ORTA ANADOLU MAKNE VE AKSAMLARI HRACATILARI BRL ADINA SAHBzkan AYDIN

YAYIN KURULU BAKANIAdnan DALGAKIRAN

YAYIN KURULU Adnan DALGAKIRAN,Kutlu KARAVELOLU,Sevda Kayhan YILMAZ, Serol ACARKAN,Hasan BYKDEDE, Hseyin DURMAZ, Ali EREN, Tamer GVEN, Ferdi Murat GL, zkan AYDIN, Esra ARPINAR, Mehtap NAL, Erin TARHAN, Y. Cansu BARAN,Berna BLGN

YAYINA HAZIRLAYANLAROrigami Medya

SORUMLU YAZI LER MDRTugay SOYKAN (tugaysoykan@origamimedya.com)

EDTRSimge SOYEL (simge@origamimedya.com)

MUHABRVolkan KN (volkan@origamimedya.com)

GRSEL YNETMENMurat CERT

YAYIN ADRESKatip elebi Mahallesi, Sraselviler Caddesi,Gney Han, No: 30/504 Beyolu STANBULT: +90 212 252 87 76 - 77F: +90 212 252 87 77

KATKIDA BULUNANLAR Cenk SAROLU, Fatih TOpTAN, Abdullah PARLAR, Bahattin ADIGZEL, Burhan OUZ, Nadir AVAROLU, Mahmut KpER, Bilge MAMOLU,Dr. Baha KUBAN, Alkan SOYAK,Prof Dr. Nuri SARYAL, Hakan ALTINAY

OAB GENEL SEKRETERLCeyhun Atf Kansu Cad. No: 120Balgat - ankaya Tel: 0312 447 27 40Faks: 0312 446 96 05

BASKI VE CLTMatsis Matbaa SistemleriTevfikbey MahallesiDr. Ali Demir Caddesi No: 5134290 Sefaky / STANBULTel: 0212 624 21 11Faks: 0212 624 21 17www.matbaasistemleri.com

MAYIS 2012

LKELERN bilim ve endstri alann-daki geliimleri sosyal yaantlarn ve tarihsel srelerini direkt olarak etkilemitir. Kendi tarihimizde de bu-nun rneklerini bulabiliriz. rnein; Osmanl mparatorluu dnyann s-

per gc iken zaman ierisinde gelien bat dnyas-na kar gcn yitirmitir. Bu durumun nedenlerinin banda dnyadaki dnm fark edememi olmalar yatmaktadr. nk kendisini imparatorluk dzeyine getiren stratejiler gn gelmi ie yaramamaya bala-mtr. Osmanlnn yeni stratejiler gelitirmesi ve dn-yadaki dnmde aktif bir aktr olmas gerekirken bu baarlamamtr. Ancak Osmanlnn son dnemlerinde ve gen Cumhuriyette bilim ve endstri alanndaki dnm fark edenler olmutur. Hatta ok daha eski tarihlerde El-Ceziri gibi bilim insanlar robotik sistemleri bu top-raklar zerinde dnmler, izimler yapmlardr. te Makine Hikayeleri kitab bu servenleri grsel ve yaznsal bir zenginlikle anlatmaktadr. Bu hikayelerin bazlar hsranla sonulanm; bazlar ise byk baarlarla devam etmitir. Ancak hikayeler-deki tm servencilerin ortak noktas azimli ve yenilik-i izgide olmalardr. Nuri Demiran uaklar, devrim otomobili, karakurt lokomotifi, alamet robotu, ilk yerli traktr HSGnin douu, Trkiye eker fabrikalar ve daha bir ok rnei olan lkemizin gelimesi iin alan insanlarn hikayelerini keyifle okuyacanz umuyorum.

Trkiye makine

tarihinden servenler

Adnan DalgakranMakine ve Aksamlar hracatlar Birlii

Ynetim Kurulu Bakan

6......1936da uak reten bir i adam

12....129 gnde otomobil yapmak

16.... stma sanayisinin efsane markas

20....Trkiyenin ilk lokomotifi: Karakurt

24....Osmanldan Cumhuriyetin ilk yllarna Anadolu tersaneleri

28....eltikten elie: Kardemir

32....Trkiyenin prlanta ta: Erdemir

36....1909dan 2009a sanayinin 100 yllk tevik maceras

40....Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine uzanan makineler

44....Makinelerin gururu Trkiye eker Fabrikalar

48....Milli geliri len makine

50....Trkiyenin ilk yerli silahn reten komutan

52.... lk yerli traktr HSGnin douu

56....Cumhuriyet dneminde ina edilen gemiler

60....Yerli otomobil: Anadol

64....Trk havaclk tarihinin dnm noktas: Vecihi Hrku

68....Trkiyede hidrolik ve pnmatik sektrnn kkleri

72....Osmanldan gnmze matbaa tarihi

76....Cumhuriyetin ilk uaklar

80....Yldzlar tanmak

82....Trk savunma sanayi alannda ilk Trk giriimcisi akir Zmre

6

60

72

28

Bu ite bir Alamet var .... 86

Bir demir yolu neferi Behi Erkin .... 88

Cumhuriyetin ilk dnemlerinde Yksek Mhendis Mektebi ve dkmclk anlarm .... 92

Bir Ar-Ge yks; ORDOT projesi .... 96

Demir alarla rdk anayurdu drt batan .. 102

Cumhuriyetin ilk yllarnda sanayi politikalar ve Smerbank .. 108

Aydn Kksal: Biliime ve bilim dilinin Trkelemesine adanan bir yaam .. 122

Cumhuriyet dnemi endstri miras havaclk sanayi yaplar .. 132

Tekstil mhendisliinin niversitesi: Bursa Merinos Dokuma Fabrikas .. 136

Cumhuriyetin kuruluundan bir mhendislik yks: Cam sanayii .. 140

Trkiyede telekomnikasyonun geliimi .. 144

Demir-elikten beyaz eyaya metal i kolu .. 150

Bitirme devinden doan robot: Altnay 1 .. 154

Mhendisliin, mimarln en nemli simgesi: T cetveli ve hesap makinesi .. 160

Tnn efsane hocas: prof. Dr. Hasan Fehmi Yazc .. 164

ODTnn sra d profesr Muhan Hoca .. 166

Ali Ulvi z, gelecee izini brakt .. 168

Makinecilerin Kemal Hocas .. 170

MKEKlilerin Akn Aabeyi .. 172

prof. Dr. Osman Cahit Eralp .. 174

prof. Dr. Cahit zgrn ardndan... .. 176

40

12

68

144

96

TRKYENN giriimcilik tarihinin nemli isimlerinden biri olan Nuri De-mira, 1886 ylnda Sivasn Divrii ka-zasnda dodu. Divriinin kkl ailele-rinden Mhrdarzade mer Beyin olu Nuri, baarl rtiye eitiminin ardn-

dan bir sre ayn okulda muallimlik yapt, ardndan 1906 ylnda Ziraat Bankasnn at snav kazanarak Kangal ve Kokiri ubelerinde alt. 1908 ylnda Merutiyetin ilanyla birok kurumla bir-likte Maliye Nezaretinde de yeniden yaplanma ba-lad. Yetimi eleman skntsnn hat safhada olduu o dnemde, Ziraat Bankasndan yetienler, zellikle tercih ediliyordu. Bylece Mhrdarzade Nuri Bey, 1911 ylnn balarnda Maliye Tekilatna katlmak iin stanbula gitti. Drstl ve alkanl nedeniyle en zor grevler ona veriliyor, idaresi bozuk yerlerin sla-hna o gnderiliyordu. Nuri Bey bir yandan da eitimi-ni srdrd. Hem yeni alan Maliye Mekteb-i Aliye hem de Franszcasn ilerletmek iin Darlfnun Edebiyat Fakltesine devam etti. 1918 ylnda maliye mfettiliine getirilen Nuri Beyin memuriyette n

1936da uak reten bir i adam

Nuri Demira kendi rettii uaklarla seyahat ediyordu

6

akt; ancak Birinci Dnya Savann Osmanlnn yenilgisiyle sonulanmas, memuriyet hayatnn so-nunu hazrlad. Yenilginin verdii zntsne, igal kuvvetlerinden destek alan aznlklarn yaptklar da eklenmiti. Artk bu olaylara seyirci kalan hkme-te memurluk yapmak istemiyordu. Tatavla semtinde birka aznlk mensubunun kendisini tartaklamas ve fesini yere frlatmas zerine derhal daireye giderek istifasn verdi.

NUR BEY TCARETE ATILIYOR1919 ylnda memuriyetten ayrlan Nuri Beyin geimini temin edecek bir i yapmas lazmd. O zaman aklna sigara kad iine girmek geldi. Bu i elindeki kstl sermaye ile yaplabilirdi. Ayrca sigara kad tekeli aznlklarn elindeydi. Kararn tez elden verdi ve b-tn sermayesi olan 56 sar liray kat paraya evirdi.

250 lirayla sigara kad ticaretine balad. Mehmet Nurinin Trk Zaferi adn verdii sigara kad hem insanlara mit vaat eden bir giriim oldu, hem de ken-disine ok iyi para kazandrd. Nuri Bey bir yandan da Milli Mcadeleye destek veri-yor ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Beikta ubesi Bakanln yrtyordu. Milli Mcadele zaferle so-nulandnda Nuri Beyin bu ilk giriiminden edindii servet 84 bin liraya ulamt.

DEMR ALARLA RDK...Cumhuriyet ilan edildiinde Nuri Bey gen cumhuriye-tin yeniden inasnda yer almak istedi. Demir yolu yapmndaki yabanc tekelini krmak ve pa-rann yurt iinde kalmasn salamak isteyen Ankara, daha nce Reji Jeneral adl Fransz irketine ihale edi-len Samsun-Sivas demir yolu hattnn inasnn Trk

Cumhuriyet ilan edildiinde Nuri Bey gen Cumhuriyetin yeniden inasnda yer almak istedi.

7

mteahhitlerine verilmesi kararlatrlmt. Nuri Bey, ihaleye girerek en dk teklifi verdi ve ihaleyi ald. Ardndan baka ihaleler de gelince, kardei mhendis Naci Beyi memuriyetinden istifa ettirdi ve kurduklar irketle kpr ve tneller hari toplam bin 250 kilo-metre demir yolu ina etti. Karabk Demir elik, zmit Kat Fabrikas, Sivas imento ve Bursa Merinos gibi Cumhuriyetin ilk sanayi tesislerinin de yapmn st-lendi. Nuri Bey, yapt her eser iin de bir eme yap-trd. Saylar elliyi gemi olan bu emelerin birou hala kullanlmaktadr.1934 ylnda Soyad Kanununun kmasyla Mustafa Kemal, Trkiyenin birok yerini demir alarla ren Nuri Beye Demira soyadnn verilmesini uygun bul-du. Nuri Demira, 1936da 11 milyon liraya ulaan ser-vetiyle Trkiyenin en zengin i adamyd artk.

STKBAL GKLERDEDRCumhuriyetin ilk yllarnda Silahl Kuvvetlerin uak ihtiyac iin ehirler kampanya dzenleyerek para top-luyor ve bir uak satn alp orduya hediye ediyordu. Bu uaklara da hediye eden ehrin ad veriliyordu. Bir ba-ka yntem de lkenin zenginlerine gitmekti. Vehbi Ko 5 bin, yine dnemin zenginlerinden Abdurrahman Naci Bey 120 bin liray karp vermiti. lkenin en zengini Nuri Demiran da kaps alnd. Ancak Nuri Beyin cevab ok farklyd: Siz ne diyorsunuz? Benden bu millet iin bir ey isti-yorsanz, en mkemmelini istemelisiniz. Madem ki bir millet tayyaresiz yaayamaz, yle ise bu yaama vas-

tasn bakalarnn ltfundan beklememeliyiz. Ben bu uaklarn fabrikasn yapmaya talibim. Nuri Demira 1936 ylnda on yllk bir program hazr-latt. lk i olarak da Beiktata Barbaros iskelesinin nnde, Deniz Mzesinin solunda bulunan byk sar binay ett merkezi olarak ina ettirdi. Ayrca pist ve uu sahas olarak kullanmak zere Yeilkyde Elmas Paa iftliini satn ald. Uaklarn tasarm ve Ar-Ge almalar Beiktata, deneme uular Yeilkyde yaplacakt; ancak asl retim yeri Divrii olacakt.

THK LE YAANAN SORUNTrkiyenin ilk uak mhendislerinden Selahattin Alan ile anlaan Nuri Demira, Beiktata retime bala-d. Bu arada Trk Hava Kurumu 10 tane eitim ua ve 65 tane de planr siparii verdi. Uak ve planrle-rin plann izen Selahattin Alan; ilk uak yapldnda yerinde duramam, hemen deneme uuuna km-t. Deneme uuu Selahattin Alan tarafndan baar ile tamamland. Ancak Trk Hava Kurumu ilgilileri, uaklarn deneme uuunun bir de Eskiehirde yapl-masn istedi. Alan ok iyi bir mhendisti; ancak uu bilgisi zayft. Eskiehirdeki nn Kampnn alna ua ile inerken pistin kenarndaki hendee derek hayatn kaybetti. Bu olay Nuri Demira iin bir dnm noktas oldu. Zira Trk Hava Kurumu, artlara uygun deil gerekesiyle siparilerini iptal etti. Nuri Demira ile THK arasnda yllar sren mahkeme sreci yaan-d. Ankara Ticaret Mahkemesi, THKy hakl buldu. De-mira, Cumhurbakan nn ve dier ileri gelenlere mektuplar yazarak yanlln dzeltilmesini istediyse de sesini duyan olmad.

70 YIL NCE UAK HRACATINuri Demira, THKya uak satamaynca, yurt dn-da pazar arayna giriti ve bunda da baarl oldu. spanya, ran, Irak ve Suriyeye uak satt. Bu arada, Demiran uaklarn beenmeyen THK retimden kalkm olan Fransz Henrio uaklarnda karar kld. Demira bir yandan ihracat yaparken, rettii uaklar kendi kurduu Gk Okulunda ve hava yollarnda kul-land. Yeilkyde kurulan Gk Okulunda pilot eitimi veren Nuri Demira, Divriide de bir havaclk ortao-kulu kurdu. Okullarda okuyan rencilerin her trl ihtiyacn stlenen Demiran Gk Okulunda ksa bir dnem nnnn oullar da eitim grmt.

Cumhuriyetin ilk yllarnda Silahl Kuvvetlerin uak ihtiyac iin ehirler kampanya dzenleyerek para topluyor ve bir uak satn alp orduya hediye

ediyordu. Bu uaklara da hediye eden ehrin ad veriliyordu.

8

150 yatakl bir yurdu da bulunan Gk 0kuluna, ni-versitede okuyan veya mezun olmu renciler alnyor ve uu eitiminin yan sra uan teknik yapsyla ilgili eitimler de verilerek pilot yetitiriliyordu.

KEBANA BARAj, BOAZA KpRNuri Demiran uaklarna yurt dndan talep gelse de ihracat zorlatrld iin fabrikasn kapatt. Yeilky zaten istimlak edilmiti. Tekrar taahht ve inaat ile-rine dnen Demira, 1942 ylnda Kebana baraj yapl-mas dncesini ortaya att. Bir baka nemli projesi de Boaza kpr yapmakt. Demira, 1931 ylnda San Francisco ehrindeki mehur Golden Gate kprsn yapanlarla anlat. Ahrkap-Salacak arasnda 8 aya karada, 10 aya denizde 2 bin 560 metre uzunluun-da, 701 metresi asma, kprnn projesi tamamland. inden tren de geecek olan kpr 11 milyona liraya mal olacak, buuk ylda tamamlanacakt. Projeler 1933 ylnda Atatrkn yaknnda bulunanlardan Salih Bozokla birlikte Atatrke gnderildi. Atatrk projeleri ok beendi ve hkmete havale etti. Ancak Bayndrlk Bakan Ali etinkaya ile Nuri Demiran aras ezelden

Trkiyenin ilk uak mhendislerinden Selahattin Alan ile anlaan Nuri Demira, Beiktata retime balad.Bu arada Trk Hava Kurumu 10 tane eitim ua ve 65 tane de planr siparii verdi.

9

beri akt. Babakan nn de keza Nuri Beyin proje-lerine scak bakmyordu. Bylece stanbul 40 yl erken kprye kavuma frsatn siyasi nedenlerle karm oldu. Nuri Demira kendisine yaplan bu hakszlklardan artk bunalmt. Siyasilerle ancak siyasetin iinde mcadele edebilecein anlaynca, politikaya atlmaya karar verdi. 1945 ylnn Temmuz aynda Trkiyenin ilk muhalefet partisi olan Milli Kalknma Partisini kurdu. Verdii davetlerde kuzu evirip ikram ettii iin poli-tik evreler ve basn tarafndan alaya alnyor, kurduu partiye kuzu partisi deniyordu. Demira, Milli Kalknma Partisiyle seimlerde yeteri kadar baar gstereme-di. 1954 ylnda Demokrat Partiden adayln koyarak Sivas bamsz milletvekilliine seildi. Ancak geli-meleri beenmeyince parti iinde ve TBMMde en ar eletirileri yine ilk o balatt. 1957 ylnda eker hasta-l sebebiyle hayatn kaybetti.

Demira bir yandan ihracat yaparken, rettii uaklar kendi kurduu Gk Okulunda ve hava yollarnda kulland. Yeilkyde kurulan Gk Okulunda pilot eitimi veren Nuri Demira, Divriide de bir havaclk ortaokulu kurdu.

10

11

129 gndeotomobil yapmak

23 mhendis 1961 ylnn Haziran aynda Eskiehir Cer Atlyesine kapanarak tamamen yerli bir otomobil retmek iin almalara balad. Otomobilin 29 Ekim 1961e yetitirilmesi

gerekiyordu. Kapnn zerine, kocaman rakamlarla ka gn kaldn gsteren bir levha asld. 129. gn sonunda bakn neler oldu.

12

TRKYEDE otomobil retmeye yne-lik ilk admlar daha 1929 ylnda atld. Trk hkmetiyle Amerikan Ford ir-keti arasnda imzalanan 25 yllk bir im-tiyaz anlamas uyarnca Amerikallar otomobil, kamyon, traktr hatta uak

paralar iin retim izni ald. Birok aleyhte gre ramen, Salpazarndaki gmrk alannda montaj fab-rikas kuruldu ve 450 iiyle retim balad. Dnemin ileri saylabilecek teknolojisine sahip fabrikada gnde 50ye yakn otomobil ve kamyonun montaj tamamlan-yordu. Bugn olduu gibi Trkiyeyi retim ss olarak gren Ford firmas, retilen aralar Orta Dou, Bal-kanlar ve Sovyetler Birliine de ihra ediyordu. Ancak ayn yl balayan Byk Buhran nedeniyle retim geri-lemeye balad ve 1934 ylnda tamamen durdu. Otomotiv retiminde ikinci deneme iin 20 yl bekle-mek gerekti. Nejat ve Ferruh Verdi kardelerin orta olduu Trk-Willys Owerland fabrikas, 1955 ylnda o dnemin bozuk yollar iin en iyi ara kabul edilen cip retimine balad. Ardndan birka yl iinde kamyon ve traktr retimine geildi. Artk her yerde srann oto-mobile geldii konuuluyordu. Byk Buhran nedeniyle Salpazarndaki montaj te-sisini kapatmak zorunda kalan Ford firmas, pes et-memiti. Byyen bir pazar olan Trkiyenin ABD ile ilikileri geliiyordu. Bakan Eisenhowern Trkiyeyi ziyaret ettii 1959 ylnda, Ford irketi Ko grubuyla Otomobil Sanayiyi kurdu. 1960 ylnda retime geen fabrika, gnde sekiz Thames model kamyon ve drt adet de Consul binek otomobili retmeye balad. An-cak ayn yl beklenmeyen bir ey oldu: 27 Maysta Trk ordusu ynetime el koydu. Yeni ynetim, Trkiyenin sanayide baarl olduunu kantlamak istiyor, bunun iin eitli vesileler yaratyordu. Bunlardan biri, belki de en nemlisi, Trk otomobilini retmek olacakt.

MEMLEKETE HAS OTOMOBL YApIN!22 Nisan 1961de Ulatrma Bakanlna gelen ift ayl bir yaz, Memleketimize has bir binek otomobil ve motorunun imal edilmesini istiyordu. O dnemde bylesi bir projeyi ancak Devlet Demiryollar gerek-letirebilirdi. ok gemeden 23 mhendis tmyle yer-li bir otomobil retmek iin Eskiehir Cer Atlyesinde almalara balad. Otomobilin 29 Ekim Cumhuriyet Bayram kutlamalarna yetitirilmesi isteniyordu ve

23 mhendis tmyle yerli bir otomobil retmek iin Eskiehir Cer Atlyesinde almalara balad.

13

nlerinde sadece 129 gn vard. 16 Haziran 1961 gn yaplan toplantda, almalar iin en uygun yerin, (bugnk TLOMSA) Eskiehir Demiryolu Fabrikalarnda, dkmhane olarak yaplp kullanlmayan bir bina, en uygun yntemin de elden geldiince eitli tipten otomobil yapsn yakndan in-celeyerek fikir edindikten sonra, retilecek otomobilin nasl tasarlanp imal edilecei zerinde durulmas ol-duu sonucuna varld. yeri olarak seilen atlyenin hazrlanmas iin Eskiehire talimat verildi ve otomo-bili olanlarn 19 Haziranda Eskiehirde bulunmalar istendi. Dkmhane binas zemini, lokomotif kazanla-rnda kullanlmak zere alnan sac levhalarla dendi. Kapnn zerine, kocaman rakamlarla ka gn kald-n gsteren bir levha asld. Projenin bitimine dek bu levha, her gn bir azalarak, sonuna kadar orada kald. Atlyede bir ba st gezer vin, eitli bankolar ve bir toplant masas vard. Yaknnda bir de ay oca bu-lunan bu masa drt ay sreyle hem toplantlar, hem dinlenme, hem de gerektiinde alma masas olarak kullanld.

FARKLI MOTOR RETLDAtlyede yaplan ilk toplantda Ynetim Grubu ak-land. Genel Mdr Yardmcs Emin Bozolu bakan-lnda, Fabrikalar Dairesi Bakan Orhan Alp, Cer Dairesi Bakan Hakk Tomsu, Cer Dairesi Bakan Yar-dmcs Nurettin Erguvanl, Eskiehir Demiryol Fab-rikalar Mdr Mustafa Ersoy, Adapazar Demiryol Fabrikas Mdr Celal Taner, Ankara Demiryol Fab-rikas Mdr Mehmet Nkerden oluan grupta iki de emekli subay vard: Genel Mdrlk Maviri Hsn Kayaolu ve Necati Pekz. Ardndan alma gruplar

Motor drt zamanl, drt silindirli ve 50-60 beygir gcnde olacakt.

Karoseri iin hazrlanan 1:10 lekli maketlerden seilen birinin 1:1 lekli al modeli yapld.

Montaja geildiinde karlalan en byk sorun, gvdemotor uyumunu salamak, debriyaj, gaz ve fren

kumanda mekanizmalarn yerletirmek ve direksiyonun en uygun konumunu bulmakt.

14

belirlendi: Dizayn, motor-anzman, karoseri, sspan-siyon ve fren, elektrik donanm, dkm ileri, satn alma ileri ve maliyet hesaplar gruplar. nce otomobilin ana hatlar saptand. Drt ile be kiilik, yaklak bin 100 kg arlnda, orta boy bir arata karar klnd. Motor drt zamanl, drt silindirli ve 50-60 beygir gcnde olacakt. Karoseri iin hazrlanan 1:10 lekli maketlerden sei-len birinin 1:1 lekli al modeli yapld. Karoserin dam, kaput ve benzeri salar, bu modelden alnan kalplarla yaplm beton bloklara ekilmek ve ekile dzeltil-mek suretiyle tek tek imal edildi. Bir yandan da Willys cip, Warswa, Chevrolet, Ford Consul, Fiat 1400 ve 1100 motorlarnn incelenmesinden sonra Warswa motoru rnek alnarak yandan supapl drt silindirli motorun gvde ve bal Sivas Demiryolu Fabrikasnda dk-lp, Ankara Demiryolu Fabrikasnda ilendi. Piston, segman ve kollar Eskiehirde yapld. Motor Ankara Demiryolu Fabrikasnda monte edildi. Frenlemede 40 BGden fazla g alnamayan bu motora alternatif ola-rak Ankara Fabrikas ayn gvde ve krank milinden yola karak baka bir tip gelitirdi. B- motoru ad verilen stten supapl bir nc motor da Eskiehirde imal edildi. Sspansiyon grubu n takmlar iin Mc Pear-son sistemini nerdi ve numuneye gre Eskiehirde imal edildi. Eyll sonlarna doru n ve arka camlar piyasada bulunabilenlere intibak ettirme zorunluluu nedeniyle modele gre biraz deitirilmi, iki gvde a-klm ve biri A, teki B tipinden iki ayr motor hazrlan-m bulunuyordu. anzmanlar, Ankara Fabrikasnda tm yerli olarak yaplmt.

AYARLI DREKSYON LK DEVRMDE OLACAKTIMontaja geildiinde karlalan en byk sorun, gv-demotor uyumunu salamak, debriyaj, gaz ve fren kumanda mekanizmalarn yerletirmek ve direksiyo-

nun en uygun konumunu bulmakt. Ayarl direksiyon nerisi kabul edilmedi. ki yl sonra Cadillac bunu bir yenilik olarak getiriyordu. Nihayet Ekim ortalarnda Devrim otomobillerinden ilki tecrbeye hazr duruma gelebildi. Elektrik donanm ile diferansiyel dilileri, kardan istavrozlar ve motor yataklar ile cam ve las-tikleri dnda tm paralar yerli idi. Bir yandan bu ilk otomobilin yol tecrbeleri srdrlrken bir yandan da Cumhurbakanna sunulmak zere B- motoru ile do-natlan ikinci otomobilin yetitirilmesine allyordu. Siyah renkteki bu iki numaral Devrimin son kat bo-yas; ancak 28 Ekim akam vurulabildi. Pasta ve cilas Ankaraya sevk edilirken gece trende yapld. 23 mhendis, geceyi gndze katarak toplu inenin bile ithal edildii bir lkede 129 gnde Devrim oto-mobilini yoktan var ettiler.

DEVRM NASIL YOLDA KALDI?Nihayet byk gn geldi. Biri bej, dieri siyah renkli iki Devrim, Eskiehirden Ankaraya doru trenle yola karld. Buharl lokomotiften srayabilecek kvlcm-lara kar nlem olarak da, arabalarn benzin depolar boaltld. Bu nlem, Devrimin kaderini belirleyecek bir dizi talihsizliin de balangcyd. Tren Ankaraya vardnda, depolarn yeniden doldurulmas planlan-yordu. Ancak iler planland gibi yrmedi. Sabrsz brokratlarn igzarl nedeniyle Shhiyedeki Mo-bil benzin istasyonundan benzin almalar planlanan Devrimler, depolarndaki son benzinle TBMMnin n-ne kadar getirildi. Cumhurbakan Cemal Grselin bindii siyah Devrim, 200 metre ilerledikten sonra durdu; benzin bitmiti. Aslnda bu aamada sorun yok gibi gzkyordu; Cumhurbakan her ne kadar Bat kafasyla otomobil yaptnz, dou kafasyla benzin koy-may unuttunuz dese de; hemen deposu doldurulan bej renkli Devrimle Ankara caddelerinde dolam, Antkabire gitmi, Hipodromdaki geit trenine katl-mt.Ancak ertesi gnn gazeteleri, az birlii et-miesine sadece yolda kalan siyah Devrimi ve Cumhurbakannn tarihe geen szn anlatyordu. Devrim yolda kald, Devrim yrmedi, Devrim 200 metre gidebildi manetlerinin altnda, milletin parasnn boa harcand yorumlar yaplyordu. Kim-se geit trenine katlan, Antkabire kan bej renkli Devrimden bahsetmiyordu.

Motor Ankara Demiryolu Fabrikasnda monte edildi.

15

KNC Dnya Savann en ateli dnemiydi. Trkiye savaa girmemiti; ama her an saldr tehdidiyle yayordu. 1941 ylnn yaznda koleji yeni bitirmi olan iki gen, byle bir ortamda tahsillerine Amerikada devam etmenin yol-larn aryorlard. Ancak bir sorunlar vard.

Avrupa zerinden uak seferleri kalkmt. Atlantikte ise devriye gezen Alman denizaltlar yakaladklar ge-mileri batryorlard.Haldun Aktan ve Sabahattin Sungurolu adl bu iki gen, Avrupa zerinden gidemeyeceklerini anlaynca hayli zorlu; ama daha az tehlikeli grnen bir plan yap-tlar. Trenle Badata, oradan da uakla Bombaya ge-ecekler, Bombaydan da vapurla Amerikaya ulamay deneyeceklerdi. Kapal olan Suriye snrn ise kelek-lerden yaplm bir sal kiralayp Dicleden aa inerek amay gze almlard. Sungurolu ve Aktan, planlarna dahil ettikleri Gala-tasaray Lisesini yeni bitiren Sait Argeo ile birlikte Haydarpaadan trenle yola koyuldular. Suriye snrna yaklarken Haldun Aktan snrn aldn haber ald. Neredeyse bayram yaptlar. Tehlikeli sal yolculuuna gerek kalmamt.

stma sanayisininefsane markas

Sabahattin Sungurolu 1955 ylnda, Silahtaraadan obanemeye giden

yol zerinde Trkiyenin ilk elik kazan fabrikasnn temellerini att. 2 bin 700

metrekare alan zerine oturan iki katl bu ilk fabrika binas 1957 yl Mart aynda

faaliyete geti.

16

Badatta hemen Cook Acentasn buldular. Bombaya ertesi gn bir uak vard; ama iki kiilik yer kalm-t. Haldun ve Sabahattin, Saiti Badatta brakp yola devam etti. Bombaya vardklarnda bu kez Haldun ile Sabahattinin yollar ayrld. lk vapurda yer bulan Sa-bahattin Sungurolu, ABDye doru yola kt.

KAZAN FABRKASI FKR ABDDE DODUTehlikeli bir yolculuun ardndan ABDye ulaan Sa-bahattin Sungurolu, mhendislik eitimine balad. Daha okurken Trkiyeye dnnce ne yapmas gerek-tiini dnm ve kararn vermiti: zellikle stma ve havalandrma konular zerinde uzmanlaacakt. Bu alanda yksek lisans eitimini de tamamlayarak, 1946 ylnda Trkiyeye dnd. Beraberinde getirdii geni bilgi ve tecrbesi ile stma konusunda taahht ilerine balad. Gen bir mteahhit olarak hayata atlan Sun-gurolu zerine ald taahht ilerinde ithal rnler kullanlmasndan znt duyuyor; bu rnlerin yurt iinde imal edilmesi gerektiini dnyordu. Nitekim meslek hayatnn ilk yllarnda stanbulda kk atl-yelerle anlaarak kk apta kalorifer kazanlar imal

etmeye ve bunlar kendi taahht ilerinde kullanmaya balad. Bylece tarihte nemli yer edinen Sungurlar Kazan Fabrikasnn temelleri atlm oldu.

ATLYEDEN FABRKAYA GEelik, alev ve duman borulu olan bu kazanlarn muh-telif atlyelerde imal edilmeleri batan baar gibi g-rnse de, ksa zamanda artan talepler karsnda bu ekildeki retimin ihtiyac karlamad gibi rantabl olmayaca da anlald. Artk bamsz bir kazan fab-rikasnn kurulmas gerektiini fark eden Sunguro-lu, bu yolda almalara balad. Bu almalar fazla uzun srmedi ve 1955 ylnda Sabahattin Sungurolu, Silahtaraadan obanemeye giden yol zerinde Trkiyenin ilk elik kazan fabrikasnn temellerini att. 2 bin 700 metrekare alan zerine oturan iki katl bu ilk fabrika binas 1957 ylnn Mart aynda faaliyete geti. Ksa zamanda kazan imalatna stma teknii ile ilgili dier cihazlarn da imalat eklendi. Yabanc reticilerin standartlarna ve zellikle Alman endstri normlarna uygun olarak retilen bu kazan ve cihazlar ok abuk tannd ve byk bir rabet grd. Yurdun her ke-

Yabanc reticilerin standartlarna ve zellikle Alman endstri normlarna uygun olarak retilen bu kazan ve cihazlar ok abuk tannd ve byk bir rabet grd.

17

18

sinden kazan siparii geliyordu. Daha iki yl dolmadan fabrikann bytlmesi gerektii ortaya kt. Bunun zerine, 1958 yl sonunda birincisinden daha byk bir alanda tek katl byk bir binann temelleri atld. kinci bina tamamlandnda birinci binada yaplmakta olan byk kazan ileri yeni binaya nakledilerek bunlardan boalan yerler deiik teshin cihazlarnn retimine ayrld. Bu fabrikalarda alan mhendis ve iile-rin tecrbeleri arttka iler geliti, daha ok say-da ve teknie daha uygun eserler meydana geldike personel artrlarak retim geniletildi. Sabahattin Sungurolu, fabrikay bir yandan modern makine-lerle zenginletirirken ilerin teknie uygunluunu garantilemek zere de bol miktarda l ve kontrol aletleriyle donatt. Sungurlar Kazan Fabrikas, dnemin benzer tesisle-rinde g rastlanan bir oranda mhendis ve teknisyen altryordu. malat hesaplar tamamen DIN esaslar-na gre yrtlyor ve yalnz DIN llerine gre mal-zeme kullanlyordu.

SO 500N GEDKLSYDSungurlar Kazan Fabrikas, uzun yllar Trkiyeye hiz-met vermeyi srdrd. Gnmzde bata Petrol Ofisi, Coca-Cola ve imento fabrikalar olmak zere birok tesiste halen kullanlmakta olan kazanlarn yzde 80i Sungurlarda imal edildi. Sungurlar Kazan Fab-rikas, 1979 ylnda SO 500 listesine 115inci sradan girdi. 1980de 155, 1981de 153, 1982de 157nci olan Sungurlarda 200 mhendis, 2 bin kii alyordu. 1989 ylnda gelien dnya ekonomisine ayak uyduramayarak faaliyetlerine son veren Sungurlar, gnmzde kazan iinde alan yneticilerin yzde 70inin alt bir te-sis olarak adeta bir okul ilevi grd. 2008 yl, Sungurlar iin yeniden dou yl oldu. Trkiyenin nde gelen kon-veyr reticilerinden olan Mimsan Makina, Sungurlar hisseleri ve tm miras ile birlikte kendi bnyesine katt. Mimsan Sungurlar devralarak halen kullanmda olan Sungurlarda retilmi kazanlarn teknik bakm sorum-luluklarn stlendi. Mimsan, Sungurlar markasn en-dstriyel rnlerimizde kullanmay planlyor.

Sungurlar Kazan Fabrikas, dnemin benzer tesislerinde

g rastlanan bir oranda mhendis ve teknisyen

altryordu.

19

DNYADA ilk kez 1825 ylnda ngilterede balayan ve 25 yl iin-de tm Avrupaya yaylan demir yolu ulam, Osmanl mparatorluuna birok teknolojik yenilie gre ol-duka erken girmi olsa da yaylmas

kolay olmad. Demir yolu inaat ve o yolun zerinde alacak lokomotif ve vagonlarn retimi, dnemin en yksek teknolojisini gerektiriyordu. Bu nedenle Ana-dolu topraklarndaki ilk demir yollar, eitli devletle-re verilen imtiyazlarla ina edilebildi. ngilizlerin giri-imiyle ina edilen ve 1866 ylnda hizmete giren 130 kilometrelik zmir-Aydn hatt Anadolunun ilk demir yolu oldu. Bu hattn dnda Kstence-Tuna ile Varna-Rusuk arasnda iki ayr hat daha almt. Birok yenilie pheyle bakan Sultan Abdlhamit, demir yolu ulamn zellikle destekliyordu. Hatta Os-manl Hkmeti, stanbulu Badata balamak, dola-ys ile Hindistan Avrupa ile birletirecek olan hattn stanbuldan geirilmesini planlyordu. 1871 ylnda Haydarpaa-zmit hattnn devlet tarafn-dan yapmna baland ve 91 kmlik hat 1873 ylnda

Trkiyenin ilklokomotifi: Karakurt

Cer Atlyesi 1958 ylnda, Eskiehir Demiryolu Fabrikas adyla yeni ve byk hedefler iin organize edildi. Bu hedef ilk

yerli lokomotifi imal etmekti. Yaklak yl sren almann ardndan 1961 ylnda,

tasarmndan retimine tamamen Trk ii ve mhendislerinin emeinin eseri olan

Karakurt, yola kmaya hazrd.

20

bitirildi. Ancak zaten bor iindeki Osmanl Devletinin maddi imkanlar bylesi bir projeyi hayata geirmeye yeterli deildi. Bu nedenle Alman sermayesi devreye girdi. 8 Ekim 1888 tarihli fermanla hattn zmit-Ankara ks-mnn inaat ve iletme imtiyaz Alman sermayesi ile Anadolu Osmanl imendifer Kumpanyasna verildi. Ayn kumpanya Eskiehir-Konya, Alayunt-Ktahya ksmlarn da ina ederek iletmeye ald. Demir yolu hatt, 29 Temmuz 1896 ylnda Konyaya ulat. 1894 ylnda demir yolu inaat hzla devam ederken, Almanlar hatta ileyen buharl lokomotif ve vagonlarn tamiri iin Eskiehirde Anadolu-Osmanl Kumpanyas ad verilen kk bir atlye kurdu. Aslnda bu atlyede kk apl tamiratlar yaplyor, lokomotiflerin kazan-lar, onarlmak iin Almanyaya gnderiliyordu. 1919da Anadolunun igali srasnda ngilizlerin eline geen Anadolu-Osmanl Kumpanyas 20 Mart 1920de KuvayMilliye tarafndan geri alnd ve ad Eskiehir Cer Atlyesi olarak deitirildi. Bu kk atlye, ulusal glerin elinde igal ordularna kar byk bir koz ha-line gelmiti. smet Paa anlarnda; lk esasl vazifem orduyu hazrlamakt. Muhtelif depolarda kamalar aln-

Halkn demir yolu sevgisini artrmak zere Eskiehir Cer Atlyesine iki kk buharl lokomotif retme talimat verildi.

21

m, boru halinde bulduum toplarn kamalarn Eski-ehir Demiryolu Atlyesinde yaptrdm ve Sakaryada kullandm diye yazar. 20 Temmuz 1920de Yunanllarn eline geen atlye, 2 Eyll 1922de bir daha el deitirmemek zere geri alnr ve yeni Trkiyede ada teknolojiye giriin ba-langc olarak, tarma dayal ekonomiden teknolojiye dayal ekonomiye doru ilk admn atlmasn salar.

SEFERBERLK YILLARI Ulusal Kurtulu Savann kazanlmasnn ardndan Atatrk; Asl sava iktisadi savatr diyerek mca-delenin endstrinin ekirdeinin bile bulunmad l-kede mcadelenin yeni baladn bildiriyordu. Gen Trkiye Cumhuriyeti denize dkt dmana hala bamlyd. Tarlalar pazarlara, madenleri fabrikalara, fabrikalar limanlara balayan demir yollarnn tm ih-tiyalar, bata Almanya olmak zere Belika, sve ve ekoslavakyadan karlanyordu. 1923 ylnda 800 metrekare kapal alana ulaan Eski-ehir Cer Atlyesinde 1928 sonuna kadar kpr, demir

yolu makas, kantar ve yol emniyeti ile ilgili malzeme-ler retecek birimler hizmete sokuldu ve da bam-llk bir nebze de olsa azaltlmaya alld. Artk ylda , drt lokomotif ve 30 yolcu ve yk vagonunun tamiri yaplabiliyordu. II. Dnya Sava srasnda, Cer Atlyesinde bir sefer-berlik balatld. nce askere alnan iilerin yerine alt aylk kurslarla yeni iiler eitildi. Gndzl ve yatl rak Sanat Okullar ald. Atlyede kalan bir avu uz-man ii bir yandan demir yollarna ve orduya eksiksiz bir destek salarken, bir yandan yeni ii ve raklara retmenlik yapt, dier yandan da henz hibir sana-yinin olmad lkemizde seferberliin zor koullarnn dourduu glkleri aabilmek iin yeni projelerin peinde kotu. Bu insanst zverinin sonucunda daha nce yaplmayan birok makine paralarnn, hatta ta-kmlarn imalat gerekletirildi. Yine bu dnemde, Cer Atlyesi bnyesinde kurulan Kaynak Evi ayn zamanda Trkiyede dnya standartlarnda kaynak yetitiren bir merkez oldu.1946 ylnda II. Dnya Sava sona erip seferberlik kal-

Cer Atlyesi bnyesinde kurulan Kaynak Evi ayn

zamanda Trkiyede dnya standartlarnda kaynak

yetitiren bir merkez oldu.

22

drlnca geri dnen iilerle birlikte artan retim kapa-sitesi ile Cer Atlyesi, ad hala atlye olsa da bir fabrika haline gelmiti. Yeni tesislerin eklenmesiyle byyen Cer Atlyesinde 1951 ylnda Trkiyede ilk mekanik kantar imalat, lisans veya know-how alnmakszn gerekletirildi. Trkiyenin gzde kurumlarndan biri haline gelen atlye, artk gerek bir atlma hazrd. So-nunda beklenen frsat geldi.

BYN DE YApABLR MSNZ?Halkn demir yolu sevgisini artrmak zere Eskie-hir Cer Atlyesine iki kk buharl lokomotif ret-me talimat verildi. Lokomotifler Ankaradaki Genlik Parknda iletilecekti. 4 Nisan 1957de Eskiehirde ukurhisar imento Fabrikasnn al trenine ka-tlan Bavekil Adnan Menderes, 5 Nisanda da Cer Atlyesini ziyaret etti. Fabrikalarn btn mtemila-t ile bilhassa rak Okulunu inceleyen; sanatkarlar-la, ii sendikalar ve federasyon heyetleriyle gr-en Menderes, daha sonra Genlik Park iin retilen Mehmetik ve Efe adl minyatr trenlerin lokomo-tiflerinden birine bindi. Bavekil kk lokomotiften o kadar memnun kalmt ki; Bu lokomotifin byn sizden istesem yapabilir misiniz? diye sordu. Cer Atl-yesi zaten yllardr bu talimat bekliyordu. 1958 ylnda, atlye, Eskiehir Demir yolu Fabrikas adyla yeni ve byk hedefler iin organize edildi. Bu

hedef ilk yerli lokomotifi imal etmekti. Yaklak yl sren almann ardndan 1961 ylnda, tasarmndan retimine tamamen Trk ii ve mhendislerinin eme-inin eseri olan Karakurt, yola kmaya hazrd. 1915 bey-gir gcnde, 97 ton arlnda, 70 km/h hz yapabilen ilk Trk buharl lokomotifi Karakurt, 25 yl olarak ngrlen hizmet sresinden 10 yl erken, 1976 ylnda demir yolla-rna veda etti. Halen Eskiehirde bugn TLOMSA adn alan Eskiehir Cer Atlyesinde Trkiyenin yerli teknoloji gelitirme abalarnn bir ant olarak ayn dnemin rn Devrim otomobiliyle birlikte sergileniyor. Bu arada, Karakurtun ikizi olarak, yine 1961 ylnda Sivas Cer Atlyesinde imal edilen Bozkurt lokomotifi de 25 yl dolu dolu hizmet ettikten sonra 1994 ylnda emekliye ayrld. Bozkurt da Karakurt gibi doduu yerde Trk sanayisinin geliimini gsteren bir abide olarak sergileniyor. TLOMSA, Karakurtun ardndan projesi ve retimi tamamen yerli olan bir lokotoif imalatn ancak kuru-luunun 100. ylnda gerekletirebildi. 1994 ylnda ya-banc lkelerden hibir lisans satn almadan, projesi ve retimi tamamen yerli olan DH 7000 ya da bilinen ady-la Yunus Emre tipi manevra lokomotifinin retimini gerekletirdi. 1999 ylnda ise yine projesi ve retimi tamamen yerli olan DH 9500 tipinde dizel hidrolik ana hat ve manevra lokomotifi, tesislerin 105inci kurulu yldnmnde hizmete girdi.

Karakurtun ikizi olarak, yine 1961 ylnda Sivas Cer Atlyesinde imal edilen Bozkurt lokomotifi de 25 yl dolu dolu hizmet ettikten sonra 1994 ylnda emekliye ayrld.

23

OSMANLILAR Marmarada denize ulatktan sonra ilk tersane, Sultan Orhan zamannda Karamrsel Bey tarafndan Karamrselde kurulmu. Karesi Beyliinden getirilen ustalar-la bu tersanelerde yeni gemiler ina

edilmeye balanm. Karamrselde kurulan tersane-ye ilaveten Edincik ve zmitte de kk apta iki kk tersane daha kurulmu. Karesi Beyliinin de Osmanl Devletine katlmasndan sonra Osmanllar, anakka-le ve evresine de yaylmlar ve nihayet 1354 ylnda Rumeliye geerek Trakyada da ilerlemeye balam-lar. Osmanllar Trakyaya geince Geliboluda bir deniz ss ve bir de tersane kurmular. 1. Murat zamannda kurulan Gelibolu Tersanesi za-manla gelierek o devrin nemli tersanelerinden biri haline gelmi. Fatih zamannda stanbulun fethine katlan Osmanl Donanmasndaki yaklak 150 para gemi de bu tersanede ina edilmi. stanbul Tersanesi, Tersane-i Amire stanbulun alnmasndan sonra Fa-tih Sultan Mehmetin ilk icraatlarndan biri, gl bir donanma ina edebilmek iin Haliin kuzey kylarn-

OsmanldanCumhuriyetin ilk yllarna

Anadolu tersaneleriFatih Sultan Mehmet dneminde dnyann en byk tersanesi stanbulda kurulmutu.

Batnn aydnlanma ana girmesiyle buharl teneke gemiler retmeye balamas

Osmanlnn parlak dnemlerini geride brakmt. Ama cumhuriyetin ilanyla birlikte

Anadolu tersaneleri yeniden canlanmaya balad.

24

da bugnk Kasmpaa kylarna bir tersane kurul-masn emretmek olmu. 20 Aralk 1455 ylnda birka gz ina kaz ile faaliyete geirilen tersane, o tarih-ten itibaren stanbul Tersanesi adn alm. stanbul Tersanesinin asl geliimi 16. Yzylda Kanuni ve So-kullu zamannda olmu. Yaplan yeni ilavelerle gemi ina edilen gzlerin says 200 am ve zamann en byk gemi ina tersanelerinden biri haline gelmi. 1571 ylnda Kbrsn fethinden sonra stanbula dnen Osmanl Donanmas nebahtda Hal Donanmas ta-

rafndan yaklnca, stanbul Tersanesinde 5 ay gibi ok ksa bir zamanda yeniden ina edilen 150den fazla ka-drga ile Osmanl Donanmas yeniden eski parlak gn-lerine kavumu. Kanuni ve Sokulludan sonra geen 100 yllk dnem iinde stanbul Tersanesi bir durgunlua girmi. Ayn teknoloji ve ayn tip gemilerin inas srdrlp bir trl kendini yenileyememi. Buna mukabil Batda yava balayan aydnlanma ve bilgi ann etkileri, giderek tersane teknolojisini ve gemi tiplerini de de-

25

itirmeye balam. Gemi boylar uzam, Kadrga tipi kk gemiler yerine ok gverteli, ok ambarl kalyon tipi gemiler ina edilmeye balanm. Bizde de ilk kalyon inas Avc Mehmet zamannda, 1648 ylnda stanbul Tersanesinde yaplan Uzunar- esnafnn yardmlar ile ina edildii iin kalyona Uzunar ad verilmi. Uzunar kalyonu, o devrin en gl, en byk sava gemileriydi. III. Selimin tahta kt tarihe kadar Osmanl Do-nanmas dnyann en gl ve en gzel gemilerinden meydana gelen bir donanma olduu halde, donanma-y tekil eden gemilerin btn projelerinin Fransz Mhendisleri tarafndan hazrlanmas, gemilerin inaatlarna da yine Fransz mhendislerin nezaret etmeleri, gemi yapm eitiminde ve tersanecilikte

o tarihlerde Batya nazaran ok geride kalm oldu-umuzu gsteriyor. Bu gerei gren Osmanl da III. Mustafann son saltanat yllarnda, nitelikli sun-bay ve mhen-disler yetitirmek zere 1773te Halcolunda Mhendishane-i Bahri-i Hmayunu ap tedrisata balatm, buraya da Franszlardan retmenler getirilmi.Bugnk Hali Tersanesinde 3 no.lu havuz olarak isimlendirilen ta havuzun inaat iin ilknce Fransa ve sveten bu tip inaatlarda bilgi ve tecrbe sahibi mhendisler davet edilmi. Mhendislerin verdikleri teklifler, projeler uzun uzun incelenmi ve neticede sveli mhendislerin teklifi uygun grlerek havuzun inaat ihalesi svelilere verilmi.

26

AHAp GEMLERDEN BUHARLI GEMLERE GEZamanla ahap teknelerin yerlerini elik tekneler al-maya baladnda ve bu teknelerin boylar da ta havuza nazaran daha byk olunca eldeki havuzlar yetersiz kalm.1865 ylnda Osman Gazi zrhlsnn ha-vuzlanmas iin ilk yaplan havuz kara tarafna doru uzatlp geniletilerek bytlm ve bugnk llere getirilmitir. 1765te icat edilen buhar makinesi 1807 ylnda Ameri-kal mhendis Robert Fulton tarafndan gemilere tat-bik edilmi ve ilk buharl gemi bu yllarda denizlerde boy gstermi Denizcilie merak olan 2. Mahmut, benzer gemilerin donanmaya katlmak zere yurt dndan sipari edil-mesini ve hatta bu tip gemilerin stanbul tersanesinde de inaatlar iin faaliyete geilmesini emretmi. 1830 ylnda ilk Trk-Amerikan dostluk ticaret ve seyr-i se-fain anlamasnn imzalanmasndan sonra, Amerikan gemi ina teknolojisinden yararlanlmaya balanm. Bu meyanda stanbula gelen Amerikal mhendis Forster Rhodes stanbul tersanesinden ie balam. Mr. Rhodesin gelmesi, birka yelkenli kalyon inaa-tndan sonra 1837de ilk buharl Trk gemisinin ina hazrlklarna giriilmi ve 24 Kasm 1837 tarihinde ahap tekneli buhar makinesi ile alan ilk Trk ge-misi Eser-i Hayr dualar edilerek, kurbanlar kesilerek denize indirilmi. Teknesi ahap olarak ina edilen, kazan, makine ve tehizatlar yurt dndan getirilmek tamamlanan bu gemilerden sonra, elik teknelerin yaygnlamas ve ahap teknelerin tamamen terk edilmesi zerine, stan-bul tersanesinde yeni tesislerin ilavesine balanm. Bu tesislerin ilavesinden sonra, 1874 ylnda stanbulda tersane-i amire kzaklarnda ilk elik tekneli, buhar makineli yandan arkl yolcu-yk gemisi ina edilmi. Bu gemiye zmit ismi verilmi. zmit gemisinden sonra dardan getirilen demir k-tkler haddehanede ekilerek sac levhalar haline ge-tirilip, tekneleri yaplan dardan getirilen makine ve tehizatla donatlan iki adet denizalt da ina edilmi. Abdlhamit ve Abdlmecit adlar verilen denizaltlar 1886da donanmaya teslim edilmiler.

CUMHURYETN LANININ ARDINDAN TERSANELER Cumhuriyetin ilanndan sonra hali ve Camialt blm-

leri Fabrika ve Havuzlar letmesi Mdrl ad altnda, bizzat Atatrkn emriyle 1924 ylnda Seyr-i Sefain idaresine balanmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra stanbul tersanesinin Takzak blmnn, Takzak tersanesi ad altnda Deniz Kuvvetlerimize bal olarak, Hali ve Camialt blmlerinin Fabrika ve Havuzlar letmesi ad altnda Seyr-i sefain idaresine bal olarak, Haskydeki kk blmn de Hasky Atlyesi ad altnda tamir ve kzak-lama ilemleri iin irket-i Hayriyeye bal olarak faa-liyetine devam ettiini gryoruz.Bylelikle 1455 ylnda Byk Fatih tarafndan kurulan ve zamanla dnyann en byk tersanelerinden biri ha-line gelen stanbul tersanesi cumhuriyetimizin ilk ylla-rndan itibaren kuruluundan neredeyse 500 yl sonra ayr ayr irili ufakl Tersaneler halinde de olsa denizci-liimize hizmete devam ediyor.Haliteki bu eski tarihi tersanelere ilaveten 1912 yln-da Fransz St. Nazaire firmas tarafndan kurulan stin-ye Dok irketi de stinye koyunda faaliyet gsteriyor. 1933 yl 1 Temmuzda Seyr-i sefain daresi lavedilerek yerine 3 bamsz mdrlk kuruluyor.Bu 3 bamsz iletme, faaliyetleri 1 ocak 1938 tari-hine kadar ktisat Vekaletine bal olarak srdr-yorlar. 1 Ocak 1938de Denizbank kurulunca, Dev-let Demir Yollar letmesi ve Fabrika ve Havuzlar letmesi de Denizbanka balanyor. Bir ay kadar sonra ubat 1938de stinye Dok irketi de Fran-szlardan devralnarak stinye Tersanesi ad altnda Denizbanka balanyor.

27

TRKYEDE ekonomik ilkeler iinde de-mir elik sanayi kurulup kurulmayaca-nn incelenmesine ilk kez 1925 ylnda ktisat Vekaleti tarafndan baland. O yl, petrol yataklarnn incelenmesi iin Lksemburglu Dr. Lucius, kmr ve de-

mir cevherini incelemek iin de Avusturyadan Leopen Maden Mektebi profesrlerinden Dr. Granigg getirildi. Dr. Granigg, Trkiyede demir elik sanayi kurmaya elverili demir cevherinin bulunup bulunmadn, ma-den kmrlerimizin demir elik sanayiinde kullan-lacak kok kmr yapmna elverili olup olmadn, demir elik sanayinin ekonomik bir ekilde Trkiyenin neresinde kurulmas gerektiini incelemek zere g-revlendirildi.Dr. Graniggin almalar srasnda Ticaret Vekaletinde bir genel mdrlk kurularak baka uzmanlar da getirilerek madenlerimiz incelettirildi. Belikada Maurice ve Almanyada Koppers firmala-rnda kmrlerin koklama testleri, Lksemburgda Medingerde demir cevherinin analizleri yapld. Hatta 17 Mart 1926da Trkiyede ar demir sanayinin kurul-

eltikten elie:Kardemir

Karabk Demir elik Sanayiinin temeli, 3 Nisan 1937de zamann bavekili smet nn tarafndan Zonguldakn Karabk

kynde Filyos rmann kollar olan Soanl ve Ara aylarnn birletii arada

geni eltik tarlalar zerinde atld ve bylece Karabkte eltik tarmndan elik sanayisine dnlerek Trkiyenin ilk ar sanayi hamlesi

balatlm oldu.

28

masna dair kanun kabul edilerek 29 Mart 1926 tarih-li 334 sayl Resmi Gazetede 786 Nolu Kanun olarak yaynland. Ancak, bu almalara devam edilemedi ve demir elik sanayinin kuruluu 1928 ylna kadar gn-deme gelmedi.

SOVYETLER KNA ETT1928 yl balarnda Erkan- Harbiyede bir toplant ya-plarak demir elik sanayinin durumu yeniden incelen-diyse de bteye denek konulmadndan demir elik sanayinin kurulmas ii ikinci kez sonulandrlamad. Trkiyede demir elik sanayinin kurulmas alma-larna 1932 ylnda nc kez Sovyetler Birliinden gnderilen heyetin incelemeleriyle baland. Sovyetler verdii raporda, 1929-1930 yllar gmrk istatistikle-rine gre ylda 150 bin ton demire srm bulunabilece-i, gelecekteki ihtiya da dnldnde 300 bin ton/yl retim yapacak yksek frnlara gereksinim duyu-laca, yksek frnlarn iletilmesi iin kurulacak kok fabrikasndan da kimya sanayi bakmndan ok nemli yan rnler elde edilecei, ar sanayi merkezi ev-resinde kurulacak slfrik asit ve dier yan sanayinin ekonomik olaca grlerine yer veriliyordu. Nihayet, ar demir sanayinin kurulu yerinin tespiti ve dier so-runlarn incelenmesi iin Smerbank ve Erkan- Har-biye birlikte incelemelerde bulunarak birinci Sanayi Plannn bu en nemli kuruluunun kesin olarak ku-rulmasna karar verdiler ve kurulu yeri iin Karabk yresi uygun bulundu.

ELTK TARLASINDA ELKDemir eliksanayinin kurulmas iin 1925 ylnda ince-lemelere balanmasndan sonra bu sanayi iin uygun bir yerin seilmesi sorunu ile de ilgilenildi ve zaman zaman deiik fikirler ne srld. Bu konuda Ameri-kal iktisatlar ve Rus heyeti incelemeleri ile Smer-bank ve Erkan- Harbiye mmessillerinden bir kurul almalar sonras demir elik sanayi kurulu yeri iin maden kmr havzasna yakn olan Karabk seil-di. Karabkn demir elik memleketi seili nedenle-ri olarak; maden kmr havzalarna yaknlk, demir yolu gzergah zerinde ve yrenin ii yerlemesine uygun oluu ile jeolojik bakmdan ar endstri kurul-masna elverili olmas gsterildi.Karabk demir elik sanayiinin kurulmasna elverili grlmesi nedeniyle 10 Kasm 1936 tarihinde ngiliz

Amerikal iktisatlar ve Rus heyeti incelemeleri ile Smerbank ve Erkan- Harbiye mmessillerinden bir kurul almalar sonras demir elik sanayi kurulu yeri iin maden kmr havzasna yakn olan Karabk seildi.

29

Hkmeti ile imzalanan 2,5 milyon sterlinlik bir kredi anlamas zerine H.A. Brassert firmasna ihale edi-len tesislerin temeli, 3 Nisan 1937de zamann ba-vekili smet nn tarafndan; Zonguldakn Karabk kynde Filyos Irmann kollar olan Soanl ve Ara aylarnn birletii arada, geni eltik tarlalar ze-rinde atld. Bylece Karabkte eltik tarmndan elik sanayisine dnlerek Trkiyenin ilk ar sanayi ham-lesi balatlm oldu.

NAZIM HKMET DE ALITI1 Mart 1938de teknolojik montaj almalarna ba-lanlan entegre demir elik tesisleri kurucu ngiliz fir-mas uzmanlar ile birlikte Trk mhendis, teknisyen ve iilerinin azami gayretle almalar sayesinde yl gibi ksa srede yaplarak 6 Haziran 1939da kuvvet santralinin iletmeye alnmasnn ardndan dier te-sisler de peyderpey iletmeye alnd. Karabk kynn eltik tarlalarnda kurulan tesislerden ilk Trk elii, 10 Ekim 1939 tarihinde alnd. Fabrikann kuruluunda kyller katr srtlarnda ta tarken, mahkumlar bir yl almalar karl mahkumiyetlerinden iki yl affe-dilerek altrld. ngiliz ve Alman Mhendisler, Trk kylleri ve mahkumlar, hatta ankr Cezaevinde ya-tan mahkumlarn arasnda bulunan Nazm Hikmet bile tesislerin kurulu inaatnda alt.3 Nisan 1937de temeli atlarak kurulan Demir elik Fabrikalar 13.05.1955 tarihine kadar Smerbanka bal Demir elik Fabrikalar Messese Mdrl ad altnda alt. Demir elik Fabrikas letmesinin muhtelif nitelerinin ilavesi ile geniletilmesi zerine messese, Smerbanktan ayrlarak 13.05.1955 tarih ve 6559 sayl kanunla bamsz bir KT durumuna gel-mi ve Trkiye Demir ve elik letmeleri Genel M-drl adn ald. 1955te Divrii Demir Madenlerini de bnyesine alan ve Genel Mdrlk olarak faaliyet gsteren Karabk Demir elik Fabrikalar; bnyesin-de deneyimli montaj elemanlar yetitirerek Trkiyede ar sanayiinin kurulmas ve 3. Demir elik Fabrikas olan skenderun Demir elik Fabrikasnn kurulmas-na da nclk etti.

1 TLYE ZELLETRLDTrkiyedeki sanayi tesislerinin tamamnda imzas bu-lunan Karabk Demir ve elik Fabrikas, 1990 ylndan itibaren verimlilik ve karllk ilevlerini kaybederek

zarar eder duruma geldi. Gemite istihdama dayal yanl politikalar, yeni yatrmlarn yaplmamas, deniz yoluna yakn irtibatl bir limann bulunmamas, 1980li yllardaki yksek enflasyon ve ihtiyalarn yksek faiz-le bankalardan karlanmas, Erdemirin kuruluun-daki yzde 25,5lik paynn 30 Nisan 1987 tarihinde bedelsiz olarak (KO) Kamu Ortakl daresine devir edilmesi Karabk Demir eliki ok zor durumda b-rakt. Fabrika, 1994 yln 231 milyon dolar zararla kapatt. 5 Nisan 1994 tarihli ekonomik kararlar er-evesinde Karabk Demir elik Fabrikalarnn zel-letirilmesine, bunun mmkn olmamas halinde kapatlmasna karar verildi. lk defa bir ehir kendisinin kurtuluu iin byk bir mcadeleye girdi. Yollar kapatld; halk, ii, esnaf, i adam ve politikaclar eylem yapt. 8 Kasm 1994 tari-hinde Karabk Ankaraya balayan yollar kapatld. Kararl mcadele sonucunda hkmet geri adm att. Kapatma kararndan vazgeilerek 30 Mart 1995 tari-hinde tesisler dnyada rnei bulunmayan bir ekilde 1 liraya alanlara ve yre halkna satlarak zelle-tirildi. zelletirilme sonras modernizasyon ve tesis yenileme almalarna balad. elik retim sistemi deitirilerek, konverter sisteme geildi.

30

ATATRK LE NNNN ARASINI AAN SSCB GEZS

Babakan smet Paa 1932 ylnda Sovyetler Birlii ve talyaya giderek teknik yardm ve kredi anlamalar imzalad. talyan kredisinin daha sonra gerekleme-yecek olmasna karn, Sovyetler Birliinin, sanayi programna giren baz fabrikalarn Trkiyede kredi ile kurulmas; devletilik ilkesinin hayata geirilmesinde ok nemli bir rol oynad. Ayn yl kartlan Devlet Sa-nayi Ofisi kanunu ise Mustafa Kemal ve smet Paann aralarnn almasna neden oldu. Bu kanun ofisde devlet adna fabrikalar kurmak ve iletmek yannda, kurulmak istenen zel fabrikalara izin vermek ya da vermemek, izin verilenlere nezaret etmek, kurulu gerekelerine gre alp almadklarn denetle-mek yetkisi veriyordu. smet nnnn radikal iktisat vekili erif Bey, Bankasnn bir kat fabrikas kur-ma teebbsn bu kanuna dayanarak engelleyince, hkmetin sanayi politikasnn gidiatndan rahatszlk duyanlarn arasnda bulunan Atatrk duruma mda-hale etti. Bavekil smet Paay, iktisat vekili Mustafa erif Beyin yerine, Bankasnn kurucusu olan ve i camiasyla iyi ilikileri ile tannan Celal Bayar atamak zorunda kald. smet Paann Sovyetler Birliine yapt gezinin Trkiye gelen ve aralarnda Karabk Demir elik Fabrikasnn da bulunduu sanayi tesisleri iin rapor hazrlayan uzman heyeti de Atatrk ve nn arasnda sorun yaratmt. SSCB heyetinin raporuyla yetinmeyen Mustafa Kemal, Sovyet heyetinin hemen ardndan bir Amerikan heyeti-ni lkeye davet ederek yatrm programndaki projeler iin maliyet-zarar analizleri yannda, lkenin iktisadi koullar, doal donanm, sermaye birikimi, sanayi, ulatrma yaps, d ve i ticaret maliyesi, para ve ban-ka sistemi, vakflar, alma sorunlar, salk ve eitim hizmetleri ve kamu ynetimi hakknda rapor hazrlatt.

Trkiyedeki sanayi tesislerinin tamamnda imzas bulunan

Karabk Demir ve elik Fabrikas, 1990 ylndan

itibaren verimlilik ve karllk ilevlerini kaybederek zarar

eder duruma geldi.

TRKYEDE ada anlamda demir e-lik sanayisinin temelleri Cumhuriyete kadar atlamamt. 1932 ylnda faali-yete geen Krkkale fabrikas, devrin demir yollar inaat politikasna uygun olarak ray retmek iin kurulmu-

tu.1937 ylnda temeli atlan ve 1 Haziran 1939da yllk 150 bin ton kapasite ile faaliyete geen Karabk fabri-kas da rayn yan sra inaat demiri, putrel gibi profil demir ihtiyacn karlyordu. Ancak profil elik, gen Cumhuriyeti temel inaat yatrmlarnda tayabilirdi. Eer Trkiye kalknmak ve Batl medeniyet seviyesini yakalamak istiyorsa bir an nce yass elik retimine gemeliydi. nk sanayinin temeli yass elik reti-mine dayanyordu.

LK GRM ABDDEN DNDAslnda Cumhuriyet ynetimi, bilinenden ok nce yas-s elik tesisi kurmak iin plan yapmt. 1944 ylnda dnemin babakan kr Saraolunun baz temel sektrlerle ilgili hedefler belirlemek zere oluturma-ya alt planda Erelide bir demir elik kompleksi

Trkiyenin prlanta ta: Erdemir

Neredeyse tamam Trk mhendis ve iiler tarafndan gerekletirilen 42 aylk inaat ve

montaj almalarnn ardndan tesisler 15 Mays 1965 gn iletmeye ald. Kmrn

ve ilein vatan olarak bilinen Karadeniz Ereli, lkenin tek yass elik fabrikasna

ev sahiplii yapmaya balad. Zaman iinde Ereli kk bir balk kasabasndan

modern bir sanayi kentine dnt. Erdemir ile birlikte ekonomide yeni bir dnem balad.

32

kurulmas ngrlyordu. Fakat Trkiyenin istekli ol-mas o gnk dnya konjonktrnde tek bana yeterli deildi. Hkmetin yass elik fabrikas kurmak iin kredi ve teknik destek talebinde bulunduu ABD ynetimi Ankarann bu isteklerini reddettii gibi, Trkiyeye yol-lad uzman Thornbourg raporunda Karabk komp-leksinin dahi durdurulmasn nermiti. Thornbourg raporunda Trkiye iin ham madde ve tarm rnleri ihracats ilevinin daha uygun olacan yazmt. Ancak kinci Dnya Savann hemen ertesinde yazlan bu rapor, ok ksa zamanda kadk kald. nk sava-tan sonra yeniden yaplanan dnyada ekonominin ku-rallar yeniden yazlyordu ve Trkiye ile ABD arasnda da yeni bir dnem balyordu. 1950lerin banda blucin ve margarinle tanan Trk halk, artk amar maki-nesi ve buzdolab da istiyordu. Bunlar retmek iin de yass elik gerekiyordu.

SMERBANK NC OLDU1954 ylnda Smerbankn nclnde Sanayi Ba-kanl temsilcilerinden oluan bir komisyon kuruldu. Komisyon yass elik retecek ulusal bir demir-elik sanayisinin gerekliliine karar verdi. 1959 yl banda, yeniden ABDnin kaps alnd. 1944 ylnda Trkiyenin kredi ve teknik destek talebini neredeyse alay ederek geri eviren ABD, bu kez hem kredi, hem de teknik destek vermeyi kabul etti. AID aracl ile Trkiye hkmetine yass elik tesisi inas

Neredeyse tamam Trk mhendis ve iiler tarafndan gerekletirilen 42 aylk inaat

ve montaj almalarnn ardndan tesisler 15 Mays 1965

gn iletmeye ald.

Karadeniz Ereli, lkenin tek yass elik fabrikasna ev sahiplii yapmaya balad.

33

iin 129 milyon dolar kredi ald. Sanayi Bakanlnca kurulan bir heyet ile Amerikan irketi Koppers tarafn-dan yaplabilirlik etd ve tesisi kuracak irketin stat almalar yapld. Ayn yln Eyll aynda, Koppers As-sociates, Bankas, Trkiye Demir ve elik letmele-ri Umum Mdrl, Smerbank Umum Mdrl, Ankara Ticaret ve Sanayi Odas kurucu ye olarak be-lirlendi. 12 ubat 1960`ta, Kardemirin ardndan Trkiyenin ikinci entegre demir-elik tesisi olacak fabrikann Ka-radeniz Ereli`de kurulmasnda anlamaya varld. 28 ubat 1960ta karlan 7462 sayl yasayla da Ereli Demir ve elik Fabrikalar (Erdemir) ad altnda irke-tin kurulu yetkisi Bakanlar Kuruluna verildi. 21 Nisan 1960ta karlan kararname ile kurulu karar alnp, 11 Mays 1960ta da irket resmen tescil edildi. Kurulu sermayesi 600 milyon TL olarak belirlenen Erdemirin ortaklk yaps u ekilde gerekleti: Yzde 28 ABD konsorsiyumu (Koppers Corp. Blow-Nox, Wes-tinghouse), yzde 9 Chase International, yzde 12 zel sektr, yzde 51 Trkiye Cumhuriyeti.

LEK TARLASINDA ELKNeredeyse tamam Trk mhendis ve iiler tarafn-dan gerekletirilen 42 aylk inaat ve montaj al-malarnn ardndan tesisler 15 Mays 1965 gn ilet-meye ald. Kmrn ve ilein vatan olarak bilinen Karadeniz Ereli, lkenin tek yass elik fabrikasna ev sahiplii yapmaya balad. Zaman iinde Ereli kk bir balk kasabasndan modern bir sanayi kentine d-nt. Erdemir ile birlikte ekonomide yeni bir dnem balad. Ylda 470 bin sv elik ve 378 bin ton yass elik ka-pasitesi ile retime balayan Erdemir, lke sanayi-si iin lokomotif rol stlenirken artan ihtiyalara cevap verebilmek iin yeni yatrmlarla kapasitesini srekli artrd. Kuruluunda 470 bin ton olan yllk ham elik retim kapasitesi, 1969-1972 dneminde gerekletirilen ara tevsiat, 1972-1978 dneminde gerekletirilen birinci kademe tevsiat, 1978-1983 dneminde gerekletirilen ikinci kademe tevsiat yatrmlar ile yllk 1,7 milyon tona ve 1983-1987 d-neminde gerekletirilen tamamlama yatrmlar ile 2 milyon tona karld. Erdemir, 1990 ylnda balatlan ve Trkiyenin en b-yk yatrmlarndan biri olan Kapasite Artrma ve Mo-

AYENEDEN pATLADI?

Demir elik fabrikalarnn en nemli blm, demirin kok kmryle birlikte eritilerek sv elie dnt-rld yksek frnlardr. Isnn yaklak 2 bin dere-ceye ulat bu frnlardaki ilem bir doum gibi alg-land iin yksek frnlara dnyann her yerinde kadn isimleri verilir. Erdemirdeki iki yksek frndan biri olan Aye, 1970 ylnda sk sk arzalanmaya balamt. Fabrikay kuran ABDli uzmanlar bir rapor hazrlayarak frnn bakma alnmas gerektiini bildirdiler. Tabii ki rapor Ankarann tozlu raflarnda beklemeye balad. O dnemde tek arza yapan Aye deildi. Trkiye siya-seti de alkantl bir dnemden geiyordu. 1971 yln-da 12 Mart Muhtras yaynland. CHP Genel Sekreteri Blent Ecevit grevinden istifa etti. smet Paaya bay-rak amaya hazrlanan Ecevit, hemen Ereli CHP ile bakan Kemal Anadolu arayarak Zonguldaka gelmek istediini bildirdi. Siyasi tansiyon ykselmiti. Yaklak bir yldr arzal olmasna ramen almaya devam eden Ayenin de tansiyonu ayn dnemde yk-seldi. Frn delindi, 2 bin derecedeki demir cevheri, d-ar szp, 10 derecedeki havayla bulutuunda, byk bir patlama yaand. 12 Mart Muhtrasndan bir ay sonra, meydana gelen patlama, muhtraclara gre kukusuz bir sabotaj ol-malyd. Hemen skynetim ilan edildi, Erelideki tm evler arand, birok sendikac ve Erelili gzaltna alnd. Gzaltna alnanlar arasnda Kemal Anadol da vard. Olayn bu boyutlara ulamas zerine smet Paa, he-men Babakan Erimle Genelkurmay Bakan Memduh Tama evine davet etti. smet Paa; Eer gerekten sabotaj varsa ve bizim ile bakan buna karm ise onu sizden nce ben cezalandrrm dedi. Bu sz et-kisini gsterdi ve Anadol stanbul Harbiyedeki Askeri Hapishaneden serbest brakld. Yaplan incelemeler-de patlamann sabotaj deil, ihmal sonucu olduu an-lalsa da skynetim kaldrlmad.

dernizasyon (KAM) Projesinin tamamlamasyla ham elik kapasitesini yllk 3 milyon tona, yass elik kapa-sitesini ise yllk 3,5 milyon tona kard. Otomotiv, boru, beyaz eya, basnl kap, makine gibi imalat sanayinin birok sektrne temel girdi sa-layan Erdemir, 2002 ylnda skenderun Demir elik Fabrikalarn yass elik reten modern bir irket ya-psna dntrlmesi kouluyla 50 milyon dolar na-kit karlnda zelletirme daresinden satn alnd. Bylece irketin toplam ham elik retim kapasitesi 5 milyon tona ykseldi. Yurt dnda ise Romanyada 108 bin ton retim/yl kapasiteli silisyumlu yass elik reten Laminorul De Benzi Electrotehnice (LBE) tesisi satn alnd.

2010DA HEDEF 10 MLYON TONErdemir, 2006 ylnda zelletirme kapsamnda Ordu Yardmlama Kurumu OYAKa satld. OYAK, Erdemirin yzde 49.29 hissesi iin 2 milyar 960 milyon dolar dedi. Sektrnde yass uzun rn den-gesizliinden kaynaklanan yapsal sorunlar ortadan kaldrmaya ynelik yatrmlara ncelik veren Erdemir, itiraklerinden sdemirde byk bir dnm proje-si balatt. Yatrmlarn tamamlanmasyla Erdemir ve sdemirin toplam retiminin 2010 ylnda 10 milyon ton yass mamule ulamas hedefleniyor. Trkiyenin en byk yatrmlarndan biri olan Erdemir, Avrupa kali-te dl srecinde Mkemmellikte Yetkinlik belgesi ald. Ulusal kalite dl srecinde baar dln de elde eden Erdemir, entegre demir elik tesisi olarak bu lekte yer alan kurulular arasnda ilk defa bu dle sahip oldu. Uluslararas kalite standartlarnda levha, scak ve so-uk haddelenmi sac, kalay ve krom kaplamal sac ile galvanizli sac reten Erdemirde kok-sinter-yksek f-rn-elikhane-srekli dkm-scak haddehane- souk haddehane-kalay, krom ve inko kaplama teknolojisi ile retim yaplyor. Erdemir, sdemirle birlikte Romanya, Erdemir elik Servis Merkezi, Erdemir Mhendislik irketi, elbor Boru, Erdemir Maden, Erdemir Lojistik, Erdemir Gaz olmak zere bnyesinde sekiz ayr irketi barndran bir irketler topluluu. Bal sekiz irketi, 15 bin al-an, 3.5 milyar dolarn zerinde cirosuyla dnya dev-leriyle yaran Erdemirin bugne kadar devlete katks ise 10 milyar dolarn zerinde olduu tespit edildi.

Ylda 470 bin sv elik ve 378 bin ton yass elik kapasitesi ile retime balayan Erdemir, lke sanayisi iin lokomotif rol stlenirken artan ihtiyalara cevap verebilmek iin yeni yatrmlarla kapasitesini srekli artrd.

35

SANAYNN teviki konusu bu topraklar-da tam 100 yldr tartlyor. Bu top-raklarda sanayinin teviki ilk kez kinci Merutiyetin ilanndan hemen bir yl sonra 1909 ylnda yaynlanan Sanayinin Terakkisi Hakknda Kanun Layihas ile

gndeme geldi. Layihada sanayinin nemi vurgulana-rak Avrupa mallar ile rekabet edebilmesi iin Osmanl sanayiine baz ayrcalklar tannmas gerektii dile ge-tiriliyordu. lk tevik mevzuatnda ama Avrupa mallar ile m-cadele iken daha sonra blgeler aras dengesizlik-lerin giderilmesi ve istihdamn artrlmas nem kazand. 1980 yl ile birlikte uluslararas rekabetin artrlmas da teviklerin amalarndan biri olarak karmza kt.

LK TEVK KANUNU DA MECLSTEN IKAMAMITI1908 Devrimi yani 2. Merutiyet, bu topraklarda sos-yal ve siyasal anlamda birok deiimin balangc oldu. Osmanl halknn birok yeni fikirle tant bu dnemde, iktisadi dnce alannda da yeni akmlar

1909dan 2009a sanayinin

100 yllktevik maceras

Bu topraklarda sanayinin teviki ilk kez 1909 ylnda yaynlanan Sanayinin

Terakkisi Hakknda Kanun Layihas ile gndeme geldi. Layihada sanayinin

nemi vurgulanarak Avrupa mallar ile rekabet edebilmesi iin Osmanl sanayiine baz ayrcalklar tannmas gerektii dile

getiriliyordu.

36

ba gsterdi. Bunlardan biri de sanayilemeydi. Daha Merutiyetin ilk gnlerinde, Dersaadet Ticaret, Ziraat ve Sanayi Odas, istibdadn sona ermesiyle bir-likte sanayileme iin gerekli ortamn olutuunu d-nerek Osmanl sermayedarlarn giriimci olmaya ard. Gazete ve dergilerde sanayileme sorunu tar-tlmaya balanrken; Babalide sanayii tevik politi-kalarn gndemine ald. Sanayilemeyi zendirmek amacyla ilk neriler giri-imcilere imtiyaz ve inhisar tr ayrcalklar tanmakt. Bu amala 1909 ylnda yaynlanan Sanayinin Terak-kisi Hakknda Kanun Layihas ile sanayinin nemi vur-gulanarak Avrupa mallar ile rekabet edebilmesi iin Osmanl sanayiine baz ayrcalklar tannmas gerektii dile getirildi.Layiha, Tanzimat Dairesi ile Ticaret ve Nafia Nezaratinde deiiklie uradktan sonra 1911 yl ba-larnda mecliste grlmeye balad. Ancak Meclis-i Mebusan seimlerinin uzun sre yaplamamas nede-niyle tevik mevzuat, kanun yerine kanun hkmnde kararname anlamna gelen kanun- muvakkat ek-

linde karlmak zorunda kald. 1913 yl Aralk aynda yaynlanan Tevik-i Sanayi Kanun- Muvakkatna gre; ham maddelerin ya da yar mamul maddelerin nitelii-ni deitiren; en az be beygir gc evirici gle a-lan; en az bin liralk bina, ara ve gerece sahip; ylda en az 750 i gn tutarnda ii altran fabrikalar, mevzuat kapsamna alnacakt. Mevzuat kapsamna giren fabrikalara tannan bak-lk ve ayrcalklara gre; fabrikann kurulaca ya da genileyecei alan miri arazi olduu taktirde devlet tarafndan parasz olarak devredilecek; fabrika, ara-zi ve binalardan emlak, temett vergileri ile harlar alnmayacak; fabrikalarn kuruluu srasnda ihtiya duyacaklar ate tulas, demir, petrol, makine, alet ve edevat Osmanl topraklarnda retilmiyor ise yurt dndan gmrksz olarak getirilebilecekti. (Makine ithalatnn gmrk resminden muaf tutulmas, ilk kez 1862 ylnda kurulan Islah- Sanayi Komisyonu tara-fndan teklif edilmi ve 1873 ylnda Babali tarafndan kabul grmtr)1913 mevzuat ile fabrikalarn ihtiya duyaca ham

1927 ylnda karlan Kanunun da zel bir yeri vardr. Geni bir tevik politikas uygulanmas amac ile karlan kanunun amac ...Sanayi-i milliyemizin tevik ve himayesine memleketimizde dahili istihlakmza kifayet ettirdikten baka, belli bal ihracat yapan sanayi messeseleri vcuda getirilmesi olarak aklanyordu.

37

maddenin de yurt iinde bulunmamas kouluyla gm-rk ithaline de olanak tannyordu.Mevzuatn dier nemli bir boyutu da, hkmet alm-larnda yerli sanayi rnlerine ncelik tanmasyd. Babali, gerek duyduu mallar iin mmkn olduu derecede mamulat- dahiliyyeyi tercih edecekti.Fabrikalarn bu teviklerden yararlanmas iin ruhsat ta-rihini takip eden drt yl iinde retime gemeleri gereki-yordu. Ayrca mevzuatta yer alan baklk ve ayrcalk-lardan yararlanma sresi 15 ylla snrlandrlmt. 1913 Tevik-i Sanayi Kanun- Muvakkat, 2. Merutiyet ncesi imalat sanayiinde dank bir ekilde uygulanan tevik mekanizmalarn ayn mevzuatta toplamas ne-deniyle ekonomi tarihinde bir ilk oldu. 1917 ylnda yaplan sanayi istatistiklerine gre; mev-zuattan 63 stanbulda, 15i zmirde ve 39u deiik vilayetlerdde olmak zere 117 sanayi kuruluu yarar-lanmaktayd. Bu say ilerleyen yllarda 239a kadar kt.

1927DE HRACAT DA AMALARA EKLENYOR1913 tarihli kanun- muvakkat 1923 ylnda Cumhu-

Merutiyetin ilk gnlerinde, Dersaadet Ticaret, Ziraat ve Sanayi Odas, istibdadn sona ermesiyle birlikte sanayileme iin gerekli ortamn olutuunu dnerek Osmanl sermayedarlarn giriimci olmaya ard.

38

riyetin ilanndan hemen sonra tadil edilerek yrrlk-te tutuldu ve 15 Haziran 1927 gnl 1055 sayl Tevik-i Sanayi Kanunu ile pekitirildi. 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu 15 yl yrrlkte kalmak zere sanayicilere arazi, telgraf, telefon, elektrik hat kolaylklar salyor-du. Yasaya gre; devlet kamulatrd arazi ve binalar kredi ile sanayici ve giriimciye verecek; maktu vergi-lerinden, belediye resim ve harlarndan, yap malze-mesi, makine, alet ve yedek paralar tama, ykleme, boaltma, gmrk vergi ve resimlerinden; demir ve deniz yollarnda tamadan indirimli tarife veya Bakan-lar Kurulu kararyla zel tarifeden yararlanacaklard. Merkezi bteye bal bakanlk ve kurulular, l zel dareleri ve belediyeler, fennen dahildeki retimle kar-lanabilecei gsterilirse, ihtiyalarn yzde 10 daha pahal olsa da yerli reticiden almaya mecbur tutula-caklard. Bakanlar Kurulu kararyla yerli reticilere tekel ayrcalklar verilebilecek, ayrca devletin rettii ham ve yardmc madde fiyatlarnda da bu irketler iin indirim yaplacakt.1925te memur ve mstahdeme datlan ayakkab, ku-ma, elbise ve yatak levazmatnn yerli rnler olma-

s karar ve ayn yl kurulan Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas da zel sektr destekleme anlayyla yaplan dier dzenlemeler olarak tarihte yerini ald.Nasl 1913 Teviki Sanayi Kanunu o gne kadarki mev-zuat bir araya toplam asndan bir ilkse 1927 ylnda karlan Kanunun da zel bir yeri vardr. Geni bir te-vik politikas uygulanmas amac ile karlan kanunun amac ...Sanayi-i milliyemizin tevik ve himayesine memleketimizde dahili istihlakmza kifayet ettirdikten baka, belli bal ihracat yapan sanayi messeseleri vcuda getirilmesi olarak aklanyordu. Bu politika ile gmrk tarifelerinin artrlamad bir dnemde baka nlemlerle yerli retimin korunmas hedeflenmiti. 1913 kanunundan yararlanan irket says 239 iken, 1923te 342ye, 1927de 470e kt. 1926-1939 dne-minde sanayi sektrnde genileme ve i gc ve-rimliliinde art yaand. Sanayi retiminin gerek deeri ylda yzde 9 artarken, istihdam ylda yzde 3 artt. Bu dnemde i ticaret hadleri sanayi malla-r lehine geliti; ancak 1929 ylndaki Byk Buhran Trkiyeyi de etkiledi ve 1934 ylna kadar devletilik politikas uyguland.

Sanayinin tevii ilk kez kinci Merutiyetin ilanndan hemen bir yl sonra 1909 ylnda yaynlanan Sanayinin Terakkisi Hakknda Kanun Layihas ile gndeme geldi.

39

OSMANLI topraklarnn bir bir igal al-tna alnmaya baland, Avrupann sanayi devrimi atlmndan sonra yeri yerler arayyla yola kp Cezayir ve Tunusu igal ettii yllar. Mustafa Kemal daha Selanikte maarif mekte-

binde 12 yanda bir ocuk Gelecein Ba retmeni daha askerlere zenirken bir retmen Anadolunun ilk sanayi atlm saylabilecek cesur bir adm atarak Tek-sima adn verdii firmay kuruyor. Bu cesus atlmn ardndan yllara meydan okuyan, yzyl akn bir s-redir Trkiyenin tahl ambar olarak anlan Konyada; makine sektrnn incisi haline gelen firma, teknolo-jiye ayak uyduran bugnn koullarn doru analiz et-mi bir aile firmas olarak ihracatta adndan sz ettiri-yor. 1893 ylnda kurulan firmay u an 4nc kuaktan Serta Botsal ynetiyor. rettikleri makinelerle sek-trde aranlan bir marka olmay baaran Teksimann yldz ise her geen gn daha ok k yayyor. hracat konusunda da son yllarda nemli atlmlara imza atan firma kendinin gelitirmek tarihten ders almak isteyen gen yatrmclar iin tam bir kaynak niteliinde. Bu

OsmanldanCumhuriyetTrkiyesine

uzanan makineler1893ten bugne uzanan tam 116 yllk bir tarihi yaam Teksima ayakta duran

aile irketleri arasnda en yallarndan biri olarak atlmlarna devam ediyor.

40

iddial sylemin arkasnda elbette salam bir gerek var. O da u; Teksima ile birlikte ayn yllarda kurulan birok firma arasndan ayakta kalan irketler bugn Trkiyenin gz dolduran ilerinin altnda ismi bulunan irketlerdir.

116 YILLIK TARHYLE TEKSMA EFSANES1893 ylnda kurulmu olan Teksimann sanayiye d-nm 1950 ylnda 3nc kuak M. smet Botsalnn Avrupadan makine getirmesiyle balam.. imdiki durum ise 4nc kuaktan olan Serta Botsal yneti-minde hayatna devam ediyor. Botsal ailesinin drdn kuak irket yetkilisi Serta Botsal ilgin bir hikayeyi paylaarak o dnemde uluslararas ticaretin ne kadar zor olduunu vurguluyor. Botsal Avrupadan maki-ne getirmek iin Babas smet Botsalnn ilk makine getirme olaynda bankacln gelimedii Trkiyede ticaretin zorluklarn anlatyor: Aileden gelen bir ip-lik ticareti sreci vardr. Sattmz ipliklerin bir ksm

piyasada az bulunan bkl cinsindendi. Bu iplikleri bkmek iin talyadan 1950 ylnda bir bkm makine-si getirtmi. Konyada kurup altrmaya balamt. Hatta bandan yle bir olay gemi. zlerek anlatt- bir hikaye olan bu deneyim ona ok ey kazandrm. talyadan makinenin gelmesinde yardmc olan ya da daha dorusu arac olan bir gayri mslim komisyoncu akrefi hangi bankaya aacam diye sormu babama. Babam da o dnem Trkiyede etkili olan Trkiye Bankas ya da Yap Kredi Bankasn adres gstermi. Komisyoncu bu bankalarn muamele bilemeyecekleri-ni ve iin olamayacan sylemi. Mal gelir ambarda tutarlar, sen de gereksiz yere ambar paras dersin demi. Babam endie iinde Peki hangi bankaya ak-redife aacaz diye sormu haliyle. Gayri mslim komisyoncu da Banca Commercial adnda bir talyan bankasn adres gstermi. lemler bu banka zerin-den halledilmek zere harekete geen babam ikinci sipari iin kollarn svadnda bu kez komisyoncu

Teksimada retilen iplik bkme makinesi

41

baka bir bankay tavsiye etmi. Bankann ad yan-l hatrlamyorsam Banca Di Roma imi. O bankada akredif alm. Bugn geldiimiz noktay grnce ticaretin ne denli zor olduunu o yllarda anlyorum dedi.

TECRBE VE DENEYM LE HRACATMakinelere birka yl altktan sonra yeni maki-neler ilave etmek gerektiini anlatan Serta Botsal kendi makinelerini retme srecinin nasl olutuu-nu anlatt. Ayn ile uraanlarn kendi makineleri rettiklerini grp sipari vermeye balayan makine sektrne geilerini paylaan Botsal; Makinelere birka yl altktan sonra yeni makineler ilave et-mek gerekir. Srekli yurt dndan makine paralar getirmek zorunda kalyorduk. Baz zorluklarla kar-layorduk. Biz de ayn makinelere yapp yapama-yacamz aratrdk nce. Sonra ayn makineler-den retmeyi baaracamz anladk ve bunun iin yatrmlara baladk. Kendi iplik retimimize uygun makineler gelmiyordu zaten yurt dndan biz de kendi bkeceimiz iplie uygun makineleri hayata geirmek iin uratk ve baardk. Sonra bizim gibi ile uraan insanlar bizden makine retmemizi is-tediler. O yllardan bugne hzl bir retim srecine girdik dedi. Botsal; Blgemizden gelen sipari-lerin ardndan Trkiyenin her yerinden i almaya baladk. Makine ihtiyac olanlar hem brokrasiyle uramak, hem de yksek fiyatla makine almak iste-medikleri iin yerli retim olan Teksima markasna yneldiler. Zamanla teknolojik gelimeler eliinde biz de kendimizi revize ettik. rettiimiz makineler gnn imkanlarna uygun dili aksam az elektronik makinler haline getirdik eklinde konutu. u an ihra-catta yapyor olmann verdii hakl gururu yaadklar-n syleyen Botsal, rettiimiz makinelere dardan da talep gelmeye balayn ihracatn Trkiye ve bizim iin ne kadar neli olduunu kavradk ve balantlar oluturduk. Birok lkede u an Teksima markasn grmek mmkn. Suriye, rdn, Irak, Azerbaycan, Msr, Ukrayna, Kazakistan ve Kosavada Teksima var. Son imal ettiimiz makineler her bakmdan stn olup iledii mallarda fazla randman, elektrik avantaj, i-ilik kalitesi gibi pek ok stnlklere sahip. Fabrika sahipleri ellerindeki eski makineyi hurdaya satp bizim makinelerimizi alyor dedi.

42

smet Botsal Teksimay 1893 ylnda kurdu.

43

TRKYE eker Fabrikalar, yeni kurula-cak eker fabrikalar ve tevsii edilecek fabrikalarn mmkn mertebe yerli ya-plmasn teminen, makine imalatlar-nn yerli ikamesine giderek 1958 ylnda Eskiehir, 1961 ylnda Turhal ve Erzin-

can, 1968 ylnda Ankara ve 1977 ylnda da Afyon Ma-kine Fabrikalarn kurdu. eker fabrikalarndaki l kumanda ve endstriyel denetim aygtlarnn onarmn yapmak ve bu aygt-lar gelitirmek iin 1965 ylnda bnyesindeki eker Enstitsnde elektromekanik ubesini hayata geirdi. Bu ubenin almalar sonucunda 1979 ylnda elekt-romekanik aygtlar fabrikas kuruldu. Makine fabrikalar bugnk teknik gcne ve bilgi dze-yine ulancaya kadar pek ok aamalardan gemitir. Her eker fabrikas kurulurken o fabrikann onarm iin gerekli kk retim ihtiyalarn karlamak zere ark-hane (4-5 adet eitli boyda niversal torna tezgah, freze, planya, demir testere, matkap gibi tezgahlar) demirhane, marangozhane, boruhane, tenekehane gibi blmlerden oluan bir atlyede beraber kurulurdu.

Makinelerin gururu

Trkiyeeker Fabrikalar

Kuruluu eker sanayisinin kuruluu ile balayan makine fabrikalar yllarn bilgi,

proje, tecrbe birikimi, i gc mhendislik hizmetleri, makine tesis, model, alet edevat,

laboratuvar imkanlar ile Trkiyenin ve kamunun en nemli imalat gruplar

arasnda yer alyor.

44

2. DNYA SAVAI LE FABRKALAR GELMEYE BALADIlk devreye giren Uak, Alpullu, Eskiehir, Turhal e-ker fabrikalarnn normal bakm ve tamir ileri iin kendi atlyeleri vard. 2. Dnya Savann balamas ile Avrupadan ithal edilen makine ve yedek paralarn temininde ciddi zorluklar balad. Hatta baz zamanlar gerek politik ynden, gerekse sava artlarndan bir ksm ihtiyalar getirilemez oldu. Bu zamanlarda fab-rikalardaki atlyeler, ihtiya duyulup da getirilemeyen hemen her paray yapmaya urat.Bu uralar atlyelerin i gcn ve makine saysn artrd. Sava esnasnda ve sonrasnda bu atlyeler bi-rer kk imalathane haline dnt. Zorluk bir im-

kan ortaya karm, Trk ekerinin makine fabrika-lar birer birer ortaya kmt. nce Eskiehir, sonra Turhal, Erzincan, Ankara, Afyon ve EMAF Fabrikalar kuruldu.Tesisler bugnk haliyle Trkiyenin ve kamunun en byk makine imalat gruplarndan biridir. Sava yla-rnda ve sonrasnda hem eker fabrikalarnn hem de Smerbankn ve Etibankn ihtiyalarn byk lde karlamlardr.Bugn eker Fabrikalarnn parasal olarak makine ih-tiyacnn yzde 95i bu fabrikalarmzda imal edilmek-tedir. eker, imento, demir- elik, hidrolik santraller, petrokimya sanayi, termik santraller, bor madeni i-leme makineleri gibi ile ilgili her trl makine, yedek

Trkiye eker Fabrikalar, yeni kurulacak eker fabrikalar ve tevsii edilecek fabrikalarn mmkn mertebe yerli yaplmasn

teminen, makine imalatlarnn yerli ikamesine giderek 1958 ylnda Eskiehir, 1961 ylnda Turhal ve Erzincan, 1968 ylnda Ankara ve 1977 ylnda da Afyon Makine Fabrikalarn kurdu.

45

para retimi, tamir ve bakm bu fabrikalarmzda 30 40 seneyi akn bir sredir baar ile yaplmaktadr. BR BTNN BTN pARALARI KEND ApINDA NEMLDR Kuruluu eker sanayinin kuruluu ile balayan ma-kine fabrikalar yllarn bilgi birikimi, proje birikimi, tecrbe birikimi, i gc mhendislik hizmetleri, ma-kine tesis, model, alet edevat, laboratuvar imkanlar ile Trkiyenin ve kamunun en nemli imalat grubudur. Tarihinde birok faaliyeti Trkiyede ilk defa gerek-letirmitir. Yurt dndan anahtar teslimi alnan eker fabrikalar yzde 95 yerli retimle kurulmu, imento fabrikalarna katks 1980li yllarda yzde 70 yerli re-tim mertebesine ulamtr.Makine fabrikalar bu faaliyetleri yerine getirirken bir btn olarak dnlmtr. Her fabrikann imalat kapasitesi, uzmanl, bilgi birikimi farkl uzmanlk alanlarnda gelitirilmi, birbirlerinin tamamlayan destekleyen birbirinden istifade eden bir yap ortaya -karlmtr. Bir btnn btn paralar kendi apn-da nemlidir dncesiyle her fabrika kendi uzmanlk alannda en ileri duruma gitmeyi hedef edinmi, dier fabrikalarn makine tehizat ve uzmanlk alanlarndan azami istifade ederek imalat kapasite ve kalitesini en st seviyeye getirmek yarnda bulunmulardr.Ankara Makine Fabrikas hacim ve arlka byk par-alarn imalatn gerekletirmek iin dizayn edilmi; byk ebatl makine tesisleri, elik konstrksiyon, ba-snl kaplar, buhar kazanlar, imento fabrikalar te-sisleri, petro-kimya tesisleri, su trbinleri gibi tesisler retmek iin byk tezgahlarla donatlmtr.

EKER FABRKALARINDAK RETM Eskiehir Makine Fabrikas pik, elik, demir d d-kmhaneleri, geni tezgah kapasitelerine sahip tezgah atlyeleri, elik konstrksiyon atlyeleri, lastik bant retimi yaplan kauuk atlyeleri, model atlyeleri, tesviye montaj atlyeleri, eitli laboratuvarlar, de-neme istasyonlar, proje reten proje brolar ile do-natlm, 1934 ylndan beri eker sanayimize ve yurt ii taleplerine en yksek mertebede cevap vermekte-dir. Yaplan retim eitlilii asndan bu derece b-yk makine fabrikas Trkiyede bulunmuyor. yle ki pompalar, dili kutular, vantilatrler, seyyar pancar boaltma makineleri, lastik konveyr bantlar, eker

Ankara Makine Fabrikas hacim ve arlka byk paralarn imalatn gerekletirmek iin dizayn edilmitir.

46

santrifjleri, pancar kesme makineleri gibi 100n zerinde ok eitli makine ve tesisin retimi bu fab-rikada yaplyor. Ayrca yapt retimlerin deneme ve l kontrollerinin yapld istisna laboratuvarlara ve deneme istasyonlarna sahipti. Gerek dili kutusu re-timinde, gerekse pompa retiminde kullanlan ok zel NC, CNC tezgahlar bulunuyor. Turhal Makine Fabrikasnda pik dkm atlyesi, demir d metal dkm, elik konstrksiyon atlyesi, tez-gahlar atlyesi ve model atlyesi mevcuttur. Uzmanlk alanlar kazan ekonomizer pik dkm borular, filtre-ler, helezonlar, stclar, 350 mm ve daha zeri (1000 mm kadar) yass ve oval vanalar, duble ventiller ve orta byklkteki pek ok parann dkm ve tez-gah ileri yaplmaktadr. Blgesindeki en byk maki-ne imalat fabrikasdr.Erzincan Makine Fabrikasnda pik ve elik dkm atlyesi, demir d metal dkm, elik konstrksi-yon, tezgahlar ve model atlyesi mevcuttur. Uzmanlk alanlar 300 mmye kadar her trl oval, yass kelebek ventillerin imalat, her trl rulman ve kaymal yatak gvdesi, orta byklkteki muhtelif elik konstrksi-yon ve tezgah ileridir. Bu fabrikada blgesindeki en byk makine imalat fabrikasdr.Afyon Makine Fabrikasnda elik konstrksiyon ve tezgahlar atlyesi mevcuttur. Uzmanlk alan konveyr bantlarn ruleleri, sabit ve seyyar pancar boaltma ma-kineleri, ziraat aletleridir. Her trl orta byklkteki kaynakl imalatlar ve tezgah ileri yaplmaktadr.EMAF Fabrikasnda elektrik ve elektronikle ilgili te-hizatn retimi, bakm, projelendirilmesi yaplmakta-dr. Uzmanlk alanlar laboratuvar l ve test aygtlar retimi, elektrik panolar retimi, her trl elektrik motoru bakm ve onarm, bilgisayar destekli fabrika otomasyon ileri, montaj ve devreye alma almalar, elektronik ve elektromekanik kantar retimi yaplmak-tadr. Btn bu almalarda planlama, projelendirme, imalat, montaj, devreye alma, sat sonras hizmet faali-yetleri yrtlmektedir. Gerek kampanya ierisinde, ge-rekse kampanya dnda eker Fabrikalarnn ihtiyacna sratle cevap veren bir fabrikalardr. EMAF Fabrikamzda eker Fabrikalarna ilaveten imento Fabrikalar, Kat Fabrikalar, Demir elik Fabrikalar, Tekstil Fabrikalar, DS, ASK, SK, Elektrik Santralleri (Afin Elbistan, Ke-merky, Yeniky, Yataan) Gbre Fabrikalar, savunma sanayine eitli dallarda hizmet vermeye devam ediyor.

MAKNA FABRKALARINDA YApILAN NEML

MALATLAR- Komple eker fabrikas imalat (Yzde 95 yerli imalat, 1800 / 3600/ 6000 ton/gn pancar ileme kapasitesi)- Yurt dnda anahtar teslimi komple eker fabrikas kurulmas (zbekistana 3 bin ton/gn pancar ileme kapasiteli eker fabrikas 1998 ylnda iletmeye aln-mtr)- 1983 ylnda Trk Elektrik Kurumu ibirlii ile Hirfanl Hidrolik Santraline 32 MW gcnde hidrolik jeneratr ve trbin imalat. (25 seneyi akn sredir almas ba-ar ile srmektedir)- 1975li yllarda kurulan ve tevsi edilen btn imento fabrikalarnn deirmen, frn ve dilileri, dili kutular, ringleri, ring altlar, dner frnlar, dner frn kafalar. - zmit, Aliaa, Petkim rafinerilerinin nemli tanklar ve kolonlar. - oruh nehri zerindeki Muratl Barajna ait hidrolik trbinlerin salyangoz imalatlar. - 50 ve 100 ton/saat buhar kapasiteli su borulu buhar kazanlar.- Demir ve elik letmelerinin muhtelif potalar, tan-di arabalar, konverterler. - Petrol pompalar.- Tekelin alkol retim tesisleri. - Bor madenleri ileme fabrikalar makineleri.

BunDan yaklak 1,5 sene evvel Trkiyede milli gelir hesaplanmasna ilikin ciddi tartmalar yaanmt. Yeni ortaya konan hesaplama ynte-miyle kelimenin gerek anlamyla bir gecede zenginlemitik. Eski hesa-

ba gre kii bana 5 bin 480 dolar kazanyorduk. Yeni yntemin gelmesi ile birden kii ba gelirimiz 7 bin 500 dolara ykselmiti. Tm bu tartmalarn ortasnda Trkiyenin iktisat tarihinden ders niteliinde bir ma-kine kefedildi. 1950li yllardan beri orada duruyordu; fakat bizim tekrardan kefetmemiz 2008 yln bulmu-tu. ktisat A.W. Philipsin icat ettii ve iktisat renci-lerine milli gelir hesaplamalarn anlatmas iin yapt milli gelir makinesinden bahsediyoruz.

KTSATI BESM STNEL GETRD Philipsin icat ettii ve patentini ald makineyi Trkiyeye stanbul ktisat Fakltesinin efsane hoca-larndan Prof. Dr. Besim stnel getirdi. stnel bahsi geen makine ile London Schools of Economicste ei-tim grd yllarda tant. Milli gelirin ne ekillerde

Milli gelirilen makine

ktisat Besim stnel, 1950lerde Milli Gelir Makinesini Trkiyeye getirtti. ktisat

rencilerine milli gelir hesaplamalarn anlatmak iin yaplan makineden dnyada

sadece 14 adet bulunuyor. Bunlardan bir tanesi de stanbul niversitesi iktisat

Fakltesinde sergileniyor.

48

olutuunu ve ekonomi ierisinde ne ekillerde hare-ket ettiini anlatan bu pedagojik makineyi ok beenen stnel, o dnem stanbul ktisat Fakltesinin Dekan olan Refii kr Tuvlaya makinenin stanbul niver-sitesi ktisat Fakltesine kazandrlmas iin ricada bulundu. Bu ricas kabul gren stnelin abalaryla 1950li yllarda makine Trkiyeye getirildi. O maki-ne bugn halen ktisat Fakltesi binasnda duruyor. Makine hakknda bir makale de kaleme alan stanbul niversitesi ktisat Fakltesi retim yesi Do. Dr. Serdar Ongan, bu makineyi icat eden Philipsin m-hendislik formasyonuna sahip bir iktisat olduunu sylyor. Philips o dnem etkili olan Keynesyen iktisa-dn detaylarn anlatmak iin bu makineyi icat etmi. lk olarak 1949da yaplan bu makineden gnmzde tm dnyada 14 adet bulunuyor. Londradaki Bilim Mzesi ve Fordun ABDdeki Genel Merkezinde de bu makine-den birer adet bulunuyor.

MAKNE NASIL LYOR?Makinenin ileyiini bizim iin aklayan Ongan evvela bu makinenin zamannda renciler tarafndan ilgiyle karlandn sylyor. Do. Dr. Serdar Ongan, ma-kinenin zerinde yer alan effaf borularn iine, ak izleyebilmek iin renkli sular konulduunu sylyor. Borular iindeki sular, ekonomide yer alan para mikta-rn temsil ediyor. Borular iinde hareket eden su yani gelir olarak dnlebilir. Su yani gelir belli bir aa-maya ktktan sonra baka borulara akmaya balyor. Bunlardan bir tanesi vergi borusu, bir dieri de tasar-ruf borusu. Bunlarn dnda bir de lke ekonomisinde yaplan tketim harcamalar borusu bulunuyor. Su bu borulara blnyor. Eer derste anlatlan ak ekono-

mi modeliyse bu sefer de ilave borular ve tanklar da devreye sokuluyor. Bu ilave boru ve tanklar da ihracat ve ithalat giri klarn sembolize ediyor. Tabii boru-lardaki suyun akn faiz ve dviz kuru gibi veriler de belirleyebiliyor. Dolaysyla bu veriler de unutulmam. Fakat bu parametreler yedek tanklara bal. Bu tank-lar ald zaman ilgili verilerin ekonomiye nasl etkide bulunduu da llebiliyor. Tm bu aktan sonra gelir tankta toplanyor. Ama ne kadar toplanaca daha do-rusu milli gelirin ne kadar olaca, bu borularn mus-luklaryla ayarlanyor. Tm bu aktan sonra makine size o lkenin milli gelirini hesap ediyor. Bu hesab da tanklara ve borulara tutturulmu ipli makaraya bal bir kalem ile yapyor. Bu kalemler borularn ve ak-samlarn yannda yer alan tahtaya, ekonominin btn dnmn, milli gelir grafiklerini iziyor. Bylelikle iktisat hocalar rencilerine bu konuda anlatmak iste-diklerini somut olarak ak ak anlatyorlar. ktisat hocas Besim stnelin Trkiyeye getirdii bu makine, yurt dndaki gelimelere ne kadar ak ol-duumuzu gsteriyor. Tarihten gnmze ulaan bu makine tek bana Trk insannn makinelerin her tr-lsne ne kadar ilgili olduunu da kantlyor.

philipsin icat ettii ve patentini ald makineyi Trkiyeye stanbul ktisat Fakltesinin efsane hocalarndan prof. Dr.

Besim stnel getirdi.

49

ENVER Paann kardei Nuri Killigil, I. Dnya Savann sonlarnda Azerbaycana hakim olan Rus ve Ermeni birliklerinin Mart Olaylar ad ile anlan mslman kat-liamlar yapmalar zerine, Kafkas slam Ordusu adnda Osmanl, Azeri ve Dastan

askerlerinden oluan bir ordu ile Azerbaycan igalden kurtarma harekat balatt.Enver Paa, babas Ahmet Bey, kardei Nuri (Killigil) bu ordunun nn kesmek ve Azerbaycan kontrol eden Rus ve Ermeni birliklerine yardm etmek iin ngiliz-ler Bakye kk bir kuvvet yollamlard; fakat Nuri Paann komutasndaki Kafkas slam Ordusunun Azer-baycan genelinde byk destek bulup glenmesi ze-rine Bak Muharebesinde yenilip buradan ekildiler. 15 Eyll 1918de Baknn kurtarlmasndan sonra Ekim aynda da bir Osmanl mfrezesi Dastana geerek oray da Osmanl mparatorluuna katt.Fakat Suriye cephesinde, Liman von Sanders komuta-sndaki Osmanl Yldrm Ordular Grubunun, Edmund Allenby komutasndaki ngiliz ordusu karsnda Nablus Hezimetine uramas sonucunda Mondros Mtareke-

Trkiyenin ilk yerlisilahn reten

komutanNuri Killigil tarafndan snrl sayda

retilen 9 mm apnda yar otomatik tabanca, zamannn tesinde bir tasarma

sahipti. Mkemmel durumda saklanm bir rnei stanbul Harbiye Askeri Mzesinde

bulunabilir. Mirass tarafndan mzeye balanm ve zel kutusunda ilk gnk gibi

saklanmaktadr. Yedek arjr ve harbisi ile beraber grlebilir.

50

si yaplmas, Enver Paann lkeyi terk etmesi ve Mos-kova Antlamas ile Trkiyenin Azerbaycan Sovyetler Birliine terk etmesi zerine bu kuvvet dald.

SAVATAN SONRA ALMANYAYA GTT Savatan sonra Almanyada yaayan Nuri Killigil, 1938 ylnda Trkiyeye dnd ve Zeytinburnunda kok kmr satan bir irketi satn alp buray bir madeni eya fabri-kasna dntrd. Bu fabrikada tabanca, matara, demir ubuk, gaz maskesi ve mermi retmeye balad.1941 ylnda Nuri Killigil, Ankaradaki Alman Bykeli-si Franz von Papen ile grmeye balad ve Trkiyede Turanc harekete gizli destek vererek Almanlarn mtte-fikliini kazand. Nuri Paann grleri Alman Dileri Bakanlnn Trkiye ilerinden sorumlu mstear Ernst Woermann tarafndan rapor haline getirilip, Almanyada Turanclk Masasnn ve SS Dou Trkistan Alaynn ku-rulmasna nclk etti.Nuri Paa, Trkiye ile btnleecek dier Trk halkla-rnn ilk olarak Trkiye snrlarna yakn yaayan Azeri ve Trkmenler olduunu belirtiyor, bunlardan sonra ise Tataristana kadar uzanan blgedeki Trk halklarnn btnleeceini dnyordu. Bunun iin Trkiye, Al-manya ile birlikte Sovyetler Birliine kar savamal, Almanlar da Trk asll Sovyet esirlerinden ordu kurup bunu Trkiyenin emrine vermeliydi. Alman tarafnn bu grlerin destekisi olup olmad endiesine ise ordu-da oka bu fikirde subay bulunduunu, hkmetin bu grmelerden haberdar olduunu, halkn ise bu fikirleri abuka benimseyeceini sylemiti.

STLCEDEK FAL MEHUL pATLAMA Daha sonra Killigil, fabrikasn genileterek Stlceye

tad, yeni motor ve makinelerle havan ve havan mermisi retimine de balad. Bir sre sonra fabrikann silah ret-meyeceini beyan etti; fakat retim gizlice devam etti.1944 senesi sonuna doru savan Almanya tarafndan kaybedildii anlaldnda Milli ef ve Trk Hkmeti Almanyay destekleyenlere kar sert tedbirler almaya balad. Bu arada, 2 Mart 1949 gn fabrikada faili me-hul byk bir patlama meydana geldi ve aralarnda Nuri Killigilin de bulunduu 27 kii bu patlamada hayatlarn kaybetti. Patlamann kimler tarafndan gerekletirildii ise mehul kald.

KLLGL TABANCASI Nuri Killigil tarafndan snrl sayda retilmi 9 mm a-pnda yar otomatik tabancadr. Zamannn tesinde bir tasarma sahiptir. Mkemmel durumda saklanm bir r-nei stanbul Harbiye Askeri Mzesinde bulunabilir. Mi-rass tarafndan mzeye balanm ve zel kutusunda ilk gnk gibi saklanmaktadr. Yedek arjr ve harbisi ile beraber grlebilir.

Nuri Killigil tarafndan snrl sayda retilmi 9 mm apnda yar otomatik tabanca

Savatan sonra Almanyada yaayan Nuri Killigil, 1938 ylnda Trkiyeye dnd ve Zeytinburnunda kok kmr satan bir irketi satn alp buray bir madeni eya fabrikasna dntrd. Bu fabrikada tabanca, matara, demir ubuk, gaz maskesi ve mermi retmeye balad.

51

TRAKTRLERN varl bir yzyldan daha fazla olmasna ramen asl geliimlerini I. ve II. Dnya Savalar esnasnda i g-cnn azl, yiyecek ve liftli materyale olan olaanst talep nedeniyle gerek-letirmilerdir.

1960a kadar traktr say ve eitlerindeki hzl art Ame-rikan iftliklerindeki at ve katr saysnn hzla azalmas sonucunu dourmutur. Tm dnyada blgesel ve yerel artlara bal olarak deiik tip ve lde traktrler ge-litirilmi ve kullanlmaya balanmtr. Traktrn evri-mi, tarm teknolojisi ve iftlik (iletme) byklklerindeki deiimi de beraberinde getirmitir. eki, kay-kasnak gc, kuyruk mili klar, ask tertibat ve hidrolik ku-manda niteleri, klima kontrol kabin, hidrolik dmen-leme gibi pek ok nite gnmz modern traktrlerinin fayda ve etkinliini artran unsurlardr.

HAMT-SLEYMAN-GAZANFERlkemizde yerli traktr imalatna ynelik ilk alma 1960l yllarda Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Makineleri Blmnde (o zamanki adyla Zirai Kuvvet

lk yerli traktrHSGnin douu

lkemizde ilk yerli traktr imalatna ynelik alma 1960l yllarda Ankara niversitesi

Ziraat Fakltesi Tarm Makineleri Blmnde (o zamanki adyla Zirai Kuvvet

Makineleri Krss) gerekletirilir. Tarm makineleri mesleinin duayenlerinden

prof. Dr. Hamit Demirta nderliinde Do. Dr. Sleyman Kadayflar ve Asistan

Dr. Gazanfer Hazardn ilk yerli traktr imalatna balanmasna amacyla kendi

isimlerinin ba harflerinden oluan HSG prototip traktr retirler.

52

Makineleri Krss) gerekletirilir. Be yllk kalknma dnemine girildii yllarda tarm sektrnde makinele-me ve motorlama konusunun bir kat daha nem kazanr. O zamanki koullarda bir ksm hayvanla ekilen ekipman ile ok az sayda traktr ekipman yerli olarak yaplr. O yllarda balam olan montaj faaliyetleri dnda lkede traktr temininin ithalat yoluyla karlanr. Kk lek-lerdeki tarm iletme sahiplerinin satn alabilecekleri fi-yatta traktr ve ekipmanlarn piyasada mevcut olmasnn gereklilii ve ayrca sanayi tesislerinin bo olan kapasi-telerinin deerlendirilebilmesi gibi amalar o dnemde krsde alan hocalarn k noktalarn oluturur. Bu amala bir araya gelen krsde alan hocalardan Tarm Makineleri mesleinin duayenlerinden Prof. Dr.

HSG traktrlerinin ilk modeli

lkemizde yerli traktr imalatna ynelik ilk alma 1960l yllarda Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm

Makineleri Blmnde (o zamanki adyla Zirai Kuvvet Makineleri Krss) gerekletirilir.

53

Hamit Demirta nderliinde Do. Dr. Sleyman Kada-yflar ve Asistan Dr. Gazanfer Hazardn ilk yerli traktr imalatna balanmasna yardmc olmas ve k tutmas amacyla Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ma-kineleri Blmnde bir prototip traktr imalat zerinde dururlar ve bir traktr yaparlar.mal ettikleri traktre adlarnn ba harflerinden oluan HSG (Hamit-Sleyman-Gazanfer) adn verirler. Trakt-rn tasarm almalar, gnmzde hala geerli olan yntemlere