Cymdeithas Edward Llwyd: Rhif Elusen Gofrestredig : 1126027 Ychwanegwch ddeunydd i llennatur@yahoo.co.uk Golygydd: Duncan Brown, Cysodi: Ifor Williams.

Bwletin Llên Natur Golwg newydd ar y byd o’n cwmpas

Rhifyn

39Mai 2011

Gwyfynod llychlydBu Don Perkins yn ecolegydd gyda’r Sefydliad Ecoleg Tir ym Mangor ac mae’n cadw gwefan tywydd manwl iawn

(cyfeiriad y wefan yw www.llansadwrn.wx.co.uk) Mae Don yn ymddiddori yn y manion llwch sydd yn cael eu cario i

Lansadwrn, Môn, ar y gwynt, ac ar y 4 Ebrill nododd lwch ar y gwynt deheuol. Wythnos yn ddiweddarach cofnodais dri

math o wyfyn wrth drapio ym Mwlchtocyn a oedd yn gysylltedig á’r digwyddiad (blwch isod). Mae Don yn gefnogwr selog i Llên Natur ac yn mewnbynnu cofnodion i’r Dyddiadur yn rheolaidd.

Dyma’r tri gwyfyn a ddaliwyd ym Mwlchtocyn fore’r 11 Ebrill2011. Mae’r dart tywyll (chwith) yn fewnfudwr wrth reddf acmae’r dyfrlliw brwyn (canol) yn mewnfudo’n amlach nag ymae’n cenhedlu yma. Mae’r isadain felen fwyaf (de) yngyffredin iawn yma ond o fis Mehefin ymlaen yn unig. Wrthymddangos yn y cwmni hwn yn gynnar iawn a than yramgylchiadau arbennig gallwn fod yn eithaf hyderus maimewnfudwr oedd hwn hefyd.Yn 70au’r ganrif ddiwethaf olrheinwyd sbesimen o’r gwyfyn canol yn ôl o Brydain i’rSahara diolch i’r llychieyn o eisotop arbennig arno a hannai o un o brofion niwclierFfrainc ar y pryd. Roedd y llychieyn ymbelydrol cystal ag unrhyw fodrwy aderyn i’rdiben.

Tynnwyd y ddau ar y chwith yn y fan a’r lle ym Mwlchtocyn. Spesimen a dynnodd Aled

Jones ym Mhenryndeudraeth yn Awst 2009 yw’r isadain felen (de).

Llwybr y gwyntoedd a

gludodd y gwyfynod o dde

Ewrop i Fwlchtocyn rhwng y

4ydd a’r 11eg o Ebrill 2011.

(Gweler bwletin rhif 3 hefyd)

Llun Ffwl Ebrill hwyr...!...meddai’r ffotograffydd Dewi Edwards

If it be at dusk, when

Like an eyelid’s soundless blink

The dewfall hawk comes crossing the shades

To alight upon a windwarped upland thorn

Thomas Hardy

Cudyll o flaenyr haul

Ymladd ceiliogodDyma lun o bapur

newydd yn

Indonesia - Ebrill

2011. Er bod

gorfodi ceiliogod i

gwffio yn

anghy f re i th lon

mae o'n dal yn

weddol gyffredin

yn y wlad.Llun: Gwyn Williams

Ewch i Fwletin 2 ar y

wefan i weld hanes ymladd ceiliogod yng Nghymru

Llyfr olaf Ted Breeze Jones cyn ei farw oedd llyfr Llafar Gwlad ar y pwnc

difyr hwn. Ewch i Amgueddfa Werin Sain Ffagan i weld talwrn ymladd

ceiliogod o Ddinbych yn ei sblander

l l e u a d l l a w n 1 7 M a i

TryferaThomas ac Evan

Jones – tad a mab.

Roedd Evan Jones yn

hynod am ddal lledod

ar y traeth. Nofiai

gydag un fraich a

thryfar yn y llall ac fel y

gwelwch nid peth

anarferol oedd cael

helfa dda. Pryd

tynnwyd y llun? Dim

gwybodaeth, ond

dyma ddyddiadau’r

ddau – Thomas Jones

1814 – 1900 ac Evan

Jones 1859 – 1928.Celt Roberts, Talsarnau

Mae pysgota gyda thryfar

(trident) yn gyfarwydd i bobl

o gwmpas y Traeth Bach

rhwng Harlech a Phenryndudraeth. Dull pysgota pa ardaloedd eraill yw

hwn?

Dyma Celt yn ymhelaethu fel hyn: “Hen daid i Derwyn

Evans oedd Evan Jones. Derwyn yw’r gŵr fu’n gweithio am

rai blynyddoedd ar draeth Talsarnau yn y 50au yn torri

tywyrch i’w gyrru ar hyd ac ar led i wneud lawntiau bowlio a

thenis, ac i fannau megis planhigfa ar gyfer Wembley. Mae

wedi trosglwyddo’r offer oedd yn eu defnyddio i ni i’w

harddangos yn Neuadd Gymuned Talsarnau”.

Unig turloch yng Nghymru

Turloch Carmel ger Llandybie, 1 Rhagfyr 2009: llyn ar y

garreg galch sydd yn llawn dŵr yn y gaeaf ond yn sychu'n

llwyr yn yr haf. Dyma'r unig un sydd i'w gael yng NghymruLlun a hanes gan Ieuan Roberts

Cwlwm etoMae yna gyfeiriad at cwlwm ym Mwletin 37 ac efallai peth

ansicrwydd o’i ystyr. Yn ei lyfr “Pembrokeshire” mae Brian

John yn ysgrifennu: “One of the earliest areas which

shipped out coal and culm was the Landshipping area”. Glo

mân felly yw cwlwm. Cefais air â chyfaill sydd dros ei

bedwar ugain oed ac a fagwyd ar fferm yn ardal Arberth ac

roedd yn hen gyfarwydd a’r gair a chofiai’n dda amdano fel

tanwydd pwysig. Y drefn oedd cymryd tunnell neu ddwy ar

y tro o gwlwm, clai a dŵr a cherdded ceffyl drwyddo yn ôl

ac ymlaen i sicrhau cymysgu llwyr. Defnyddid hwn i gadw’r

tân yn fyw dros nos. Ni fyddai’r tân byth yn diffodd a

byddai’r gegin yn gynnes peth cyntaf yn y bore. Ni fyddai’r

tanwydd yma yn creu digon o wres at goginio a rhaid fyddai

defnyddio glo o ansawdd da yn ystod y dydd. Roedd cyfaill

arall, eto yn oedranus, ac o ardal glofaol Castellnedd yn

cofio yr un drefn, ond ar llai o raddfa. Arferai ei gymysgu a

llaw ac yn gwneud peli i’w roi ar y tân i’w gadw’n fyw dros

nos. Cofiai ei fod yn waith anifyr a brwnt iawn.

John Lloyd Jones, Pelcombe

Dolen ddifyrHanes gwyddonwr Cymreig yn “bar-codio” planhigion

Cymru Ifor Williams

“We aim to be one of the first nations to DNA barcode all of their native

flowering plants (all 1143 species) and to use our barcodes for biodiversity

conservation and to improve peoples’ lives.”...mwy yn:

http://www.theregister.co.uk/2011/04/07/dna_barcode/

14 Ebrill 1931: Un diwrnod, 4 cofnodRhiw: Dyddiadur Griffith Thomas, gwefan Rhiw.com

Hanner eto yn prigio cae parciau, yr hogiau yn cario llwch.

Colchester: Dyddiadur Gwladys Higson

Wood full of anemones at Fordham. Leaves on elms just

beginning

Llansilin: Dyddiadur Hugh Jones, Cwm Canol

Ffidio myllt, trin pethe. Tocio moge Erw ddol a Llechweddi.

a tocio cynffonau wŷn Fron. Chwalu tail yn weirglodd fâch

ar weirglodd. 9doz wyau @ 7a dime =7/1.

Bwlchtocyn: Dyddiadur John Owen Hughes, Crowrach

Efo Min yn gosod tatws, 14. Braf ac oer.

Tywydd amserolDyma sylw gan Steve Roddick: “Here are a couple of old

sayings I remember Dai Davies the old blacksmith from

Holyhead saying years ago.

A dry Lent means a fertile year.

a’r cwpled:

Easter in snow, Christmas in mud.

Christmas in snow, Easter in mud.

We can watch now and see if they prove right this year! It's

been very dry this Lent, and we had snow on the ground

last Christmas”.

[Byddwn yn siwr o adrodd yn ôl Steve, Gol.]

Dyma ymateb Twm Elias: Dydi rhain ddim yn gyfieithiadau uniongyrchol.

Ond ceir nifer o ddywediadadau cyfatebol yn y Gymraeg, e.e.:

'Mae pegiad o lwch Mawrth yn werth ei bwysau mewn aur'

'Nadolig gwyrdd, Pasg gwyn'

Dolffiniaid RissoWyth o ddolffiniaid Risso yn

Uyea Sound, Shetland.

Cefais y fraint o edrych

arnynt yn chwarae, tua 50

metr o'r lan am gyfnod o awr,

Gorffennaf 2010. Dolffin gweddol fawr ac anghyffredin ar y

cyfan yw hwn. Roedd un ohonynt bron yn wyn. Nid ydynt yn

arfer dod mor agos i'r traeth. Llun a stori: Alun Williams

Toi â moresg

Mae'r adfael yn Baile Mhuilinn, a'r bwthyn gyda to moresgnewydd yn Baile Pheatrish ar Ynys Tiree, YnysoeddHeledd. Lluniau o Fehefin 2010. Sypiau moresg i’w gweldar y gwair tu cefn i'r bwthyn. Graham Williams

Bu Graham, brodor o Lanrug, Arfon, yn byw a chrwydro’n helaeth yn yr

Alban.

a m s e r c o d i ’ r l l e u a d l l a w n 2 0 : 4 6

Y Cymro a newidiodd y byd...bronCofeb AlfredRussell Wallace1823 - 1925 aannwyd ynK e n s i n g t o nC o t t a g e ,L l a n b a d o g ,Brynbuga.

llun: Ieuan Roberts

Tynnu eithin12 Mai 1999: Bum yn tynnu eithin ar Frest bach, Pantmawr

- ugain i ddeg ar hugain o gropiau, a rheiny'n llawn blodau

- cofio geiriau Dewi Emrys:

Hala'r hen gropyn eithin

I arllwys sofrins lawr dros y dibyn Dyddiadur David Lewis Jones (Defi Lango)

Pryd oedd yr eithin yn ei anterth yn eich ardal chi eleni?

Pôs y mis

Tocyn llyfr £10

am ddyfalu

enw Cymraeg

neu Saesneg y

creadur hwn.Anodd? Wel,

ewch i ORIEL

Llên Natur a

mewnbynnwch y

gair gwyfyn yn y

blwch ‘Yn ol

allweddair’ ac mi gewch CHI benderfynnu ba mor

anodd ydi’o. Fel arfer, y sawl sy’n anfon yr ateb cywir

cyntaf i’n gyrraedd trwy’r ddolen Cysylltwch ar y wefan fydd

yn derbyn y wobr! Ateb cywir pôs mis diwethaf oedd llin ac

Arfona Jones oedd yn fuddugol.

“Cerrig” pwyso

Uchod mae bar pwyso giat ym

maes parcio Porthceiriad,

Bwlchtocyn. Mae’n debyg mai

offeryn pwyso nwyddau o rhyw

fath oedd hwn yn wreiddiol. Ai 8

pwys a chwarter oedd hwn? Ar y

chwith mae cerrig pwysau a

ddefnyddid gan forwynion fferm i

fesur ymenyn yn swydd

Rhydychen yn yr 18ed Ganrif. Ffosiliau Clypeus ploti o’r oes

Jurassig oeddynt. Dewch a’ch ‘cerrig’ pwyso chithau....Llun gwaelod trwy ganiatad www.fossilsdirect.co.uk

Dywed y gofeb iddo fyw ymMrynbuga tan yn bum mlwyddoed. Claddwd dwy o’i chwioryddym mynwent eglwys Llanbadog.Naturiaethwr, bioddaearyddwr,awdur a dyngarwr, fearchwiliodd ddyffryn yr Amasonac ynysoedd Malai. Cyd-ddargafyddodd gyda CharlesDarwin y broses o esblygiadtrwy Ddetholiad Naturiol. Bu’nGymrawd y GymdeithasFrenhinol yn 1893 a chafodd yrOrder of Merit yn 1910. F’icladdwyd yn Broadstone,Dorset.

...ac eira 12 Mai 1951Mae’r camera weithiau llawn

cystal â dyddiadur i gofnodi.

Roedd hi'n braf yng

Nghaernarfon y diwrnod hwn

meddai log Gwaith Brics

Brynseiont.Lluniau gan Les Larsen

a m s e r m a c h l u d y l l e u a d l l a w n 0 3 : 4 3

Hutan y Mynydd

Dod adref o Sir Fôn, wedi bod yn gweld y crëyr porffor

gydag Eifion a Colin, a chlywed bod hutan y mynydd ar y

Gogarth, Llandudno. Yn lwcus i ni roedd yn dal yno, dwi’n

siwr y cawn lun gan Eifion hefyd [gweler yr Oriel]. Dwi wedi

gweld yr aderyn yma sawl gwaith ar y Gogarth, un ai yn y

gwanwyn neu rhai ifanc. Llun: Alun Williams

DrecWedi clywed y gair drecgan gymydog i mi ynLlanfaglan, fyddai yncael ei roi ar gefn ceffyler mwyn rhoi’r jaen ynsownd ar gyfer aredig acati. Yn ôl y disgrifiadcredaf mai math o strap

ydyw. (gwelwch y saeth) Yn GPC, mae drec yn cyfeirio ni itrec, sef treck o'r saesneg ym mhob golwg. Ydi hwn yngyffredin? Ifor Dylan Williams

Mwy am “drec” fis nesaf [Gol]

Mae cerbydau

SCARAB i’w gweld

yn gyffredin.

Benthycwyd yr enw

o deulu o chwilod,

y Scarabidae. Fel y

chwilod, mae’r

cerbydau yn styciau

bach sgwar a chryf.

Dyma lun chwilen

o’r teulu hwn, a

gafwyd wrth fynd

am dro trwy Coed

Trefan ar lan afon

Dwyfor.Owen Pennant Thomas

12 oed

YsgwyfFe barodd y gair hwn gryn benbleth i rai ohonom wrth i ni

fewnbynnu dyddiaduron rhyfeddol Edward Evans, Parsele,

St Edrens, Sir Benfro i ddyddiadur Llên Natur. Dyma rai o

gofnodion EE yn cynnwys y gair:

5 Mawrth 1851 ....Bwrodd amryw scwyfur o geseirlaw –

ond dim harm

26 Chwefror 1865 ...Shifftod y gwynt ir West, a daliod yn

llid da, odieithr rhai scwyffs o wlaw mân - gwynt Nor. West

Hwyr.”

Mae Geiradur Prifysgol Cymru yn cyfeirio at y gair fel a

ganlyn: sgwyf, ysgwyf (Saesneg eto mae'n debyg) sgum,

ewyn, trochion. Felly pa fath o fwrw glaw oedd "Bwrw

scwyffs nawr ac eilwaith" (enghraifft arall). Dyma ddywed

Geraint Wyn Jones, Hwlffordd: scwyffs = sciffen yn cael ei

ddefnyddio yn yr ardal yma am gawod ysbeidiol neu squall.

Dyma ddywed Andrew Hawke, golygydd GPC am scwyffs:

“Yn hytrach na sgwyf, ysgwyf, mae'n debycach o fod yn ffurf

luosog ar: sgwiffen, [h.y. dim tarddiad] eb. ysgeintiad (o

rywbeth): a sprinkling (of something). Ar lafar, `towlu

sgwiffan o ddwst dros yr 'ata' (Myn.). Methu gweld dim byd

tebyg yn yr OED na'r EDD (English Dialect Dictionary,

Wright) yn yr un ystyr - ond mae bron yn sicr yn air benthyg

o ryw iaith.

Os am ymuno a’n grwp mewnbynnu cofnodion, a chyfrannu i drafodaeth

o eiriau difyr drwy ebost rhowch floedd.

Dyma enghraifft o ddwyn enw o fyd natur i greu brand. Esiampl arall yw

Ribena - diod cyrens duon wedi ei enwi ar ôl y Lladin Ribes. Petai pob

stwcyn o gerbyd glanhau ffyrdd yn cael ei alw yn scarab gan bawb,

byddai hynny yn enghraifft o Genericised Brand Name. Mae Hoover (neu

well fyth, hwfer) yn enghraifft. Ewch i Fwletin 3 a 7 i weld mwy am hyn.

Agor lein yr Wyddfa 12 Mai 1951

Crib Goch 12 Mai 1951Llyn Cwm Glas 12 Mai 1951

Eira Mai 1945...Slough: 3 Mai 1945: About 8pm the rain turned to snow. I

ate my supper and watched the enormous snowflakes fall,

wondering if any other country in the world could present

such a scene - snow on tulips and broken lilac blossom,

snow falling through bursting beeches and the sky ash -

snow on shivering pansies and wan forget-me-nots. ..A

fantastic spring. Three weeks ago the temperature was

seventy in the shade.Dyddiadur Maggie Joy Blunt (Our Hidden Lives: Ebury Press 2005)

...ond nid ymhobmanGlandwr, Bodorgan: 8 Mai 1945v. day..cyfarfod pregethu

Dyddiadur Jane Williams (gda diolch i’w mab Wil)

Llundain: 8 Mai1945A wonderful day from every point of view. Wentwandering through the crowds in hot sunshine - VictoryEurope Day Dyddiadur Noel Coward (Faber Book of Diaries)