ekwiwalent: zwei Gesichter haben

Mieć manię (Bravo, 06/2007, s. 11)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: mieć chorobliwy ciąg do czegoś, do pewnych bezużytecznych czynności

czeski ekwiwalent: bláznit

být praštěný

angielski ekwiwalent: be off one's rocker

be out of head

be out of one's headntures

niemiecki ekwiwalent: eine Manie für etwas haben

104

Narcyz (Ogniwo, 1, wrzesień 2006, s. 5)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: osoba zakochana sama w sobie, nie widząca swoich wad

czeski ekwiwalent: narcis

angielski ekwiwalent: narcissus

niemiecki ekwiwalent: der Narziss

Nie przyszła góra do Mahometa, Mahomet przyszedł do góry (Victor

Gimnazjalista, 18, listopad 2002, s. 46)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

znaczenie: gdy ktoś zwleka z wykonaniem działania, a cierpliwość się kończy, wtedy

mówimy tę frazę

czeski ekwiwalent: když nemůže hora k Mohamedovi, musí Mohamed k hoře

angielski ekwiwalent: if Mohammed will not go to the mountain, the mountain must

come to Mohammed

niemiecki ekwiwalent: wen der Berg nicht zum Propheten kommt, muss der Prophet

zu Breg kommen

Odrodzić się jak Feniks z popiołów (Cogito, 10, czerwiec 2003, s. 22)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: symbol odrodzenia, nieśmiertelności

czeski ekwiwalent: vstát jako Fénix z popela, znovuzrodit se

angielski ekwiwalent: (a)rise like a Phoenix from the ashes

niemiecki ekwiwalent: wie ein Phönix aus der Ashe steigen

Olimpijski spokój (Cogito, 18, listopad 2003, s. 13)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

105

znaczenie: spokój nienaruszony, niczym niezachwiany

czeski ekwiwalent: olympský klid

angielski ekwiwalent: Olympian calm

niemiecki ekwiwalent: olympische Ruhe

Ośle uszy (Kumpel, 4, kwiecień 2006, s. 5)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: symbol głupoty

czeski ekwiwalent: oslí uši

angielski ekwiwalent: dunce's cap

niemiecki ekwiwalent: mordsdumm

Palma pierwszeństwa (Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2002, s. 37)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: najwyższa nagroda, pierwsze miejsce

czeski ekwiwalent: palma vítězství

angielski ekwiwalent: palm

victory palm

niemiecki ekwiwalent: die Siegespalme

Paniczny strach (Jutrzenka, 7, mazec 2005, s. 3)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: nieopanowany lęk w obliczu groźnej lub nowej sytuacji

czeski ekwiwalent: panický strach

angielski ekwiwalent: panic-stricken

niemiecki ekwiwalent: eine panische Angst

106

Pępek świata (Jutrzenka, 8, kwiecień 2005, s. 16)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: o kimś uważającym się lub uważanym za bardzo ważnego

czeski ekwiwalent: pupek světa

střed světa

angielski ekwiwalent: bee's knees

cat's whiskers

cat's ass

niemiecki ekwiwalent: der Nabel der Welt

Pięta Achillesa (Płomyczek, 9, r. 1997, s. 14)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: słaba strona kogoś lub czegoś

czeski ekwiwalent: Achillova pata

angielski ekwiwalent: Achilles' heel

niemiecki ekwiwalent: die Achillesferse

Pleść Androny (Cogito, 9, maj 2003, s. 15)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: mówić głupoty

czeski ekwiwalent: plácat nesmysly

plácat/plést páté přes deváté

angielski ekwiwalent: talk a load of codswallop

niemiecki ekwiwalent: von Hölzchen auf Stöckchen kommen

107

Pole Elizejskie (Ogniwo, 2, październik 2004, s. 4)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: raj

czeski ekwiwalent: elysium

angielski ekwiwalent: Elysium

niemiecki ekwiwalent: das Elysium

Poruszać się z gracją (Victor Gimnazjalista, 11, czerwiec 2007, s. 24)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: poruszać się z wdziękiem, lekkością, pięknem, powabem i urokiem

czeski ekwiwalent: pohybovat se s grácií

angielski ekwiwalent: be graceful

niemiecki ekwiwalent: die Grazie sein

Prometejski czyn (Victor gimnazjalista, 23, grudzień 2006, s. 36)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: czyn poświęcony dla dobra wszystkich, dla słusznej sprawy

czeski ekwiwalent: prometejský čin

angielski ekwiwalent: Promethean act

Przeciąć węzeł gordyjski (Cogito, 8, kwiecień 2004, s. 13)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: rozwiązać zagmatwaną sprawę

czeski ekwiwalent: rozetnout/přetnout gordický uzel

angielski ekwiwalent: cut the Gordian knot

niemiecki ekwiwalent: den gordischen Knoten zerschlagen

108

Przekroczyć Rubikon (Cogito, 9, maj 2003, s. 49)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: zdecydować się na radykalne działanie

czeski ekwiwalent: překročit Rubikon

angielski ekwiwalent: cross the Rubicon

niemiecki ekwiwalent: den Rubikon überschreiten

Przeżywać męki Tantala (Cogito, 3, luty 2004, s. 1o)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: przeżywać cierpienia (fizyczne, moralne) wynikłe z niemożności

zaspokojenia pragnienia rzeczy nieosiągalnych

czeski ekwiwalent: snášet/trpět muka

angielski ekwiwalent: rack

niemiecki ekwiwalent: Qualen erdulden

Qualen ausstehen

Puścić famę (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 42)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: rozgłosić pogłoskę, plotkę, opinię

czeski ekwiwalent: vy(s)pustit fámu

roznést fámu

angielski ekwiwalent: spread gossip

niemiecki ekwiwalent: die Gerüchte verbreiten

Pyrrusowe zwycięstwo (Perspektywy, 3, marzec 2006, s. 40)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: zwycięstwo opatrzone dużymi stratami

109

czeski ekwiwalent: Pyrrhovo vítězství

angielski ekwiwalent: Pyrrhic victory

niemiecki ekwiwalent: der Pyrrhussieg

Pytyjska odpowiedź (Cogito, 16, październik 2004, s. 21)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: odpowiedź niejasna, wieloznaczna, zagmatwana

czeski ekwiwalent: pýthická odpověď

angielski ekwiwalent: Pythian answer

Róg obfitości (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: symbol bogactwa

czeski ekwiwalent: roh hojnosti

angielski ekwiwalent: cornucopia

horn of plenty

horn of abundance

niemiecki ekwiwalent: das Füllhorn

Ślepa sprawiedliwość (Ogniwo, 4, grudzień 2004, s. 11)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: sprawiedliwość dla wszystkich taka sama

czeski ekwiwalent: slepá spravedlnost

angielski ekwiwalent: blind justice

niemiecki ekwiwalent: blinde Gerechtlichkeit

110

Spartańskie wychowanie (Cogito, 5, marzec 2003, s. 59)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: dyscyplina

czeski ekwiwalent: spartánská výchova

angielski ekwiwalent: Spartan training

niemiecki ekwiwalent: spartanische Erziehung

Spocząć na laurach (Jutrzenka, 4, grudzień 2004, s. 6)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: zaprzestać jakiejś działalności, zadowoliwszy się pierwszymi osiągnięciami

czeski ekwiwalent: usnout/spát na vavřínech

angielski ekwiwalent: rest on one's laurels

niemiecki ekwiwalent: auf seinen Lorbeeren ausruhen

Stajnia Augiasza (Victor gimnazjalista, 20, listopad 2006, s. 46)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: wielki bałagan, brud, nieporządek

czeski ekwiwalent: Augiášův chlév

angielski ekwiwalent: Augean stables

niemiecki ekwiwalent: der Augiasstall

Strzała Erosa (Ogniwo, 5, styczeń 2005, s. 7)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: symbol miłości

czeski ekwiwalent: Kupidův šíp

Amorova střela

111

angielski ekwiwalent: cupid´s arrow

niemiecki ekwiwalent: Amors Pfeil

Syzyfowa praca (Jutrzenka, 5, styczeń 2007, s. 11)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: praca nieprzynosząca żadnych rezultatów mimo wielkich wysiłków

czeski ekwiwalent: Sisyfova/Sisyfovská práce

angielski ekwiwalent: a Sisyphean task

an uphill struggle/task

niemiecki ekwiwalent: Sisyphusarbeit Tytan pracy (Cogito, 7, kwiecień 2003, s. 25)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: pracowity człowiek

czeski ekwiwalent: těžce pracující, titánská práce

angielski ekwiwalent: heavy worker

niemiecki ekwiwalent: der Schwerarbeiter

Udać się w objęcia Morfeusza (Cogito, 10, czerwiec 2003, s. 12)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: zasnąć

czeski ekwiwalent: být v limbu

angielski ekwiwalent: go to the Land of Nod

niemiecki ekwiwalent: in Morpheus Armen sein

Veni, vidi, vici (Victor Gimnazjalista, 13, lipiec 2005, s. 58)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – fraza

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – fraza

112

znaczenie: przybyłem, zobaczyłem i zwyciężyłem

czeski ekwiwalent: přišel jsem, uviděl jsem, zvítězil jsem

angielski ekwiwalent: I came, I saw, I conquered

niemiecki ekwiwalent: veni, vidi, vici

Wisieć nad kimś jak miecz Darmoklesa (Cogito, 8, kwiecień 2004, s. 16)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: wyrok losu, kara nieubłagalnie wisząca nad człowiekiem

czeski ekwiwalent: viset nad někým jako Damoklův meč

angielski ekwiwalent: sword of Damocles

niemiecki ekwiwalent: das Damoklesschwer sitzt ihm im Nacken

Wpaść w furię (Cogito, 2, luty 2003, s. 41)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – zwrot

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm otwarty

typologiczna wg Lewickiego – zwrot

znaczenie: wpaść w szał, być nieobliczalnym, wściekłym

czeski ekwiwalent: řádit jako fúrie

angielski ekwiwalent: carry on like a furry

niemiecki ekwiwalent: toben wie ein Verrückter

Złota rączka (Świerszczyk, 22, 1997, s. 7)

Klasyfikacja: klasyczna wg Skorupki – wyrażenie

funkcjonalna wg Müldnera-Nieckowskiego – frazeologizm zamknięty

typologiczna wg Lewickiego – wyrażenie rzeczownikowe

znaczenie: o kimś, kto umie coś świetnie zrobić, radzić sobie doskonale z każdą pracą

czeski ekwiwalent: všeuměl, zlaté ručičky

angielski ekwiwalent: good hands

odd-job man

odd-jobber

jack of all trades

niemiecki ekwiwalent: der Tausendkünstler

113

Zakończenie

Celem mojej pracy pod tytułem Jednostki frazeologiczne w czasopismach

dla dzieci i młodzieży o tematyce biblijnej i mitologicznej jest zbadanie tego, jak

często używane są takiego typu związki frazeologiczne w czasopismach dla dzieci

i młodzieży i jakimi frazeologizmami biblijnymi i mitologicznymi młodzież posługuje

się. Jednocześnie wychodzę z faktu, że każdy, kto chce dobrze opanować język

ojczysty, powinien się wykazywać także dobrą znajomością frazeologii. Więc także

w przypadku dzieci zakładam pewny stopień wiedzy frazeologicznej.

W pierwszej części – zagadnienia ogólne – starałam się opisać, czym się

frazeologia zajmuje, nakreślić zarys historyczny i stan badań frazeologii w Polsce.

Ta dziedzina leksykologii ma krótką historię, jej zapoczątkowane przez Charlesa

Bally’ego badania rozpoczęły się bowiem dopiero po drugiej wojnie światowej.

Frazeologią początkowo zajmowano się zwłaszcza w Związku Radzieckim. W Polsce

zainteresowanie frazeologią wzrosło dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku.

Nie znaczy to jednak, że frazeologią nie zajmowano się wcześniej. W tym kontekście

przytaczam nazwiska najbardziej znanych polskich naukowców, badających w obrębie

tego działu językoznawstwa (S. Skorupka, A. M. Lewicki, S. Bąba, B. Rejakowa,

M. Basaj, D. Rytel).

Każdy język ma własną frazeologię, własne zwroty językowe, których nie da się

przetłumaczyć na inny język. Frazeologizmy wzbogacają język, umożliwiają tworzenie

interesujących komunikatów językowych, są inspiracją wielu badań językoznawczych.

Każdy frazeologizm ma swoje utrwalone znaczenie, właściwe mu jako całości, którego

nie można pojmować jako sumy znaczeń wyrazów wchodzących w jego skład.

Starałam się też wytłumaczyć terminologię frazeologiczną i sprzeczności

pomiędzy badaczami w zakresie terminologii, klasyfikacji lub ujęcia istoty związku

frazeologicznego.

Następnie poświęciłam uwagę źródłom, z których frazeologia czerpie. Źródeł

tych jest sporo. Podstawę tworzenia się frazeologizmów przedstawiają np. zjawiska

natury, czyli obserwacja przyrody, cechy zwierzęce, ludzkie. Występują tu również

frazeologizmy związane z częściami ciała (zwane somatyzmami), zwierzętami,

historią, mitologią, Biblią, literaturą, sportem itp.

114

Poruszyłam również temat klasyfikacji związków, gdyż nie tylko w terminologii

są rozbieżności, lecz także w klasyfikacji. Bardziej szczegółowo omówiłam klasyfikację

jednostek frazeologicznych. Chodzi o klasyfikację typologiczną Andrzeja Marii

Lewickiego, który podzielił frazeologizmy na pięć typów składniowych (frazy, zwroty,

wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające i wskaźniki frazeologiczne) i określił

dwa typy funkcjonowania ich znaczeń (idiomy i frazemy). Następną klasyfikacją jest

typologia funkcjonalna Müldnera-Nieckowskiego, która dzieli związki według trzech

sposobów tworzenia się ostatecznej postaci związku frazeologicznego (frazeologizmy

otwarte, zamknięte i formalne). Piotr Müldner-Nieckowski twierdzi, że proces

budowania zdań i ich składników jest procesem indywidualnym, twórczym. Ostatnia

klasyfikacja – klasyfikacja klasyczna S. Skorupki z podziałem na trzy typy budowy

frazeologizmów (wyrażenie, zwrot, fraza) i trzy stopnie łączliwości wyrazów (luźne,

stałe, łączliwe), jest jednak zbyt ogólnikowa i nieprecyzyjna.

Następnie zajmowałam się Biblią jako źródłem polskiej frazeologii. Krótko

analizuję Biblię jako dzieło literackie i przytaczam tłumaczenia Biblii na język polski.

Biblia jest jednym z najważniejszych źródeł kultury europejskiej i uważana jest

za Słowo Boże. Chodzi o zbiór prawd objawionych i przykazań, które uczą człowieka,

jak żyć. Stała się źródłem nie tylko frazeologii, ale również motywów dla rzeźbiarzy,

malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw, fabuł

i wątków, motywów, symboli i alegorii, frazeologii i stylistyki. Biblia została

przetłumaczona na język polski w XV wieku. Pojawiły się wtedy tłumaczenia Księgi

Psalmów: Psałterz floriański i Psałterz puławski. Do tej pory jej treść

w średniowieczu przedstawiano w obrazach, na freskach kościelnych lub witrażach.

Najstarsze zabytki literatury polskiej powstały właśnie na jej podstawie. Biblia,

składająca się z dużej liczby różnych ksiąg i utworów, jest dziełem o dużych walorach

literackich, które wynikają z bogactwa treści i form wypowiedzi, nasyconych

wieloznaczną symboliką. Najbardziej znanym tłumaczem tekstów biblijnych XX

wieku jest Czesław Miłosz. Przetłumaczył on np. Księgi Rut, Księgi Hioba, Księgi

Psalmów, Księgi Estery, Księgi Koheleta, Pieśń nad Pieśniami, Lamentacje,

Ewangelię św. Marka i Apokalipsę św. Jana.

Następnie opisuję pochodzenie niektórych związków frazeologicznych,

opartych na źródłach biblijnych.

W pracy zajmuję się również mitologią jako kolejnym źródłem związków

frazeologicznych. Przykładowo analizuję też kilka mitologicznych zwrotów i wyrażeń.

115

Zanim jednak zajęłam się mitologią, spróbowałam opisać, czym jest mit. Ma on

znaczenie bajecznego podania o powstaniu świata, bogach i legendarnych bohaterach

nieznanego pochodzenia, które łączy elementy realistyczne z fantasycznymi. Pełnił

funkcję poznawczą, światopoglądową i sakralną. Początkowo mity były przekazywane

tylko ustnie, dopiero później zostały zapisane. Zbiory zapisanych mitów tworzyły

właśnie mitologię. Zbiorów mitów jest na świecie sporo (mitologia grecka, rzymska,

orientalna itp.). Z biegiem czasu mity, tracąc swoje funkcje sakralne, weszły

do literatury w postaci baśniowych i fantastycznych wątków. Niektóre wątki i motywy

mitologiczne za pośrednictwem baśni i fantastyki weszły w obręb kultury ludowej,

a stąd przedostały się do kultur europejskich i służą wyrażaniu nowych idei.

Dokładniej zajmuję się mitologią grecką, gdzie zostały przedstawione narodziny

świata, bogowie olimpijscy, bogowie ziemscy, królestwo morza i piekieł, bóstwa doli

i spraw ludzkich, bohaterowie oraz historia wojny trojańskiej. Najbardziej

popularnym polskim autorem opowiadań mitologicznych był Jan Parandowski. Jego

najważniejszym dziełem jest Mitologia opisująca wierzenia i podania Greków

i Rzymian. Mitologia grecka, poprzez mitologię rzymską, która z niej wiele

zaczerpnęła, weszła do dziedzictwa kultury europejskiej i jest nadal obecna w życiu

społecznym. Czerpią z niej na przykład New Age, astrologia, horoskopy, kult

i współczesne religijne ruchy rekonstrukcjonistyczne. W literaturze polskiej nawiązuje

do mitologii np. Kochanowski (Odprawa posłów greckich, treny, fraszki i pieśni),

Gombrowicz (Trans-Atlantyk). Cechy postaci mitologicznych są widoczne

u bohaterów powieści Henryka Sienkiewicza, a nawiązanie do mitów można dostrzec

w twórczości Bolesława Leśmiana, Jarosława Iwaszkiewicza, Zbigniewa Herberta,

Tadeusza Nowaka, Mieczysława Jastruna lub Czesława Miłosza. Nawiązania

do mitologii widoczne są również w dziedzinie językoznawstwa, np. w frazeologii.

Następny rozdział stanowi część praktyczną pracy, w której opracowałam

słowniczek frazeologizmów o tematyce bilbijnej i mitologicznej, występujących

w polskich czasopismach dla dzieci i młodzieży. Składa się z 150 związków

frazeologicznych, z czego 95 frazeologizmów pochodzi z Biblii, 55 frazeologizmów

z mitologii.

W czasie pisania pracy przeprowadziłam również ankietę na temat frazeologii

i związków frazeologicznych o tematyce biblijnej i mitologicznej w Szkołach

Podstawowych z Polskim Językiem Nauczania w Trzyńcu i Czeskim Cieszynie.

116

Stwierdziłam, że młodzież uczy się klasyfikacji klasycznej Stanisława Skorupki, choć

jest ona nieco przestarzała. Jednak uczniowie znają tylko klasyfikację pod względem

formalnym, czyli gramatycznym, która dzieli związki frazeologiczne na zwroty,

wyrażenia i frazy. Znają jednak tylko 2 typy: zwroty i wyrażenia. Swoje miejsce

w programach szkolnych powinna mieć, moim zdaniem, nie klasyfikacja klasyczna

Skorupki, lecz klasyfikacja typologiczna Andrzeja Marii Lewickiego. Określa bowiem,

jakie połączenie wyrazów jest frazeologizmem i z jaką postacią gramatyczną

frazeologizmu mamy do czynienia.

W pierwszej części słowniczka analizowałam jednostki frazeologiczne

o tematyce biblijnej, które wyszukałam w czasopismach przeznaczonych dla dzieci

i młodzieży (Świerszczyk, Płomyczek, Jutrzenka, Kumpel, Cogito, Ogniwo,

Perspektywy, Bravo, Popcorn, Victor Gimnazjalista). W drugiej części opisuję

frazeologizmy o tematyce mitologicznej, występujące również w powyżej wypisanych

pismach dla dzieci i młodzieży. Wyszukane biblijne i mitologiczne frazeologizmy

opracowałam według poszczególnych typologii (Lewickiego, Müldnera-

Nieckowskiego i Skorupki), które opisałam w części Klasyfikacja frazeologizmów.

Przytaczam również czeskie, angielskie i niemieckie ekwiwalenty poszczególnych

zwrotów, fraz i wyrażeń. Obcojęzyczne odpowiedniki pochodzą z obcojęzycznych

słowników frazeologicznych. Jednak nie udało mi się odnaleźć wszystkich, ponieważ,

jak wiadomo, niektórych związków frazeologicznych nie da się przetłumaczyć, lub nie

były zawarte w słowniku.

Pisząc pracę, szczególnie część praktyczną, czerpałam z różnych słowników

frazeologicznych. Jednak najczęściej sięgałam po słowniki S. Skorupki117, M. Basaja118,

S. Bąby119 i po Słownik frazeologiczny pod redakcją Anny Kłosińskiej.120

117 Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego 1 i II, Warszawa 1968. 118 Basaj, M., Rytel, D. (red.: Słownik frazeologiczny czesko-polski (Skrypt dla studentów bohemistyki), Katowice 1981. 119 Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1999. Bąba, S., Liberek, J.: Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka polskiego, Warszawa 1992. 120 Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.

117

Wyszukując czeskie ekwiwalenty, korzystałam ze słowników pod redakcją Františka

Čermáka, Jiřího Hronka i Jaroslava Machače121. Angielskie i niemieckie odpowiedniki

tłumaczyłam za pomocą czesko-angielskiego i polsko-angielskiego słownika

frazeologicznego122 i czesko-niemieckiego słownika frazeologicznego123, jak również

internetowego słownika polsko-angielskiego.124

121 Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné A-P, Praha 1994. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž, Praha 1994. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné, Praha 1988. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání, Praha 1983. 122 Česko-anglický frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. Jaworska, T.: Slownik frazeologiczny angielsko-polski i polsko-angielski. Warszawa 2002. Wolfram-Romowska, D., Kaszubski, P., Parker, M.: Idiomy polsko-angielskie, Warszawa 2002. 123 Česko-německý frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. Czochralski, J. : Mały słownik idiomatyczny polsko-niemiecki, Warszawa 1976. 124 http://www.dict.pl.

118

Resumé

Cílem mé práce na téma Frazeologické jednotky v časopisech pro děti

a mládež s biblickou a mytologickou tématikou bylo prozkoumání toho, jak často se

frazeologismy tohoto typu vyskytují v časopisech pro děti a mládež a které z nich

jsou používány v mluveném a psaném slově. Vycházím z předpokladu, že každý, kdo

chce dobře ovládat jazyk (nejen svůj mateřský), se musí důkladně obeznámit také

s jeho frazeologií. I u dětí tedy předpokládám jistý stupeň znalosti frazeologie

mateřského jazyka.

V první části, obecné, jsem se snažila vymezit, čím se frazeologie zabývá.

Nastínila jsem dějiny a význam této poměrně mladé vědy, která ještě stále trpí

mnohými nedostatky, jako například tím, že dosud nebyl vymezen jednotný přístup

a metody zkoumání frazeologických jednotek a nebyly sjednoceny ani definice

základních pojmů.. Tato oblast lexikologie je poměrně mladá. Teprve po druhé

světové válce ji začal zkoumat Charles Bally, avšak šíře se jí zabývali zejména

v Sovětském svazu. V Polsku zájem o frazeologii vzrostl teprve v sedmdesátých letech

20. století. Neznamená to však, že do té doby se tímto tématem nikdo nezabýval.

V této části práce uvádím jména známých polských jazykovědců, kteří napsali mnoho

studií o polské frazeologii. Byli a jsou jimi např. S. Skorupka, S. Bąba, A. M. Lewicki,

B. Rejakowa, M. Basaj, D. Rytel a další.

Každý jazyk má svou vlastní frazeologii, kterou nelze vždy přeložit do jiných

jazyků. Frazeologismy obohacují jazyk a inspirují nesčetné množství jazykových

výzkumů. Každý frazeologismus má svůj vlastní význam, který je chápán jako celek

a nemůže být pojímán jako součet významů všech jeho složek (slov).

V teoretické části se snažím vysvětlit definice základních frazeologických

pojmů, i když, jak už jsem podotkla, existují v této oblasti mezi badateli spory,

týkající se nejen definice frazeologismu, ale rovněž klasifikace těchto jednotek.

Následně se zmíňuji o jednotlivých zdrojích, ze kterých frazeologie vychází,

a pro ilustraci jsem uvedla i příklady. Takových zdrojů je nepřeberné množství.

V polštině se často vyskytují biblické fráze, avšak je nutno rovněž upozornit na zdroje

mytologické, historické či frazeologismy objevující se v oblasti sportu a reklamy,

nebo na ty, jež jsou spjaty s různými částmi těla (somatismy).

119

Dále jsem uvedla a podrobila analýze trojí klasifikaci frazeologismů, která

se používá v polské lingvistice. Jedná se o typologickou klasifikaci A. M. Lewického,

funkční klasifikaci podle P. Müldnera-Nieckowského a klasickou klasifikaci

S. Skorupky. V polské frazeologii je většinou používána právě poslední z výše

uvedených, čili Skorupkova klasifikace, i když je dosti zastaralá.

V práci se zabývám také Biblí jakožto jedním z hlavních zdrojů polské

frazeologie. Zmiňuji se o jejích polských překladech a následně provádím rozbor

některých biblických frazeologismů. Bible je jedním z nejdůležitějších zdrojů

literatury a kultury. Je pokládána za Slovo Boží. Jde o soubor pravd a přikázání, které

mají provázet člověka životem a učit ho, jak správně žít. Stala se zdrojem nejen

frazeologie, ale i inspirací pro sochaře, malíře, spisovatele, básníky a hudební

skladatele. Je to obrovská pokladnice postav, charakterů, dějů, motivů, symboliky,

alegorií, frazeologie a stylistiky. Ve středověku bylo viditelné úzké spojení mezi

literaturou a Biblí. V 15. století byla poprvé přeložena do polštiny. Tehdy se objevily

překlady Knihy žalmů: Floriánský žáltář a Pulavský žaltář. Do té doby byly biblické

příběhy představovány hlavně na obrazech, kostelních freskách a vitrážích. Nejstarší

literární památky vznikly právě na základě Bible. Nejznámějším překladatelem

biblických textů 20. století je beze sporu Czesław Miłosz. Bible je dílem literárně

mimořádně hodnotným, což vyplývá i z bohatého obsahu s mnohoznačnou

symbolikou.

V další části práce se zmiňuji o mytologii, která je také jedním ze základních

zdrojů polské frazeologie. Ani zde nechybí analýza mytologických frází. Na úvod

se věnuji definici mýtu. Jde o bájné vyprávění o vzniku světa, bozích, polobozích

a legendárních hrdinech neznámého původu, které slučuje prvky reálné

s fantastickými. Zpočátku byly mýty šířeny pouze ústní formou, až později se začaly

sestavovat do sbírek. Tyto sbírky jsou nazývány mytologiemi. Takových mytologií je

na světě nepřeberné množství (např. římská, řecká, slovanská, africká atd.). Blíže

se zabývám mytologií řeckou, ve které jsou představeny mj. vznik světa, olympští

bohové, pozemští bohové, království moří a pekel, bájní hrdinové a příběh trojské

války. Nejznámějším polským autorem příběhů vycházejících z řecké mytologie byl

Jan Parandowski. Řecké mýty jsou stále aktuální i v dnešní době. Čerpají z nich např.

New Age, astrologie, horoskopy, kulty a různá současná náboženská hnutí. V polské

literatuře jsou vlivy mytologie viditelné kromě jiných v tvorbě Jana Kochanowského

(Odprawa posłów greckich, žalozpěvy) nebo Gombrowicze (Trans-Atlantyk).

120

Na mýty navazoval rovněž Bolesław Leśmian, Jarosław Iwaszkiewicz, Zbigniew

Herbert, Tadeusz Nowak, Mieczysław Jastrun nebo Czesław Miłosz. Nejen literatura

čerpala z těchto bájných vyprávění. Důkazem toho je právě frazeologie.

V následující části, praktické, jsem se věnovala zkoumání frazeologismů

s biblickou a mytologickou tématikou, jež používají autoři článků v časopisech pro

děti a mládež. Analýze jsem podrobila 150 frazeologismů. V první části jsem popsala

95 biblických freazeologismů z polských časopisů určených dětem a mládeži

a v druhé následujících 55 mytologických frazeologismů z časopisů téhož určení.

V rámci své diplomové práce jsem rovněž provedla na základních školách

s polským vyučovacím jazykem v Třinci a Českém Těšíně průzkum, zaměřený

na frazeologii a frazeologismy s biblickou a mytologickou tématikou. Díky této anketě

jsem zjistila, jak už jsem výše uvedla, že mládež používá zastaralou klasickou

klasifikaci Stanisława Skorupky. Žáci znají pouze klasifikaci z hlediska formálního,

jinak řečeno gramatického, podle níž frazeologismy řadíme do tří skupin: zwroty,

wyrażenia, frazy. Nicméně žáci osmých a devátých tříd znají pouze dva druhy, a to:

zwroty a wyrażenia.

Při vytváření slovníčku biblických a mytologických frazeologismů jsem čerpala

z takových časopisů pro děti a mládež, jakými jsou: Świerszczyk, Płomyczek,

Jutrzenka, Kumpel, Cogito, Ogniwo, Perspektywy, Bravo, Popcorn, Victor

Gimnazjalista. Zkoumala jsem frazeologismy podle všech 3 typologií (Lewického,

Müldnera-Nieckowského i Skorupky). Ke každé analyzované frázi jsem se snažila také

najít české, anglické a německé ekvivalenty, které jsem vyhledala v cizojazyčných

frazeologických slovnících125. Občas se mi však nepodařilo vyhledat odpovídající

český, anglický nebo německý ekvivalent, protože, jak známo, některé fráze nemají

překlad do cizího jazyka, nebo jsem je bohužel nenašla ve slovnících, které jsem měla

k dispozici.

Základními zdroji, které jsem ke své práci použila, jsou jazykové studie

takových badatelů, jako S. Skorupka, A.M.Lewicki, S. Bąba, B. Rejakowa, M. Basaj,

D. Rytel. Při psaní praktické části jsem použila frazeologické slovníky Stanisława

125 Česko-anglický frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. Jaworska, T.: Slownik frazeologiczny angielsko-polski i polsko-angielski. Warszawa 2002. Wolfram-Romowska, D., Kaszubski, P., Parker, M.: Idiomy polsko-angielskie, Warszawa 2002. Česko-německý frazeologický a idiomatický slovník, Olomouc 1999. Czochralski, J. : Mały słownik idiomatyczny polsko-niemiecki, Warszawa 1976.

121

Skorupky, Mieczysława Basaje a Danuty Rytel, Stanisława Bąby a jiné126.

Při vyhledávání českých ekvivalentů jsem použila Slovník české frazeologie

a idiomatiky Františka Čermáka, Jiřího Hronka a Jaroslava Machače127.

126 S. Skorupka – Słownik frazeologiczny języka polskiego 1 i II, Warszawa 1968. Basaj, M., Rytel, D. (red.): Słownik frazeologiczny czesko-polski (Skrypt dla studentów bohemistyki), Katowice 1981. Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1999. Bąba, S., Liberek, J.: Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka polskiego, Warszawa 1992. Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 127 Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné A-P, Praha 1994. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž, Praha 1994. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné, Praha 1988. Čermák, Fr., Hronek, J., Machač, J. (red.): Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání, Praha 1983.

122

Załącznik

Ankieta – frazeologia biblijna i mitologiczna

Dziewczyna – chłopiec

Wiek:

Klasa:

Co wiesz na temat frazeologii?

Jak dzielimy frazeologizmy?

Czytałeś/aś Biblię?

Wymień frazeologizmy biblijne (z tematyką biblijną), które znasz:

Czytałeś mitologię?

Wymień frazeologizmy mitologiczne (z tematyką mitologiczną), które znasz:

123

Co według ciebie oznaczają takie frazeologizmy, jak:

Syzyfowa praca –

Olimpijski spokój –

Ikaryjskie loty –

Przenieść się na łono Abrahama –

Nitka Ariadny –

Koń trojański –

Pięta Achillesa –

Stajnia Augiasza –

Strzała Amora –

Paniczny strach –

Alfa i Omega –

Arka Noego –

Chleb powszedni –

Ciemności egipskie –

Dom zbudowany z piasku –

Hiobowe wieści –

Kainowe znamię –

Kozioł ofiarny –

Miłosierny Samarytanin –

Syn marnotrawny –

Palec boży –

Przechodzić Gehennę –

124

Bibliografia

Literatura sekundarna:

BASAJ, M., RYTEL, D. (red.): Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej IV ,

Wrocław 1988.

BASAJ, M., RYTEL, D. (red.): Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej I ,

Wrocław 1982.

BĄBA, S.: Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Poznań 1989.

BĄBA, S.: Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawności frazeologicznej,

Poznań 1986.

Biblia to jest całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1954.

BUKOWSKI, K.: Biblia i literatura polska, Warszawa 1990.

BUTTLER, D.: Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, Warszawa 1980.

BUTTLER, D.: Język i my 2, Warszawa 1988.

GAJDA, S.: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Opole 2001.

GRAVES, R.: Řecké mýty, přel. J. Hanuš, Levné knihy Kma, Praha 2004.

KANIA, S., TOKARSKI, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa

1984.

125

KLEBANOWSKA, B., KOCHAŃSKI, W., MARKOWSKI, A.: O dobrej i złej

polszczyźnie, Warszawa 1985.

KOCHMAN, S.: Studia nad słownictwem i frazeologią słowiańską,

Warszawa 2005.

KOSSOWSKA, M.: Biblia w języku polskim, tom 1-2, Poznań 1968-69.

KRYDA, B.: Krajobraz poezji polskiej.Antologia, Warszawa 1989

KURKOWSKA, H., SKORUPKA, S.: Stylistyka polska. Zarys. Warszawa 1959.

LEWICKI, A. M.: Teoria zwrotu frazeologicznego, Katowice 1976.

LEWICKI, A. M.: Studia z teorii frazeologii, Łask 2003.

LEWICKI, A. M., PAJDZIŃSKA, A., REJAKOWA, B.: Z zagadnień frazeologii,

Warszawa 1987.

Literatura. Starożytność-oświecenie, Warszawa 1987

MIKO, F.: Frazeologia v škole, Bratislava 1920.

MLACEK, J.: Slovenská frazeológia, Bratislava 1984.

MRHÁČOVÁ, E.: Zvířata v české a polské frazeologii, Ostrava 2003.

Nauka o języku, Warszawa 1990.

PARANDOWSKI, J.: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań

1989.

REJAKOWA, B.: Związki frazeologiczne o identycznej lub podobnej budowie

morfologicznej w języku słowackim i polskim , Wrocław 1986.

126

Repetytorium z języka polskiego, Kraków 1996

RYBICKA, E.: Nie taki diabeł straszny. Podręcznik frazeologii polskiej dla

obcokrajowców, Kraków 1993.

SKORUPKA, S.: Dobór wyrazowy a dobór frazeologiczny. Por. Jęz. 1,

Warszawa 1951.

SKORUPKA, S.: Frazeologia a semantyka. Por. Jęz. 7, 8, Warszawa 1952.

SKORUPKA, S.: Frazeologia a składnia. Biul. Pol. Towarzystwa Językoznawczego

Zesz. XVII, Wrocław-Kraków 1958.

SKORUPKA, S.: Frazeologia a stylistyka. Por. Jęz. 3, Warszawa 1960.

SKORUPKA, S.: Frazeologia a stylistyka. Poradnik językowy, Warszawa 1960.

SKORUPKA, S.: Język polski: wiadomości i ćwiczenia z zakresu słownictwa,

frazeologii i stylistyki, Warszawa 1964.

SKORUPKA, S.: Kompozycja grup frazeologicznych. Por. Jęz. 4,

Warszawa 1950.

SKORUPKA S.: Typy połączeń frazeologicznych. Por. Jęz. 5, 6, Warszawa 1952.

SKORUPKA, S.: Z zagadnień frazeologii porównawczej. Prace Filologiczne Tom

XVIII, cz. 4, Warszawa 1965.

ŠTĚPÁN, L.: Stručný nástin dějinného vývoje polské literatury I, Brno 2005.

TOMKOWSKI, J.: Literatura polska, Warszawa 1994.

127

Źródła elektroniczne:

http://www.biblia.info.pl.

http://www.biblia.net.pl.

http://www.dict.pl.

http://www.frazeologia.pl.

http://www.literatura.zapis.net.pl.

http://www.online.biblia.pl.

http://www.pantheon.org.

http://www.staropolska.pl.

Źródła obrazków:

http://pl.wikipedia.org.

http://theoi.com.

128

Czasopisma:

Czasopisma dla dzieci:

Jutrzenka, 1, wrzesień 2004 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 1, wrzesień 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 10, czerwiec 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 2, październik 2004 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 2, październik 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 2, październik 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 3, listopad 2004 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 3, listopad 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 4, grudień 2006 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 4, grudzień 2004 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 4, grudzień 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 5, styczeń 2006 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 5, styczeń 2007 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 6, luty 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 6, luty 2006 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 7, mazec 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 8, kwiecień 2005 (red. Barbara Glac).

Jutrzenka, 9, maj 2005 (red. Barbara Glac).

Kumpel, 2, luty 2008 (red. Bogna Bizoń).

Kumpel, 4, kwiecień 2006 (red. Bogna Bizoń).

Płomyczek, 10, 1997 (red. Janusz Sapa).

Płomyczek, 9, 1997 (red. Janusz Sapa).

Świerszczyk, 21, 1997 (red. Grzegorz Kasdepke).

Świerszczyk, 22, 1997 (red. Grzegorz Kasdepke).

Świerszczyk, 4, luty 2007 (red. Katarzyna Szantyr-Królikowska).

Świerszczyk, 5, marzec 2007 (red. Katarzyna Szantyr-Królikowska).

Świerszczyk, 6, kwiecień 2008 (red. Katarzyna Szantyr-Królikowska).

Świerszczyk, 7, kwiecień 2007 (red. Katarzyna Szantyr-Królikowska).

129

Czasopisma dla młodzieży:

Bravo, 01/2008 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata

Pędziwiatr, Monika Szfrańska).

Bravo, 02/2008 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata

Pędziwiatr, Monika Szfrańska).

Bravo, 04/2007 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata

Pędziwiatr, Monika Szfrańska).

Bravo, 06/2007 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata

Pędziwiatr, Monika Szfrańska).

Bravo, 09/2006 (zespół redakcyjny: Olga Gitkiewicz, Robert Jabłoński, Małgorzata

Pędziwiatr, Monika Szfrańska).

Cogito – Dodatek specjalny 1, styczeń 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito – Dodatek specjalny 2, styczeń 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 10, czerwiec 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 16, październik 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 16, październik 2004 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 18, listopad 2002 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 18, listopad 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 2, luty 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 21, styczeń 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 3, luty 2004 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 5, marzec 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 5, marzec 2008 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 7, kwiecień 2003 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 7, kwiecień 2004 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 8, kwiecień 2004 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 8, kwiecień 2007 (red. Katarzyna Droga).

Cogito, 9, maj 2003 (red. Katarzyna Droga).

Ogniwo, 1, wrzesień 2004 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 1, wrzesień 2005 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 1, wrzesień 2006 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 10, czerwiec 2005 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 2, październik 2004 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 2, październik 2005 (red. Grażyna Zubek).

130

Ogniwo, 2, październik 2006 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 3, listopad 2004 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 3, listopad 2005 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 3, listopad 2006 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 4, grudzień 2004 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 4, grudzień 2005 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 4, grudzień 2006 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 5, styczeń 2005 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 5, styczeń 2007 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 6, luty 2005 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 6, luty 2006 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 7, marzec 2005 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 8, kwiecień 2005 (red. Grażyna Zubek).

Ogniwo, 9, maj 2005 (red. Grażyna Zubek).

Perspektywy, 1, styczeń 2006 (red. Bianka Siwińska).

Perspektywy, 3, marzec 2006 (red. Bianka Siwińska).

Popcorn, 1, styczeń 2006.

Tygodnik Tina, 59, 1999.

Victor Gimnazjalista, 10, maj 2003 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 10, maj 2007 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 11, czerwiec 2007 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 13, lipiec 2005 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 13, lipiec 2007 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 18, listopad 2002 (red. Katarzyna Droga).

Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2002 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 19, grudzień 2004 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 20, październik 2003 (red. Katarzyna Droga).

Victor Gimnazjalista, 20, październik 2006 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2005 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 23, grudzień 2006 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 4, marzec 2008 (red. Bogna Bizoń).

Victor Gimnazjalista, 5, marzec 2004 (red. Katarzyna Droga).

Victor Gimnazjalista, 6, marzec 2007 (red. Renata Jarecka).

Victor Gimnazjalista, 8, kwiecień 2007 (red. Renata Jarecka).

131

Słowniki:

BĄBA, S., DZIAMSKA, G., LIBEREK, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka

polskiego, Warszawa 1999.

BĄBA, S., LIBEREK, J.: Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka

polskiego, Warszawa 1992.

BAJER, K.: Polsko-czeski, czesko-polski obustronny słownik, Český Těšín 1999.

BASAJ, M., RYTEL, D. (red.): Słownik frazeologiczny czesko-polski (Skrypt dla

studentów bohemistyki), Katowice 1981.

ČERMÁK, FR., HRONEK, J., MACHAČ, J. (red.): Slovník české frazeologie a

idiomatiky. Výrazy slovesné A-P, Praha 1994.

ČERMÁK, FR., HRONEK, J., MACHAČ, J. (red.) – Slovník české frazeologie a

idiomatiky. Výrazy slovesné R-Ž, Praha 1994.

ČERMÁK, FR., HRONEK, J., MACHAČ, J. (red.): Slovník české frazeologie a

idiomatiky. Výrazy neslovesné, Praha 1988.

ČERMÁK, FR., HRONEK, J., MACHAČ, J. (red.): Slovník české frazeologie a

idiomatiky. Přirovnání, Praha 1983.

CZOCHRALSKI, J. : Mały słownik idiomatyczny polsko-niemiecki, Warszawa 1976.

Encyklopedia nowej generacji E 2.0, Warszawa 2008.

Encyklopedia popularna, Warszawa 1962.

Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1981.

132

Encyklopedia szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, Warszawa 2006.

Frazeologický a idiomatický česko-anglický slovník, Olomouc 1999.

Frazeologický a idiomatický česko-německý slovník, Olomouc 1999.

JAWORSKA, T.: Slownik frazeologiczny angielsko-polski i polsko-angielski.

Warszawa 2002.

KOPALIŃSKI, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Oficyna Wydawnicza Rytm,

Warszawa 2003.

KOPALIŃSKI, W.: Słownik przypomnień, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992.

KOPALIŃSKI, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z

almanachem, Wiedza Powszechna, Warszawa 1994.

LATOŃ, D., SEDAN, I.: Nowy słownik ortograficzny, Kraków 2004.

LOTKO, E.: Slovník lingvistických termínů pro filology, Olomouc 1998.

MALCZEWSKI, J.: Słownik szkolny. Nauka o języku, Warszawa 1990.

MÜLDNER-NIECKOWSKI, P.: Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego,

Warszawa 2003.

Nowy słownik ortograficzny, (pod. red. Arkadiusza Latuska), Kraków 2004.

OLINKIEWICZ, E., RADZYMIŃSKA, K., STYŚ, H.: Słownik encyklopedyczny - Język

polski, Warszawa 1999.

OLIVA, K.: Polsko-český slovník I/A-O, Praha 1995.

OLIVA, K.: Polsko-český slovník II/P-Ž, Praha 1995.

133

POPŁAWSKA, A., KUPIEC, W.: Słownik synonimów i antonimów, Kraków 2006.

SKORUPKA, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego 1, Warszawa 1968.

SKORUPKA, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego 2, Warszawa 1968.

Slovník polských spisovatelů, Praha 2000.

Słownik frazeologiczny, Warszawa 2007.

SMIEŠKOVÁ, E.: Malý frazeologický slovník, Bratislava 1977.

TOKARSKI, J.(red.): Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980.

WOLFRAM-ROMOWSKA, D., KASZUBSKI, P., PARKER, M.: Idiomy polsko-

angielskie, Warszawa 2002.