Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan veÇinili Külliyesi

.

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan veÇinili Külliyesi

F E R D A O L B A K M A Z A KAraflt›rmac›-Yazar

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, tarih boyunca Osmanl› Saray›’n›n en ünlü ka-d›n› olmufltur.Muhtemelen 993/1585 y›l› civar›nda do¤du¤u, bir Rum rahibinin k›z› ve as›l ad›-n›n Anastasya oldu¤u, ufak yaflta yetim kalan bu k›z›n Bosna Be¤lerbeyi HüsrevPafla’n›n eline geçerek k›zlar a¤as›na gönderildi¤i Sicilli Osmânî’de yaz›l›d›r. Sa-rayda kendisine Mahpeyker ismi verilmifl, güler yüzü, güzelli¤i ve güzel konufl-mas›yla dikkat çekmifl, on befl yafllar›ndayken I. Ahmed’in hasekisi olmufl ve Ay-fle Sultan ile Fatma Sultan (1014/1605)’›, daha sonraki senelerde s›ras›yla, fieh-zâde Murad (1018/1609), fiehzâde Süleyman (1020/1611), fiehzâde Kas›m(1022/1613) ve fiehzâde ‹brahim (1024/1615)’i dünyaya getirmifltir.1

Kösem ad›n›n kendisine, çok güzel, tüysüz bir cildi oldu¤undan veya sarayda di-¤er hasekilere göre önde oldu¤undan ve gayet yetenekli olmas›ndan dolay› veril-di¤i rivayet edilir.2

10 Eylül 1623 günü IV. Murad tahta ç›kt›¤› gün, Mahpeyker Sultan 33 yafl›nday-d› ve hem Vâlide Sultan, hem de nâibe-i saltanat olmufltu. O¤lu 11 yafl›nda ve ogüne kadar tahta ç›kan en küçük padiflaht›. Böylelikle, “makam-› mehd-i ulyâ”denilen saltanat makam›, on y›la yak›n, bizzat Kösem Sultan’›n olacakt›.3

IV. Murad, Sultan ‹brahim ve IV. Mehmed’in saltanat dönemleri Mahpeyker Kö-sem Vâlide Sultan’›n naibeli¤inde4 bafllam›flt›r. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan,torunu IV. Mehmed’in 7 yafl›nda padiflah olmas›yla, “Vâlide-i Muazzama” rütbe-sine ulaflarak terbiye ve nezaret görevini üstlenmifltir.5

I. Ahmed’in hasekisi iken oldukça güçlü bir statü kazanan Kösem Sultan en bü-yük nüfuza Vâlide sultan iken eriflti. Bu makama, o¤ullar› IV. Murad ve ‹bra-him’in saltanatlar› ile torunu IV. Mehmed’in padiflahl›¤›n›n ilk y›llar›nda, 28 y›l

362

.

boyunca sahip oldu. 1648 y›l›nda IV. Mehmed tahta geçti¤inde, eski saraya çe-kilmesi gerekirken gelene¤i bozarak, “Vâlide-i Muazzama” olarak Topkap› Sara-y›’nda kalmaya devam etti. Gelini Turhan, Vâlide sultan oldu ise de, sarayda Kö-sem Sultan’dan sonra ikinci konumdayd›. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan ölü-müne kadar 3000 akçe olan Vâlide sultanl›k maafl›n› al›rken IV. Mehmed’in an-nesi Turhan Vâlide 2000 akçe almaya devam etti.6

Padiflah kad›nlar›, k›zlar› ve özellikle de Vâlide sultan›n, kazan›lm›fl bir zafersonras› padiflah› ‹stanbul d›fl›na ç›karak karfl›lamas› eskiden beri süregelen birâdetti. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan da 1048/1638’de Ba¤dat seferinden mu-zaffer olarak dönen IV. Murad’› karfl›lamak üzere ‹zmit’e gitmiflti. Ancak padifla-h›n deniz yoluyla dönmesi sebebiyle, Kösem Vâlide alt›n ifllemeli perdeleri, te-kerlekleri alt›n kaplamal› saltanat arabas› ile önde, süslü atlar›n üzerinde devletricâlinden kifliler arkada, onlar› takip eden on iki arabadaki harem halk›yla ‹s-tanbul’a geri dönmüfltü.7

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, Osmanl› Devleti’nin XVI. ve XVII. yüzy›llarda-ki diplomatik iliflkilerinde rol oynayan dört Vâlide sultandan biridir. Di¤erleri;Hürrem, Nurbânu ve Safiye Vâlidelerdir. IV. Murad ile annesi Mahpeyker Kö-sem Vâlide Sultan, ‹spanya ile bar›fl yapman›n do¤rulu¤u hakk›nda, ayn› fikirdede¤illerdi. Bir Venedik raporunda (1035/1625); “Emperyalistler ve ‹spanyollar,padiflah›n annesinin deste¤iyle iflin olumlu geliflti¤ini ilân ettiler” diye yazmak-tad›r.8

1623 y›l›nda gönderilen Venedik elçilik mektubunda ise, Mahpeyker Kösem Vâ-lide Sultan’›n siyasî tecrübesinden flöyle söz ediliyordu: “Bütün güç, hayat›n›nen güzel ve verimli döneminde, yüksek bir ruh ve zekâya sahip kocas›n›n salta-nat› s›ras›nda devlet idaresine s›k s›k kat›lm›fl bir kad›n olan annedir.” ‹ngiliz el-çisi de; IV. Murad’›n, ak›ll› ve yürekli bir adam olan babas›n› da zaman›nda ida-re eden annesi taraf›ndan yönetilece¤ini yaz›yordu.9

Padiflahlara tezkireler sunan Koçi Bey, muhtemelen Kösem Sultan’›n himayesialt›nda, devletin t›kand›¤› noktalar› tespit edip çözüm önerileri sunan risalelerhaz›rlam›flt›r.10

Vâlide Sultan, padiflah›n herhangi bir sebeple ‹stanbul d›fl›nda oldu¤u zamanlar-da taht› korudu¤u gibi, gerekti¤inde flerefini de koruyordu. Mahpeyker KösemVâlide Sultan 1044/1634’te IV. Murad’›n Bursa’da oldu¤u bir s›rada, mümkün ol-du¤unca çabuk ‹stanbul’a dönmesini sa¤layarak, onu ihanete u¤ramaktan koru-mufltu.11

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, o¤lu IV. Mehmed’i saltanat›n›n sonlar›na do¤-ru, kardefllerini öldürmekten vazgeçirmekle imparatorlu¤un devam›n› sa¤lam›fl-t›r. Çünkü flehzâde ‹brahim idam edilmekle Osmano¤ullar› soyunu devam etti-remeyecek ve Osmanl› Devleti da¤›lma durumuna düflecekti. Bunun için, Mah-peyker Kösem Vâlide Sultan, Sultan ‹brahim döneminde de flehzadelerin ço¤al-mas›n› teflvik etmifltir.12

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan; Vâlide-i Muazzama, Vâlide- Maktûle, Vâlide-i

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

363

.

fiehîde13, Ümmü’l-mü’minîn, Mehd-i Ulyâ-› Saltanat, Vâlide-i Kebîre, Vâlide Sul-tan, Vâlide-i Atîka, Sahibetü’l-makam unvanlar› ile an›l›r.14

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, imparatorlu¤un en kanl› ve kar›fl›k zaman›ndayaflam›fl, Sultan I. Ahmed, Sultan I. Mustafa, Sultan II. Osman, Sultan IV. Mu-rad ve Sultan ‹brahim olmak üzere befl padiflah dönemini görmüfltür. Zekâs› vedevlet ifllerindeki tecrübe ve becerisi ile Osmanl› siyasî hayat›nda önemli rolleroynam›flt›r.15

IV. Mehmed’in padiflahl›¤›yla Vâlide Sultan olan, ancak Mahpeyker Kösem Vâ-lide Sultan’›n Vâlide-i Muazzama olarak sarayda kalmas› ve nâibeli¤e devam et-mesi, padiflah›n annesi Hatice Turhan Sultan ve taraftarlar›n› huzursuz etti. Budurumun meydana getirdi¤i çekiflme, 2 Eylül 1651 gecesi 61 yafl›na gelmifl olanMahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n Bafllala Uzun Süleyman A¤a ve yandafllar›taraf›ndan, dairesinde perde ipiyle, Evliyâ Çelebi’ye göre saçlar›yla,16 bo¤ularaköldürülmesiyle sonuçland›. Ertesi gün, Eski Saray’a nakledilen cenâze buradahaz›rlanarak, Sultanahmet Câmii’nde k›l›nan cenâze namaz› sonras› efli SultanAhmed Hân’›n yan›na gömüldü.17

Osmanl› tarihinde Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’dan baflka öldürülen Vâlidesultan olmay›fl›, onun özel kiflili¤i ve saraydaki yaklafl›k yar›m yüzy›ll›k otorite-sinin sonucu olarak düflünülebilir.18

M A H P E Y K E R K Ö S E M V Â L ‹ D E S U L T A N V E Ç ‹ N ‹ L ‹ K Ü L L ‹ Y E S ‹

Kösem Sultan

Çinili Camii(arka sayfa)

366

.

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n günde 1000 akçe ödene¤i vard›. Y›ll›k top-lam geliri 250.000 riyal (300.000 kurufl) veya 20.000 akçeden fazla olan, Mene-men, Zile, Kilis, Ezdin ve Gazze’de bulunan befl has sahibi idi. Kethüdalar› vevergi memurlar›na, bu topraklardan al›nacak bir kurufl verginin dahî ihmal edil-memesini tembih ederdi. Has topraklar› sahibinin ölümünden sonra devlete aitolur ve daha sonra baflka bir hak sahibine tahsis edilirdi. Vâlide Sultanlar genel-likle bu topraklardan gelen gelirlerle vak›flar kurmufllar ve bu vak›flar›n idâme-si için kullanm›fllard›r. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan öldü¤ünde yapt›rd›¤›handa 20 sand›k19 dolusu alt›n sikke bulundu¤u söylenmektedir.20 Bu servet za-man zaman, ulema ve devlet adamlar› aras›nda tart›flmaya sebep olmuflsa da, Ta-rihçi Nâima, önemli miktardaki bu servetin halk›n yarar›na, cömertçe harcand›-¤›n› söyleyerek Kösem Vâlide’yi savunur.21

Osmanl› toplumunda, kad›nlar kendilerine ait servetlerini diledikleri gibi kul-lanma hakk›na sahip olduklar›ndan, vak›f kurmak da en tabii haklar› idi. 16.yüzy›l›n ortalar›nda ‹stanbul’da bulunan vak›flar›n yüzde otuz yedisi ka-d›nlar›n kurdu¤u vak›flardan olufluyordu.22

16. yüzy›lda Vâlide sultanlar›n ve di¤er saray kad›nlar›n›n yapt›rd›¤› vak›f eser-lerin bir ço¤u Üsküdar’dad›r.23 Özellikle kad›nlara ait eserlerin Üsküdar’da ve


Çinili Camii içinden bir görünüm

367

.

‹stanbul d›fl›nda yo¤unlaflmas› konusunda birçok düflünce24 ileri sürülmekle be-raber, Üsküdar’›n, ‹stanbul’un Anadolu’ya aç›lan kap›s› konumunda olmas› vedolay›s›yla hac yolu üzerinde bulunmas› sebebiyle tercih edilmifl oldu¤unu söy-lemek yanl›fl olmasa gerektir.1453 y›l›nda ‹stanbul’un fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed Han AnadoluTürklerinden bir k›s›m insan› Üsküdar’a yerlefltirmiflti. Hemen sonra Üsküdar’-da imar faaliyetleri bafllam›fl ve fetihten sonra ilk câmii Rum Mehmed Pafla(870/1470) yapt›rm›flt›r.25 Sonraki y›llarda da Üsküdar’› flenlendiren yap›lar, ca-miler, külliyeler, sosyal kurumlar ve alt yap› tesisleri yap›lmaya devam etmifltir.1003/1594’te Do¤anc›lar’›n eteklerinde kurulan Hüdâî Tekkesi Külliyesi, Üskü-dar’›n bu bölgesinde yerleflime ve nüfus yo¤unlu¤una sebep oldu¤u gibi, AzizMahmud Hüdâi hazretlerinin saray çevresindeki nüfûz ve itibar›ndan dolay›baflta padiflah olmak üzere saray erkân› için, Üsküdar’› bir câzibe merkezi hali-ne getirmifltir.26

Çinili Külliyesi, önceki yüzy›lda Atik Vâlide (998/1589) ile flenlenmifl bir çevre-nin yak›n›nda yeni bir mahallenin oluflumu ve geliflimi için bafllang›ç teflkil et-mifl, bu çevrenin mamur olmas›n› sa¤lam›flt›r.27

Mahpeyker Kösem Vâlide’nin de, baflta Üsküdar olmak üzere ‹stanbul’un çeflitliyerlerinde ve ‹stanbul d›fl›nda yapt›rd›¤› bir çok eser bulunmaktad›r. MahpeykerKösem Vâlide Sultan’›n Üsküdar’da yapt›rd›¤› Çinili Külliyesi, IV. Murad ve Sul-tan ‹brahim devrinde yap›lan tek selâtin eser olma özelli¤ine sahiptir; cami,mektep, çeflme, dârü’l-hadis, mahfil-i hümâyûn ve çifte hamamdan oluflmakta-d›r. Bundan baflka Üsküdar’›n merkezinde hamam, Ayasofya ile Kapal›çarfl› ara-s›nda çifte hamam ve Yenikap›’da bulunan tek hamam›, Çakmakç›larda VâlideHan› olarak bilinen ve içinde câmii bulunan flehrin en büyük han›n› yapt›rm›fl-t›r. Bu han›n gelirlerinin bir k›sm› Çinili Câmii ve çevresindeki hayrat›n giderle-ri için vakfedilmifltir.28

Çinili Külliyesi, binalar› da¤›n›k olarak yerlefltirilmifl iki gruptan meydana gelir:cami, medrese, flad›rvan ve sebil bir grubu, mektep, çeflme ve hamam di¤er gru-bu oluflturur.29

Sâmiha Ayverdi, Bo¤aziçi’nde Tarih adl› eserinde; bu camiden “Kösem Sultan’›nebedî bahara benzeyen Çinili Câmii” diye bahseder.30

Üsküdar, Yeni Mahalle’de infla edilen bu eser, iç ve d›fl tezyinat› bak›m›ndan bu-lundu¤u semtin güzel bir camiidir.31 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan taraf›n-dan, 1050/1640 y›l›nda, mimar Kas›m A¤a’ya yapt›r›lan Çinili Câmii de zaman›-n›n en büyük sanat eserlerinden biridir.32 Zengin çini bezemelerinden dolay› Çi-nili ad›n› alm›flt›r.33

Çinili Câmii, Üsküdar Toptafl›’nda bir mektep, bir çeflme, bir sebil ve bir çifte ha-mam ile birlikte yapt›r›lm›flt›r. Câminin iki avlu kap›s›ndan biri olan kuzey ka-p›s›n›n üzerindeki Fevzî’ye ait (flu) tarih kitabesi’nden eserin 1050/1640 y›l›ndatamamland›¤› anlafl›lmaktad›r:


368

.

“Mâderi Sultan ‹brahim HanHazreti Sultan-› Ekrem VâlideBu binâyi hakk› yapd› hayriçünTâ ola beyt-i ibâdet âbideDâvet ola befl vakitte rahmeteMenzil ola âbide ve zâhideYapd› mektep, çeflme, hamam u sebîlKim ona Hakk lutûf hem ihsân ideEhl-i hayr› bunda taat ideniDâhil et yâ Rab cenân-› HâlideFevzi’yâ lafzen ve mânen tarihiOldu bin ellide hayr’ul-Vâlide”

1050/1640 Son cemaat yeri bile çinilerle kapl›d›r; ancak ço¤u çal›nm›fl ve yerle-rine baflka çiniler konulmufltur. Bu bölümün kap›s› üzerindeki flair Himmetî’nintarihi de flöyledir:34

“Hemifle hazreti vâlâ cenâb-› Vâlide SultanHulûs üzre li vechi’llâh hayrat itmedir fl ân›Yapub bu câmii ana nice emlâk vakf itdiMuvaffak itdi hayrata an› tevfîk-› RabbânîTamam olunca dedi Himmet’â tarihini hâtifBu câmide olan taat ola makbûl-i Sübhânî”

m›sralar›, ebced hesab›yla 1051 tarihini vermektedir.Caminin mimarisi ve sanat de¤erini, 17. yüzy›la ait özel bir yap› oldu¤unu R. E.Koçu’nun flu sat›rlar› en güzel flekilde vurgulamaktad›r:Cami tek ve küçük kubbelidir. ‹çi kubbe kasna¤›na kadar çini ile kapl›d›r. Türkyap› tarihinde çinilerinden dolay› özel yeri olan bir mâbettir. Türk çinicili¤i songüzel eserlerini, 17. yüzy›l ortalar›nda burada vermifltir. Burada kullan›lan çini-lerde beyaz, siyah, lâcivert, aç›k mavi, mor, yeflil ve k›rm›z› renklerle karanfil, lâ-le, gül, erik çiçe¤i ve papatyalar›n ahenkli birlikteli¤i çok güzeldir. Mermer min-ber taflç›l›k sanat›n›n bütün inceliklerini sergilemektedir ve külâh› tamamen çi-niden yap›lm›flt›r.35 Evliya Çelebi de, “havadar yerde büyük kubbeli, taflra sofal›,avlulu ayd›nl›k bir câmidir” der.36

Külliyenin yap›lar›ndan olan Çinili hamam, Nuhkuyusu’nda caminin hemenyan›ndad›r ve külliyenin en büyük boyutlu binas›d›r. ‹stanbul kad›l›¤›,1147/1735 tarihli hamam defterine göre, bu tarihlerde hamamda on befl kifli


369

.

Çinili Kütüphanesi

çal›flmaktad›r. Bu bilgi bize burada on befl kifliyi geçindirebilecek bir ticari faali-yet oldu¤unu göstermektedir.Merdivenköylü Tevfik Karkan, 1909 y›llar›nda hamamda dellakl›k yapan Daday-l› Tahir diye birini methederken Çinili Hamam’› da flöyle över:

“.......................................................................... Ne revâ destinde flu kisci kir /Reflk ider hüsnüne cümle cevâhir Zümrüd gözlerine yâkut tenine / Bil kadr uk›ymeti Dadayl› Tâhirfiehr-i Üsküdar’› tuttu flöhreti / fiübhesiz ki pîri Ubeyd himmeti Germâbenin lâ-y›k yazsam tâk›na / Çinili hamamd›r dünya cenneti.”

1923’ten sonra yanan hamam, 1963’te sat›n al›narak asl›na uygun tamir edilmiflve çifte hamam olarak tekrar aç›lm›flt›r.37 Osmanl› hamamlar›n›n tipik özelli¤initafl›yan günümüze kadar gelmifl yap› halen çifte hamam olarak iflletilmektedir.Evliya Çelebi bu hamamdan, “hepsinden sonra yap›ld›¤› için, mimar› her hama-m›n tarz›ndan bir fleyler alarak yapm›flt›r. Öyle hofl sulu ve öyle hofl binal› birhamam ki Üsküdar’da de¤il, ‹stanbul’da bile benzeri yoktur,” diye bahseder.38

Medrese ise, caminin güneydo¤usunda avlunun köflesinde yer alan V fleklindebir yap›d›r. Muhtemelen caminin bitiminden sonraki y›llarda yap›lm›flt›r.


370

.

1912’li y›llarda harap olmas›na ra¤men dârü’l-hadis medresesi olarak kullan›l-maya devam etmifltir.39 20. yüzy›l›n bafl›na kadar hiçbir tamirat kayd› bulunma-yan Çinili medresesi, 1902 y›l›nda cami ile birlikte bir tamir görmüfltür. 1918’deharap oldu¤undan iskâna elveriflli olmad›¤›na dair rapor verilmifl, 1927’de Vak›f-lar Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan Özel ‹dareye devredilmifltir. 1938’de bir tamirgeçirmifl olan medrese40 1970 y›l›nda flimdiki haliyle tekrar tamirden geçmifl vehalen k›z kur’an kursu olarak kullan›lmaktad›r.S›byan Mektebi, Çinili Hamam ile Çavufldere caddesinin kesiflti¤i köflededir. Ha-len Çinili Çocuk kütüphanesi olarak hizmet vermektedir.41

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, ayr›ca Üsküdar’daki vak›f eserlerine su getir-mek üzere Çinili suyolunu yapt›rm›flt›r.Çinili suyu 17. yüzy›l ortalar›nda, Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n Toptafl›civar›ndaki vak›f eserleri için, yine Vâlide taraf›ndan yapt›r›lm›fl suyoludur. Busuyun kaynaklar› Çaml›ca ve Çakal da¤›ndad›r. Büyük Çaml›ca’n›n do¤usunda-ki vadilerden toplanan sular, Tantavî Çiftli¤i kuzeyindeki dereyi takip eder vederenin suyuyla artarak Alemda¤›’na ç›kar, yolun karfl›s›na geçerek Kavak Bay›-r›na gelir. Çevredeki köflklerin ba¤lar›ndan inerek, Toygar çeflmesinin alt taraf›n-dan Libâde’ye ulafl›r. Geçti¤i ba¤lardan da su kat›l›r. Burada Büyük Çaml›ca veKüçük Çaml›ca’dan, Serasker R›za Pafla arazisinden de sular dahil olur. Dahasonra Merdiven köyü caddesi kenar›n› takip ederek Çatal Masla¤a gelir ve bura-da ço¤alarak Küçük Çaml›ca yoluna iner. Semerci ba¤› ve Ömer Efendi korula-r›ndan kat›l›mlarla F›st›kdibi’ne iner. Niflantafl›’n›n bulundu¤u tarladan, hassamüflîri Rauf Pafla, Altûnizâde Necip Bey arazisi ve M›s›rl› Faz›l Pafla’n›n bahçe-sinden geçip Sultan Saray› Bahçesine gelir. Buradan S›r kâtibi ba¤›ndan ve Çift-lik Gazinosu kap›s› alt›ndan Ba¤larbafl› caddesine ç›kar. Yenimahalleye do¤ruinen künk suyolu Çinili Câmii ve di¤er hayrata ulafl›r. Suyolunun bir kolu F›s-t›kdibi’nde Necip Bey arazisinde ayr›larak Vâlideba¤›’na gider, fieyhülislâm ArifHikmet Bey’in çeflme ve sebiline de su verirdi. Yirmi sekiz adet su verici yeri vegünde 600 metreküp verimi olan suyolunun 9900 metrelik künk flebekesi vard›.42

Vak›f defterine göre Kösem Vâlide Sultan vakf› olarak su tahsis edilen yerler iki-dir:1- Murat Reis Mahallesi, Çavufldere Soka¤› cami ve flad›rvan, üç masura2- Murat Reis Mahallesi, Çavufldere Soka¤› çeflme, üç masura.Çinili Câmii’nin yan›ndaki çeflmenin

“Fevziyâ çün mazhar-› feyz oldu sûMenbâ-› feyz oldu târîh ol zaman”

beytiyle düflülen tarih 1052/1642 y›l›d›r. Suyolunun çeflme yap›ld›¤› zaman bit-ti¤i kabul edildi¤inde suyolunun yap›m tarihinin ayn› olmas› gerekir. Çeflme,Çavufldere Caddesi taraf›nda, s›byan mektebinin avlu duvar› üzerindedir.


371

.

Kâz›m Çeçen’in Üsküdar Sular› kitab›nda, Üsküdar’da çeflitli bölgelere da¤›t›lanvak›f sular listesine göre Kösem Vâlide Sultan Vakf› suyundan; Selâmi Ali sem-ti Silâhtar Bahçesi Mahallesindeki çeflmeye, Murat Reis semtinde cami, harik ha-vuz (ark), medrese, çeflme, di¤er cami ve flad›rvan›na su verilmekte oldu¤u gö-rülmektedir.43

Ayr›ca, caminin Çinili Hamam soka¤›na aç›lan avlu kap›s›n›n solunda, avlu du-var›nda ki bir pencereden ibaret sebil bulunmaktad›r.44

Külliyenin cami ile hamam aras›nda bulunan imarethanesi bugün yoktur. Evli-ya Çelebi ünlü Seyahatnamesi’nde; bu imaretten Yeni Valide ‹mareti ad› ile bah-seder ve imaret Mihrimâh Sultan ve Nurbânû Sultan imaretleri gibi hay›r mües-sesesi olup “belki daha fazlad›r. Selâtin bahçesi önünde zaiflere, miskinlere(yoksullar) ve di¤er misafirlere nimetleri boldur” diye ilave ederse45 de, imâret-hâneyle ilgili herhangi bir bilgiye baflka kaynaklarda rastlanmamaktad›r.Çinili camiinin yak›n›nda, imarethanenin hemen yan›nda bir de kervansaray bu-lunmaktayd›. Yüz ocakl›, bin beygir al›r büyüklükteki bu kervansaray günümü-ze ulaflmam›flt›r.46 Evliya Çelebi, “Kösem Vâlide Kervansaray›, âyan ve kibar kal-mas› için mamur bir sarayd›r” diye yazar.47

Eminönü Çakmakç›lar yokuflundaki han ise, Kösem Sultan taraf›ndan vak›flar›-na gelir getirmesi için yapt›r›lm›flt›r. Evliyâ Çelebi’nin, “Vâlide Kösem Sultan,Uzunçarfl›’daki han daha önce y›k›lm›fl olan Cerrah Mehmed Pafla’n›n saray›n›n


Çinili Camii fiad›rvan›

372

.

bulundu¤u mahalde altl› üstlü üç yüz bölmeden oluflan bir han infla ettirmifltirki ‹stanbul’da Mahmud Pafla Han› ve bu handan daha büyük han yoktur.Bu handa yirmi befl metre yükseklikte, dört köfle bir cihannümâ kulesi vard›r.Develi¤i ve ah›r› bin adet at ve kat›r al›r. Ortas›nda câmii vard›r”48 fleklinde tarifetti¤i, Reflat Ekrem Koçu taraf›ndan “on yedinci as›r Türk yap› sanat›n›n flâhe-serlerinden, ‹stanbul’un en büyük hanlar›ndan biri, âbidevî muazzam bina” ola-rak tan›tt›¤› Büyük Vâlide Han›, Çinili Külliyesi’ne gelir sa¤lamak için yapt›r›l-m›flt›r. ‹stanbul’da Kur’an-› Kerim ilk defa gizlice burada bas›lm›fl, sonradan ün-lü olan birçok kifli buradaki bekâr odalar›nda yaflam›flt›r. fiehre gelen yabanc›tüccarlar, flehrin bu en güzel han›nda daima kalacak ucuz bir yer ve mallar›n›koyacak depo bulabiliyorlard›.49

XVII. yüzy›lda, gerek ‹stanbul ve gerek imparatorlu¤un di¤er flehirlerinde, fazlamimarî eser görülmemekte, infla iflleri daha çok hac ve ticaret yolu üzerindemenzil hanlar›, han ve kervansaraylar olarak Anadolu ve Rumeli’de yo¤unlafl-m›flt›r. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n Vâlide Han›, bu dönemde ‹stanbul’-da yap›lan en büyük han olma özelli¤ine sahiptir. Büyüklü¤ü ile dikkat çekenBüyük Vâlide Han›, ‹stanbul’da üç avlusu bulunan tek hand›r. Ah›r k›sm›tamamen insanlardan ayr›, üçüncü avlunun bodrumuna yerlefltirilmifltir. Bina


Çinili hamam

373

.

arsan›n vaziyetine uygun olarak yap›larak çevresiyle organik ba¤lant› sa¤lanm›fl-t›r. ‹ki katl› üç avlulu Vâlide Han›’n›n büyük, orta avlusunun ortas›nda mescitbulunmaktad›r. Tarihi yap›s›na uygun olmayan bir çok tamir geçirmifl ve de¤i-flikliklere u¤rayarak günümüze ulaflm›flt›r.50 Birinci avluda ‹ranl›lar Muharreminonuncu günü ayin yaparlard›. Encümen Arflivi’nde kay›tl› 1938 tarihli raporda,vak›flar uhdesinde oldu¤u ve baz› yerlerinin haraba yüz tuttu¤undan belediye-ce görülen lüzum üzere y›k›ld›¤› yaz›l›d›r.51

Bunlardan baflka; Yenikap›52, fiehremini ve Befliktafl’ta çeflmesi vard›r. Abdülme-cid fieyhî Efendi’nin Eyüp’teki türbesini ve 1623’te bo¤aza naz›r çift katl› Ana-dolu Kava¤› mescidini de Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan yapt›rm›flt›r.Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, I. Ahmed devri sonlar›nda, Hac mevsimindeher sene, Hac yolundaki hac›lara su sa¤lanmas› için otuz deve, alt› deveci, alt›saka ile hac kafilesiyle birlikte küçük saka ve büyük saka denilen görevlileri gön-derir, hac›lara so¤uk sular da¤›tt›r›rd›. Hatta baz› konaklarda fleker flerbeti verdi-rirdi. Haremeyn fakirlerine her sene gömlek, yün palto, yemeni ve sar›k kumafl›ile iki yüz kat çamafl›r, dört yüz çift ayakkab› da¤›t›lmas› yan›nda, Kudüs, Mek-ke ve Medine camilerinde Kur’an okutulmas› için vak›f yapm›flt›r. Ayr›ca; Vâli-de Sultan olduktan sonra Peygamber Efendimizin soyuna mensup 200 kifliye üçaylarda “Sâdât Ulûfesi” ad›yla tahsisat ayr›larak da¤›t›lmas› vakfiyesinin flartla-r›ndand›r.Her y›l Recep ay›nda k›yafet de¤ifltirerek hapishaneleri dolafl›p, katiller d›fl›nda-ki suçlular›n borçlar›n› ve tazmînatlar›n› ödeyip sal›verilmelerini sa¤lard›.53

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan kendisine hizmet eden câriyeleri iki-üç y›l so-nunda, eski saray görevlileri veya münasip mevkilerde kimselerle evlendirirdi.Evlendirdi¤i erke¤e de, geçimini sa¤layacak bir dirlik verirdi. Evlendirdi¤i k›zla-ra çeyiz, mücevher ve bir kaç kese alt›n verirdi. Ayr›ca onlara maafl ba¤lat›r, bay-ramlarda ve özel günlerde alt›n keseleri hediye ederdi.54

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan evlenme ça¤›ndaki yetim k›zlar› bulup onlaraçeyizle birlikte, oturacak ev ve eflya da vererek evlenmelerini sa¤lam›flt›r.55

Netice olarak; Osmanl› Saray›’n›n en meflhur kad›n› olarak tarihe geçen KösemSultan, ismi an›l›nca pek de hay›rla yâd edilmemekte, merhametsiz ve zalim bi-ri olarak haf›zalarda canlanmaktad›r.Hâlbuki olaylar devrin gerektirdi¤i flartlar çerçevesinde de¤erlendirildi¤inde, Os-manl› Devleti’nin devam ve bekas›na hizmetleri dokunmufl, zekâ, tecrübe, bilgive becerisiyle Osmanl› siyasi hayat›nda önemli rol üstlenmifl bir Vâlide Sultanoldu¤u görülür.Kösem Sultan, o¤lu IV. Mehmed’i, kardefllerini öldürmekten vazgeçirmekle im-paratorlu¤un devam›n› sa¤lam›flt›r. Çünkü flehzâde ‹brahim idam edildi¤i takdir-de Osmano¤ullar›’n›n soyu devam etmeyecek ve Osmanl› Devleti’nin da¤›lmas›kaç›n›lmaz olacakt›. Bunun için Kösem Sultan, Sultan ‹brahim döneminde deflehzadelerin ço¤almas›n› teflvik etmifltir. Buna zemin haz›rlamas› zannedildi¤igibi devlet yönetimini elinde tutmak için Sultan ‹brahim’i oyalamak de¤il, dev-letin devam› için bir gayrettir.


374

.

Kösem Sultan, imparatorlu¤un en kanl› ve kar›fl›k zaman›nda yaflam›fl, Sultan I.Ahmed, Sultan I. Mustafa, Sultan II. Osman, Sultan IV. Murad ve Sultan ‹bra-him olmak üzere befl padiflah dönemini görmüfltür. Zekâs› ve devlet ifllerindekitecrübe ve becerisi ile Osmanl› siyasî hayat›nda önemli roller oynam›flt›r.Kösem Sultan fazlas›yla hay›rsever olup, fakir k›zlar› evlendirir, borçlular› ha-pisten kurtar›r, yoksullar›, dul ve yetimleri gözetirdi.Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda kad›nlar kendilerine ait servetlerini diledikleri gibikullanma hakk›na sahip olduklar›ndan, vak›f kurmak da en tabii haklar› idi. 16.yüzy›l ortalar›nda ‹stanbul’da bulunan vak›flar›n yüzde otuz yedisinin kad›nla-r›n kurdu¤u vak›flardan oluflmas› bunun güzel bir delilidirÖzellikle XVI. yüzy›ldan itibaren Vâlide sultanlar›n ve di¤er saray kad›nlar›n›nyapt›rd›¤› vak›f eserlerin bir ço¤u Üsküdar’dad›r. Üsküdar’da bulunan tarihi ya-p›lar› inceledi¤imizde, büyük bir bölümünün, özellikle bir semtin îmar ve infla-s› için büyük önem arz eden külliyelerin Vâlide Sultanlar taraf›ndan yapt›r›ld›-¤›n› görüyoruz.1453 y›l›nda ‹stanbul’un fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed Han AnadoluTürklerinden bir k›s›m insan› Üsküdar’da iskân edilmesiyle birlikte bafllayanÜsküdar’daki imar faaliyetleri sonraki y›llarda ihtiyaca göre h›zlanarak devam


Çinili Külliyesi

375

.

etmifltir. Fetihten sonra, Üsküdar’da ilk câmii Rum Mehmed Pafla yapt›rm›flt›r.Daha sonra da Üsküdar’› flenlendiren yap›lar, camiler, külliyeler, sosyal kurum-lar ve alt yap› tesisleri yap›lm›flt›r. 1640 y›l›nda, mimar Kas›m A¤a taraf›ndan ya-p›lan Çinili Câmii de zaman›n›n en büyük sanat eserlerinden biridir.Yine Kösem Sultan’›n vak›f eserlerine su getirmek üzere yapt›rm›fl oldu¤u su yoluile, suyun mecra›ndan binalara ulaflana kadar olan güzergâh üzerindeki su ihtiya-c› giderilerek, Üsküdar’›n bu bölgesine alt yap› kazand›r›lm›flt›r. Su medeniyetinikuran Osmanl›lar›n, Üsküdar’a yapt›rd›¤› 35 adet isale hatt›ndan, 6 büyük isalelehat›n›n Han›m SuItanlar’a ait olmas› Üsküdar Su Yollar›’na ayr› bir özellik katar.Mektep ve darü’l-hadis ile semtin e¤itim ihtiyac› karfl›lanm›flt›r.XVII. yüzy›lda Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan taraf›ndan yapt›r›lan Çinili kül-liyesi, önceki yüzy›lda Atik Vâlide ile flenlenmifl bir çevrenin yak›n›nda yeni birmahallenin oluflumu ve geliflimi için bafllang›ç teflkil etmifl, bu çevrenin mamurolmas›n› sa¤lam›flt›r. Önceki yüzy›lda, Do¤anc›lar’›n eteklerinde kurulan HüdâîTekkesi Külliyesi Üsküdar’›n bu bölgesinde yerleflime ve nüfus yo¤unlu¤una se-bep oldu¤u gibi, Aziz Mahmud Hüdâyî hazretlerinin saray çevresindeki nüfuzve itibar›ndan dolay› baflta padiflah olmak üzere saray erkân› için Üsküdar bir câ-zibe merkezi haline gelmesini sa¤lam›flt›r.T›p kurumlar›ndan çeflmeye kadar çeflitli binalardan oluflan bir çok yap› Üskü-dar’› ihyâ ve Üsküdar’a hizmet amac›yla saray han›mlar› taraf›ndan yapt›r›lm›fl-lard›r. Bu han›mlardan biri de Kösem Sultand›r. Bütün Osmanl› topraklar›nda,özellikle pâyitaht olan ‹stanbul’da oldu¤u gibi, Üsküdar’da da han›mlar hay›rdayar›flm›fl, böylelikle Üsküdar Han›m Sultanlar›n ve vak›f yapan di¤er han›mlar›ndua flehri, hay›rlar›n› emanet ettikleri yer olmufltur.

D‹PNOTLAR

1 Ça¤atay Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1992, s. 48; Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi?(Sicilli Osmânî Düzenlemesi) (haz. Dr. Gültekin Oransay), s. 208; Necdet Sakao¤lu,“Kösem Sultan”,Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, V, 96.

2 Osmanl› Vâlide Sultanlar›n›n Hay›r Eserleri, Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’ ›n Haremeyn-i fierifeynVakfiyesi, ‹stanbul, s.19; Uluçay, a.g.e., s.48.

3 Y›lmaz Öztuna, Osmanl› Hareminde Üç Haseki Sultan, ‹stanbul 2000, s. 104.4 Naibelik, ufak yaflta tahta ç›kan padiflahlara siyasî olarak yol gösterme anlam›ndad›r.5 Leslie P. Peirce, Harem-i Hümayun, ‹stanbul 1996, s. 330.6 Peirce, a.g.e., s. 141, 171; Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s.97.7 Peirce, a.g.e., s. 257.8 a.g.e., 291, 301.9 a.g.e., 31410 a.g.e., 319.11 a.g.e., 320.12 Öztuna, a.g.e., s. 114; Peirce, a.g.e., 344-345; Ferit Rag›p Tuncor, “Kösem Sultan”, Önasya Mecmuas›, III,

29, 9.13 Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s. 96.14 Tuncor, a.g.m., s. 9; ‹lgürel, “Kösem Sultan”, s. 275.


376

.

15 Tuncor, a.g.m., s. 24.16 Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: ‹stanbul (haz. S. Ali Kahraman-Yücel Da¤l›, ‹stanbul

2004, I, 238.17 ‹lgürel, “Kösem Sultan”, s. 275; Oransay, a.g.e., s. 208; Öztuna, a.g.e., s. 172.18 Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s.98.19 Ayvansarayî’ye göre 800 kese, a.g.e., s.591.20 Mücteba ‹lgürel, “Kösem Sultan”, D‹A, XXVI, 275; Naima, a.g.e.,V, 113; Öztuna, a.g.e., s. 175; Peirce,

a.g.e., 173, 283-284; BOA, MM, 1606.21 Naima, a.g.e., V, 112; Peirce, a.g.e., 329; Sakao?lu, “Kösem Sultan”, s.98.22 Faroqhi, a.g.e., s.133.23 Faroqhi, a.g.e., s.154.24 Genifl bilgi için, bkz. Faroqhi, a.g.e., s.159.25 Kürflat E. Uykucu, “Tarihte Üsküdar”, Hayat Tarih Mecmuas›, ‹stanbul 1970, II, s. 53.26 Mustafa Cezar, Osmanl› Baflkenti ‹stanbul, ‹stanbul 2002, s.197-198.27 Cezar, a.g.e., 198.28 Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmî (haz. A. Nezih Galitekin), ‹stanbul 2001, s. 287, 553-

590; ‹lgürel, “Kösem Sultan”, s. 275; ‹lgürel, a.g.m., s. 84; Peirce, a.g.e., s. 277-278; Sakao¤lu, “KösemSultan”, s. 97; Erdem Yücel, “Osmanl› Tarihinde Vak›f Yapan Kad›nlar”, Hayat Tarih Mecmuas›, ‹stan-bul 1976, VII, 1, 49.

29 Cezar, a.g.e., s. 198.30 Sâmiha Ayverdi, Bo¤aziçinde Tarih, ‹stanbul 1982, s.388.31 Mücteba ‹lgürel, “Kösem Sultan’›n Bir Vakfiyesi”, ‹.Ü. Ed. Fak. Tarih Dergisi, ‹stanbul 1966, XVI, 21, s.83.32 Uykucu, a.g.m., s.53.33 Cezar, a.g.e., s. 198.34 Reflat Ekrem Koçu, “Çinili Camii”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1965, VII, 4009.35 Koçu, a.g.e., VII, 4010.36 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, II, 432.37 Koçu, a.g.e., VII, 4011–4013; Ahmet Vefa Çobano¤lu, “Çinili Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul

Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, II, 522.38 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, II, 434.39 Çobano¤lu, “Çinili Külliyesi”, s.527.40 Mübahat S. Kütüko¤lu, XX. Asra Eriflen ‹stanbul Medreseleri, Ankara 2000, s.322-323.41 Çobano¤lu, a.g.m., s.522.42 S. Nâz›m Nirven, “Çinili Suyu”, Koçu, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1965, VII, 4033–4034; Kâz›m

Çeçen, Üsküdar Sular›, ‹stanbul 1997, s. 57–58.43 Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, ‹SK‹, ‹stanbul, 1997, s.57–58.44 Haskan, s.1210.45 a.g.e., s.986.46 Cezar, a.g.e., s. 197-199.47 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c.2, s.435.48 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c.1; s.28049 Reflat Ekrem Koçu, “Büyük Vâlide Han›”, ‹stanbul Ansiklopedisi, VI, 3307–3309.50 Mustafa Cezar, a.g.e.,s.197-198.51 Encümen Arflivi, Tescil no. 708/648, S›ra no. 337.52 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I, 283.53 Ayvansarayî, a.g.e., s.287, 553-590; ‹lgürel, “Kösem Sultan”, s. 275; ‹lgürel, a.g.m., s. 84; Peirce, a.g.e.,

277-278; Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s.97; Erdem Yücel, a.g.m., s. 49.54 Naima, Tarih, ‹stanbul 1280, V, 113.55 Peirce, a.g.e., s. 268.


Documents

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan veÇinili Külliyesi