MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE CRNE GORE …€¦ · Prema podacima Ministarstva finansija, na kraju septembra 2014. godine, državni dug Crne Gore, bez iznosa duga lokalnih

MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJCENTRALNE BANKE CRNE GORE

III kvartal 2014. godine

Podgorica, 2014. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 665 331 Fax: +382 20 665 336

WEB ADRESA: http://www.cbcg.me

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Milojica Dakić, guverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Dr Nikola Fabris, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

GRAFIČKA PRIPREMA: Andrijana Vujović Nikola Nikolić

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz izvještaja obavezno

navedu izvor

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI 7

1. REALNI SEKTOR 11

1.1. Bruto domaći proizvod 131.2. Djelatnosti 131.3. Cijene 191.4. Tržište rada 22

2. MONETARNA KRETANJA 27

2.1. Banke 302.2. Kamatne stope banaka 442.3. Mikrokreditne finansijske institucije 47

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 53

3.1. Tržište novca 553.2. Tržište kapitala 55

4. FISKALNI SEKTOR 61

4.1. Javne finansije Crne Gore 634.2. Budžet Crne Gore 654.3. Lokalna samouprava 684.4. Državni fondovi 69

5. DRŽAVNI DUG 73

5.1. Unutrašnji dug 755.2. Spoljni dug 765.3. Izdate garancije 785.4. Otplata duga 795.5. Projekcija i održivost državnog duga 80

6. EKSTERNI SEKTOR 83

6.1. Tekući račun platnog bilansa 866.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 95

7. ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 99

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 107

8.1. Razvijene ekonomije 1108.2. Zemlje u usponu 1148.3. Zemlje okruženja 1168.4. Kamatne stope centralnih banaka 1188.5. Kretanje deviznih kurseva 119

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 121

10. PRILOZI 125

SADRŽAJ

* Izvor: Monstat za 2013. g, a za 2014. g procjena Ministarstva finansija** Podaci za I-XII 2013. i I-IX 2014. god.*** Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

Pregled makroekonomskih pokazatelja

2013 IX 2014 %

REALNI SEKTOR

BDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.327,1 3.393,0 Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) 10.6 -12.9Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 9,7 0,0Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) 31,5 -5,4

ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 167.173 173.942Broj nezaposlenih (decembar) 34.514 31.584

Stopa inflacije Potrošačke cijene (godišnja stopa) 0,3 -0,7Prosječna zarada bez poreza i doprinosa** 479 476 -0,6MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)Ukupni depoziti 2.097,7 2.268,0 8,1

Depoziti privrede 554,6 633,4 14,2Depoziti države 86,2 99,7 15,6

Centralna vlada 50,1 57,9 15,5Regulatorne agencije 4,3 7,1 65,8Jedinice lokalne samouprave 17,6 17,6 -0,4Državni fondovi 14,2 17,2 20,4

Depoziti finansijskih institucija 83,4 71,1 -14,8Depoziti stanovništva 1.237 1.300 5,1Depoziti - ostalo 136,0 163,8 20,5

Ukupni krediti 2.414,0 2.443,3 1,2Krediti privredi 950,5 900,9 -5,2Krediti državi 152,7 126,9 -16,9

Centralna vlada 105,5 84,0 -20,4Regulatorne agencije 3,1 3,5 13,2Jedinice lokalne samouprave 39,8 35,2 -11,7Državni fondovi 4,2 4,2 0,2

Krediti bankama i finansijskim institucijama 360,0 455,5 26,5Krediti stanovništvu 881,3 892,7 1,3Krediti - ostalo 69,5 67,2 -3,3

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura)** 30,8 73,0 Montenegro berzaBerzanski indexi

MONEX20 9.850,18 11.394,23 15,7MONEX PIF 3.412,24 3.684,40 8,0

Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja 3,44% 3,16%Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 1,83% 0,64%FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)***Tekući prihodi** 1.420,6 1.072,4Izdaci** 1.508,5 1.061,9Suficit/deficit** -87,9 10,5Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 1.433,0 1.576,3 10,0Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 500,7 394,9 -21,1EKSTERNI SEKTOR**Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -486,6 -267,6Trgovinski bilans -1.328,6 -1.027,7Bilans usluga 653,2 666,5%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 63,4 74,0Saldo tekućeg računa u % od BDP -14,6 -7,9

7

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2014

Prema preliminarnim podacima u prvom kvartalu 2014. godine ostvaren je realni rast BDP-a od 1,5%, a u drugom kvartalu rast od 0,3% u odnosu na isti period prethodne godine. I pored pada ukupne industrijske proizvodnje, statistički pokazatelji u većini sektora tokom prvih devet mjese-ci ove godine imaju trend rasta. Povećan je promet u maloprodaji, većini vidova saobraćaja, veća je vrijednost izvršenih građevinskih radova, a zabilježen je rast dolazaka i noćenja turista. Prvih devet mjeseci obilježilo je povećanje deficita tekućeg računa i pad priliva stranih direktnih inve-sticija. Bankarski sistem je stabilan, solventan i likvidan, a nekvalitetni krediti predstavljaju i da-lje najveću ranjivost bankarskog sistema. Trenutno raspoloživi statistički pokazatelji, uz eksterne faktore, uticali su na revidiranje projektovane stope ekonomskog rasta crnogorske ekonomije s početka godine. Prema procjenama CBCG očekuje se da će rast u ovoj godini iznositi oko 2%.

Inflacija u Crnoj Gori u prvih devet mjeseci 2014. godine iznosila je 0,0%. Negativan predznak ima-la je prosječna stopa potrošačkih cijena u prvih devet mjeseci 2014. godine u odnosu na isti period prethodne godine i iznosila je -0,9%.

U prvih devet mjeseci 2014. godine ostvaren je pad ukupne industrijske proizvodnje od 12,9% u odnosu na isti period 2013. godine, usled pada proizvodnje u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 24,9% i prerađivačkoj industriji od 3,7%. Rast proizvodnje zabilježen je u sektoru vađenje rude i kamena od 6,6%.

Prema podacima Monstata, tokom prvih devet mjeseci Crnu Goru je posjetilo 1,4 miliona turista, što je za 1,3% više nego u istom periodu prethodne godine. Broj dolazaka domaćih turista smanjen je za 2,2%, a stranih povećan za 1,7%. Ostvareno je 9,2 miliona noćenja, što je za 1,3% više u odnosu na isti period prethodne godine.

Registrovan je rast putnika u drumskom i željezničkom saobraćaju, dok je u vazdušnom saobraća-ju ostvaren pad. Kod prevoza robe je evidentiran rast u svim vidovima saobraćaja, dok je ostvaren pad ukupnog prometa u lukama. Šumarstvo je ostvarilo proizvodnju na nivou prethodne godine. Prema preliminarnim podacima Monstata, građevinarstvo je ostvarilo rast, mjereno vrijednošću izvršenih građevinskih radova od 6,3%, dok je mjereno efektivnim časovima rada zabilježen pad od 5,4%, u odnosu na prvih devet mjeseci 2013. godine.

Bankarski sektor je bio stabilan, što potvrđuju koeficijenti likvidnosti i solventnosti koji su tokom posmatranog perioda bili značajno iznad propisanog nivoa. Bilansna suma banaka je povećana, pri čemu je njen rast na strani aktive najvećim dijelom rezultat rasta potraživanja banaka po osno-

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI

8

Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2014 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori

vu plasmana u hartije od vrijednosti. Ukupan iznos nekvalitetnih kredita, kao i njihovo učešće u ukupnim kreditima banaka je smanjeno u posmatranom periodu. Međutim, oni i dalje predstav-ljaju najveću ranjivost bankarskog sistema. Međutim, očekuje se da će se implementacijom norma-tivnog okvira za dobrovoljno finansijsko restrukturiranje duga podstaći oporavak dužnika i, na taj način, ublažiti ovaj problem.

U septembru 2014. godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa banaka na ukupno odobrene kredite je iznosila 9,57%, što predstavlja rast od 0,21 p.p. u odnosu na kraj prethodne go-dine. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na novoodobrene kredite iznosila je 10,77%, što predstavlja rast od 1,35 p.p. u odnosu na kraj prethodne godine. Prosječno ponderisana efek-tivna kamatna stopa na ukupne depozite iznosila je 1,96% na kraju septembra 2014. godine i bila je za 0,77 p.p. niža u odnosu na kraj 2013. godine.

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, deficit budžeta Crne Gore za devet mjeseci 2014. godine iznosio je 23,3 miliona eura ili 0,7% BDP-a. Deficit je niži u odnosu na isti period pret-hodne godine, kao rezultat veće naplate poreskih prihoda u toku prvih devet mjeseci ove godine. Prema podacima Ministarstva finansija, na kraju septembra 2014. godine, državni dug Crne Gore, bez iznosa duga lokalnih samouprava, iznosio je 1,97 milijardi eura ili 58,1% procijenjenog BDP-a za 2014. godinu. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 80%, dok se na unutrašnji dug odnosi 20% ukupnog duga.

U prvih devet mjeseci 2014. godine deficit tekućeg računa je povećan za 16,4% u poređenju sa pret-hodnom godinom. Pogoršanje salda tekućeg računa najvećim dijelom je rezultat povećanja spolj-notrgovinskog deficita, kao i smanjenja suficita na računima primarnih i sekundarnih dohodaka. U robnoj razmjeni sa inostranstvom evidentan je i dalje visok nivo uvozne zavisnosti. Ostvareno je smanjenje izvoza robe za 10,3% u poređenju sa istim periodom 2013. godine, što je većim dijelom posljedica pada izvoza električne energije i aluminijuma.

U posmatranom periodu evidentan je pad priliva stranih direktnih investicija. Prema preliminar-nim podacima, neto priliv stranih direktnih investicija iznosio je 256,4 miliona eura ili 7% manje u poređenju sa istim periodom 2013. godine. Ukupan priliv SDI iznosio je 347 miliona eura, od čega se najveći dio odnosio na interkompanijski dug 53,1% i kupovinu nekretnina 36,5%.

Broj zaposlenih u prvih devet mjeseci ove godine, u prosjeku je iznosio 174.156 i bio je viši za 0,9% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je broj zaposlenih u septembru u odnosu na decembar prethodne godine bio viši za 4%. Deset od ukupno devetnaest sektora ostvarilo je rast broja zapo-slenih. Najveći rast broja zaposlenih evidentiran je u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti, a najveći pad u sektoru prerađivačka industrije.

Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih devet mjeseci ove godine, u prosjeku, iznosio je 32.916, što je za 4,4% više nego u istom periodu prethodne godine. U septembru 2014. godine broj nezapo-slenih se smanjio za 8,5% u odnosu na decembar 2013. Stopa nezaposlenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje, u septembru iznosila 13,61% i veća je za 0,28 p.p. od stope iz septembra prethodne godine.

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori u prvih devet mjeseci 2014. godine izno-sila je 722 eura i bila je niža za 0,4% od prosječne zarade u istog perioda prethodne godine. Pro-sječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 476 eura i bila je niža za 0,6%. U poređenju sa ze-

9

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2014

mljama iz okruženja, Crna Gora po visini prosječne plate zauzima treće mjesto, i to iza Slovenije i Hrvatske, a ispred BiH, Srbije i Makedonije.

REALNI SEKTOR 01

13

Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Prema podacima Monstata BDP Crne Gore u tekućim cijenama u 2013. godini iznosi 3.327 miliona eura i realno je veći za 3,3% u odnosu na prethodnu godinu. Prema preliminarnim podacima u prvom kvartalu 2014. godine ostvaren je realni rast BDP-a od 1,5%, a u drugom kvartalu rast od 0,3% u od-nosu na isti period prethodne godine.

Tokom prvih devet mjeseci ove godine statistički pokazatelji ukazuju na rast prometa u maloprodaji, rast dolazaka i noćenja turista, kao i povećan obim aktivnosti u građevinarstvu mjeren preko vrijed-nosti izvršenih građevinskih radova. Istovremeno većina segmenata u sektoru saobraćaja bilježi rast indikatora, dok je ukupna industrijska proizvodnja u padu. Trenutno raspoloživi statistički pokazatelji, uz eksterne faktore1, uticali su na revidiranje projektovane stope ekonomskog rasta crnogorske eko-nomije s početka godine. Prema procjenama CBCG očekuje se da će rast u ovoj godini iznositi oko 2%.

Tabela 1.1 2

Kretanje bruto domaći proizvoda po kvartalima2, u %

2013. 2014.

I II III IV I II

BDP – nominalna stopa 5,5 4,2 6,9 5,6 2,9 1,1

BDP – realna stopa 0,6 2,9 4,1 4,9 1,5 0,3

Izvor: Monstat

Ovaj period karakteriše pad prosječne bruto i neto zarade u odnosu na isti period prethodne godine od 0,4% odnosno 0,6%. Istovremeno se bilježi i rast broja nezaposlenih lica. Godišnja stopa inflacije i dalje ima negativan predznak i u septembru je iznosila -0,7%, dok je inflacija u odnosu na decembar prethodne godine ostala nepromijenjena.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

U prvih devet mjeseci 2014. godine u odnosu na isti period prethodne godine zabilježen je pad indu-strijske proizvodnje od 12,9%. Pad proizvodnje zabilježen je u sektoru prerađivačka industrija za 3,7% i u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom za 24,9%, dok je rast proizvodnje od 6,6% zabilježen u sektoru vađenje ruda i kamena. Rast ukupne industrijske proizvodnje od 7,5% bilježi se na godišnjem nivou.

1 Navedene u prethodnom Makro izvještaju.2 Stope u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Podaci za prva dva kvartala 2014.godine su preliminarni.

14

Centralna banka Crne Gore Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2014

Tokom prvih devet mjeseci ove godine, u odnosu na isti period prethodne, proizvodnja u prerađi-vačkoj industriji niža je za 3,7%. Pad je zabilježen u devet oblasti prerađivačke industrije, koji inače čine 29,1% ukupne industrijske proizvodnje. Po-smatrano po pojedinim oblastima, najveći pad je zabilježen u oblasti proizvodnje metalnih proi-zvoda, osim mašina i uređaja (87,8%), zatim pro-izvodnji proizvoda od gume i plastike (84,9%), popravka i montaža mašina i opreme (38,9%), proizvodnja duvanskih proizvoda (21,4%), pro-izvodnja osnovnih metala (14,6%), proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda (13,3%), pro-izvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata (10,9%), proizvodnja pića (10,2%) i pro-izvodnja odjevnih predmeta (5,5%).

Industrijska proizvodnja, godišnja stopa

Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100

Grafik 1.1

Grafik 1.2

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat i CBCG kalkulacije

15

Realni sektor

U posmatranom periodu rast je zabilježen u pro-izvodnji prehrambenih proizvoda (14,4%), pri-zvodnja proizvoda od drveta, plute i sl. (72,1%), proizvodnji papira i proizvoda od papira (1,1%), štampanje i umnožavanje audio i video zapisa (30,2%), proizvodnji proizvoda od ostalih ne-metalnih minerala (4,8%), proizvodnji mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute (18,8%) i proizvodnji namještaja (31,7%), dok je proizvod-nja kože i predmeta od kože ostala na istom ni-vou.

U prvih devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine, sektor vađenja ruda i kame-na bilježi rast proizvodnje od 6,6%, najviše zbog rasta proizvodnje u oblasti vađenja ruda metala od 132,8%. Rast je zabilježen i u oblasti vađenja uglja od 0,5%, dok je u oblasti ostalo rudarstvo ostvaren pad od 12,6%.

Snabdijevanje električnom energijom, gasom i parom, u prvih devet mjeseci ove godine, bilo je manje za 24,9% u odnosu na isti period 2013. godine, što je najviše rezultat visokog nivoa proizvodnje ostva-rene u istom periodu prethodne godine.

Vlada Crne Gore je, u julu 2014. Godine, donijela Strategiju razvoja energetike Crne Gore do 2030. go-dine – Bijela knjiga. Strategija predstavlja strateški mehanizam, čijom se implementacijom predviđa ispunjenje usvojenih ciljeva energetske politike države.

Prateći kretanje industrijske proizvodnje tokom prikazanog perioda primjetan je blago opadajući trend sve do početka 2013. godine kada dolazi do stagnacije odnosno zaustavljanja opadajućeg trenda, a tokom posljednja dva mjeseca evidentira se značajniji godišnji rast industrijske proizvodnje. Rast industrijske proizvodnje na godišnjem nivou, tokom 2014. godine, evidentira se samo u prva dva mje-seca, kao i u posljednjem mjesecu trećeg kvartala.

1.2.2. Turizam

Prema podacima Monstata, tokom prvih devet mjeseci Crnu Goru je posjetilo 1,4 miliona turista, što je za 1,3% više nego u istom periodu prethodne godine. Povećan je broj dolazaka stranih turista za 1,7%, dok je smanjen broj dolazaka domaćih turista za 2,2%. Veći broj dolazaka registrovan je u pri-morskim mjestima za 1,5%, ostalim turističkim mjestima za 5,1% i glavnom gradu za 8,4%, dok je broj dolazaka turista smanjen u planinskim mjestima za 15,8% i ostalim mjestima za 10,7%. U strukturi dolazaka stranih turista u ukupnim dolascima, najzastupljeniji su bili turisti iz Rusije (21,7%), Ukraji-ne (4,5%), Poljske (3,5%), Francuske (2,8%), Italije (2,2%), Bjelorusije (2,2%), Njemačke (2,1%), i turisti iz susjednih država: Srbije (19,4%), Bosne i Hercegovine (6,2%) i Kosova (2,6%).

Tokom prvih devet mjeseci 2014. godine ostvareno je 9,2 miliona noćenja, što je za 1,3% više nego u istom periodu prethodne godine. Od toga 897.774 su bili domaći turisti, što je za 4,8% manje nego u istom pe-riodu prethodne godine, dok su strani turisti ostvarili 8,3 miliona noćenja, što predstavlja rast od 2%.

Industrijska proizvodnja Ø 2010 = 100 – trend kretanja

Grafik 1.3

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

16


Broj noćenja se povećao u primorskim mjestima za 1,4%, glavnom gradu za 7,8% i ostalim turi-stičkim mjestima za 20,1%, dok je u planinskim mjestima broj noćenja manji za 17,7% i u ostalim mjestima za 24,5%.

Veći broj noćenja, u prvih devet mjeseci, ostvari-li su turisti iz Bjelorusije (68,1%), Italije (18,5%), Francuske (12,5%), Rusije (9,1%), Ukrajine (5,1%), Albanije (4,2%), Bosne i Hercegovine (1,7%). Ipak, ostvareno je manje noćenja turista iz: Ko-sova (-8,4%), Češke Republike (-7,7%), Njemačke (-7,4%), Srbije (-2,9%).

Udruženje evropskih turističkih agencija i turo-peratora je u julu proglasilo Crnu Goru za omi-ljena destinaciju za 2015. godinu („ECTAA Pre-ferred destination“ program). Ovaj program nudi velike privilegije zemlji koja je izabrana jer omo-

gućava pristup članovima Udruženja, a time i lakši pristup turističkoj privredi Evrope, čime će se doprinijeti većoj promociji Crne Gore na evropskom tržištu.

U septembru je predstavljen projekat elektronskog Centralnog turističkog registra, koji će sadržati po-datke o onima koji vrše privredne djelatnosti u oblasti turizma i objektima koji obavljaju ugostiteljsku i turističku djelatnost na osnovu odobrenja za rad koja izdaje Ministarstvo održivog razvoja i turizma i nadležni organ lokalne uprave opštine. Cilj njegovog uvođenja je potreba da se na sveobuhvatan i cje-lovit način obezbijede tačni i ažurni podaci o svim subjektima privređivanja u turizmu i ugostiteljstvu, čime će se značajno doprinijeti suzbijanju sive ekonomije, transparentrnosti rada, kao i kvalitenijem statističkom obuhvatu podataka u oblasti turizma.

Dolasci turista u periodu januar – septembar

Noćenja turista u periodu januar – septembar

Struktura dolazaka turista po mjestima

Grafik 1.4

Grafik 1.6

Grafik 1.5

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

17

Realni sektor

Boks 1.1 – Međunarodni turizam snažan uprkos dugotrajnom ekonomskom oporavku

U najnovijem UNWTO Barometru, iz oktobra 2014. godine, istaknuto je da je, uprkos geopolitičkim tenzijama i dugotrajnom ekonomskom oporavku, izražena značajna potražnja za međunarodnim tu-rizmom tokom prvih osam mjeseci, naročito u periodu jun-avgust. Broj međunarodnih dolazaka turista u prvih osam mjeseci porastao je za 4,8%.

Najveći rast je zabilježen u Americi (+7,9%), jer su svi regioni (Sjeverna Amerika, Karibi, Cen-tralna Amerika i Južna Amerika) udvostručili rast iz prethodne godine. Broj međunarodnih dolazaka u Aziji i Pacifiku, tokom posma-tranog perioda, povećan je za 5%, dok je u najposjećenijem regionu svijeta, Evropi, zabilježen rast od 4,2%. U Africi je zabilježen rast dolazaka od 3,1%, dok procijenjeni rast na Srednjem Istoku iznosi 3% (procjena UNWTO-a zbog nedostupnih podataka za cijeli region).

Nastavljen je trend većeg rasta međunarodnih dolazaka u razvijenim zemljama (5,8%) o odnosu na zemlje u razvoju (3,7%) za prvih osam mjeseci 2014. u odnosu na isti period prethodne godine.

Prema projekcijama UNWTO-a do kraja 2014. godine očekuje se rast međunarodnih dolaza-ka između 4% i 4,5%, što je iznad dugoročnih projekcija (3,8% godišnje od 2010. do 2020. godine).

Tabela 1

Projekcije rasta međunarodnih dolazaka u 2014. godini

Region Projekcije rasta za 2014.

Svijet od +4% do +4,5%

Evropa od +3% do +4%

Azija i Pacifik od +5% do +6%

Amerika od +3% do +4%

Afrika od +4% do +6%

Srednji Istok od +0% do +5%

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO, Oktobar 2014)

Međunarodni dolasci turista - Svijet (mjesečno) – u milionima

Grafik 1

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO, Oktobar 2014)

* Januar – avgust 2014. godine

18


1.2.3. Šumarstvo

U prvih devet mjeseci ove godine, u oblasti šu-marstva, proizvedeno je ukupno 191.289 m³ šumskih sortimenata, što je na nivou istog3 peri-oda prethodne godine.

1.2.4. Građevinarstvo

Prema preliminarnim podacima Monstata za pr-vih devet mjeseci ove godine vrijednost izvrše-nih građevinskih radova iznosila je 193,4 miliona eura i bila je viša za 6,3% u odnosu na uporedni period. Građevinska aktivnost mjerena efektiv-nim časovima rada smanjena je za 5,4%. Prema evidenciji Monstata, vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 47,4 miliona eura, što je za skoro 16,6% manje nego u istom periodu prethod-ne godine. Vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 30,8 miliona, što je za 49,3% manje nego u istom periodu prethodne godine.

3 Iskazano ponderisanim indeksom, a neponderisanim je proizvodnja viša za 1,6% za isti period.

Proizvodnja šumskih sortimenata, mjesečni nivo u m³

Građevinske aktivnosti

Grafik 1.7

Grafik 1.8

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

19

Realni sektor

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, tokom prvih devet mjeseci 2014. godine, u drumskom saobraćaju4, prevezeno je 14,7% više putnika5 nego u istom pe-riodu prethodne godine.

U željezničkom saobraćaju je za prvih devet mje-seci ove godine prevoz putnika veći za 27,4%6, a prevoz robe za 1,2%7 u odnosu na isti period pret-hodne godine.

Ukupan promet u lukama iznosio je 927.129 tona, i bio je manji za 5,5% u poređenju sa istim perio-dom prethodne godine, pri čemu se na izvoz od-nosilo 41,4%, a na uvoz 58,4%. Izvoz je u ovom pe-riodu smanjen za 17,4%, a uvoz povećan za 11%.

Broj prevezenih putnika na aerodromima, tokom prvih devet mjeseci, iznosio je 1,3 miliona, što je za 0,9% manje nego u istom periodu prethodne godine, dok je prevoz robe povećan za 4,1%.

1.3. Cijene

Potrošačke cijene su u septembru 2014. godine u odnosu na kraj prethodne godine ostale nepro-mijenjene. U ovom periodu najveći rast zabilje-žile su cijene iz kategorije zdravlje 2,1%, hoteli i restorani za 2%, cijene iz kategorije hrana i bezal-koholna pića 1,2%, kao i cijene kategorije alkohol-na pića i duvan 0,8%. Najveći pad cijena u sep-tembru u odnosu na decembar prethodne godine zabilježen je u kategoriji komunikacije (-3,6%), obuća i odjeća (-2,4%), kao i kategoriji pokućstvo i rutinsko održavanje stana (-1,4%). Posmatrajući kretanje cijena na mjesečnom nivou najveći rast potrošačkih cijena zabilježen je u junu i septem-bru od po 0,5%, dok je najveći mjesečni pad zabi-lježen u januaru (-0,8%). Godišnja inflacija u sep-tembru iznosila je -0,7% i niža je za 1,0 p. p. od godišnje inflacije iz decembra prethodne godine.

4 U trenutku pisanja izvještaja nisu bili raspoloživi podaci o drumskom robnom saobraćaju.5 Izraženo preko broja prevezenih putnika, a preko putničkih km pad prevoza putnika od 5%.6 Izraženo preko prevezenih putnika u hiljadama, a preko putničkih kilometara povećanje je 4,8%.7 Izraženo preko hiljada tona, a izraženo tonskim kilometrima povećanje je iznosilo 3,3%.

Prevoz putnika u drumskom saobraćaju (u hiljadama)

Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Grafik 1.9

Grafik 1.10

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

20


U prvih devet mjeseci ove godine cijene pojedinih prehrambenih proizvoda su povećane i to cijene voća za 13,4%, hljeba i žitarica za 4,4%, povrća za 2,9%, mesa za 0,6%, mlijeka sira i jaja za 0,3% i ostalih prehrambenih proizvoda za 1,7%, dok su cijene ulja i masti niže za 12,7%, ribe za 0,9%, še-ćera, džema, meda, čokolade i konditorskih proi-zvoda za 1,5% i bezalkoholnih pića za 1,9%. Pove-ćanje cijena većine proizvoda u kategoriji hrana i bezalkoholna pića su uticali da ova grupa ostvari najveći doprinos inflaciji od 0,5p.p.. Doprinos od 0,1 p.p. ostvarila je kategorija zdravlje sa rastom od 2,1% zbog rasta cijena farmaceutskih proizvo-da (3,1%) i stomatoloških usluga (1,1%). Najveći rast u kategoriji hoteli i restorani zabilježile su ci-jene usluga smještaja od 7,2%, dok su u katego-riji alkoholna pića i duvan najviše porasle cijene alkoholnih pića (2,6%). U kategoriji rekreacija i kultura najviše su rasle cijene audio-video, foto-grafske i opreme za obradu podataka za 1%, što je uticalo da ova kategorija ostvari rast od 0,5%. Zbog rasta cijena transportnih usluga od 4,3%, cijene kategorije prevoz su porasle za 0,2%. To-kom ovog perioda smanjene su cijene u kategoriji komunikacije za 3,6%, najviše zbog pada cijena telefonske i telefaks opreme, telefonske i telefaks usluge od 3,6%. Smanjene su cijene u kategoriji odjeća i obuća za 2,4%, najviše zbog pada cijena obuće od 4,2%, dok su cijene u kategoriji pokuć-stvo i rutinsko održavanje stana zabilježile pad od 1,4% zbog smanjenja cijena tekstilnih proizvoda za domaćinstvo za 8,1%. Ovaj period karakteriše i pad cijena u kategoriji stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva za 1%, zbog pada cijena elek-trične energije od 2,3% i čvrstih goriva od 1,5%, i pad cijena u kategoriji ostali proizvodi i usluge za 0,4%. Cijene u kategoriji obrazovanje se nijesu mijenjale u prvih devet mjeseci.

Od početka godine, izuzev aprila i jula, mjesečna bazna inflacija je bila niža od zvanične mjesečne inflacije, s tim da je u prva četiri mjeseca imala negativan predznak. Kretanje mjesečne zvanične in-flacije i bazne inflacije se može vidjeti na grafiku br. 1.12.

Godišnja stopa potrošačkih cijena u septembru je iznosila -0,7% i viša je za 0,6 p.p. u odnosu na godiš-nju stopu iz juna mjeseca. Najveći pad na godišnjem nivou zabilježile su cijene iz kategorija komunika-cije 3,9%, prevoz 1,6%, pokućstvo i rutinsko održavanje stana 1,4%, hrana i bezalkoholna pića 1%, dok su najveći godišnji rast zabilježile cijene iz kategorije zdravlje od 2,2% i odjeća i obuća od 1,8%.

Potrošačke cijene

Poređenje ukupne inflacije i bazne inflacije

Grafik 1.11

Grafik 1.12

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG

21

Realni sektor

Poređenjem godišnje inflacije ostvarene u Crnoj Gori i inflacije u izabranim zemljama, vidi se da je još sedam zemalja, pored Crne Gore, zabilježi-lo negativnu godišnju stopu i to Bugarska (-1,4%), Makedonija (-0,7%), Mađarska (-0,5%), Poljska (-0,2%), Bosna i Hercegovina, Slovenija i Slovačka od po -0,1%. Od susjednih zemalja najviša godiš-nja inflacija ostvarena je u Srbiji (2,1%) i Albaniji (1,5%).

U Euro zoni, na godišnjem nivou, u septembru, se bilježi rast cijena od 0,3%, pri čemu su najvi-še rasle cijene održavanja automobila 2,1%, re-storana i kafića 1,5% i cijene rente 1,4%. Najveći godišnji pad, između ostalih, zabilježile su cijene gasa od 4%, telekomunikacija od 3,7% i goriva za transport od 3,6%.

Tabela 1.2 8

Učešće pojedinih kategorija u ukupnoj inflacij8

Ponderi IX 14/XII 13Indeks stopa doprinos

UKUPNO 1000 100,0 0,0 0,0

Hrana i bezalkoholna pića 386,4 101,2 1,2 0,5

Alkoholna pića i duvan 37,9 100,8 0,8 0,0

Odjeća i obuća 70,7 97,6 -2,4 -0,2

Stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva 153,1 99,0 -1,0 -0,1

Pokućstvo i rutinsko održavanje stana 46,9 98,6 -1,4 -0,1

Zdravlje 38,2 102,1 2,1 0,1

Prevoz 101,0 100,2 0,2 0,0

Komunikacije 57,1 96,4 -3,6 -0,2

Rekreacija i kultura 27,2 100,5 0,5 0,0

Obrazovanje 15,7 100,0 0,0 0,0

Hoteli i restorani 23,0 102,0 2,0 0,0

Ostala dobra i usluge 42,8 99,6 -0,4 0,0

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

Prosječna cijena referentne korpe OPEC-a, u prvih devet mjeseci iznosila je 103,8 USD/barel, što je za 1,9% manje u odnosu na prosječnu cijenu iz istog perioda prethodne godine. Prosječna cijena brenta u prvih devet mjeseci bila je 106,6 USD/barel, što je za 1,8% manje u odnosu na prosječnu cijenu iz istog perioda prethodne godine. Cijena brenta u septembru ove godine iznosila je 97,3 USD/barel i u odnosu na decembar prethodne godine bila je niža za 13,5 p.p. Nakon rasta cijene sirove nafte tokom drugog kvartala, u trećem kvartalu dolazi do pada cijena zbog usporavnja tražnje za tim energentom, poveća-ne ponude, kao i slabijeg ekonomskog rasta Evrope i Kine.

8 Napominjemo da se, i pored indeksnih promjena, doprinos učešća pojedinih kategorija zbog ponderacione strukture evidentira tek na drugoj, odnosno trećoj decimali.

Godišnja inflacija u izabranim zemljama, septembar 2014. godine

Grafik 1.13

Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku i Eurostat

22


Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u odnosu na kraj prethodne godine zabilježile rast od 0,9%, zbog rasta cijena u sva tri sektora: u prerađivačkoj industriji od 0,3%, u sektoru snab-dijevanja električnom energijom, gasom i parom od 1,6% i sektoru vađenja ruda i kamena rast od 4,2%. Na godišnjem nivou cijene proizvođača su u septembru zabilježile rast od 0,9%.

1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih u prvih devet mjeseci ove godine, u prosjeku je iznosio 174.156 i bio je viši za 0,9% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je broj zaposlenih u septembru u odnosu na decem-bar prethodne godine bio viši za 4%. Posmatrano po pojedinim sektorima, najveći rast zabilježen je u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 62,4%, sektoru poslovanje sa nekret-ninama 16,6%, ostale uslužne djelatnosti 8,4%, građevinarstvo 6,7%, kao i sektoru snabdijevanje vodom, upravljanje otpadnim vodama 6,6%. Naj-veći pad broja zaposlenih je zabilježen u sektori-mu prerađivačka industrija za 7,8%, zatim finan-sijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja 5,6%, trgovina na veliko i trgovina na malo, popravka motornih vozila i motocikala 4,9%, dok je najma-nji pad ostvaren u sektoru informisanje i komu-nikacije od 1,1%.

Posmatrajući strukturu zaposlenih, tokom prvih devet mjeseci ove godine, uočava se da je najvi-še zaposlenih u sektoru usluga (69%), sektoru industrije (12,6%) i državne uprave i odbrane, obavezno socijalo osiguranje (11,8%). Zaposleni u sektoru građevinarstva čine 4,9% od ukupno za-poslenih, a sektor poljoprivrede, šumarstva i ri-barstva učestvuje sa svega 1,7% u ukupnom broju zaposlenih za devet mjeseci ove godine.

Vlada je u julu 2014. godine utvrdila Predlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o zapošljavanju i ostvarivanju prava iz osiguranja od nezaposlenosti. Predlog je donešen sa ciljem inoviranja određe-nih zakonskih rješenja i donošenja novih koja će omogućiti realizaciju mjera i aktivnosti u politici zapošljavanja, a koja se odnose na stvaranje šireg normativnog okvira za njihovu realizaciju.

Cijene nafte, mjesečna stopa

Broj zaposlenih

Grafik 1.14

Grafik 1.15

Izvor: Monstat i ‘’Monhly Oil Market Reports’’, OPEC

Izvor: Monstat

23

Realni sektor

Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih de-vet mjeseci ove godine bio je viši za 4,4% nego u istom periodu prethodne godine. U septembru, na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, bilo je re-gistrovano 31.584 lica koja traže zaposlenje, ili 2,2% više nego u septembru prethodne godine. U odnosu na decembar 2013. godine broj evidenti-ranih nezaposlenih lica manji je za 8,5%. 9

Kao i prethodnih godina Zavod za zapošljavanje nastavlja sa sprovođenjem mjera aktivne politike zapošljavanja. Ublažavanju posljedica otvorene nezaposlenosti dobrim dijelom doprinosi sezon-sko zapošljavanje, kao jedan od programa aktiv-ne politike zapošljavanja.

Nastavljen je trend zapošljavanja relativno velikog broja stranaca i u 2014. godini. Iz tog razloga je proizišla i potreba za revidiranjem odluke o utvrđenom broju radnih dozvola za zapošljavanje strana-ca u 2014. godini. Vlada Crne Gore je, na sjednici od 31. jula 2014. godine, donijela Odluku o izmjeni Odluke o utvrđivanju broja radnih dozvola za strance za 2014. godinu u kojoj se ranije utvrđena kvota od 16.200 dozvola povećava na 17.450.

Stopa nezaposlenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje, u septembru iznosila 13,61% i veća je za 0,28 p.p. od stope iz septembra prethodne godine. Drugu stopu nezaposlenosti objavljuje Mon-stat na kvartalnom nivou, a na osnovu Ankete o radnoj snazi koja je usaglašena sa preporukama Eurostat-a. Kretanje ove dvije stope prikazano je na grafiku br. 1.18.

9 U usluge su svrstani sektori G,H,I,J,K,L,M,N,P,Q,R,S, čiji se puni nazivi mogu vidjeti u KD (klasifikaciji djelatnosti) objavljenoj na sajtu MONSTAT-a. Industriji pripadaju sektori B,C,D i E.

Struktura zaposlenih9 – prosjek za devet mjeseci u procentima

Broj nezaposlenih Kretanje nezaposlenosti

Grafik 1.16

Grafik 1.17 Grafik 1.18

Izvor: Monstat

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje

24


Zarade

U prvih devet mjeseci prosječna (bruto) zarada u Crnoj Gori iznosila je 722 eura i bila je niža za 0,4% u odnosu na isti period prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 476 eura, što je za 0,6% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Rast zarada bez poreza i doprinosa u prvih devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine, zabilježen je u devet od ukupno de-vetnaest sektora. Najveći rast zarada bez poreza i doprinosa zabilježen je u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 5,8%, zatim u sektoru poslovanje sa nekretninama 4,3%, trgovina na ve-liko i malo 2,1%, saobraćaj i skladištenje 2%, dok je najmanji rast zabilježen u sektorima obrazovanje i zdravstvena i socijalna zaštita od po 0,4%. Najveći pad zarada bez poreza i doprinosa, u posmatranom periodu, evidentiran je u sektoru vađenje ruda i kamena od 12,6% i prerađivačkoj industriji od 8,7%, a najmanji pad u sektoru snabdijevanje vodom, upravljanje otpadnim vodama, kontrolisanje procesa uklanjanja otpada i slične aktivnosti od 0,9%.

Tabela 1.3

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

zarade bez poreza i doprinosa indeks

Ø I – IX 13. Ø I – IX 14 Ø I-IX 14.Ø I-IX 13.

UKUPNO 479 476 99,4

Poljoprivreda,sumarstvo i ribarstvo 499 479 96,0

Vađenje ruda i kamena 680 594 87,4

Prerađivačka industrija 469 428 91,3

Snabdijevanje elektricnom energijom 809 794 98,1

Snabdijevanje vodom,upravljanje otpadom 462 458 99,1

Građevinarstvo 445 412 92,6

Trgovina na veliko i trgovina na malo 329 336 102,1

Saobracaj i skladistenje 505 515 102,0

Usluge smjestaja i ishrane 379 386 101,8

Informisanje i komunikacije 693 662 95,5

Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja 850 859 101,1

Poslovanje sa nekretninama 632 659 104,3

Strucne,naucne i tehnicke djelatnosti 439 413 94,1

Administrativne i pomocne usluzne djelatnosti 330 349 105,8

Drzavna uprava i odbrana,obav.soc.osiguranje 492 499 101,4

Obrazovanje 453 455 100,4

Zdravstvena i socijalna zastita 485 487 100,4

Umjetnost,zabava i rekreacija 389 381 97,9

Ostale usluzne djelatnosti 460 435 94,6

Izvor: Monstat

25

Realni sektor

Boks 1.2 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, septembar 2014. godine

Podaci o prosječnim platama u septembru 2014. godine pokazuju razliku u visini primanja po pojed-ninim zemljama bivše Jugoslavije. Nominalni rast neto plata u odnosu na isti mjesec prethodne godine iznosio je 2,6% u Srbiji, 1,1% u Sloveniji, 1% u Makedoniji i 0,3% u Hrvatskoj, a nominalni pad neto plata ostvaren u Crnoj Gori 0,6%, dok je u Bosni i Hercegovini ostala nepromijenjena. Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate iznad Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.

Tabela 1

Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 994 1.519

Hrvatska 714 1.025

Crna Gora 476 722

BiH 422 655

Srbija 370 512

Makedonija 345 505

Izvor: zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

MONETARNA KRETANJA 02

29

Monetarna kretanja

Stabilnost i likvidnost su osnovne karakteristike bankarskog sistema Crne Gore tokom prva tri kvar-tala 2014. godine. Koeficijenti likvidnosti i solventnostisu tokom ovog perioda bili iznad zakonski pro-pisanih nivoa, sa tendencijom rasta, a ostvaren je pozitivan finansijski rezultat bankarskog sektora u ukupnom iznosu od 20,9 miliona eura. U trećem kvartalu tekuće godine, počela je sa radom nova banka, tako da bankarski sistem na kraju posmatranog perioda broji ukupno dvanaest banaka.

Bilansna suma banaka je u posmatranom periodu imala rastući trend, pri čemu je njen rast na strani aktive najvećim dijelom rezultat rasta potraživanja banaka po osnovu kupljenih hartija od vrijednosti, dok na strani pasive najznačajniji rast bilježe depoziti.

Ukupni krediti banaka su tokom prve polovine godine imali pretežno opadajući trend da bi u trećem kvartalu počeli bilježiti stope rasta. Kreditna aktivnost banaka je tokom ovog perioda bila manje in-tenzivna, što se ogleda kroz smanjenje novoodobrenih kredita za 48,1 milion eura ili 8,5% u odnosu na isti period prethodne godine. Sektor stanovništva je zabilježio pad novoodobrenih kredita u iznosu od 17,5 miliona eura ili 8,4% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je kreditna aktivnost prema sektoru privrede bila intenzivnija– odobreno je 46,9 miliona eura ili 20,8% više novih kredita.

Sigurnost bankarskog sistema se ogleda kroz kontinuirani rast depozita u bankama u prethodnim godinama. Na kraju posmatranog perioda sredstva deponovana u banakama zabilježila su rast od 4,4% na godišnjem nivou. Usljed smanjenog kreditiranja, prvenstveno od strane matičnih banaka, pozajmice banaka i dalje bilježe opadanje. Kao rezultat trenda rasta strane aktive banaka i smanjenja strane pasive u proteklom periodu, potraživanja banaka od nerezidenata su po prvi put nakon osam godina bila veća od njihovih obaveza prema nerezidentima. Kapital banaka je na godišnjem nivou povećan za 3,6%.

Iako je i dalje značajan dio kredita bankarskog sistema lošeg kvaliteta, na kraju posmatranog perioda nekvalitetni krediti banaka su bili na nižem nivou nego u uporednom periodu prethodne godine. Vi-sok iznos nekvalitetnih kredita predstavlja prepreku za privredni razvoj, i zato je efikasno rješavanje ovog problema prepoznat kao cilj od posebnog značaja za Centralnu banku.

Tokom posmatranog perioda, negativnu tendenciju u kretanju su imale prosječne ponderisane efek-tivne kamatne stope na ukupne kredite banaka, koje su tokom ovog perioda imale rastući trend, dok je s druge strane, nastavljena tendencija opadanja pasivnih kamatnih stopa. Kao rezultat navedenih kretanja, kamatni spred je u posmatranom periodu imao trend rasta, i na kraju septembra tekuće go-dine je dostigao iznos od 7,61 procentnih poena.

30


2.1. Banke

2.1.1. Likvidnost banaka

U toku prvih devet mjeseci 2014. godine sve ban-ke su bile likvidne i imale su dnevne i dekadne pokazatelje likvidnosti iznad propisanog mini-muma10. Dnevni i dekadni pokazatelji likvidnosti su tokom prva četiri mjeseca tekuće godine imali opadajući trend, nakon čega bilježe rast do kraja posmatranog perioda.

Likvidna sredstva banaka su iznosila 723,2 mili-ona eura nakraju septembra 2014. godine, i bila su za 143,6 miliona eura ili 24,8% viša u odnosu na kraj 2013. godine, dok su u odnosu na isti pe-riod prethodne godine viša za 73,4 miliona eura ili 11,3%. U strukturi likvidnih sredstava, 50,1% se odnosilo na likvidna sredstva u inostranstvu, a preostali dio na likvidna sredstva u zemlji.

Likvidna aktiva banaka je iznosila 722,8 miliona eura, što je bilo za 22,2% više nego na kraju 2013. godine, odnosno za 11,2% više nego na kraju septembra prethodne godine. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi je iznosilo 23,2%.

10 Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama (“Sl. list Crne Gore”, br. 60/08) pro-pisana je obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnostina dnevnoj (0,9) i dekadnoj osnovi (1,0).

Agregatni dnevni pokazatelj likvidnosti

Agregatni dekadni pokazatelj likvidnosti Likvidna aktiva u 000 EUR (lijeva skala) i učešće

likvidne aktive u ukupnoj aktivi banaka u % (desna skala)

Grafik 2.1


Izvor: Dnevni izvještaji banaka

Izvor: Dekadni izvještaji banaka

31

Monetarna kretanja

U trećem kvartalu 2014. godine poboljšan je od-nos između kredita i depozita. Tako je na kraju septembra 2014. godine koeficijent krediti/depo-ziti iznosio 1,08, što je niže kako u odnosu na de-cembar 2013. godine (1,15), tako i u odnosu na septembar 2013. godine (1,17).

2.1.2. Agreatni bilans stanja banaka

Ukupna bilansna suma banaka je iznosila 3.112,2 miliona eura na kraju trećeg kvartala tekuće go-dine, i zabilježila je rast od 153 miliona eura ili 5,2% u odnosu na kraj prethodne godine, i rast od 43,6 miliona eura ili 1,4% u odnosu na isti pe-riod prethodne godine. Dominantno učešće od 78,5% u strukturi aktive banaka imali su ukupni krediti, dok su na strani pasive sa 72,9% domini-rali depoziti u bankama.

Sve stavke aktive zabilježile su rast u odnosu na kraj prethodne godine, pri čemu je najveći rast od 61,7 miliona eura ili 38,2% zabilježen kod potraživanja po osnovu hartija od vrijednosti. Zabilježen rast hartija od vrijednosti je prvenstveno rezultat povećanih potraživanja banaka po osnovu dužničkih hartija od vrijednosti raspoloživih za prodaju, i to najvećim dijelom po osnovu kupljenih državnih obveznica u martu i maju tekuće godine. Trend povećanja ulaganja banaka u hartije od vrijednosti je otopčeo u 2009. godini, pri čemu je iznos HOV na kraju 2014. godine dostigao nivo za 204,1 milion eura veći u odnosu na kraj 2008. godine. Svakako, opreznost se ogleda i u ovom vidu plasiranja sred-stava, jer su banke najveći dio sredstava plasirale u državne hartije od vrijednosti, kao najsigurniji i najmanje rizičan izvor prihoda.

Kretanje koeficijenta krediti/depoziti

Grafik 2.4

Ukupna aktiva, krediti i depoziti banaka, u 000 eura

Kretanje potraživanja banaka po osnovu hartija od vrijednosti, u 000 eura


32


Dominantna kategorija na strani pasive – depozi-ti u bankama i dalje bilježe rast, i bili su za 170,3 miliona eura ili 8,1% viši nego na kraju 2013. go-dine. Druga stavka po učešću u strukturi pasive banaka je kapital (14,2%), koji bilježi rast od 44,1 milion eura ili11,1% u odnosu na kraj prethodne godine. Ukupne pozajmice banaka su činile 8,9% pasive banaka i zabilježile su pad od 46,5 miliona eura ili 14,4% u odnosu na kraj prethodne godine.

Na kraju trećeg kvartala 2014. godine, ukupna nekvalitetna aktiva banaka je iznosila 469,6 mi-liona eura i činila je 15,1% ukupne aktive bana-ka. Tokom prvih devet mjeseci tekuće godine, nekvalitetna aktiva banaka je oscilirala, ali je na kraju posmatranog perioda bila na nižem ni-vou kako u odnosu na kraj prethodne godine (za 3,3%), tako i u odnosu na isti period prethodne godine (za 8,4%).

Tokom prvih devet mjeseci tekuće godine, banke su ostvarile pozitivan finansijski rezultat u ukupnom iznosu od 20,9 miliona eura. Međutim, profitabilnost banaka u posmatranom periodu je bila za 26,7% niža u odnosu na isti period prethodne godine. Povraćaj na prosječnu aktivu (ROA) na agregatnom ni-vou je iznosio 0,93% na kraju trećeg kvartala, dok je povraćaj na prosječni kapital (ROE) iznosio 6,23%. Oba pokazatelja su zabilježila smanjenje u odnosu na isti period prethodne godine, kada su iznosili 1,30% i 9,23% respektivno.

2.1.3. Kreditna aktivnost banaka

Na kraju septembra 2014. godine ukupni kredi-ti banaka su iznosili 2.443,3 miliona eura, što je za 29,3 miliona eura ili 1,2% više nego na kraju prethodne godine, odnosno za 92,9 miliona eura ili 3,7% niže nego na kraju septembra prethodne godine. Prosječno mjesečno, krediti banaka su u ovom periodu rasli po stopi od 0,1%. U odnosu na kraj prethodne godine, rast kredita je zabilježilo pet banaka, dok je šest banaka zabilježilo pad. Na godišnjem nivou samo četiri banke bilježile rast kredita.

Dominantan dio ukupno odobrenih kredita ba-naka se odnosio na sektor privrede (36,9%), za-tim slijedi stanovništvo sa 36,5%, finansijske institucije sa 18,6%, na Opštu Vladu se odnosi-lo 5,2% ukupno odobrenih kredita, dok se 2,8% odnosilo na sektor „Ostalo“. Posmatrano po sek-torima, u odnosu na kraj prethodne godine rast

Nekvalitetna aktiva, u 000 eura (lijeva skala), učešće nekvalitetne u ukupnoj aktivi banaka,

u % (desna skala)

Grafik 2.7

Struktura kredita banaka po sektorima u 000 eura

Grafik 2.8

33

Monetarna kretanja

su zabilježili krediti finansijskim institucijama i stanovništvu, i to za 26,5% i 1,3% respektivno. Svi ostali sektori su bili u padu pri čemu su kre-diti Opštoj Vladi bili niži za 16,9%, sektoru pri-vrede za 5,2%, dok je sektor „Ostalo“ zabilježio pad od 3,3%. Na godišnjem nivou, samo su kredi-ti odobreni sektoru stanovništva zabilježili blagi rast od 0,7%.Ostali sektori bilježe pad, pri čemu su krediti Opštoj Vladi niži za 23,2%, sektoru „Ostalo“ za 14,6%, privredi za 5,1% i finansijskim institucijama za 0,2%.

Krediti odobreni rezidentnim pravnim licima su tokom prvih devet mjeseci 2014. godine imali opadajući trend. Na kraju septembra tekuće godi-ne su iznosili 1.049,8 miliona eura, i zabilježili su pad od 8,4% u odnosu na kraj prethodne godine, odnosno pad od 9,6% na godišnjem nivou. Po-smatrano po djelatnostima za koju su odobreni, dominantno učešće od 37,4% su ostvarili krediti za djelatnost trgovine na veliko i malo i popravku motornih vozila i motocikala, zatim slijedi dje-latnost državne uprave i odbrane i obaveznog so-cijalnog osiguranja sa 11,3%, prerađivačka indu-strija sa 11,1%, građevinarstvo sa 10,3%, usluge pružanja smještaja i ishrane sa 5,3%, saobraćaj i skladištenje sa 4,4% i stručne, naučne i tehničke djelatnosti sa 4%, dok se na sve ostale djelatnosti odnosilo 16,2%.

Posmatrano po namjeni, najviše kredita banaka odobreno je za likvidnost (21,4%), dok se znača-jan dio odnosio na gotovinske kredite (15,4%), stambene kredite (12,8%), kredite za nabavku osnovnih sredstava (6,7%) i kredite za izgrad-nju i adaptaciju građevinskih objekata (6,3%), dok je preostalih 32,6% iskorišćeno za sve ostale namjene(refinansiranje obaveza prema drugim bankama, „overdraft“, za pripremu turističke se-zone, kreditne kartice, potrošački krediti, za ku-povinu automobila, hartija od vrijednosti i td.).

Posmatrano po ročnosti, u strukturi ukupnih kredita banaka dominirali su dugoročni krediti sa 65,4% učešća, pri čemu je najveći dio ukupnih kredita (51,2%) odobren na rok duži od tri godine.

Tokom prva tri kvartala tekuće godine nekvalitetni krediti su imali opadajući trend uz oscilacije u kretanju. Na kraju posmatranog perioda nekvalitetni krediti su iznosili 400,2 miliona, i bili su za 5,4% niži nego na kraju 2013. godine, odnosno za 9,3% niži nego godinu dana ranije. Nekvalitetni kredi-ti banaka su na kraju posmatranog perioda činili 16,38% ukupnih kredita banaka, i njihovo učešće

Krediti rezidentnih pravnih lica po djelatnostima, u 000 eura

Struktura kredita banaka po namjeni, u %

Grafik 2.9

Grafik 2.10

34


u ukupnim kreditima je smanjeno za 1,15 p.p. u odnosu na kraj 2013. godine, odnosno za 1,02 p.p. na godišnjem nivou.

Tokom prvih devet mjeseci tekuće godine pri-mjetna je oscilacija kod pokrivenosti nekvalitet-nih kredita ispravkama vrijednosti kredita. Uku-pna ispravka vrijednosti kredita banaka je izno-sila 176,8 miliona eura i činila je 44,2% nekvali-tetnih kredita banaka na kraju septembra tekuće godine. Procenat pokrića nekvalitetnih kredita ispravkama vrijednosti je smanjen u odnosu na kraj 2013. godine, kada je iznosio 44,7%, dok je povećan u odnosu na isti period prethodne godi-ne, kada je iznosio 39,2%.

Na kraju posmatranog perioda, krediti koji kasne sa otplatom su iznosili 469,1 milion eura i čini-li su 19,2% ukupnih kredita banaka. Krediti koji kasne sa otplatom su zabilježili pad od 1,9% u od-nosu na kraj 2013. godine, dok su na godišnjem nivou bili za 10,6% niži.

Novoodobreni krediti

Kreditna aktivnost banaka je tokom prva tri kvartala tekuće godine bila slabijeg intenziteta u odnosu na isti period prethodne godine. Tako je tokom posmatranog perioda odobreno ukupno 515,6 miliona eura novih kredita, što je za 48,1 milion eura ili 8,5% niže nego u istom periodu prethodne godine.

Dominantan dio novih kredita (324,4 miliona eura ili 62,9%) je odobren na rok duži od jedne godine, pri čemu je učešće dugoročnih u strukturi novooodobrenih kredita smanjeno u odnosu na isti period prethodne godine kada je iznosilo 69%.

Nekvalitetetni krediti i ispravka vrijednosti kredita, u 000 eura (lijeva skala), učešće

nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima, u % (desna skala)

Grafik 2.11

Novoodobreni krediti, struktura po ročnosti, u 000 eura

Novoodobreni krediti, struktura po sektorima, u 000 eura


35

Monetarna kretanja

Struktura novoodobrenih kredita po sektorima pokazuje da banke dominantan dio novih kredita odobravaju privredi i stanovništvu. Tako se na kredite odobrene privredi u prvih devet mjeseci 2014. godine odnosilo 52,8%, dok se na stanovništvo odnosilo 37,2%. Posmatrano po namjeni, dominantan dio kredita odobravao se za likvidnost za obrtna sredstva (40,6%), nakon kojih slijede gotovinski kre-diti (25,1%).

2.1.4. Depoziti

Depoziti u bankama su tokom prva tri kvartala tekuće godine imali trend rasta, zabilježivši pro-sječan mjesečni rast po stopi od 0,9%. Na kraju posmatranog perioda, depoziti kod banaka su iznosili 2.268 miliona eura, što je za 8,1% više u odnosu na kraj 2013. godine, odnosno za 4,4% više nego u istom periodu prethodne godine.

U strukturi depozita banaka najveće učešće bi-lježe depoziti sektora stanovništva i privrede. Depoziti ova dva sektora činili su 85,2% uku-pnih depozita na kraju posmatranog perioda, pri čemu su oba sektora povećala sredstva depono-vana u bankama na godišnjem nivou i to depoziti stanovništva za 6,3% a depoziti privrede za 0,5%. Opšta vlada je treći po značaju deponent u crno-gorskom bankarskom sistemu sa 99,7 miliona ili 4,4% ukupnih depozita u bankama, i pritom bi-lježi rast deponovanih sredstava od 0,4% na go-dišnjem nivou. Depoziti finansijskih institucija činili su 3,1% ukupno deponovanih sredstava u bankama i bilježe pad od 6,9% na godišnjem ni-vou.

Dominantan dio ukupnih depozita (75,5%) od-nosio se na kratkoročne depozite. Na depozite po viđenju se na kraju posmatranog perioda odno-silo 1.032,2 miliona eura ili 45,5% ukupnih de-pozita u bankama, dok se 1.234,3 miliona eura ili 54,4% odnosilo na oročene depozite. Neznatan dio depozita banaka (0,1%) odnosio se na sred-stva na „escrow” računu11. 12

U ročnoj strukturi depozita u bankama nastav-ljena je pozitivna tendencija, koja se ogleda u po-rastu učešća depozita oročenih na period preko jedne godine, na račun smanjenja učešća kratko-

11 Escrow račun je račun na kome se drže sredstva do momenta ispunjenja ugovora za koji su vezana.12 Sredstva na escrow računu imala su zanemarljivo učešće.

Ročna struktura depozita12, u %

Depoziti banaka po sektorima, u 000 eura

Grafik 2.15

Grafik 2.14

36


ročnih depozita. Učešće dugoročnih depozita u ukupnim je tako na kraju trećeg kvartala 2014. godine iznosilo 24,5% i bilo je za 3,2 p.p. više nego godinu dana ranije. Depoziti ročnosti do jedne godine činili su 30% ukupnih depozita, i zabilježili su smanjenje učešća u ukupnim depozitima za 6 p.p. na godiš-njem nivou. Navedene promjene u ročnoj strukturi depozita pokazuju da je posljednja promjena stope obavezne rezerve imala pozitivan efekat na ročnu strukturu depozita.

I pored povećanja iznosa i učešća depozita oroče-nih na period preko jedne godine, i dalje je pri-sutna ročna neusklađenost sredstava i obaveza u bilansu bankarskog sistema Crne Gore13. Učešće depozita i pozajmica u kreditima po ročnosti po-kazuje da je 51,9% kredita odobrenih na rok preko 1 godine pokriveno izvorima finansiranja (u vidu depozita i pozajmica) sa istom ročnošću. S druge strane, depoziti po viđenju u bankama su gotovo 2,5 puta viši od potraživanja banaka po osnovu depozita po viđenju, dok su kratkoročni depoziti i pozajmice banaka bili 1,6 puta viši od kredita ba-naka odobrenih na rok do jedne godine.

2.1.5. Sektor stanovništva i privrede

2.1.5.1. Sektor stanovništva

Sektor stanovništva je na kraju trećeg kvartala 2014. godine bio najznačajni neto štediša u crno-gorskom bankarskom sistemu. Ovaj sektor je na kraju posmatranog perioda imao 407,3 miliona eura više deponovanih sredstava od uzetih kre-dita. Ostvarena neto štednja14 ovog sektora je to-kom posmatranog perioda rasla po stopi od 1,5%, pri čemu je u prvom kvartalu zabilježen prosječ-ni mjesečni pad od 0,4%, u drugom kvartalu bla-gi rast od 0,1%, dok je u trećem kvartalu zabilje-žen prosječni mjesečni rast od 4,9%. Neto štednja ovog sektora je bila za 51,1 milion eura ili 14,4% viša u odnosu na kraj prethodne godine, dok je u odnosu na kraj septembra 2013. godine bila viša za 71,3 miliona eura ili 21,2%. Koeficijent kredi-ti/depoziti za ovaj sektor je iznosio 0,69 na kraju septembra 2014. godine, što predstavlja poboljša-

13 Za potrebe ove analize, porede se krediti banaka kao dominantni vid plasmana (obuhvataju ukupno odobrene kredite, depozite kod banaka i ostalih depozitnih institucija, faktoring i forfeting, potraživanja po neizmirenim akceptima, ga-rancijama i mjenicama) i obaveze banaka po osnovu depozita i pozajmica, kao najznačajniji izvor finansiranja banaka.

14 Razlika između ukupnih depozita i kredita stanovništva.

Učešće depozita i pozajmica u ukupnim kreditima banaka po ročnosti, 30.09.2014, u %

Krediti, depoziti i neto štednja stanovništva

Grafik 2.16

Grafik 2.17

37

Monetarna kretanja

nje u odnosu na kraj prethodne godine kada je iznosio 0,71, kao i u odnosu na isti period prethodne godine kada je iznosio 0,73.

Ukupni krediti ovog sektora su na kraju posmatranog perioda iznosili 892,7 miliona eura i činili su 36,5% ukupno odobrenih kredita banaka, što ga čini drugim po značaju korisnikom kredita banaka. Ukupna zaduženost stanovništva prema bankama po osnovu kredita je na kraju septembra tekuće godine bila za 1,3% viša u odnosu na kraj prethodne godine, a u odnosu na kraj septembra prethodne godine za 0,7%.

Na kraju posmatranog perioda, u ročnoj strukturi ukupno odobrenih kredita ovom sektoru domini-rali su dugoročni krediti, sačak 90,9%.

Sektoru stanovništva najviše se odobravalo namjenskih kredita (50,8% ukupno odobrenih kredita ovom sektoru), pri čemu se na kraju posmatranog perioda 64,5% namjenskih kredita odnosilo na stambene kredite, 12,4% za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora, dok se preostalih 23,1% od-nosilo na kredite odobrene za sve ostale namjene. Pored namjenskih kredita, značajno učešće od 39,3% u ukupno odobrenim kreditima ovog sektora bilježe i gotovinski krediti, dok hipotekarni krediti čine 6%. Zaduženje stanovništva po osnovu kreditnih kartica čini 3,5% ukupnog zaduženja ovog sektora u bankama. Neznatan dio kredita (0,4%) se odnosio na poslove lizinga.

Krediti sektora stanovništva koji kasne sa otplatom su na kraju septembra tekuće godine iznosili 128,3 miliona eura, i činili su 14,4% ukupno odobrenih kredita ovom sektoru, odnosno 27,4% kredita koji kasne cjelokupnog bankarskog sistema.

Ukoliko se posmatra iznos novoodobrenih kredita, može se zaključiti da je kreditna aktivnost banaka prema sektoru stanovništva bila manje intezivna. Naime, tokom prvih devet mjeseci tekuće godine ovom sektoru je odobreno ukupno 192 miliona eura novih kredita, što je za 17,5 miliona eura ili 8,4% niže nego u istom periodu prethodne godine. Posmatrano po namjeni novoodobrenih kredita, sek-tor stanovništva je tokom ovog perioda najvećim dijelom uzimao gotovinske kredite (66,9%), zatim kredite za likvidnost (14,9%) i kredite za kupovi-nu stanova i adaptacije (8,5%), dok se preostalih 9,7% novodobrenih kredita odnosilo na sve osta-le namjene.

Dug po glavi stanovnika, mjeren odnosom uku-pno odobrenih kredita stanovništvu i broja sta-novnika15 je iznosio 1.437 eura na kraju septem-bra 2014. godine, i bio je za 1,3% viši nego na kra-ju 2013. godine, i za 0,7% u odnosu na kraj trećeg kvartala prethodne godine. Istovremeno, dug po zaposlenom, mjeren odnosom ukupnih odobre-nih kreditastanovništvu i broja zaposlenih, je iznosio 5.132 eura.

Na kraju septembra 2014. godine ukupni depozi-ti sektora stanovništva su iznosili 1.300 miliona eura i bili su za 5,1% viši u odnosu na kraj 2013.

15 Podatak o broju stanovnika je procjena, sredina 2013. godine, izvor Monstat septembar 2014. godine.

Novoodobreni krediti sektoru stanovništva, ročnost, u 000 eura

Grafik 2.18

38


godine, i za 6,3% viši u odnosu na isti mjesec prethodne godine. Depoziti stanovništva su tokom prvih devet mjeseci tekuće godine rasli prosječno mjesečno po stopi od 0,6%, što ukazuje na nešto sporiji rast u odnosu na isti period prethodne godine kada su depoziti ovog sektora rasli po stopi od 0,7%.

Na kraju septembra 2014. godine depoziti po viđenju stanovništva su predstavljali 35,5% ukupnih depozita stanovništva, kratkoročni depoziti čine 33,1%, dok 31,4% predstavljaju dugoročni depoziti, u kojima dominiraju depoziti ročnosti preko tri godine. U ročnoj strukturi depozita stanovništva je pri-mjetna pozitivna tendencija i promjena u korist dugoročnih depozita. Dugoročni depoziti ovog sektora zabilježili su rast od 58,3 miliona eura ili 16,7% u odnosu na isti period 2013. godine, depoziti po vi-đenju su bili za 78,5 miliona eura ili 20,5% viši, dok su istovremeno kratkoročni depoziti ovog sektora zabilježili pad od 59,6 miliona eura ili 12,2%.

2.1.5.2. Sektor privrede

Sektor privrede je na kraju trećeg kvartala 2014. godine bio najznačajniji neto dužnik sa ostva-renim dugom po osnovu kredita većim za 267,5 miliona eura u odnosu na sredstva deponovana u bankama od strane ovog sektora. Međutim, kao rezultat trenda smanjenja kredita odobrenih ovom sektoru i povećanja depozita, tokom po-smatranog perioda 2014. godine neto dug ovog sektora je imao opadajući trend. Neto dug privre-de je bio za 32,4% niži nego na kraju 2013. godine, dok je u odnosu na septembar 2013. godine bio niži za 16%.

Krediti odobreni sektoru privrede su na kraju septembra 2014. godine iznosili 900,9 miliona eura, što predstavlja 36,9% ukupno odobrenih

Mjesečna stopa rasta/pada depozita stanovništva, %

Neto dug privrede, u 000 eura

Depoziti stanovnistva, ročna struktura, u %

Grafik 2.19

Grafik 2.21

Grafik 2.20

39

Monetarna kretanja

kredita od strane banaka. Krediti privrede su na kraju posmatranog perioda bili za 5,2% niži u odnosu na kraj prethodne godine, odnosno za 5,1% niži u odnosu na isti period prethodne godine.

Značajan dio kredita privrede je na kraju posmatranog perioda bio u kašnjenju. Krediti koji kasne ovog sektora su iznosili 294,8 miliona eura, i činili su 32,7% ukupno odobrenih kredita ovom sektoru, odnosno 62,9% kredita koji kasne cjelokupnog bankarskog sistema.

Kreditna aktivnost banaka prema sektoru privrede je tokom prva tri kvartala tekuće godine bila in-tenzivnija u odnosu na isti period prethodne godine. Banke su ovom sektoru odobrile ukupno 272,4 miliona eura novih kredita, što je za 46,9 miliona eura ili 20,8% više nego u istom periodu prethodne godine. Ročna struktura novoodobrenih kredita pokazuje da se sektor privrede tokom posmatranog perioda neznatno više zaduživao na rok kraći od 1 godine (50,4%).

Boks 2.1 – Dug po osnovu blokade računa

U Centralnom registru računa na kraju septembra 2014. godine evidentirano je 61.312 računa pravnih lica i preduzetnika. Od ukupnog broja evidentiranih računa, 22,1% ili 13.540 računa je bilo u blokadi. Broj blokiranih računa ima negativan trend tokom prva tri kvartala tekuće godine, izuzev u junu i sep-tembru, kada je ostvaren mjesečni pad. Broj blokiranih računa bilježi rast u odnosu na kraj prethodne godine za 4,3%, kao i na godišnjem nivou za 8,8%.

Ukupan dug po osnovu blokade je iznosio 474 miliona eura na kraju trećeg kvartala tekuće godine. Kod kretanja duga pravnih lica i preduzetnika po osnovu blokade je takođe prisutna negativna ten-dencija, koja se ogleda u povećanju duga u iznosu od 37 miliona eura ili 8,5% u odnosu na kraj preth-odne godine. U odnosu na isti period prethodne godine takođe imamo povećanje duga na blokiranim računima u iznosu od 53,1 milion eura ili 12,6%.

Krediti privrede, u 000 eura (lijeva skala), mjesečna promjena kredita privrede, u %

(desna skala)

Novoodobreni krediti privredi, ročnost, u 000 eura


40


Sa ukupno 633,4 miliona eura sredstava deponovanih u bankama na kraju posmatranog perioda, sek-tor privrede je drugi po značaju deponent u crnogorskom bankarskom sistemu. Depoziti ovog sektora su činili 27,9% ukupnih depozita u bankama na kraju trećeg kvartala tekuće godine. Depoziti privrede povećani su za 14,2% u odnosu na kraj 2013. godine, dok na godišnjem nivou bilježe rast od 0,5%. Pro-sječno mjesečno, depoziti ovog sektora su tokom prvih devet mjeseci bilježili rast po stopi od 1,5%, pri čemu je u prvom kvartalu zabilježen prosječan mjesečni pad po stopi od 0,7%, u drugom rast po stopi od 2,1%, dok je najveći rast po stopi od 3,2% zabilježen u trećem kvartalu.

U ročnoj strukturi depozita sektora privrede, dominantno učešće od 60,9% bilježe depoziti po viđenju. S druge strane, ročna struktura duga ovog sektora po osnovu kredita u bankama pokazuje dominan-tno učešće dugoročnih kredita (70,7%) u kojima dominiraju krediti odobreni na rok preko tri godine (72,6%).

Koeficijent krediti/depoziti za sektor privrede je na kraju septembra 2014. godine iznosio 1,42 i po-boljšan je u odnosu na kraj 2013. godine kada je iznosio 1,71, kao i u odnosu na kraj septembra 2013. godine kada je iznosio 1,51.

2.1.6. Strana aktiva i pasiva banaka

Na kraju trećeg kvartala tekuće godine potraživanja banaka od nerezidenata su po prvi put nakon osam godina bila veća od njihovih obaveza prema nerezidentima. Ovo je rezultat trenda rasta strane aktive banaka i smanjenja strane pasive u proteklom periodu. Tako je neto strana aktiva banaka izno-sila 5,8 miliona eura na kraju posmatranog perioda.

Broj pravnih lica i preduzetnika u blokadi, iznos duga po osnovu blokade (u 000 eura)

Grafik 1

Izvor - CBCG

41

Monetarna kretanja

Strana aktiva banaka je na kraju septembra te-kuće godine iznosila 700,1 milion eura, što je za 139,5 miliona eura ili 24,9% više nego na kraju prethodne godine, odnosno za11,9 miliona eura ili 1,7% više na godišnjem nivou. Izuzev kredita odobrenih nerezidentima, sve pozicije strane ak-tive zabilježile su rast u odnosu na kraj prethod-ne godine kao i na godišnjem nivou.

Rast strane aktive banaka u odnosu na kraj pret-hodne godine najvećim dijelom je rezultat rasta depozita od 96,8 miliona eura ili 27,6%, nakon kojih slijedi gotovina koja je bila viša za 28,6 mi-liona eura ili 39,3%, hartije od vrijednosti koje su bile za 17,2 miliona eura ili 30,2% više i pozicija ostalo koja bilježi rast od 626.000 eura ili 6,5%.Krediti odobreni nerezidentima zabilježili su pad od 3,7 miliona eura ili 5,2%.

Na godišnjem nivou, rast strane aktive rezultat je prvenstveno rasta hartija od vrijednosti koje su bile za 18,8 miliona eura ili 34% više, zatim slijedi gotovina koja je bila za 3,6 miliona eura ili 3,7% viša, pozicija ostalo koja je bila za 1 milion eura ili 11,2% viša, i depoziti koji su zabilježili rast od 979.000 eura ili 0,2%. Krediti su bili za 12,6 mili-ona eura ili 15,8% niži na godišnjem nivou.

Najznačajnija kategorija u strukturi strane ak-tive su depoziti banaka u inostranim bankama, koji su na kraju septembra tekuće godine iznosi-li 447,2 miliona eura i činili 63,9% strane aktive. Depoziti banaka u inostranim bankama su to-kom prvih pet mjeseci tekuće godine imali trend opadanja, da bi od juna počeli bilježiti stope ra-sta. U strukturi depozita banaka u inostranstvu dominantno učešće od 81% ostvarili su depoziti po viđenju.

Strana pasiva banaka je iznosila 694,3 miliona eura na kraju trećeg kvartala 2014. godine, i zabilježila je pad od 28,4 miliona eura ili 3,9% u odnosu na kraj prethodne godine, dok je u odnosu na isti period prethodne godine niža za 31,2 miliona eura ili 4,3%.

Pad strane pasive u odnosu na kraj prethodne godine najvećim dijelom je rezultat pada kredita od 57,9 miliona eura ili 17,4%, kao i pozicije ostalo za 542.000 eura ili 21,4%. Istovremeno, rast su zabilježili depoziti koji su bili za 29 miliona eura ili 7,8% viši i pozicija ostalo koja je bila za 542.000 eura ili 21,4% viša. Pad strane pasive na godišnjem nivou rezultat je prvenstveno pada kredita za 75,6 miliona eura ili 21,6%, ali i hartija od vrijednosti u iznosu od 1,5 miliona eura ili 9%. S druge strane, rast na godišnjem nivou su zabilježili depoziti nerezidenata i pozicija ostalo, koji su bili viši za 12,7 ili 27,7% respektivno.

Neto strana aktiva banaka, u 000 eura

Struktura strane aktive banaka, u 000 eura

Grafik 2.24

Grafik 2.25

42


Trend smanjenja pozajmica banaka iz inostranstva je nastavljen i tokom tri kvartala tekuće godine. Pozajmice banaka iz inostranstva su na kraju posmatranog perioda iznosile 274,5 miliona eura,i to-kom devet mjeseci zabilježile su prosječan mjesečni pad po stopi od 2,1%.

U strukturi strane pasive na kraju trećeg kvartala tekuće godine, dominantno učešće od 57,9% ostva-rili su depoziti nerezidenata, dok se na pozajmice banaka odnosilo 39,5%, hartije od vrijednosti 2,2%, a neznatan dio (0,4%) na ostale stavke strane pasive.

Odnos strane pasive i ukupne bilansne sume banaka pokazuje da nerezidenti finansiraju 22,3% uku-pne aktive banaka, dok se 22,5% bilansne sume banaka odnosilo na potraživanja banaka od nerezi-denata.

2.1.7. Kapital banaka

Ukupni kapital banaka na kraju septembra 2014. godine je iznosio 442 miliona eura, što je za 11,1% više nego na kraju 2013. godine, dok je u odnosu naisti mjesec prethodne godine viši za 3,6%.

Na kraju septembra 2014. godine, samo jedna banka je zabilježila neznatno smanjenje ukupnog kapitala u odnosu na kraj 2013. godine, dok su sve ostale bilježile rast. Prosječno povećanje ka-pitala je iznosilo 10,6% u posmatranom periodu.

Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je bio iznad zakonom propisanog minimuma od 10%, i iznosio je 16,21% na kraju septembra 2014. godine. Koeficijent solventnosti bilježi rast u od-nosu na kraj prethodne godine kada je iznosio

Struktura strane pasive banaka, u 000 eura Učešće strane aktive, strane pasive i neto strane aktive banaka u bilansnoj sumi banaka, %


Ukupan kapital banaka, u 000 eura (lijeva skala) i koeficijent solventnosti,

u % (desna skala)

Grafik 2.28

43

Monetarna kretanja

14,44%, kao i u odnosu na kraj septembra 2013. godine, kada je iznosio 14,99%.

Rast kapitala u toku tri kvartala tekuće godine je prvenstveno rezultat dokapitalizacije dvije banke u ukupnom iznosu od 16,5 miliona eura u prvoj polovini godine, zatim osnivanja nove banke u trećem kvartalu, kao i ostvarenog profita tokom posmatranog perioda u iznosu od 20,9 miliona eura.

U toku posmatranog perioda 2014. godine, samo je jedna banka poslovala sa gubitkom, dok su sve ostale ostvarile pozitivan finansijski rezultat. Ostvaren profit banaka tokom prvih devet mje-seci tekuće godine je bio za 26,7% niži od profita banaka ostvarenog u istom periodu prethodne godine.

2.1.8. Obavezna rezerva banaka

Izdvojena obavezna rezerva banaka je iznosila 211,5 miliona eura na kraju septembra 2014. godine, što je bilo za 14,6 miliona eura ili 7,4% više nego na kraju 2013. godine, odnosno za 9,6 miliona eura ili 4,8% više nego na kraju septembra prethodne godine.

Efektivna stopa obavezne rezerve, mjerena odnosom izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, iznosila je 9,33% na kraju septembra 2014. godine, i bilježi pad u odnosu na kraj 2013. godine (9,39%), dok na godišnjem nivou bilježi rast (9,29%).

Odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita u Crnoj Gori je najniži u regionu.

Finansijski rezultat na agregatnom nivou, 000 eura

Izdvojena obavezna rezerva i ukupni depoziti, u 000 eura Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita, %

Grafik 2.29


44


Tabela 2.1

Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka, septembar 2014. godine

Obavezna rezerva/Depoziti Obavezna rezerva/Aktiva

Bosna i Hercegovina 25,3% 15,8%

Crna Gora 9,33% 6,8%

Hrvatska 13,0% 6,3%

Makedonija 10,8% 6,3%

Srbija 26,0% 13,5%

Od ukupnog iznosa izdvojene obavezne rezerve na kraju septembra 2014. godine, 45,6% je izdvo-jeno na raèunima CBCG u inostranstvu, 31,8% izdvojeno je na raèunu obavezne rezerve u zemlji, dok je preostalih 22,6% izdvojeno u vidu držav-nih zapisa.

Tokom prvih devet mjeseci tekuće godine, ni-jedna banka nije koristila obaveznu rezervu za likvidnost.

2.2. Kamatne stope banaka

2.2.1. Aktivne kamatne stope

Na ukupno odobrene kredite

Tokom prvih devet mjeseci tekuće godine, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupno odobrene kredite banaka je pretežno bilježila pad, dok je, s druge strane, prosječna ponde-risana efektivna kamatna stopa (PPEKS) imala rastući trend, osim u osmom mjesecu gdje je evidentan pad. U septembru 2014. godine, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na uku-pno odobrene kredite iznosila je 8,51%, i ostvarila je pad od 0,17 procentnih poena u odnosu na kraj prethodne godine, i pad od 0,18 p.p. na godišnjem nivou.

S druge strane, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na kredite banaka je u sep-tembru 2014. godine iznosila 9,57% i bila je za 0,21 p.p. viša nego u decembru prethodne godine, od-nosno za 0,26 p.p. viša nego u istom mjesecu prethodne godine.

Struktura izdvojene obavezne rezerve

Grafik 2.32

45

Monetarna kretanja

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na kratkoročne kredite je iznosila 9,56%, a na dugoročne 9,57%. PPEKS na kratkoročne kredite bila je niža kako u odnosu na kraj prethodne godine (za 0,14 p.p), tako i u odnosu na septembar prethodne godine (za 0,02 p.p), dok je PPEKS na dugoročne kredite zabilježila rast u odnosu na kraj prethodne godine kao i u odnosu na septembar 2013. godine (0,23 p.p. i 0,28 p.p., respektivno).

Na novoodobrene kredite

Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa na novoodobrene kredite banaka je iznosila 9,37% u septembru 2014. godine, a prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa je iznosila 10,77%. Obije kamatne stope bilježe rast u odnosu na kraj 2013. godine, i to za 1,17 p.p. i 1,35 p.p. respektivno. U od-nosu na septembar prethodne godine, nominalna kamatna stopa je zabilježila rast od 0,80 p.p., dok je efektivna stopa bila za 1,10 p.p. viša.

Aktivne kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

PPEKS na kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

Efektivne kamatne stope na novoodobrene kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

Grafik 2.33

Grafik 2.35

Grafik 2.34

Grafik 2.36

46


Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobrene kratkoročne kredite iznosila je 10,96%, a na novo-odobrene dugoročne kredite 10,70%. Kratkoročna kamatna stopa je u septembru 2014. godine bila za 1,29 p.p. viša od nivoa zabilježenog na kraju 2013. godine, dok je kamatna stopa na dugoročne kredite bila za 1,41 p.p. viša. U odnosu na septembar 2013. godine, obije stope su zabilježile rast, pri čemu je kamatna stopa na kratkoročne kredite bila viša za 1,21 p.p., dok je kamatna stopa na dugoročne kredite bila viša za 1,07 p.p.

Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na kredite odobrene fizičkim licima je iznosila 12,02% u septembru, i povećana je u odnosu na kraj 2013. godine za 0,26 p.p., dok je u odnosu na septembar 2013. godine stopa zabilježila rast od 0,47 p.p. S druge strane, prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa na novoodobrene kredi-te privredi iznosila je 9,86% na kraju septembra tekuće godine, i bilježi rast kako u odnosu na kraj 2013. godine (0,59 p.p.), tako i u odnosu na sep-tembar 2013. godine (0,08 p.p.).

2.2.2. Pasivne kamatne stope

Pasivne kamatne stope su i u prvih devet mjeseci tekuće godine nastavile opadajući trend iz 2013. godine. Tako je u septembru 2014. godine ova stopa iznosila 1,96% i bila je za 0,57 p.p. niža u odnosu na kraj 2013. godine, dok je na godišnjem nivou bila za 0,77 p.p. niža.

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na depozite po viđenju iznosila je 0,12%, depozite ročnosti do tri mjeseca 2,55%, depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine 3,09%, depozite ročnosti od jed-ne do tri godine 4,11%, depozite ročnosti od tri do pet godina 4,52%, a na depozite ročnosti preko pet godina 3,92%. U odnosu na kraj prethodne godine pad su zabilježile kamatne stope na depo-zite svih ročnosti, osim na depozite ročnosti pre-ko 5 godina. Najveći pad zabilježila je kamatna stopa na depozite ročnosti od jedne do tri godine (1,01 p.p.), dok je najmanji pad zabilježila kamat-na stopa ne depozite oročene na period tri do pet godina (0,02 p.p.). Na godišnjem nivou sve su sto-pe zabilježile pad.

PPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 2,42% u septembru 2014. godine, i u odnosu na kraj 2013. godine bilježi pad od 0,62 p.p., dok je u odnosu na isti mjesec prethodne godine niža za 0,91 p.p.

Kamatne stope na novoodobrene kredite, po sektorima, %

PPEKS na ukupne depozite po ročnosti, godišnji nivo, %

Grafik 2.37

Grafik 2.38

47

Monetarna kretanja

Tokom prvih devet mjeseci tekuće godine, najvi-še kamatne stope zabilježene su na depozite fizič-kih lica ročnosti od 1 do 3 godine.

PPEKS na depozite pravnih lica iznosila je 1,35% i takođe bilježi pad, kako u odnosu na kraj 2013. godine (0,46 p.p.) tako i u odnosu na isti mjesec prethodne godine (0,61 p.p.).

Kamatni spred je u prvih devet mjeseci 2014. go-dine imao trend rasta, uslijed rasta PPEKS na kre-dite, s jedne strane, i konstantnog pada PPEKS na depozite banaka, s druge strane. Kao rezultat, u septembru 2014. godine je razlika između aktiv-nih i pasivnih kamatnih stopa (na ukupne kredi-te i depozite banaka) iznosila 7,61 p.p, što je više, kako u odnosu na kraj 2013. godine (6,82 p.p.), tako i u odnosu na septembar prethodne godine (6,58 p.p.).

2.3. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju trećeg kvartala 2014. godine iznosila 35 miliona eura i povećana je za 424.000 ili 1,2% u odnosu na kraj 2013. godine, dok je u od-nosu na isti period prethodne godine viša za 2,5 miliona eura ili 8,2%.

Krediti mikroekreditnih finansijskih institucija su tokom prva dva kvartala tekuće godine imali ra-stući trend, dok je u trećem kvartalu zabilježen nji-hov pad. Na kraju septembra krediti mikrokredit-nih finansijskih institucija su iznosili 36,8 miliona eura. U odnosu na kraj prethodne godine, krediti MFI su zabilježili rast od 57.000 eura ili 0,2%, dok su na godišnjem nivou zabilježili rast od 926.000 eura ili 2,6%. Sektorska alokacija pokazuje da se 93,1% kredita MFI odnosio na sektor stanovništva, dok se 3,9% odnosilo na finansijske institucije, a preostalih 3% na nefinansijske institucije.

Tokom prvih devet mjeseci 2014. godine, mikro-kreditne finansijske institucije su odobrile uku-pno 25,2 miliona eura novih kredita. Kreditna aktivnost MFI je tako u posmatranom periodu intenzivirana, zabilježivši rast novoodobrenih kredita od 2,9 miliona eura ili 12,8% u odnosu na isti period prethodne godine. Najveći dio no-vih plasmana MFI (94,2%) odnosio se na kredite odobrene sektoru stanovništva.

Kamatni spred, %

Ukupni krediti MFI, po sektorima u 000 eura

Grafik 2.39

Grafik 2.40

48


U strukturi ukupne pasive MFI, dominatno učešće od 54,4% bilježi ukupan kapital MFI, dok se na po-zajmice i ostale obaveze MFI odnosilo 45,6% bilansne sume. Kapital MFI je na kraju septembra 2014. godine iznosio 19,1 milion eura, što je za 1,2 miliona eura ili 6% manje nego na kraju 2013. godine, dok na godišnjem nivou bilježi pad od 1,3 miliona eura ili 6,2%.

Pozajmice mikrokreditnih finansijskih institucija su iznosile 13,9 miliona eura, i zabilježile su rast od 1,5 miliona eura ili 11,7% u odnosu na kraj 2013. godine, odnosno rast od 3,6 miliona eura ili 34,9% na godišnjem nivou.

Na agregatnom nivou, MFI su za prvih devet mjeseci 2014. godine ostvarile neto dobit u iznosu od 1,3 miliona eura.

2.3.1. Kamatne stope MFI

Na ukupno odobrene kredite

Kamatne stope MFI na ukupno odobrene kredite su i tokom prvih devet mjeseci bile na izuzetno viso-kom nivou. U septembru 2014. godine, PPNKS na ukupno odobrene kredite iznosila je 21,51% i bila je za 0,81 p.p. viša u odnosu na kraj 2013. godine, dok je na godišnjem nivou zabilježila rast od 1,23 p.p.

S druge strane, PPEKS na ukupno odobrene kredite iznosila je 26,10% u septembru 2014. godine i ostvaruje pad od 0,28 p.p. u odnosu na kraj 2013. godine, kao i na godišnjem nivou od 0,75 p.p.

Na kraju trećeg kvartala 2014. godine, PPEKS na ukupne kratkoročne kredite je iznosila 26,62%, dok je na dugoročne kredite iznosila 26,04%. Obi-je stope zabilježile su pad, kako u odnosu na de-cembar prethodne godine (za 1,14 p.p. i 0,15 p.p. respektivno), tako i u odnosu na isti period pret-hodne godine (1,89 p.p. i 0,60 p.p. respektivno)

Prosječna ponderisana efektivna kamatna sto-pa na kredite MFI odobrene sektoru privrede je iznosila 24,38% u septembru tekuće godine. PPEKS na kratkoročne kredite odobrene ovom sektoru je iznosila 25,73%, dok je na dugoročne kredite iznosila 23,90%.

Na kredite odobrene fizičkim licima PPEKS je iznosila 26,11%, odnosno 26,63% na kredite sa ročnošću kraćom od godinu dana i 26,05% na kredite sa ročnošću preko jedne godine.

Kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.41

49

Monetarna kretanja

Na novoodobrene kredite

PPEKS na novoodobrene kredite MFI je u sep-tembru iznosila 26,21%, što je bilo za 0,18 p.p. više nego u decembru 2013. godine, dok je na go-dišnjem nivou zabilježen pad od 0,92 p.p.

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobre-ne kratkoročne kredite MFI je iznosila 26,19%, a na kredite odobrene sa ročnošću preko jedne go-dine 26,21%.

Tabela 2.2

Kamatne stope MFI na novoodobrene kredite, jun 2014. godine, %

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

StanovništvoPPNKS 20,94 21,93 21,75

PPEKS 26,16 26,22 26,21

PrivredaPPNKS 14,97 19,90 15,89

PPEKS 27,15 23,33 26,44

Ukupni kreditiPPNKS 20,72 21,92 21,70

PPEKS 26,19 26,21 26,21

Boks 2.2 – Poređenje kamatnih stopa po kojima su banke i MFI odobravale kredite

Kamatne stope po kojima banke i mikrokreditne finansijske institucije odobravaju kredite se značajno razlikuju. Naime, PPNKS na ukupne kredite kod banaka je iznosila 8,51%, a efektivna 9,57%, dok su iste stope kod MFI iznosile 21,51%, odnosno 26,10%.

Tabela 1

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, septembar 2014. godine, %


Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 8,92 21,90 9,20 21,48 9.19 21.52

PPEKS 11,28 26,63 10,36 26,05 10.37 26.11

PrivredaPPNKS 8,23 14,01 7,95 21,18 7.99 19.28

PPEKS 9,43 25,73 8,84 23,90 8.92 24.38

Ukupni kreditiPPNKS 8,27 21,77 8,52 21,48 8.51 21.51

PPEKS 9,56 26,62 9,57 26,04 9.57 26.10

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.42

50


Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS od 9,56%, a MFI 26,62%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,57%, a kod MFI 26,04% (tabela br. 1 i grafik br. 1).

Velika odstupanja postoje i kod kamatnih stopa na novoodobrene kredite između banaka i MFI. Naime, PPNKS na novoodobrene kredite kod banaka je iznosila 9,37%, a efektivna 10,77%, dok su iste stope kod MFI iznosile 21,70%, odnosno 26,21%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 10,96%, a MFI po stopi od 26,19%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 10,70%, a kod MFI 26,21% (tabela br. 2 i grafik br. 2).

Tabela 2

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, septembar 2014. godine, %


Banke MFI Banke MFI Banke MFI

StanovništvoPPNKS 10,26 20,94 10,73 21,93 10,71 21,75

PPEKS 14,53 26,16 11,89 26,22 12,02 26,21

PrivredaPPNKS 8,25 14,97 8,46 19,90 8,37 15,89

PPEKS 10,75 27,15 9,17 23,33 9,86 26,44

Ukupni kreditiPPNKS 8,37 20,72 9,74 21,92 9,37 21,70

PPEKS 10,96 26,19 10,70 26,21 10,77 26,21

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, %

Grafik 1

51

Monetarna kretanja

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, %

Grafik 2

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 03

55

Tržište novca i kapitala

3.1. Tržište novca

U toku trećeg kvartala 2014. godine održane su četiri aukcije državnih zapisa sa rokom dospije-ća od 182 dana. Ukupna vrijednost emitovanih državnih zapisa iznosila je 68,2 miliona eura. Svi državni zapisi emitovani tokom trećeg kvartala su prodati, uz prisutan opadajući trend ostvare-nih kamatnih stopa. Kupci državnih zapisa bile su crnogorske banke i Fond za zaštitu depozita.

U toku prvih devet mjeseci 2014. godine odr-žano je deset aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća od 182 dana i tri sa rokom dospijeća od 91 dan. Ukupan iznos prodatih zapisa u prva tri kvartala 2014. godine je iznosio 176,3 milio-na eura. Prosječna ponderisana kamatna stopa na državne zapise emitovane u prva tri kvartala 2014. godine je iznosila 1,48%.

Ukupan dug države po osnovu prodatih držav-nih zapisa, na dan 30.09.2014. godine je iznosio 75,9 miliona eura i niži je za 25,6 miliona eura ili 25,2% u odnosu na isti period prethodne godine.

3.2. Tržište kapitala

Tokom prva tri kvartala 2014. godine, na Mon-tenegroberzi ostvaren je najveći promet za devet mjeseci od 2009. godine, zahvaljujući primarnoj prodaji državnih obveznica početkom godine, i sekundarnoj trgovini istih. Tako je u posmatra-nom periodu ostvareno 73 miliona eura prometa, što je tri i po puta više u odnosu na isti period prethodne godine. Tokom trećeg kvartala došlo je do značajnog rasta berzanskih indeksa, kako u odnosu na kraj godine, tako i u odnosu na isti period prethodne godine.

Prosječni mjesečni promet iznosio je 8,1 milion eura tokom prvih devet mjeseci 2014. godine, što je znatno više od prosječnog mjesečnog pro-meta ostvarenog u istom periodu 2013. godine

Prodati državni zapisi i odgovarajuća kamatna stopa, I-IX 2014. godina

Grafik 3.1

Izvor : CBCG

Promet na berzi

Grafik 3.2

Izvor: Montenegroberza

56


(2,3 miliona eura). Međutim, ukoliko bi isključili prodate državne obveznice, prosječan promet u ovom periodu bi iznosio 3,3 miliona eura. Od ukupno ostvarenog prometa u posmatranom periodu, 59,1% je ostvareno kroz primarnu prodaju, prvenstveno kao rezultat emisije državnih obveznica, dok se preostalih 40,9% odnosilo na sekundarnu trgovinu.

Tokom posmatranog perioda, ostvareno je 4.444 transakcija, pri čemu je u odnosu na isti period prethodne godine zabilježen pad broja transak-cija od 8,7%.

Struktura prometa

U strukturi prometa ostvarenog u prvih devet mjeseci 2014. godine, najveće učešće od 64,4% je imao promet raznim vrstama obveznica, zatim slijede akcije kompanija sa 26,7%, dok se na pro-met akcija fondova zajedničkog ulaganja odnosi-lo preostalih 8,9% ukupno ostvarenog prometa.

Tabela 3.1

Ukupan promet i struktura prometa

Struktura prometa

I-IX 2011. I-IX 2012. I-IX 2013. I-IX 2014.

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije 36.741.674 89,2% 14.774.283 60,9% 16.197.250 76,6% 19.461.171 26,7%

Akcije FZU 2.539.261 6,2% 2.489.557 10,3% 3.594.361 17,0% 6.479.393 8,9%

Obveznice 1.908.516 4,6% 6.997.220 28,8% 1.340.345 6,3% 47.049.587 64,5%

Ukupno 41.189.451 100,0% 24.261.059 100,0% 21.131.956 100,0% 72.990.151 100,0%


Ukupan promet akcijama kompanija u iznosu od 19,5 miliona eura ostvaren je kroz 3.144 transakcije, što predstavlja 70,7% ukupno realizovanih transakcija. Ostvareni promet akcijama kompanija je za 20,2% veći u odnosu na isti period prethodne godine, dok je broj realizovanih poslova bio veći za 7,8%.

Trgovina akcijama fondova zajedničkog ulaganja (FZU) u prvih devet mjeseci 2014. godine je iznosila 6,5 miliona eura, i realizovana je kroz 1.059 transakcija. Ostvareni promet akcijama FZU bio za 80,3% veći u odnosu na isti period prethodne godine.

Od ukupnog prometa obveznicama (47,1 milion eura), dominantan dio od 98,7% se odnosio na trgovi-nu državnim obveznicama, dok se preostalih 1,3% odnosilo ostale vrste obveznica.

Struktura prometa na berzi, I-IX 2014. godine

Grafik 3.3


57


Berzanski indeksi

Nakon negativnog trenda u prvoj polovini godine, berzanski indeksi su tokom cijelog trećeg kvartala bilježili značajan rast. Na kraju septembra 2014. godine indeks Monex20 je dostigao najveću vrijedno-sti od septembra 2011. godine, dok je Monex PIF zabilježio najveću vrijednost od oktobra 2012. godine.

Promet (lijeva skala) i broj sklopljenih poslova akcijama kompanija (desna skala)

Promet (lijeva skala) i broj transakcija obveznicama (desna skala)

Promet (lijeva skala) i broj transakcija (desna skala) akcijama fondova zajedničkog ulaganja

Grafik 3.4

Grafik 3.6

Grafik 3.5




58


U odnosu na kraj prethodne godine, indeks Mo-nex20, je na kraju septembra 2014. godine zabi-lježio apsolutni rast od 1.544,05 indeksnih poe-na, ili 15,7%, dok je indeks Monex PIF zabilježio rast od 272,16 indeksnih poena ili 8%.

U odnosu na kraj septembra 2013. godine, indeks Monex 20 je zabilježio rast od 25,4%, dok je in-deks Monex PIF zabilježio rast od 30,1%.

Berzanski indeksi su i dalje daleko ispod svojih istorijskih maksimuma dostignutih tokom 2007. godine. U odnosu na njihove istorijski maksi-malne vrijednosti, indeksi su na kraju septembra 2014. godine bili niži: Monex20 – 4,3 puta, a Mo-nex PIF – 13,8 puta niži.

Tabela 3.2

Opšti podaci o indeksima

MONEX 20 MONEX PIF

Vrijednost na 30. Septembar 2014. 11.394,23 3.684,40

Apsolutna promjena indeksa u 2014. godini 1.544,05 272,16

Početna vrijednost indeksa 1000,00 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003.

Maksimalna vrijednost tokom 2014. godine 11.672,17 25.09.2014. 3.871,42 26.09.2014.

Maksimalna istorijska vrijednost 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007

Minimalna istorijska vrijednost 918,57 14.04.2003 959,53 02.04.2003

Rast (pad) U 2014. godini 15,7% 8%


Blok trgovine

U prvih devet mjeseci 2014. godine na Montenegroberzi realizovano je trinaest blok trgovina ukupne vrijednosti 4,1 milion eura.

Kapitalizacija

Ostvarena tržišna kapitalizacija na Montenegroberzi na kraju septembra 2014. godine iznosila je 3 milijarde eura.

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredstava na Montenegroberzi je u septembru 2014. godine iznosila 0,000760.

Kretanje indeksa na Montenegroberzi

Grafik 3.7


59


Boks 3.1 - Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

U toku prvih devet mjeseci 2014. godine, od svih berzi regiona, samo je na dvije zabilježen pad pro-meta, dok je na ostale četiri ostvaren rast. Najveći rast, u odnosu na prvih devet mjeseci prethodne go-dine, zabilježen je na Montenegroberzi (tri i po puta), kao i na Sarajevskoj berzi, gdje je promet skoro tri puta veći u odnosu na isti period prethodne godine, dok je na Ljubljanskoj berzi ostvaren rast prometa od 92%. Pad prometa ostvaren je na Beogradskoj (29%) i Zagrebačkoj berzi (0,9%). Broj transakcija na svim berzama u regionu je zabilježio pad u prva tri kvartala 2014. godine u odnosu na isti period pre-thodne godine, osim na Ljubljanskoj berzi. (tabela br. 1).

Tabela 1

Promjene prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama

Naziv berze Relativan odnos prometa I-IX 14/I-IX 13

Relativan odnos br. transakcija I-IX 14/I-IX 13

Beogradska berza -29,0 -30,6

Zagrebačka berza -0,9 -13,5

Sarajevska berza 175,4 -16,9

Makedonska berza 8,5 -9,5

Ljubljanska berza 92,0 33,4

Montenegroberza 245,4 -8,7

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

U odnosu na kraj 2013. godine, najveći rast berzanskog indeksa zabilježen je na Ljubljanskoj berzi (27,8%), dok je najveći pad zabilježio indeks Sarajevske berze (7,8%) (tabela br. 2).

Kapitalizacija

Grafik 3.8


60


Tabela 2

Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksa% promjena

IX 2014/XII 2013. IX 2014/IX 2013.

Beogradska berza BELEX15 18,5 26,0

Zagrebačka berza CROBEX 6,9 5,9

Sarajevska berza SASX-10 -7,9 -11,0

Makedonska berza MBI10 -1,5 4,8

Ljubljanska berza SBITOP 27,8 36,2

Montenegroberza MONEX20 15,7 25,4

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Najveći pad tržišne kapitalizacije je, u odnosu na kraj 2013. godine, zabilježen na Sarajevskoj berzi (9,3%), dok je najveći rast zabilježen na Ljubljanskoj berzi (15,6%).

Tabela 3

Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berze IX 2014/XII 2013. IX 2014/IX 2013.

Beogradska berza 0,6 3,6

Zagrebačka berza 13,9 9,9

Sarajevska berza -9,3 -4,6

Makedonska berza -5,1 -11,4

Ljubljanska berza 15,6 28,9

Montenegroberza 5,4 6,4

Izvor: Sajtovi regionalnih berzi

FISKALNI SEKTOR 04

63

Fiskalni sektor

U uslovima eurizovane ekonomije u Crnoj Gori, fiskalna politika ima presudnu ulogu u kreiranju du-goročne stabilnosti i predstavlja najvažniji segment ekonomske politike.

Takođe, zbog potrebe da se što prije valorizju ekonomski potencijali kojim Crna Gora obiluje, a koji su zapostavljeni ili nedovoljno valorizovani, kao i zbog zaustavljanja negativnih demografskih tendenci-ja, koje karakterišu određene dijelove naše zemlje, postoji izražena potreba za dinamičnijim ekonom-skim rastom.

Imajući u vidu navedeno, fiskalna politika, kroz proces konsolidacije prihodne i rashodne strane budžeta i odgovarajuće podsticajne mjere, treba da doprinese ozdravljenju javnih finansija i dinami-ziranju privrednog rasta.

Boks 4.1 – Faktori koji su uticali na kretanje stope rasta domaće ekonomije

Kao otvorena ekonomija, Crna Gora se suočava sa posljedicama kretanja prenesenih iz neposrednog i šireg okruženja, koje neminovno utiču kao korektivan faktor na rast ekonomske aktivnosti. Crnogorska ekonomija je u periodu januar-jul 2014. godine bila pod uticajem nekoliko faktora koji su imali negati-van uticaj na ostvarivanje projektovanih stopa rasta, i to:

1. U posmatranom periodu nije započet najavljeni investicioni ciklus koji je predviđen prethod-nim projekcijama, a koji je bio osnovni preduslov za projektovane stope rasta.

2. Kreditna aktivnost banaka je smanjena, kako zbog nedostatka kvalitetnih investicionih pro-grama, tako i zbog pojačane opreznosti banaka u vođenju kreditne politike usljed visoke ne-likvidnosti privrede, a time i povećanog rizika.

3. Nepovoljne vremenske prilike uticale su na ostvarenje projekcija u poljoprivredi i turizmu.4. Eskalacija sukoba u Ukrajini i uvođenje sankcija Rusiji, kao i ruske kontramjere uticale su na

stagnaciju ekonomske aktivnosti u Eurozoni i okruženju.5. Izostao je rast zarada u posmatranom periodu.6. Negativne stope u proizvodnji električne energije su posljedica rekordne proizvodnje u preth-

odnoj godini.7. Deflatorni trend cijena sa stopom od -1,2% u julu.

Izvor: Ministarstvo finansija

4.1. Javne finansije Crne Gore16

U ovoj godini usvojen je Zakon o budžetu i fiskalnoj odgovornosti koji donosi metodološku izmjenu u dijelu obračuna prihoda. Naime, odredbe ovog Zakona predviđaju da donacije ulaze u zbir tekućih prihoda čime se i deficit smanjuje za isti taj iznos.

16 Strukturu javnih finansija Crne Gore čini budžet Crne Gore sa državnim fondovima (Fond penzijskog i inva-lidskog osiguranja, Fond zdravstvenog osiguranja, Fond za obeštećenje, Zavod za zapošljavanje i Fond rada) i budžeti lokalne samouprave (Prijestonica Cetinje, Glavni grad Podgorica i 19 opština).

64


Takođe, došlo je do izmjena u dijelu fiskalnih mjera koje su uvedene kao odgovor na krizni period. U ovoj godini ukinute su takse na SIM kartice, kablovsku televiziju i električna brojila, dok je redefinsan dio propisa koji se odnosi na naplatu taksi na pušačke zone. Istovremeno, produženo je važenje mjere o zamrzavanju rasta penzija, čije se ukidanje očekuje do kraja godine.

Prema procjeni Ministarstva finansija, za devet mjeseci 2014. godine javni prihodi17 iznosili su 1,07 milijardi eura, odnosno 31,6% procijenjenog BDP-a za 2014. godinu18. U poređenju sa istim periodom 2013. godine, javni prihodi su viši za 6,4%, što predstavlja nominalni rast od 64,4 miliona eura, čemu je najviše doprinijelo povećanje prihoda od PDV-a (34,1 milion eura) i doprinosa (20,5 miliona eura).

U strukturi javnih prihoda dominantni su prihodi od poreza (63,8%), kao i prihodi od doprinosa (26,6%), dok se na sve ostale prihode odnosi 9,6% javnih prihoda.

Javna potrošnja za devet mjeseci 2014. godine iznosila je 1,06 milijarde eura, odnosno 31,3% proci-jenjenog BDP-a. U poređenju sa istim periodom 2013. godine javna potrošnja je ostvarena na nižem nivou za 4%. Rashodi su prvenstveno smanjeni zbog manjih rashoda za ostala lična primanja, za kapi-talne izdatke u tekućem budžetu i zbog smanjenja rezervi.

Nedostajuća sredstva na kraju septembra iznosila su 232,9 miliona eura. Za devet mjeseci 2014. godine država se zadužila u iznosu od 194,4 miliona eura preko inostranih izvora finansiranja, odnosno, 99,9 miliona eura preko domaćih.

Tekuća javna potrošnja19 iznosila je 989,2 milio-na eura ili 29,1% BDP-a i niža je u odnosu na isti period 2013. godine za 5,8%.

Posmatrano po ekonomskoj klasifikaciji, najveću stavku izdataka predstavljaju transferi za soci-jalnu zaštitu (368,1 milion eura, ili 10,8% BDP-a, dominantno zbog izdataka za penzije) i bruto zarade (311,2 miliona eura, ili 9,2% BDP-a), dok je kapitalni budžet iznosio 72,7 miliona eura, ili 2,1% BDP-a.

Nivo javnih prihoda na kraju trećeg kvartala 2014. godine veći je od ostvarene javne potroš-nje, tako da je suficit javnog sektora iznosio 10,5 miliona eura ili 0,3% procijenjenog BDP-a, dok je u istom periodu prethodne godine deficit javnog sektora iznosio 98,2 miliona eura. (Prilog D, ta-bela 12).

17 Ukupni javni prihodi obuhvataju prihode budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.18 Izvor: Ministarstvo finansija; procijenjeni BDP za 2014. godinu iznosi 3,39 milijarde eura.19 Javna potrošnja umanjena za ukupne kapitalne izdatke.

Konsolidovana javna potrošnja, 000 000 eura

Grafik 4.1


65

Fiskalni sektor

4.2. Budžet Crne Gore

Prema preliminarnim podacima Ministarstva fi-nansija, ukupni primici budžeta sa državnim fondovima20 za devet mjeseci 2014. godine izno-sili su 1,23 milijarde eura ili 36,4% procijenjenog BDP-a21. U strukturi budžetskih prihoda, 76,1% se odnosilo na izvorne prihode, a 23,9% na priho-de od privatizacije i pozajmice i kredite iz doma-ćih i inostranih izvora (tabela br. 4.1).

Izvorni prihodi budžeta iznosili su 939,9 milio-na eura ili 27,7% procijenjenog BDP-a. U odnosu na plan, ovi prihodi viši su za 2,6%, kao rezultat višeg ostvarenja prihoda od poreza, doprinosa, naknada i ostalih prihoda. U odnosu na isti pe-riod 2013. godine, izvorni prihodi viši su za 6,4%.

U strukturi izvornih prihoda najveće učešće ostvarili su prihodi od poreza (64,3%), zatim do-prinosi (30,3%), dok se preostalih 5,4% odnosilo na prihode od taksi, naknada, ostalih prihoda, primitaka od otplate odobrenih kredita i dona-cija.

Naplata poreskih prihoda (porezi i doprinosi) ostvarena je u iznosu od 888,9 miliona eura, od čega se na direktne poreze odnosi 396,8 miliona eura, a na indirektne poreze 492,1 milion eura.

Prihodi po osnovu poreza iznosili su 604,2 miliona eura i ostvarili su rast od 1,3% u odnosu na plan, odnosno 7,9% u odnosu na isti period 2013. godine.

Nominalno, najveći rast prihoda u odnosu na prethodnu godinu ostvaren je kod poreza na dodatu vrijednost od 34,1 milion eura ili 10,7%. Ovaj rast prihoda od PDV-a rezultat je povećane stope, rasta ekonomske aktivnosti i smanjenja sive ekonomije.

Prihodi po osnovu poreza na dohodak fizičkih lica povećani su za 13,2% ili 8,2 miliona eura, u odnosu na uporedni period prethodne godine.

Negativno odstupanje bilježi se kod poreza na međunarodnu trgovinu, i to 7,2% u odnosu na plan i 1,1% u odnosu na prošlogodišnji uporedni period.

Takođe, pad prihoda evidentiran je kod naplate akciza, i to 6,9% u odnosu na plan i 2,4% (2,8 miliona eura) u odnosu na prvih devet mjeseci 2013. godine. Iz tog razloga, sprovode se pojačane mjere kon-trole tržišta akciznih priozvoda, posebno duvanskih proizvoda.

20 Primici uključuju izvorne prihode (direktne i indirektne poreze i neporeske prihode), pozajmice i kredite iz domaćih i inostranih izvora i prihode od privatizacije.

21 Izvor: Ministarstvo finansija; procijenjeni BDP za 2014. godinu iznosi 3,39 milijardi eura.

Izvorni prihodi, 000 000 eura

Grafik 4.2


66


Prihodi po osnovu doprinosa iznosili su 284,8 miliona eura i viši su za 7,9% u odnosu na plan za de-vet mjeseci 2014. godine, dok u odnosu na isti period prethodne godine bilježe rast od 7,8% (veći su za 20,5 miliona eura u odnosu na prethodnu godinu), što je najvećim dijelom rezultat smanjenja sive ekonomije.

Tabela 4.1

Prihodi budžeta CG i državnih fondova, I-IX 2014. godine

Vrsta primitka

Plan jan-sept. 2014.

Ostvareno jan-sept.

2014.

Učešće u prihodima jan-sept.

2014.

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno jan-sept.

2013.

Ostvareno u odnosu

na jan-sept. 2013.

u mil.eura u mil.eura % % % u mil.eura %

Porezi 596,35 604,17 64,28 17,81 101,31 560,09 107,87

Porez na dohodak fizičkih lica 65,76 70,73 7,53 2,08 107,56 62,50 113,17

Porez na dobit pravnih lica 40,61 41,28 4,39 1,22 101,65 37,18 111,03

Porez napromet nepokretnosti 1,09 1,09 0,12 0,03 100,00 1,02 106,86

Porez na dodatu vrijednost 340,38 351,98 37,45 10,37 103,41 317,84 110,74

Akcize 126,45 117,79 12,53 3,47 93,15 120,63 97,65

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 18,19 16,88 1,80 0,50 92,80 17,06 98,94

Ostali republički porezi 3,87 4,42 0,47 0,13 114,21 3,86 114,51

Doprinosi 263,87 284,77 30,30 8,39 107,92 264,29 107,75

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 155,8 173,65 18,48 5,12 111,46 160,49 108,20

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 91,73 96,55 10,27 2,85 105,25 89,10 108,36

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 7,66 7,77 0,83 0,23 101,44 7,10 109,44

Ostali doprinosi 8,68 6,80 0,72 0,20 78,34 7,60 89,47

Takse 14,36 11,65 1,24 0,34 81,13 18,27 63,77

Naknade 9,57 11,63 1,24 0,34 121,53 9,71 119,77

Ostali prihodi 20,31 21,64 2,30 0,64 106,55 21,38 101,22

Primici od otplate kredita 5,62 2,90 0,31 0,09 51,60 6,04 48,01

Donacije 6,00 3,15 0,34 0,09 52,50 3,35 94,03

IZVORNI PRIHODI 916,08 939,91 76,15 27,70 102,60 883,13 106,43

Prihodi od privatizacije 3,75 3,15 0,26 0,09 84,00 1,62 194,44

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 170,98 192,85 15,62 5,68 112,79 103,64 186,08

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 0,00 98,41 7,97 2,90 125,35 78,51

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 1.090,81 1.234,32 100,00 36,38 113,16 1.113,74 110,83


Ukupni izdaci budžeta za devet mjeseci 2014. godine iznosili su 1,16 milijardi eura ili 34,3% procije-njenog BDP-a. U poređenju sa istim periodom 2013. godine, budžetska potrošnja bila je viša za 1%, a u odnosu na planiranu viša je za 2,8% (tabela br. 4.2).

Konsolidovani izdaci budžeta22 iznosili su 963,2 miliona eura, što čini 28,4% procijenjenog BDP-a. Ostvareni izdaci su u odnosu na plan za devet mjeseci tekuće godine bili niži za 4%, a u odnosu na isti period 2013. godine niži su za 4,9% ili 49,8 miliona eura.

22 Ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova.

67

Fiskalni sektor

Tekuća budžetska potrošnja iznosila je 921,4 miliona eura ili 27,2% BDP-a, dok je kapitalni budžet iznosio 41,8 miliona eura ili 1,2% BDP-a.

Tekući izdaci u posmatranom periodu iznosili su 458,4 miliona eura i bili su niži od planiranih za 2,3%. Gotovo svi rashodi, izuzev rashoda za us-luge, kamate i pozajmice i kredite, bili su ispod planiranih.

Rashodi za bruto zarade povećani su za 3,1% u odnosu na isti period 2013. godine. Smanjenje rashoda u odnosu na uporedni period prethodne godine zabilježeno je kod rashoda za ostala lična primanja (1,2 miliona eura ili 14,6%).

Tabela 4.2

Izdaci budžeta CG i državnih fondova, I-IX 2014. god.

O P I S

Plan jan-sept. 2014.

Ostvareno jan-sept.

2014.

Učešće u izdacima

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno jan-sept.

2013.

Ostvareno u odnosu

na jan-sept. 2013.

u mil.eura u mil.eura % % % u mil.eura %

Tekući izdaci 469,14 458,39 47,59 13,51 97,71 443,45 103,37

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 289,87 286,12 29,70 8,43 98,71 277,57 103,08

Ostala lična primanja 8,61 7,24 0,75 0,21 84,09 8,48 85,38

Rashodi za materijal 21,97 17,23 1,79 0,51 78,43 17,04 101,12

Rashodi za usluge 30,52 31,35 3,25 0,92 102,72 29,86 104,99

Tekuće održavanje 16,24 14,12 1,47 0,42 86,95 12,86 109,80

Kamate 54,99 63,49 6,59 1,87 115,46 60,76 104,49

Renta 6,13 6,00 0,62 0,18 97,88 5,80 103,45

Subvencije 14,16 12,08 1,25 0,36 85,31 10,11 119,49

Ostali izdaci 18,77 16,04 1,67 0,47 85,46 14,62 109,71

Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 7,88 4,72 0,49 0,14 59,90 6,35 74,33

Transferi za socijalnu zaštitu 373,67 367,96 38,20 10,84 98,47 356,72 103,15

Transferi inst. pojedincima NVO i jav. sektoru 75,78 69,12 7,18 2,04 91,21 64,40 107,33

Kapitalni budžet 76,37 41,81 4,34 1,23 54,75 32,39 129,08

Pozajmice i krediti 1,60 1,78 0,18 0,05 111,25 1,32 134,85

Rezerve 6,64 8,90 0,92 0,26 134,04 11,68 76,20

Otplata garancija 0 15,26 1,58 0,45 103,10 14,80

KONSOLIDOVANI IZDACI 1.003,20 963,22 82,77 28,39 96,01 1.013,06 95,08

Otplata dugova rezidentima 22,51 84,61 7,27 2,49 375,88 46,19 183,18

Otplata dugova iz prethodnog perioda 25,00 38,92 3,34 1,15 155,68 47,53 81,89

Otplata dugova nerezidentima 81,06 77,05 6,62 2,27 95,05 45,01 171,18

UKUPNI IZDACI 1.131,77 1.163,80 100,00 34,30 102,83 1.151,79 101,04


Budžetska potrošnja I-IX 2014. godine, 000 000 eura

Grafik 4.3


68


Ako posmatramo strukturu budžetske potrošnje (tabela br. 4.2), najveće učešće imaju transferi za socijalnu zaštitu oko 38,2%, bruto zarade 29,7% i transferi institucijama, pojedincima, NVO i javnom sektoru 7,2%. Na ostale namjene odnosi se 24,9% budžetskih izdataka, od toga kamate učestvuju sa 6,6%, rashodi za materijal i usluge 5%, kapitalni budžet sa 4,3%, garancije 1,6%, a subvencije sa 1,2% budžetske potrošnje.

Otplata duga iznosila je 200,6 miliona eura i u odnosu na isti period prethodne godine bilježe rast od 44,6% ili 61,8 miliona eura.

Za devet mjeseci 2014. godine, pozajmice i krediti iz domaćih izvora (dominantno emisija obveznica) iznosili su 98,4 miliona eura, dok su pozajmice i krediti iz inostranih izvora iznosili 192,8 miliona eura.

Za devet mjeseci 2014. godine budžet Crne Gore je ostvario deficit23 od 23,3 miliona eura ili 0,7% BDP-a dok je u istom periodu prethodne godine deficit iznosio 129,9 miliona eura.

4.3. Lokalna samouprava

Kvartalne izvještaje o planiranim i ostvarenim prihodima, planiranim i izvršenim rashodima i budžetskom zaduženju, shodno Zakonu o finansiranju lokalne samouprave, opštine su obavezne da dostavljaju Ministarstvu finansija, najkasnije u roku od 30 dana od dana isteka kvartala. S obzirom na to da je samo jedan broj opština dostavio podatke, podaci za devet mjeseci 2014. godine zasnivaju se na procjeni Ministarstva finansija.

Procijenjeni izdaci lokalne samouprave za devet mjeseci 2014. godine iznose 99,9 miliona eura ili 2,9% BDP-a, što je više u odnosu na ostvarenje u istom periodu 2013. godine za 6,6%, ili 6,2 miliona eura. Najznačajniji rast rashoda evidentiran je kod kapitalnog budžeta, koji je bio za 6,7 miliona eura veći u odnosu na prošlogodišnji, i iznosio je 30,9 miliona eura.

Ukupni izvorni prihodi lokalne samouprave, za devet mjeseci 2014. godine, procijenjeni su u iznosu od 132,5 miliona eura ili 3,9% BDP-a, što je više u odnosu na ostvarenje u istom periodu 2013. godine za 6,1%. Najveći rast u odnosu na prethodnu godinu evidentiran je kod primitaka od poreza za 6,6 miliona eura.

Suficit lokalne samouprave za devet mjeseci 2014. godine procijenjen je u iznosu od 33,8 miliona eura ili 1% BDP-a. Obaveze iz prethodnog perioda i otplata duga iznosili su 42,8 miliona eura (tabela br. 4.3).

23 Metodologija obračuna suficita/deficita »Sl.list RCG«, 53//09.

69

Fiskalni sektor

Tabela 4.3

Izvorni prihodi i izdaci lokalne samouprave, I-IX 2014. godine

Vrsta primitka

Ostvareno jan-sept. 2014.

Plan jan-sept. 2014

Ostvareno jan-sept. 2013.

Ostvareno u odnosu na

jan-sept. 2013.

mil.eura % BDP-a mil.eura mil.eura %

IZVORNI PRIHODI 132,46 3,90 127,37 124,88 106,07

Porezi 80,13 2,36 72,31 73,52 108,99

Takse 4,56 0,13 5,89 4,91 92,87

Naknade 35,86 1,06 34,62 35,08 102,22

Ostali prihodi 9,74 0,29 11,47 9,29 104,84

Primici od otplate kredita I sredstva prenijeta iz prethodne godine

0,08 0,00 0,08 0,04 200,00

Donacije 2,09 0,06 3,00 2,04 102,45

IZDACI 99,91 2,94 96,08 93,73 106,59

TEKUĆA POTROŠNJA 69,05 2,04 71,58 69,54 99,30

Tekući izdaci 42,28 1,25 44,29 43,48 97,24

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 25,05 0,74 25,23 25,28 99,09

Ostala lična primanja 1,49 0,04 1,74 1,83 81,42

Rashodi za materijal 3,98 0,12 10,50 4,26 93,43

Rashodi za usluge 5,12 0,15 0,00 5,62 91,10

Tekuće održavanje 2,24 0,07 2,79 2,98 75,17

Kamate 2,54 0,07 2,34 2,32 109,48

Renta 0,25 0,01 0,31 0,21 119,05

Subvencije 0,27 0,01 0,53 0,20 135,00

Ostali izdaci 1,34 0,04 0,85 0,78 171,79

Transferi za socijalnu zaštitu 0,15 0,00 0,41 0,31 48,39

Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru 24,10 0,71 22,64 22,89 105,29

Kapitalni izdaci 30,86 0,91 24,50 24,19 127,57

Pozajmice i krediti 0,77 0,02 1,54 0,92 83,70

Rezerve 1,75 0,05 2,70 1,94 90,21

SUFICIT/DEFICIT 33,82 1,00 32,49 31,79 106,39

Primarni deficit 36,36 1,07 34,83 34,11 106,60

Transferi iz Budžeta CG 1,27 0,04 1,20 0,64 198,44

Otplata dugova 42,79 1,26 39,20 42,40 100,92

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 1,49 0,04 4,80 4,23 35,22

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 1,52 0,04 0,00 0,92 165,22

Prihodi od privatizacije 4,13 0,12 1,60 7,45 55,44

Povećanje/smanjenje depozita 1,83 0,05 0,31 -2,00 -91,50


4.4. Državni fondovi

Prema podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore, za devet mjeseci 2014. godine ostvareni su ukupni primici u iznosu od 290,4 miliona eura, što je za 1,4% više nego u istom periodu 2013. godine. Učešće doprinosa, kao osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO, u ukupnim prihodima iznosilo je 60,4%. Ova kategorija prihoda bila je za 7,6% viša u odnosu na isti period 2013. godine. Isto-

70


vremeno, transferi iz budžeta, koji čine 39,4% ukupnih primitaka, smanjeni su za 6,3% u odnosu na uporedni period prethodne godine.

Ukupni izdaci Fonda PIO iznosili su 290,4 miliona eura, što je za 1,4% više nego u istom periodu 2013. godine, a za 0,4% niže u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izda-ci za penzije, koji su iznosili 99% ukupnih izdataka, dok se 1% izdataka odnosilo na administrativne troškove i otplatu dugova. Izdaci po osnovu penzija su povećani za 1,5% u odnosu na isti period 2013. godine.

Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je imao uravnotežen budžet.

Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, za devet mjeseci 2014. godine ostvareni su uku-pni primici u iznosu od 22,1 milion eura, što je u odnosu na isti period 2013. godine niže za 3,4%.

Izdaci Zavoda iznosili su 12,4 miliona eura i bili su viši za 6% u odnosu na isti period 2013. godine, a 20,7% niži od plana. U ukupnim izdacima 20,2% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu tran-sfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 62,3%, za transfere pojedincima, institucijama i javnom sektoru 16,9%, a za kapitalne izdatke, pozajmice i kredite 0,6%.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke za devet mjeseci 2014. godine, Zavod je poslovao sa suficitom u iznosu od 9,7 miliona eura.

Neizmirene obaveze Zavoda, na kraju septembra, iznosile su 1,7 miliona eura.

Prema podacima Fonda za zdravstveno osiguranje Crne Gore, za devet mjeseci 2014. godine ostvareni su ukupni primici u iznosu od 119,4 miliona eura, što je za 6,6% više nego u istom periodu 2013. godi-ne, a 5,5% manje u odnosu na plan za devet mjeseci 2014. godine.

Ukupni izdaci Fonda za zdravstveno osiguranje iznosili su 119,4 miliona eura, tako da je Fond za devet mjeseci ove godine imao uravnotežen budžet. Najveće učešće u ukupnim izdacima odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti (transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru u iznosu od 100,5 miliona eura i transferi za socijalnu zaštitu 16,5 miliona eura), dok je ostatak sredstava utrošen za rad Fonda.

Neizmirene obaveze Fonda na kraju septembra iznosile su 27,4 miliona eura.

Prema podacima Investiciono-razvojnog fonda Crne Gore, za devet mjeseci 2014. godine ostvareni su ukupni primici u iznosu od 3,6 miliona eura, što je u odnosu na isti period 2013. godine više za 0,7%, a u odnosu na plan niže za 15,6%.

Ukupni izdaci Fonda iznosili su 2,3 miliona eura i bili su niži za 32,8% u odnosu na isti period pret-hodne godine, a 37,7% u odnosu na plan, zbog značajnog iznosa rezervacija po direktnim kreditima koje su iznosile 0,9 miliona eura.

Neizmirene obaveze Fonda, na dan 30.09.2014. godine, iznosile su 31,3 miliona eura.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke za devet mjeseci 2014. godine, Fond je poslovao sa suficitom u iznosu od 1,3 miliona eura.

71

Fiskalni sektor

Fond rada, kao klasični budžetski korisnik koji se finansira iz opštih i namjenskih prihoda, za devet mjeseci 2014. godine ostvario je prihode u iznosu od 4,1 milion eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je za 4,4% niže u odnosu na plan.

Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci koji se odnose na transfere za socijalnu zaštitu, to jest sredstva za tehnološke viškove (4 miliona eura).

Neizmirene obaveze Fonda na dan 30.09.2014. godine iznosile su 5,6 miliona eura.

Fond za obeštećenje je za devet mjeseci 2014. godine ostvario ukupne primitke u iznosu od 2,2 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je za 6,6% niže u odnosu na plan.

Neizmirene obaveze Fonda, na dan 30.09.2014. godine, iznosile su 3,1 hiljadu eura.

DRŽAVNI DUG 05

75

Državni dug

Prema podacima Ministarstva finansija, na kraju septembra 2014. godine, državni dug24 Crne Gore iznosio je 1,97 milijardi eura ili 58,1% procijenje-nog BDP-a za 2014. godinu.25

Depoziti Ministarstva finansija na kraju septem-bra 2014. godine iznosili su 139,7 miliona eura, uključujući i 38.477 unci zlata, tako da je neto dug na kraju trećeg kvartala iznosio 54% proci-jenjenog BDP-a.

5.1. Unutrašnji dug

Prema podacima Ministarstva finansija, unutrašnji dug na kraju septembra 2014. godine iznosio je 394,9 miliona eura i, u odnosu na kraj prethodnog kvartala, manji je za 43,6 miliona eura.

24 U skladu sa novim Zakonom o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, u kvartalne izvještaje uključuje se državni dug bez duga lokalnih samouprava, dok u izvještaju za kraj godine biće uključen i dug lokalnih samouprava. Zbog navedenih meto-doloških izmjena, podaci o državnom dugu i unutrašnjem dugu za 2014. godinu na kvartalnom nivou nisu uporedivi sa podacima na godišnjem nivou za 2013. godinu.

25 Prema preliminarnoj procjeni Ministarstva finansija, BDP za 2014. godinu iznosi 3,39 milijardi eura.

Tabela 5.1

Struktura javnog duga, u 000 000 eura

Ukupan državni dug1.971,2

58,1%

Unutrašnji dug394,9

11,6% BDP

Spoljni dug1.576,3

46,5% BDP


Državni dug, % BDP-a Bruto i neto dug Crne Gore, u % BDP-a


Izvor: Ministarstvo finansija Izvor: Ministarstvo finansija

76


U strukturi unutrašnjeg duga, na kraju trećeg kvartala, najveće učešće bilježe obaveze po osnovu re-stitucije – 22,3%, zatim dug po osnovu kredita kod komercijalnih banaka – 22,1% i obaveze po osnovu emitovanih državnih zapisa – 19,2% (tabela br. 5.2).

Tabela 5.2

Struktura unutrašnjeg duga, 30. septembar 2014. godine

Kreditor Stanje dugaUčešće u

procijenjenom BDP-u

Učešće u unutrašnjem

dugu

Učešće u javnom dugu

milioni eura %

Devizna štednja 56,6 1,7 14,3 2,9

Restitucija 88,2 2,6 22,3 4,5

Krediti kod komercijalnih banaka 87,4 2,6 22,1 4,4

Krediti kod nefinansijskih institucija 9,4 0,3 2,4 0,5

Zaostale penzije 1,8 0,1 0,5 0,1

Državni zapisi 75,9 2,2 19,2 3,9

Državne obveznice za Fond rada 3,1 0,1 0,8 0,2

Domaće obveznice 38,2 1,1 9,7 1,9

Pravna lica i privredna društva 34,3 1,0 8,7 1,7

UKUPNO 394,9 11,6 100,0 20,0


Ukupna obaveza po osnovu restitucije iznosila je oko 88,2 miliona eura, što je za 2 miliona manje nego na kraju 2013. godine, kao rezultat redovne isplate u toku tri kvartala tekuće godine.

Obaveze po osnovu stare dvezine štednje iznosile su 56,6 miliona eura i odnosu na kraj godine, manje su za 12,4 miliona eura.

U unutrašnji dug nije uključen dug lokalnih samouprava.

5.2. Spoljni dug

Spoljni dug je, na kraju trećeg kvartala 2014. godine, iznosio 1,58 milijardi eura ili 46,5% BDP-a i u odnosu na kraj 2013. godine zabilježio je značajan rast (143,3 miliona eura ili 10%).

Rast spoljnog duga u toku devet mjeseci 2014. godine, u odnosu na kraj prethodne godine, rezultat je:

• Emisije euroobveznica u iznosu od 280 miliona eura, od čega je neto efekat povećanja spoljnog duga po ovom osnovu 196,2 miliona eura26,

• Potpisivanja kreditnog aranžmana sa Razvojnom bankom Savjeta Evrope, za Projekat „Izgrad-nja i rekonstrukcija predškolskih ustanova“, u iznosu od 10 miliona eura,

26 U postupku emisije euroobveznica u iznosu od 280 miliona eura, smanjene su obaveze po osnovu euroobveznica emito-vanih 2010. i 2011. godine, u ukupnom iznosu od 83,84 miliona eura. Od pomenutog iznosa, refinansirano/otkupljeno je 45,64 miliona eura od iznosa obveznica izdatih u 2010. godini, odnosno 38,20 miliona eura od iznosa obveznica izdatih u 2011. godini.

77

Državni dug

• Povlačenja sredstava od EIB-a u iznosu od 5 miliona eura (za projekat „Otpadne vode C“),• Povlačenja sredstava KfW-a u iznosu od 8,4 miliona eura (III i IV faza, i za potrebe energetske

efikasnosti),• Povlačenja sredstava od IBRD-a u iznosu od 4,4 miliona eura (za projekte „Lamp“, „Midas“, za

povećanje energetske efikasnosti i za projekat „Visoko obrazovanje i istraživanje za inovacije i konkurentnost“),

• Povlačenja sredstava od EBRD-a u iznosu od 0,6 miliona eura.

S druge strane, spoljni dug je umanjen otplatom dospjelih obaveza prema nerezidentima (glavnica) u iznosu od 81,3 mil. eura.

U iznos spoljnjeg duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libi-ji, Kuvajtu, Češkoj i Slovačkoj. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru), i shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. godine rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ.

Tabela 5.3

Struktura spoljnog duga, 30.09.2014. godine

Kreditor Stanje duga Spoljni dug/BDPUčešće u

spoljnjem dugu

Učešće u državnom

dugu

milioni eura %

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 233,8 6,9% 14,8% 11,9%

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 0,0 0,0% 0,0% 0,0%

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 97,6 2,9% 6,2% 5,0%

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 62,7 1,8% 4,0% 3,2%

Evropska investiciona banka (EIB) 99,3 2,9% 6,3% 5,0%

EBRD 17,3 0,5% 1,1% 0,9%

Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 0,3% 0,6% 0,5%

Evropska Zajednica 4,7 0,1% 0,3% 0,2%

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 24,1 0,7% 1,5% 1,2%

Mađarski kredit 9,4 0,3% 0,6% 0,5%

Poljski kredit 8,7 0,3% 0,6% 0,4%

Francuski kredit - Natixis* 7,6 0,2% 0,5% 0,4%

EUROFIMA 17,0 0,5% 1,1% 0,9%

Češki EXIM 17,2 0,5% 1,1% 0,9%

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG** 14,3 0,4% 0,9% 0,7%

Erste Bank 21,0 0,6% 1,3% 1,1%

Credit Suisse Bank 204,0 6,0% 12,9% 10,3%

Exim Bank Mađarska 0,0 0,0% 0,0% 0,0%

Španski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,1% 0,3% 0,3%

Austrijski kredit 7,4 0,2% 0,5% 0,4%

EUROBOND 656,2 19,3% 41,6% 33,3%

Deutsche Bank 60,0 1,8% 3,8% 3,0%

UKUPNO 1.576,3 46,5% 100,0% 80,0%

* Robni kredit - EPCG** Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova. Izvor: Ministarstvo finansija

78


Dosadašnja analiza spoljnog duga se odnosila na iznose povučenih sredstava po pojedinim kreditnim linijama. Treba imati u vidu da po pojedinim kreditnim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nisu povučena. Ukupan iznos raspoloživih a nepovučenih sredstava iznosi 147,2 miliona eura (tabela br. 5.4).

Tabela 5.4

Spoljni dug i iznos nepovučenih sredstava kredita, milioni eura

Kreditor Stanje duga Nepovučena sredstva

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 233,8 18,9

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 0,0 0,0

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 97,6 0,0

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 62,7 0,0

Evropska investiciona banka (EIB) 99,3 34,5

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 17,3 13,7

Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 10,0

Evropska Zajednica 4,7 0,0

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 24,1 70,1

Mađarski kredit 9,4 0,0

Poljski kredit 8,7 0,0

Francuski kredit – Natixis 7,6 0,0

EUROFIMA 17,0 0,0

Češki EXIM 17,2 0,0

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 14,3 0,0

Erste Bank 21,0 0,0

Credit Suisse Bank 204,0 0,0

Exim Bank Mađarska 0,0 0,0

Spanski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,0

Austrijski kredit 7,4 0,0

EUROBOND 656,2 0,0

Deutsche Bank 60,0 0,0

UKUPNO 1.576,3 147,2


5.3. Izdate garancije

Garancije Crne Gore na kraju septembra 2014. godine iznosile su 306,2 miliona eura ili 9% procijenje-nog BDP-a, odnosno 15,5% državnog duga. Državni dug je, zajedno sa garancijama, na kraju septem-bra, iznosio 67,1% BDP-a27.

Strane garancije Crne Gore iznosile su 297,3 miliona eura ili 8,8% BDP-a, odnosno 15,1% državnog duga na kraju trećeg kvartala 2014. godine. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnog duga, onda bi spoljni dug Crne Gore iznosio 55,2% BDP-a. Važno je istaći da se pomenuti iznos stranih

27 Bez duga lokalnih samuprava.

79

Državni dug

garancija odnosi na povučena kreditna sredstva. Kada se uzme u obzir cijeli ugovoreni iznos, strane garancije dostižu iznos od 478,7 miliona eura.

Ukupan iznos domaćih garancija na kraju septembra 2014. godine je iznosio 8,9 miliona eura. Unu-trašnji dug sa garancijama iznosi 11,9% BDP-a28.

U toku prvih devet mjeseci 2014. godine, po osnovu aktiviranih garancija za ugovore zaključene iz-među privrednih subjekata u većinskom državnom vlasništvu i domaćih banaka, isplaćeno je ukupno 15,3 miliona eura.

S obzirom da garancije predstavljaju potencijalni javni dug, neophodan je veoma oprezan i restrikti-van pristup u narednom periodu u pogledu izdavanja novih garancija.

5.4. Otplata duga

Ukupna otplata duga29 u tri kvartala 2014. godine iznosila je 289,1 miliona eura ili 8,5% procijenjenog BDP-a za 2014. godinu. Otplata duga po osnovu glavnice finansirana je iz inostranih i domaćih po-zajmica, donacija, prihoda od privatizacije i korišćenjem državnih depozita, dok je otplata garancija finansirana zaduživanjem kod domaćih i stranih banaka.

28 Isto.29 Ukupna otplata duga obuhvata glavnice, kamate i garancije.

Izdate strane garancije Izdate domaće garancije


Izvor: Ministarstvo finansija Izvor: Ministarstvo finansija

80


5.5. Projekcija i održivost državnog duga

Prema poslednjim projekcijama Ministarstva finansija, u narednom periodu nastaviće se rast držav-nog duga, izazvan rastom spoljnog duga, usljed potrebe da se dodatnim zaduživanjem pokrije budžet-ski deficit.

U naredne dvije godine očekuje se porast javnog duga, uzrokovan rastom spoljnog duga (zbog potrebe finansiranja budžeta, kao i finansiranja duga po osnovu aktiviranja izdatih garancija, i finansiranja izgradnje autoputa), dok će se domaći dug smanjiti. 30

Tabela 5.5

Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, 2014-2017. god.30

DRŽAVNI DUG 2014 2015 2016. 2017.

BDP u mil. € 3.393 3.547 3.737 3.964

Spoljni dug 1.563,7 1.684,3 1.724,4 1.631,5

u % BDP-a 46,1 47,5 46,1 41,2

Domaći dug 479,1 403,1 349,4 358,5

u % BDP-a 14,1 11,4 9,3 9,0

Državni dug 2.042,8 2.087,3 2.073,8 1.990,0

U BDP-a 60,2 58,8 55,5 50,2

Izvor: Smjernice makroekonomske i fiskalne politike za period od 2014-2017. godine, Ministarstvo finansija i kalkulacije CBCG usklađenje sa novim podacima za BDP

30 Bez projekcije autoputa „Bar – Boljare“

Otplata duga u toku tri kvartala 2014. godine, u milionima eura

Grafik 5.5


81

Državni dug

Shodno Predlogu zakona o budžetu za 2015. godinu, u toku 2015. godine ukupni iznos planiranih zaduženja je 150,7 miliona31, uz mogućnost zaduženja i do 650 miliona eura, a finansiranje deficita, servisiranje duga i stvaranja fiskalne rezerve za 2015. godinu.

Na nivo državnog duga u narednom periodu uticaće i planirana realizacija projekta izgradnje au-toputa „Bar-Boljare“ (dionica Smokovac-Mateševo). Projekat će se finansirati uglavnom iz kreditnih sredstava (85%). Ministarstvo finansija je pripremilo tabelu sa projekcijama kretanja državnog duga sa uključenim troškovima autoputa.

Tabela 5.6

Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, 2014-2017. god., uključujući troškove po osnovu autoputa

DRŽAVNI DUG 2014 2015 2016. 2017.

BDP u mil. € 3.393 3.547 3.737 3.964

Spoljni dug 1.588,7 1.834,3 2.099,4 2.331,5

u % BDP-a 46,8 51,7 56,2 58,8

Domaći dug 479,1 403,1 349,4 358,5

u % BDP-a 14,1 11,4 9,3 9,0

Državni dug 2.067,8 2.237,3 2.448,8 2.690,0

U BDP-a 60,9 63,1 65,5 67,9

Izvor: Smjernice makroekonomske i fiskalne politike za period od 2014-2017. godine, Ministarstvo finansija i kalkulacije CBCG usklađenje sa novim podacima za BDP

31 Novi kreditni aranžmani 137 miliona eura i 10 miliona eura za kupovinu nekretnina i preuzimanje duga do 3,7 miliona eura.

EKSTERNI SEKTOR 06

85

Eksterni sektor

Prema preliminarnim podacima, u periodu januar-septembar 2014. godine deficit tekućeg računa je iznosio 267,632 miliona eura i veći je za 16,4% u poređenju sa istim periodom 2013. godine. Rastući trend deficita je posljedica značajnog smanjenja izvoza roba, kao i pada suficita na računima primar-nih i sekundarnih dohodaka. Na računu usluga nastavljen je trend povećanja suficita, dok je na finan-sijskom računu ostvaren neto priliv po osnovu direktnih i portfolio investicija.

Relativno nepovoljni trendovi u robnoj razmjenu sa inostranstvom u ovoj godini uticali su na pogor-šanje salda tekućeg računa. Smanjenje izvoza roba za 10,3%, rezultiralo je spoljnotrgovinskim defici-tom u iznosu od 1 milijarde eura ili 3,2% više nego u istom periodu prethodne godine. Problem i dalje predstavlja visoka uvozna zavisnost, što u uslovima opadajućeg trenda izvoza utiče na dalje produblji-vanje spoljnotrgovinske neravnoteže. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 74%, što je za 3 procentna poena manje nego u istom periodu 2013. godine.

U periodu januar-septembar 2014. godine obim razmjene usluga iznosio je 1,2 milijarde eura i za 1,4% je veći nego u prethodnoj godini. Na povećanje obima razmjene najveći uticaj je imalo kretanje na po-dračunima putovanja-turizma, transporta, građevinskih i ostalih poslovnih usluga. U posmatranom periodu registrovan je sporiji trend povećanja dolazaka i noćenja stranih turista. Suficit na računu usluga iznosio je 666,5 miliona eura, što predstavlja rast od 5,4% u odnosu na isti period 2013. godine.

Pored ostvarenog neto priliva od 15,1 milion eura u posmatranom periodu zabilježen je pad neto pri-marnih (faktorskih) dohodaka iz inostranstva za 66,1%, što je posljedica većeg odliva po osnovu ispla-ćenih dividendi i kompenzacija zaposlenih. Na računu sekundarnih dohodaka zabilježen je suficit u iznosu od 78,6 miliona eura, što je za 11,9% manje nego u 2013. godini.

Na kapitalnom i finansijskom računu zabilježen je neto priliv na računima stranih direktnih i port-folio investicija, dok je kod ostalih investicija ostvaren neto odliv. Neto priliv stranih direktnih inve-sticija iznosio je 256,4 miliona eura ili 7% manje nego u istom periodu prethodne godine. Na računu portfolio investicija zabilježen je veći priliv novčanih sredstava, usljed pojačanog zaduživanja države na međunarodnom tržištu kapitala, što je rezultiralo neto prilivom u iznosu od 110 miliona eura, dok je istovremeno na računu ostalih investicija ostvaren neto odliv u iznosu od 299,7 miliona eura. U po-smatranom periodu zabilježeno je smanjenje obaveza države i banaka po osnovu kredita, dok su ostali sektori (privreda) povećali svoje obaveze.

32 Podaci platnog bilansa Crne Gore objavljeni u skladu sa novom metodologijom MMF-a (Priručnik za platni bilans, šesto izdanje-BPM6).

86


Tabela 6.1 33

Platni bilans Crne Gore, u 000 eura33

jan.-sep. 2013. jan.-sep. 2014. Promjena u %

A. TEKUĆI RAČUN -229.935 -267.562 16,4

ROBE -996.182 -1.027.738 3,2

1. Izvoz f.o.b. 298.952 268.172 -10,3

2. Uvoz f.o.b. 1.295.134 1.295.910 0,1

USLUGE 632.540 666.477 5,4

1. Prihodi 887.108 912.152 2,8

2. Rashodi 254.568 245.675 -3,5

PRIMARNI DOHODAK 44.466 15.094 -66,1

1. Prihodi 160.445 166.398 3,7

2. Rashodi 115.980 151.304 30,5

SEKUNDARNI DOHODAK 89.242 78.605 -11,9

1. Prihodi 136.275 130.671 -4,1

2. Rashodi 47.033 52.067 10,7

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 39.828 -43.441 -209,1

1. RAČUN KAPITALA 475 -6

2. FINANSIJSKI RAČUN 39.353 -43.434

1. Direktne investicije-neto 275.619 256.408 -7,0

1.1. Sredstva -3.462 -18.930 446,7

1.2. Obaveze 279.081 275.338 -1,3

2. Portfolio investicije-neto -27.089 110.062

2.1. Sredstva -32.891 -46.585 41,6

2.2. Obaveze 5.802 156.647 2.599,7

3. Ostale investicije-neto -188.142 -299.734 59,3

3.1. Sredstva -201.676 -260.434 29,1

3.2. Obaveze 13.534 -39.300

4. Promjena rezervi CBCG -21.034 -110.170 423,8

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 190.107 311.003 63,6

Izvor: CBCG

6.1. Tekući račun platnog bilansa

U periodu januar-septembar 2014. godine kretanja na tekućem računu platnog bilansa karakterišu ne-gativni trendovi u robnoj razmjeni sa inostranstvom i rast spoljnotrgovinskog deficita, što je u najve-ćoj mjeri uticalo na rast deficita tekućeg računa. Trend pada izvoza roba utiče na dalje produbljivanje spoljnotrgovinske neravnoteže, što je posljedica nepovoljne izvozne strukture i značajnog smanjenja industrijske proizvodnje u 2014. godini.

33 Podaci platnog bilansa Crne Gore za 2013. i 2014. godinu objavljeni su u skladu sa novom metodologijom MMF-a (Pri-ručnik za platni bilans, šesto izdanje-BPM6, 2009).

87

Eksterni sektor

Ostvareni suficiti na računima usluga, dohodaka i tekućih transfera, uticali su na ublažavanje de-ficita tekućeg računa. Na računu usluga ostvaren je rast suficita od 5,4%, koji je najvećim dijelom rezultat pozitivnih kretanja u oblasti turizma i transporta. Na podračunima primarnih i sekun-darnih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 93,7 miliona eura.

6.1.1. Robna razmjena34

U periodu januar-septembar 2014. godine, pre-ma preliminarnim podacima Monstat-a, uku-pna robna razmjena Crne Gore sa inostranstvom iznosila je 1,6 milijardi eura, što predstavlja sma-njenje od 2,7% u poređenju sa istim periodom 2013. godine. Do pada robne razmjene došlo je zbog pada izvoza. Pad izvoza uticao je i na produ-bljivanje spoljnotrgovinskog deficita, koji je u po-smatranom periodu povećan za 4,3%, i iznosio je 1,1 milijardu eura. Ukupan izvoz roba iznosio je 241,3 miliona eura, dok je uvezeno robe u vrijed-nosti od 1,3 milijarde eura. U izvozu dominiraju proizvodi aluminijumske industrije i električna energija, dok je uvoz više diverzifikovan i domi-niraju proizvodi široke namjene.

U strukturi izvoza prema SMTK35 najviše je izve-zeno proizvoda svrstanih prema materijalu koji čine 24,6% ukupnog izvoza, zatim sirovih mate-rija osim goriva (19,5%) i hrane i živih životinja (19,4%). U okviru kategorije proizvodi svrsta-ni prema materijalu najzastupljeniji su obojeni metali u iznosu od 52,3 miliona eura, i gvožđe i čelik u iznosu 2,2 miliona eura. Cjelokupna kate-gorija je zabilježila pad izvoza od 25,5%. Izvoz ka-tegorije sirove materije osim goriva povećan je za 10,5%, najvećim dijelom zahvaljujući porastu izvoza sirovog drveta za 29,3%. Kategorija hrana i žive životinje je više nego udvostručila izvoz, sa 21 milion eura na 46,8 miliona eura. U strukturi ove kategorije dominirao je izvoz mesa i prerađe-vina od mesa sa učešćem od 69,6%.

34 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodolo-gijom MMF-a (Balance of Payments and International Investment Position Manual, Sixth edition, IMF, 2008). Podaci o uvozu i izvozu roba prikazani su po fob-u.

35 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

Struktura tekućeg računa, u 000 eura

Kretanja na računu roba u periodu 2005 – septembar 2014. godine, u 000 eura

Grafik 6.1

Grafik 6.2

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG i Monstat

88


U apsolutnim brojkama, izvoz roba bio je manji za 44,1 milion eura u poređenju sa istim periodom 2013. godine. Posmatrano po podkategorijama SMTK, na pad izvoza najviše je uticala električna ener-gija čiji je izvoz smanjen za 51,9 miliona eura ili 65,3%. Na pad izvoza uticala je i metalska industrija. Izvoz aluminijuma iznosio je 52,2 miliona eura i smanjen je za 16%, dok je izvoz gvožđa i čelika izno-sio 2,2 miliona eura uz ostvareni pad od 79,8%.

Tabela 6.2

Struktura izvoza roba u periodu januar-septembar 2014. godine, u 000 eura

Naziv sektora Jan-sept. 2013 Jan-sept. 2014 Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 21.019,6 46.752,8 122,4 19,4

1 Piće i duvan 14.506,3 14.897,7 2,7 6,2

2 Sirove materije, osim goriva 42.618,4 47.096,4 10,5 19,5

3 Mineralna goriva i maziva 88.971,3 35.795,2 -59,8 14,8

4 Životinjska i biljna ulja i masti 1.428,8 4.617,2 223,1 1,9

5 Hemijski proizvodi 6.841,9 8.340,5 21,9 3,5

6 Proizvodi svrstani po materijalu 79.623,0 59.330,2 -25,5 24,6

7 Mašine i transportni uređaji 18.289,9 16.076,4 -12,1 6,7

8 Razni gotovi proizvodi 6.177,1 7.887,0 27,7 3,3

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 5.858,7 485,5 -91,7 0,2

UKUPNO: 285.335,0 241.278,9 -15,4 100,0

Izvor: Monstat

Iako podaci pokazuju da je ukupan izvoz roba smanjen, postoje određene kategorije čiji je izvoz po-većan. Izvoz hrane je više nego udvostručen, prvenstveno zahvaljujući značajnom rastu izvoza mesa i prerada od mesa. Povećan je i izvoz drveta za 29,3%, sa 12 miliona eura na 15,5 miliona eura, dok je izvoz pića veći za 13,7%. Ukoliko se iz analize izvoza isključi uticaj električne energije i aluminijuma, kao dvije kategorije koje pokazuju značajnu volatilnost, izvoz ostalih kategorija je u posmatranom periodu povećan za 12,6%. Ovo ukazuje na djelimično poboljšanje strukture izvoza i postepeno po-većanje diverzifikovanosti. U cilju daljeg jačanja izvoznog sektora neophodno je podsticati priliv SDI u proizvodne djelatnosti, a naročito proizvodnju za izvoz i nastaviti sa finansijskom i nefinansijskom podrškom izvoznicima. Potrebno je dalje iskoristiti potencijal koji Crna Gora ima u izvozu hrane i prehrambenih proizvoda, kao i proizvoda drvne industrije.

Boks 6.1 – Kretanje robne razmjene u svijetu

U toku 2014. godine došlo je do promjena u očekivanjima po pitanju projekcija kretanja obima robne razmjene u svijetu. Naime, prvobitne projekcije rasta od 4,7% u 2014. godini odnosno 5,3% u 2015. godini su smanjene. Prema novim projekcijama očekuje se umjereniji rast od 3,1% u ovoj odnosno 4% u 2015. godini, kao posljedica slabije uvozne tražnje i sporijeg rasta BDP-a u svijetu. Ovaj rast je ispod prosjeka u poslednjih 20 godina (1993-2013), kao posljedica brojnih rizika u formi geopolitičkih tenzija, regionalnih konflikata i krize u zdravstvu (ebola).

89

Eksterni sektor

U 2013. godini stopa rasta svjetske trgovine iznosila je svega 2,1%, što je posljedica smanjenja stope rasta izvoza na 1,8%, što je najmanji rast u poslednje dvije decenije (ne računajući 2001. i 2009. kada je zabilježen pad usljed recesije), dok je stopa rasta uvoza bila na nivou prethodne godine (2,4%). Prema projekcijama Svjetske trgovinske organizacije za 2014. godinu, očekuje se veći rast uvoza u poređenju sa prethodnom godinom, kao rezultat većeg uvoza razvijenih zemalja (za 3,4%) i zemalja u razvoju (2,6%). Na izvoznoj strani se očekuje rast od 2,5% u razvijenim zemljama, odnosno 4% u zemljama u razvoju.

Ukupan uvoz roba je u posmatranom periodu iznosio 1,3 milijarde eura. U uvozu dominiraju hrana i žive životinje (22,6%), mašine i transportni uređaji (18,3%), i proizvodi sektora proizvodi svrstani prema materijalu (14,9%). Uvoz hrane i živih životinja iznosio je 301,3 miliona eura, što predstavlja

Stope rasta robne razmjene u svijetu

Stope rasta izvoza i uvoza robe u svijetu u 2014. godini po regionima

Grafik 1

Grafik 2

Izvor: Svjetska trgovinska organizacija

Izvor: Svjetska trgovinska organizacija

90


rast od 8,3%. U okviru ove kategorije najzastupljeniji su: meso i prerade od mesa u iznosu od 91,6 mi-liona eura i žitarice i proizvodi od žitarica u iznosu od 41,3 miliona eura. U okviru kategorije mašine i transportni uređaji najviše je uvezeno drumskih vozila u iznosu od 68,4 miliona eura kao i električnih mašina i aparata u iznosu od 48,7 miliona eura.

Posmatrano po podkategorijama SMTK, došlo je do porasta uvoza mesa i prerada od mesa za 39,9%, dok je uvoz ostale transportne opreme (brodovi), električne energije i nafte i naftnih derivata smanjen. Uvoz električne energije iznosio je 32,2 miliona eura (pad od 12,3%), dok je uvoz nafte i naftnih deri-vata iznosio 139,3 miliona eura (pad od 2,2%). Osim izvoza, neophodno je popraviti i strukturu uvoza. Uvoz bi trebao više da ide u pravcu uvoza opreme i mašina koje bi se upotrijebile u investicione svrhe, a manje u pravcu uvoza robe namijenjene širokoj potrošnji.

Tabela 6.3

Struktura uvoza roba u periodu januar-septembar 2014. godine, u 000 eura

Naziv sektora Jan-sept. 2013 Jan-sept. 2014 Promjena u % Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 278.099,8 301.288,2 8,3 22,6

1 Piće i duvan 52.218,5 50.112,5 -4,0 3,8

2 Sirove materije, osim goriva 37.620,6 31.847,0 -15,3 2,4

3 Mineralna goriva i maziva 188.783,3 180.644,6 -4,3 13,5

4 Životinjska i biljna ulja i masti 10.572,1 9.566,2 -9,5 0,7

5 Hemijski proizvodi 134.857,0 134.634,1 -0,2 10,1

6 Proizvodi svrstani po materijalu 196.401,0 198.513,2 1,1 14,9

7 Mašine i transportni uređaji 256.096,4 243.323,9 -5,0 18,3

8 Razni gotovi proizvodi 173.367,9 183.254,2 5,7 13,7

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 4.181,4 2,6 -99,9 0,0

UKUPNO: 1.332.197,9 1.333.186,6 0,1 100,0

Izvor: Monstat

Glavni spoljnotrgovinski partner Crne Gore u izvozu su zemlje CEFTA grupacije gdje je izvezeno 41,2% ukupnog izvoza, zatim EU sa 37,9%, EFTA sa 4,3% i ostale zemlje sa 20,9%. Najviše roba uve-zeno je iz EU (45,5%), a zatim slijede CEFTA (38%), EFTA (0,2%) i ostale zemlje (16,6%). Pojedinačno najveći partneri u izvozu su: Srbija (55,5 miliona eura), Hrvatska (32,6 miliona eura) i Bjelorusija (27,6 miliona eura). U uvozu na prvom mjestu je Srbija (365,2 miliona eura), zatim slijede Grčka (108,3 mi-liona eura) i Kina (97 miliona eura).

91

Eksterni sektor

Boks 6.2 - Indeks globalne konkurentnosti Crne Gore, 2014-2015. godina36

U Izvještaju o globalnoj konkurentnosti za 2014-2015. godinu Svjetskog ekonomskog fo-ruma obuhvaćene su 144 zemlje koje su ocjen-jivane na bazi 12 indikatora konkurentnosti, i to: institucije, infrastruktura, makroekonom-sko okruženje, zdravstvo i osnovno obra-zovanje, visoko obrazovanje i usvršavanje, efikasnost tržišta roba i rada, razvoj finansi-jskog tržišta, tehnološka spremnost, veličina tržišta, sofisticiranost biznisa i inovativnost. Najkonkurentnija zemlja na svijetu i dalje je Švajcarska, već 6 godina za redom, na drugom mjestu je Singapur koji je svoju konkurent-nost dodatno poboljšao fokusom na obra-zovanje, zatim slijede SAD, Finska, Njemačka, Japan, Hong Kong, Holandija, Velika Britanija i Švedska.

Crna Gora se nalazi na 67 poziciji, već drugu godinu za redom, sa indeksom konkurent-nosti od 4,2, što je bolje u odnosu na 2012-2013 godinu, kada se nalazila na 72. poziciji. Posmatrano po pojedinim stubovima najbolju ocjenu dobilo je zdravstvo i primarno obrazovanje (6,3), dok su razvoj finansijskih tržišta, efikasnost tržišta rada i visoko obrazovanje i obuka dobili ocjenu 4,7. Najlošiji indeks dobijen je za veličinu tržišta i to 2,2 poena, zatim inovativnost (3,4) i sofisticiranost biznisa (3,7).

36 Izvor: World Economic Forum, The Global Competitiveness Report 2014-2015

Struktura izvoza i uvoza roba u periodu januar-septembar 2014. godine, po zemljama

Grafik 6.3

Izvor: Monstat

Indeks globalne konkurentnosti Crne Gore prema stubovima konkurentnosti

Grafik 1

Izvor: Svjetski ekonomski forum

92


Kao najproblematičniji faktori za poslovanje u Crnoj Gori izdvojeni su: dostupnost izvora finansiranja, korupcija, restriktivna regulacija vezana za radnu snagu, neefikasnost državne birokratije i neadekvatna infrastruktura. U poređenju sa zemljama iz okruženja Crna Gora zauzima drugu poziciju, dok je bolja Makedonija koja je na 63 mjestu, što je za 10 mjesta bolje u odnosu na prošlu godinu. Pre-ma indeksu globalne konkurentnosti 2014-2015, Crne Gora je bolje rangirana od Hrvat-ske (77), Srbije (94) i Albanije (97).

6.1.2. Usluge

Ukupan obim razmjene usluga u prvih devet mjeseci 2014. godine iznosio je 1,2 milijarde eura, što je za 1,4% više nego u istom periodu prethodne godine. U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u posmatranom periodu ostvarila suficit u iznosu od 666,5 miliona eura, što predstavlja povećanje od 5,4% u odnosu na 2013. godinu. Ukupni prihodi od usluga iznosili su 912,2 miliona eura ili 2,8% više nego u prethodnoj godini. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti putovanja-turizma 658,2 miliona eura, transporta 132,3 miliona eura, građevinskih usluga 35,3 miliona eura i ostalih poslovnih usluga 35,3 miliona eura.

Rashodi od usluga u prvih devet mjeseci 2014. godine iznosili su 245,7 miliona eura i bili su za 3,5% manji nego u prethodnoj godini. U struk-turi rashoda najveće učešće imaju rashodi ostva-reni po osnovu transporta od 39,1%. Rashodi os-tvareni po osnovu ostalih poslovnih usluga izno-sili su 49,1 milion eura ili 25% manje nego u 2013. godini. U okviru ovih usluga najveći rashodi os-tvareni su po osnovu profesionalnih i konsalting usluga 24 miliona eura i raznovrsnih tehničkih, trgovinskih i ostalih poslovnih usluga 22,3 mi-liona eura

Na računu transportnih usluga u periodu ja-nuar-septembar 2014. godine ostvaren je suficit u iznosu od 36,3 miliona eura ili 8,4% manje u poređenju sa 2013. godinom. Transportni priho-

Kretanje Indeksa globalne konkurentnosti

Grafik 2

Izvor: Svjetski ekonomski forum

Struktura prihoda od usluga u periodu januar-septembar 2014. godine

Grafik 6.4

Izvor: CBCG

93

Eksterni sektor

di su iznosili 132,3 miliona eura i bili su manji za 2,1%. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti vaz-dušnog (34,1%) i pomorskog saobraćaja (29%). Prihod ostvaren u vazdušnom saobraćaju iznosio je 45,1 milion eura i bio je manji za 1,2% u od-nosu na isti period prethodne godine. U oblasti pomorskog saobraćaja ostvaren je pad prihoda za 19%, dok su povećani prihodi u oblasti drum-skog saobraćaja za 27,6%. Prihodi u oblasti želje-zničkog saobraćaja iznosili su 9,3 miliona eura, što je za 20,7% manje u poređenju sa prethod-nom godinom. Do smanjenja obim prometa u međunarodnom željezničkom saobraćaju došlo je usljed velikih vremenskih nepogoda u zemlja-ma regiona i razarajućih efekata na željezničku infrastrukturu.

Ukupni transportni rashodi iznosili su 96 miliona eura i bili su na gotovo istom nivou u odnosu na isti period prethodne godine. Najveći rashodi ostvareni su u oblasti drumskog i vazdušnog saobraćaja. U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su iznosili 48,2 miliona eura i bili su veći za 10,6% u odnosu na isti period prethodne godine. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u posmatranom periodu iznosili su 30,5 miliona eura i bili su veći za 18% u poređenju sa prethodnom godinom.

U prvih devet mjeseci 2014. godine procijenjeni prihodi od putovanja-turizma bili su veći za 2,4% u poređenju sa istim periodom prethodne godine, što je rezultat povećanja broja dolazaka i noćenja stranih turista. Pored nepovoljnih vremenskih prilika, kao i eskalacije sukoba u zemljama sa velikim emitivnim turističkim tržištem, ovogodišnja turistička sezona se može smatrati zadovoljavajućom. Prihodi ostvareni u oblasti putovanja iznosili su 658,2 miliona eura, što je doprinijelo ostvarenju sufi-cita na računu putovanje-turizam od 633,3 miliona eura ili 2,6% više u odnosu na prethodnu godinu.

Struktura rashoda od usluga u periodu januar-septembar 2014. godine

Transportni prihodi i rashodi u periodu januar-septembar 2014. god, u 000 eura

Grafik 6.5

Grafik 6.6

Izvor: CBCG

94


U prvih devet mjeseci ove godine ostvarena je veća vrijednost izvršenih građevinskih radova u poređenju sa istim periodom 2013. godine, što je uticalo na povećanje ukupnih prihoda po osnovu građevinskih usluga za 28% (35,3 miliona eura). Istovremeno rashodi po osnovu angažovanja ne-rezidenata u oblasti građevinarstva su iznosili 14,5 miliona eura i bilježe rast u odnosu na prethodnu godinu za 2,1 milion eura. U posmatranom perio-du na ovom podračunu usluga ostvaren je suficit u iznosu od 20,9 miliona eura, što predstavlja rast od 36,7% u odnosu na isti period 2013. godine.

Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 35,3 miliona eura, od čega je najveći dio prihoda ostvaren po osnovu pružanja raznih po-slovnih, profesionalnih i konsalting usluga u izno-su od 20,1 milion eura. Rashodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 49,2 miliona eura, što je rezultiralo ostvarenjem deficita na ovom raču-nu u iznosu od 13,8 miliona eura, što je značajno manje u poređenju sa istim periodom 2013. godine kada je deficit iznosio 33,4 miliona eura.

6.1.3. Primarni dohodak

Na računu primarnih dohodaka u periodu januar-septembar 2014. godine zabilježen je suficit u izno-su od 15,1 milion eura, što je za 66,1% manje nego u istom periodu prethodne godine. Na smanjenje suficita najveći uticaj je imalo povećanje odliva po osnovu isplaćenih dividendi i kompenzacija zapo-slenih u poređenju sa prethodnom godinom.

Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohoda-ka iznosili su 166,4 miliona eura, što je za 3,7% više nego u istom periodu 2013. godine. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u izno-su od 154,1 milion eura, što je za 4,5% više nego u istom periodu 2013. godine. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 12,3 miliona eura, od čega se najveći dio odnosio na naplaćene kamate u iznosu od 11,1 milion eura.

U posmatranom periodu ostvareno je povećanje rashoda po osnovu dividendi, što je rezultiralo pove-ćanjem ukupnih rashoda za 30,5%. Rashodi po osnovu faktorskih dohodaka iznosili su 151,3 miliona eura, od čega se najveći dio odnosio na rashode po osnovu međunarodnih ulaganja (ulaganja u obliku kredita, stranih direktnih i portfolio investicija) 138,6 miliona eura, dok se 12,7 miliona eura odno-

Struktura noćenja stranih turista po zemljama u periodu januar-septembar 2014. godine

Grafik 6.7

Izvor: Monstat

Struktura prihoda po osnovu faktorskih dohodaka u periodu januar-septembar 2014.

Grafik 6.8

Izvor: CBCG

95

Eksterni sektor

silo na zarade nerezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na otplatu kamata odnosilo se 89,5 miliona eura, što je manje u poređenju sa istim periodom 2013. godine (91,4 miliona eura). Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 49,1 milion eura, što je za tri puta više nego u 2013. godini (15,9 miliona eura).

6.1.4. Sekundarni dohodak

Smanjenje suficita na računu sekundarnih doho-daka posljedica je povećanja rashoda, kao i blagog pada prihoda. Suficit na računu sekundarnih do-hodaka iznosio je 78,6 miliona eura, što je za 11,9% manje nego u istom periodu prethodne godine.

U posmatranom periodu priliv transfera u Crnu Goru iznosio je 130,7 miliona eura. U strukturi priliva 111,7 miliona eura odnosilo se na ostale sektore, a na sektor države 19 miliona eura. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 84,1 milion eura ostvareno je po osnovu ličnih tran-sfera iz inostranstva, što je pad od 4,2% u odno-su na 2013. godinu, dok je priliv po osnovu osta-lih tekućih transfera bio za 3% manji i iznosio je 27,6 miliona eura. U istom periodu transferi u inostranstvo su iznosili 52,1 milion eura, što je za 10,7% više u odnosu na prethodnu godinu, od čega se na sektor država odnosilo 6,7 miliona eura, dok se 45,4 miliona eura odnosilo na ostale sektore. Odliv novčanih sredstava po osnovu lič-nih transfera iznosio je 28,9 miliona eura ili 10,7 % više nego u 2013. godini, dok je odliv po osno-vu ostalih tekućih transfera iznosio 16,4 miliona eura, što je više za 2,7%.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Na kapitalno-finansijskom računu u periodu janu-ar-septembar 2014. godine ostvaren je neto odliv, usljed smanjenja priliva stranih direktnih investi-cija i neto odliva po osnovu ostalih investicija.

Prema preliminarnim podacima, ostvaren je pad priliva stranih direktnih investicija. Neto priliv SDI iznosio je 256,4 miliona eura, što je za 7% manje u poređenju sa istim periodom 2013. go-dine. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 347 miliona eura.

Kretanja na računu sekundarnih dohodaka, u 000 eura

Grafik 6.9

Izvor: CBCG

Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija, u 000 eura

Grafik 6.10

Izvor: CBCG

96


U posmatranom periodu ostvaren je pad priliva po osnovu vlasničkih ulaganja, dok je istovreme-no povećan priliv po osnovu kredita između vla-snički povezanih kompanija. Priliv SDI u formi vlasničkih ulaganja iznosio je 158,4 miliona eura ili 14,9% manje nego u 2013. godini, od čega se 31,9 miliona eura odnosilo na investicije u predu-zeća, dok je priliv po osnovu ulaganja u nekretni-ne iznosio 126,5 miliona eura. Priliv SDI u formi interkompanijskog duga iznosio je 184,2 miliona eura, što je za 18,6% više nego u istom periodu 2013. godine i čini preko polovinu ukupnog pri-liva u prvih devet mjeseci ove godine (53,1%). Po-vlačenja sredstava rezidenata investiranih u ino-stranstvu iznosila su 4,4 miliona eura.

Ukupan odliv stranih direktnih investicija izno-sio je 90,6 miliona eura, što je za 20,2% više nego u istom periodu 2013. godine. U strukturi odliva, najviše se odnosilo na povlačenja sredstava nere-zidenata investiranih u našu zemlju 67,3 miliona eura, dok je odliv po osnovu ulaganja rezidenata u inostranstvo iznosio 23,3 miliona eura.

Ukupan priliv po osnovu portfolio investicija u prvih devet mjeseci 2014. godine iznosio je 360,8 miliona eura, što je značajno više nego u istom periodu prethodne godine (56,2 miliona eura)37. Investicije u domaće hartije od vrijednosti izno-sile su 313 miliona eura, od čega se najveći dio odnosi na emisiju euroobveznica na međuna-rodnom tržištu kapitala u iznosu od 280 milio-na eura. Priliv po osnovu povlačenja sredstava uloženih u strane hartije od vrijednosti iznosio je 47,8 miliona eura. Istovremeno, odliv sredsta-va po osnovu portfolio investicija iznosio je 250,8

miliona eura, što je značajno više nego u 2013. godini (83,3 miliona eura), a posljedica je većeg odliva po osnovu refinansiranja i otkupa dijela euroobveznica koje je država emitovala u 2010. i 2011. godini. Investicije rezidenata u strane dužničke hartije od vrijednosti iznosile su 94,4 miliona eura. Kao rezul-tat ovakvih kretanja na računu portfolio investicija u posmatranom periodu ostvaren je neto priliv u iznosu od 110 miliona eura.

Na računu ostalih investicija zabilježen je neto odliv u iznosu od 299,7 miliona eura. U posmatranom periodu banke su povećale depozite u inostranstvu za 96,8 miliona eura, dok su smanjene obaveze po osnovu uzetih kredita za 57,9 miliona eura. Zabilježeno je manje zaduživanje ostalih sektora (privre-de) u inostranstvu u poređenju sa 2013. godinom. Priliv po osnovu povlačenja sredstava kredita od strane privatnog sektora iznosio je 92,5 miliona eura, što je manje za 25,1%, dok je istovremeno evi-

37 Značajno povećanje priliva portfolio investicija je rezultat emisije euroobveznica.

Ukupan priliv stranih direktnih investicija, u hiljadama eura

Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u periodu januar – septembar

2014. godine

Grafik 6.11

Grafik 6.12

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

97

Eksterni sektor

dentiran i manji odliv po osnovu otplate glavnice u iznosu od 71,1 milion eura ili 29,6% manje nego u 2013. godini.

Na kraju septembra 2014. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su veća za 110,2 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2013. godine.

ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 07

101

Analiza tržišta nekretnina

U septembru 2014. godine, CBCG sprovela je redovnu anketu o kretanju cijena nekretnina u Podgorici. Pitanja u upitniku su se odnosila na kvalitativne karakteristike stanova (način grijanja, posjedovanje internet priključka, broj soba, broj balkona, itd.) sa osnovnim ciljem da se utvdi relativni uticaj ovih kvalitativnih osobina na vrijednost stana. Subjektivna ocjena vrijednosti stana je postignuta putem postavljanja pitanja: „Ispod koje cijene vlasnici stana ne bi prodali stan u trenutku postavljanja pi-tanja?“. Na osnovu prikupljenih podataka, dobijen je Hedonički indeks nekretnina koji mjeri uticaj kvalitativnih karakteristika stambenog objekta na cijenu tog objekta.

Izračunavanje prosječne cijene po kvadratnom metru, za septembar 2014. godine, bazirano je na uzorku koji je izveden na grupaciji od 55.827 stambenih objekata, koji odgovaraju lokacijama Podgorica 1, Pod-gorica 2 i Podgorica 3. Na osnovu slučajnog uzorka od 2300 vlasnika stambenih jedinica, broj uspješno popunjenih anketnih listića iznosio je 370. Prema tome, ukupan odziv na anketu iznosio je 16,1%38.

Tabela 7.1

Sumarna statistika prosječne vrijednosti stambenih objekata po kvadratnom metru u Podgorici

Period Cijena, € Lančani indeks Bazni indeks

Septembar 2007. 1.697,6 100,0 100,0

Mart 2008. 1.738,3 102,4 102,4

Septembar 2008. 1.525,5 87,8 89,9

Mart 2009. 1.402,1 91,9 82,6

Septembar 2009. 1.223,1 87,2 72,1

Mart 2010. 1.128,3 92,2 66,5

Jun 2010. 1.191,5 105,6 70,2

Septembar 2010. 1.177,1 98,8 69,3

Decembar 2010. 1.185,2 100,7 69,8

Mart 2011. 1.171,2 98,8 69,0

Jun 2011. 1.163,0 99,3 68,5

Septembar 2011. 1.174,0 100,9 69,2

Decembar 2011. 1.151,2 98,1 67,8

Januar 2012. 1.168,3 101,5 69,0

Jun 2012. 1.179,6 102,5 69,5

Septembar 2012. 1.172,3 99,4 69,1

Decembar 2012. 1.171,6 99,9 69,0

Mart 2013. 1.169,4 99,9 68,88

Jun 2013 1.069,8 91,48 63,10

Mart 2014. 971,4 90,80 57.22

Septembar 2014. 950 97,8 55.96

Izvor: CBCG

38 Napominjemo da je odziv na septembarsku anketu CBCG manji u odnosu na ankete iz prethodnih perioda, što može imati uticaja na pouzdanost dobijenih rezultata.

HEDONIČKI INDEKS NEKRETNINA SEPTEMBAR 2014

102


Prema rezultatima septembarske ankete, prosječna cijena nekretnina po kvadratnom metru u Pod-gorici iznosila je 950 eura, što predstavlja pad od 2,2% u odnosu na mart 2014. godine. Posmatrajući lančani indeks kretanja cijena nekretnina, može se vidjeti da je u septembru 2014. godine nastavljen pad cijena nekretnina koji je započet u junu 2013. godine, nakon trogodišnje stagnacije cijena na trži-štu nekretnina.

Očigledno se na tržištu nekretnina i u septembru 2014. godine nastavlja trend prilagodjavanja velike ponude ograničenoj tražnji, kroz smanjivanje cijena stambenih objekata. Na slabu tražnju nekretnina uticali su i dalje niska kupovna moć stanovništva, restriktivnije kreditiranje banaka, kao i prisustvo višemjesečnog deflatornog trenda, usljed kojeg potrošači odlažu kupovinu očekujući dalji pad cijena.

Anketa agencija za nekretnine

Na pad cijena nekretnina ukazuje i posljednja Anketa agencija za nekretnine koju je sprovela CBCG. Naime, 50% ispitaih agencija smatra da su cijene nekretnina u Crnoj Gori pale u prosjeku 10%-20%. Takođe, 45% ispitanih agencija zabilježilo je pad prometa u prosjeku od 30%-50%, dok je 45% agenci-ja imalo nepromijenjen promet. Samo je 10% ispitanih agencija ostvarilo rast prometa u prosjeku od 10%-30%.

Anketa agencija za nekretnine u Crnoj Gori ukazuje da su se najčesće tražili stanovi u rasponu od 800 do 1200 €/m2, u zavisnosti od grada u državi. Većina agencija (65%) smatra da su se najviše prodavali stanovi u širem centru grada i na periferiji, dok 35% smatra da su se stanovi najviše tražili u užem centru grada.

Tabela 7.2

Sumarna statistika prosječne vrijednosti, standardne devijacije, minimalne i maksimalne cijene pojedinih tipova stambenih objekata, u eurima

Varijabla Br. Opservacija

Srednjavrijednost

Standardnadevijacija

Minimalnacijena

Maksimalnacijena

Prosječna cijena stambenog prostora pokvadratnom metru 370 950 267 273 2000

Prosječna cijena stambenog prostora pokvadratnom metru – kuća 141 809 261 400 1667

Prosječna cijena stambenog prostora pokvadratnom metru – stan 229 1036 232 273 2000

Posmatrani uzorak čini 370 stambenih objekata iz Podgorice, od čega su 141 kuće, a 229 stanovi (ta-bela 7.2). Uzorak je prikupljen iz tri zone Podgorice, 94 stambenih objekata iz prve, 91 iz druge i 185 iz treće zone. Cijene stambenih objekata po kvadratnom metru, na pojedinačnom nivou, kreću se u ras-ponu od 2.000 eura na ekskluzivnijim lokacijama do 273 eura u naseljima koja su udaljenija od centra grada, poput Starog aerodroma, Konika, Maslina, Tološa itd.

Opisna statistika, provjera održivosti modela i rezultati ekonometrijskog modela hedoničkog indeksa

Na osnovu dobijenih podataka, urađen je ekonometrijski model koji procjenjuje uticaj kvalitativnih karakteristika stambenog objekta na cijenu tog objekta. Posmatrajući grafike 7.1 i 7.2, može se utvditi da obije vremenske serije - cijene stambenih objekata i kvadrature imaju sličan raspored i da zbog njihove limitiranosti sa gornje i donje strane (stanovi ne mogu biti manji od 10 m2 niti veći od recimo 1000 m2 kao i njihove cijene) u ekonometrijski model moramo uključiti logaritme varijabli cijena i kvadratura.

103


Tabela 7.3 ukazuje da, mjereno nivoom signifikantnosti, na cijenu stambenog objekta, prevashodno, utiče zona kojoj stambeni objekat pripada. Naime, stambeni objeti u prvoj zoni su skuplji u odnosu na treću zonu, dok su stambeni objekti u drugoj zoni jeftiniji od treće zone39. Ukoliko posmatramo tip stambenog objekta, stanovi su skuplji u odnosu na kuće. Stanovi starosti do 10 godina su skuplji od ostalih. Na cijenu stambenog objekta utiče i da li objekat posjeduje garažu. Ostale kvalitativne ka-rakteristike stambenog objekta kao što su: broj soba, broj balkona, tip grijanja i posjedovane interneta nisu uticali na cijenu stambenih objekata u Podgorici.

Tabela 7.3

Empirijski rezultati modela prosječne cijene stambenog prostora, septembar 2014. godine

Koeficijent Std. Gr. t P>t

PG1 0,143 0,032 4,45 0,000***

PG2 -0,115 0,041 -4,00 0,000***

Stan 0,115 0,041 2,79 0,006**

Starost do 5 godina 0,140 0,053 2,64 0,009**

Starost između 5-10 godina 0,211 0,054 3,90 0,000***

Posjeduje garažu 0,072 0,039 1,84 0,067*

Objašnjenje: *** značajnost na 1%, ** značajnost na 5%, * značajnost na 10%

Dijagnostika: Broj observacija 370; R-squared = 0.4024; VIF= 2,95; Ramsey test F(3, 348) = 2.0 Prob > F = 0.1132

Testovi robustnosti pokazuju da je model dobro specificiran, da nema problema sa multikolinearno-šću (izuzetno niska vrijednost VIF-a), kao ni sa funkcionalnom formom (Ramsey Reset test).

U sljedećoj tabeli prikazano je kretanje cijena nekretnina u nizu posmatranih zemalja prema Global Property Report-u.

39 reću zonu smo uzeli kao bazu.

Histogram distrbucije cijena stambenih objekata Histogram distrbucije varijable kvadratura


104


Tabela 7.4

Kretanje cijena nekretnina u odabranim zemljama (rangirano prema godišnjem rastu u prvom kvartalu 2014. godine)

Država Godišnja promjena, Q1 2013, % Ocjena trenda Godišnja promjena,

Q1 2014, %Kvartalna promjena,

Q1 2014, %UAE –Dubai 17,91 ↑ 31,57 9,58Estonia-Talin 5,59 ↑ 20,04 6,09Tajvan 10,17 ↑ 11,28 1,66Kina - Šangaj 6,91 ↑ 10,04 -0,98Filipini 2,32 ↑ 8,95 -0,12Novi Zeland 7,19 ↑ 8,36 2,66Australija 0,89 ↑ 8,30 1,48Irska -3,49 ↑ 7,49 -2,03Island 0,59 ↑ 7,37 0,77Ujedinjeno Kraljevsko -2,52 ↑ 7,35 1,95Turska 8,09 ← 7,16 0,21Brazil – Sao Paulo 7,30 ← 6,71 -0,12Austrija 8,65 ↓ 6,39 1,4US (Case Shiller) 8,25 ↓ 5,41 -0,5US (FHFA) 5,29 ← 5,14 0,53Švedska 2,77 ↑ 4,86 1,32Litvanija -2,58 ↑ 4,83 2,44Letonija -Riga 1,36 ↑ 4,55 0,87Malezija 8,96 ↓ 4,35 0,73Njemačka -3,32 ↑ 3,72 -0,84Tajland 1,49 ↑ 3,64 0,80Japan 3,30 → 3,32 2,91Kanada 1,62 ↑ 2,98 -0,98Češka -0,22 ↑ 2,82 0,34Švajcarska 2,48 → 2,76 0,59Bugarska -4,52 ↑ 2,32 1,04Izreal 8,21 ↓ 1,85 1,42Indonezija 5,45 ↓ 1,78 1,47Portugalija -7,18 ↑ 1,60 -1,80Južna Afrika 2,30 ↓ 0,89 -0,04Holandija -12,25 ↑ 0,02 0,61Južna Koreja -3,44 ↑ 0,02 -0,58Vijetnam -2,91 ↑ -0,38 1,25Finska 0,11 ↓ -1,29 -1,07Slovačka -1,71 → -1,44 0,49Singapur -0,52 ↓ -1,68 -1,43Norveška 4,78 ↓ -1,97 1,76Francuska -0,69 ↓ -2,22 0,06Hong Kong 20,44 ↓ -2,27 -1,24Poljska-Varšava -4,24 ↑ -2,53 0,20Hrvatska –Zagreb -9,53 ↑ -2,88 0,37Ukrajina-Kijev 7,83 ↓ -3,54 -2,52Rumunija -9,25 ↑ -4,00 3,21Rusija -0,32 ↓ -5,15 -2,86Španija -12,82 ↑ -5,41 0,54Grčka -11,19 ↑ -7,08 -0,30

Napomena:

↑ = više od 1 procentnog poena povećanje cijene kuća← = više od 1 procentnog poena pad cijene kuća ↓ = manje od 1 procentnog poena pad cijene kuća u poređenju sa p romjenama cijena u istom periodu prošle godine→ = manje od 1 procentnog poena povećanje cijene kuća

Izvor: Global property guide, 2014.

105


Kao što se može vidjeti, u prvom kvartalu 2014. godini prisutna su divergentna kretanja cijena ne-kretnina: najveći godišnji rast u Ujedinjenim Arapskim Emiratima – Dubajiu ( od 31,57%), odnosno najveći godišnji pad u Grčkoj (od 7,08%).Balkanske zemlje koje su uključene u Izvještaj zabilježele su blagi rast cijena nekretnina u odnosu na posljednji kvartal 2013. godine.

107

Međunarodna ekonom

ijaMEĐUNARODNA EKONOMIJA 08

108


109

Međunarodna ekonom

ija

U oktobarskoj prognozi, MMF je na osnovu neočekivano loših rezultata u prvoj polovini godine snizio izglede za rast globalne ekonomske aktivnosti za 2014. za 0,1 p.p. na 3,3%, kao i izglede za 2015. godinu za 0,2 p.p. na 3,8%. U ovom izvještaju, MMF nije revidirao prognoze za razvijena tržišta za 2014. godi-nu. Očekivanje MMF-a oko rasta globalne trgovine su takođe snižena za ovu godinu.

Neujednačen razvoj je karakterisao i razvijena i tržišta u usponu. Strukturni problemi u nekim ze-mljama u razvoju i činjenice da u Evropskoj uniji i Japanu još nije uspostavljen stabilan rast, odnosno siguran izlazak iz recesije, ukazuju da iako je prospekt oko rasta globalne ekonomije pozitivan, rizici su i dalje prisutni.

Tabela 8.1

Pregled glavnih globalnih indikatora, godina na godinu, %

Indikator 2012 2013Projekcije Razlike u odnosu na projekcije

iz jula 2014, p.p.

2014 2015 2014 2015

Rast BDP-a

Svijet 3,4 3,3 3,3 3,8 -0,1 -0,2

Napredne ekonomije 1,2 1,4 1,8 2,3 0,0 -0,1

Ekonomije u usponu/razvoju 5,1 4,7 4,4 5,0 -0,1 -0,2

SAD 2,3 2,2 2,2 3,1 0,5 0,0

Eurozona –0,7 –0,4 0,8 1,3 -0,3 -0,2

Njemačka 0,9 0,5 1,4 1,5 -0,5 -0,2

Francuska 0,3 0,3 0,4 1,0 -0,4 -0,5

Italija –2,4 –1,9 -0,2 0,8 -0,5 -0,3

Španija –1,6 –1,2 1,3 1,7 0,1 0,1

Japan 1,5 1,5 0,9 0,8 -0,7 -0,2

UK 0,3 1,7 3,2 2,7 0,0 0,0

Kanada 1,7 2,0 2,3 2,4 0,1 0,1

Napredne ekonomije van G7 i Eurozone 2,0 2,3 2,9 3,1 0,0 -0,1

Centralna i istočna Evropa 1,4 2,8 2,7 2,9 0,0 0,0

Rusija 3,4 1,3 0,2 0,5 0,0 -0,5

Kina 7,7 7,7 7,4 7,1 0,0 0,0

Indija 4,7 5,0 5,6 6,4 0,2 0,0

Latinska Amerika i Karibi 2,9 2,7 1,3 2,2 -0,7 -0,4

Bliski istok i Sjeverna Afrika 4,8 2,5 2,7 3,9 -0,4 -0,9

Subsaharska Afrika 4,4 5,1 5,1 5,8 -0,4 0,0

Obim globalne trgovine (robe, usluge) 2,9 3,0 3,8 5,0 -0,1 -0,3

Potrošačke cijene

Napredne ekonomije 2,0 1,4 1,6 1,8 0,0 0,0

Ekonomije u usponu/razvoju 6,1 5,9 5,5 5,6 0,1 0,3

Izvor: MMF, WEO, oktobar 2014. godine

110


Nizak rast ekonomske aktivnosti Eurozone u drugom kvartalu o.g. primorao je ECB da preduzme radikalnije mjere u nastojanju da se ekonomiji omogući dinamičniji rast. Iako je u trećem kvartalu privreda Eurozone ostvarila rast, to i dalje nije stabilan i dugoročan rast. Rizik od deflacije u Eurozoni je visok i mogao bi dugoročno imati negativne efekte na ekonomiju. Inflacija u Japanu je nastavila da raste, na šta je posebno uticalo povećanje poreza, koji je imao i svoje naličje u vidu manje potrošnje i drugog uzastopnog negativnog kvartala. Daleko snažniji rast je zabilježen u Sjedinjenim američkim državama pa je monetarna politika još u prvom kvartalu o.g. krenula u pravcu normalizacije kao re-zultat kretanja u realnom sektoru, ali je i dalje akomodativna. Nepozaposlenost i inflacija su u ovom kvartalu bili blizu ili na ciljanom nivou FED-ove monetarne politike. Robusnim rastom, privreda Sje-dinjenih američkih država je dala najveći doprinos globalnom rastu u trećem kvartalu o.g.

Volatilnost na tržištima u usponu nakon najava oko normalizacije monetarne politike u SAD-u je smanjena. Kapitalni tokovi su nastavljeni. Projekcije rasta na ovim tržištima su za drugu polovinu 2014. godine umjerene, kao i 2015. Povećanje domaće tražnje i oporavak eksterne tražnje sa fokusom na razvijena tržišta bi mogli da budu dodatni stimulans ovim ekonomijama. Geopolitička kretanja na istoku Ukrajine bi mogla da predstavljaju problem i za zemlje izvan ove kategorije.

OECD-ov kompozitni indeks40 za zemlje OECD-a ukazuje na stabilan rast SAD i Kanade. U slučaju Japana, indeks ukazuje na prekinuti momentum rasta. U Eurozoni, evidentan je stabilan rast sa izu-zetkom Njemačke. Kina i Rusija se kreću oko trenda.

Indeks implicirane volatilnosti (VIX) je na kraju kvartala zabilježio značajan rast, što se reflektovalo padom berzanskih indeksa.

8.1. Razvijene ekonomije

8.1.1. SAD

Ekonomska aktivnost u Sjedinjenim američkim državama je prema prvim procjenama u trećem kvartalu 2014. godine ostvarila rast od 3,5%41. Ova stopa je iznad projekcije MMF-a od 2,2%42, kao i iznad posljednjih projekcija FED-a43 koji se kreću u intervalu od 1,8-2,3%. 44

U trećem kvartalu 2014. godine, najveći doprinos rastu BDP-a su dali neto izvoz i lična potrošnja. Snažan izvoz je zabilježen i u ovom kvartalu, dok je uvoz ostvario pad. Lična potrošnja je rasla i u domenu roba i usluga, a raspoloživi prihodi su rasli i u ovom kvartalu. Doprinos vladine potroš-

40 Composite Leading Indicator (eng)41 Godišnja stopa rasta42 MMF, WEO, oktobar 2014. godine43 Objavljeno 17. septembra 2014. godine na dan sjednice FOMC. Takođe, centralna tendencija se kreće od 2,0-2,2%. 44 Godišnja stopa rasta

Stopa rasta BDP-a u odnosu na prethodni kvartal44

i u odnosu na isti period prethodne godine

Grafik 8.1

Izvor: US Bureau of Economic Analysis

111

Međunarodna ekonom

ija

nje je takođe bio značajan, što se uglavnom odnosilo na značajan rast potrošnje u oblasti nacionalne odbrane. Investicije su za razliku od prethodnog kvartala imale najmanje učešće u BDP-u.

Industrijska proizvodnja i prerađivačka industri-ja su ostvarili rast i u trećem kvartalu 2014. Go-dine, a iskorišćenost kapaciteta je na kraju trećeg kvartala o.g. iznosila 79,2%, što je 0,9 p.p. ispod dugoročnog prosjeka iskorišćenosti.

Kao rezultat ekspanzije ekonomije SAD-a, stopa nezaposlenost je na kraju trećeg kvartala tekuće godine smanjena na 5,9%, a u oktobru je nasta-vila pad i iznosila je 5,8%, što je blizu stopama iz perioda prije krize. Mjesečni prosjek novih rad-nih mjesta u privatnom sektoru je značajno veći od ostvarenog u istom periodu prošle godine.

Godišnja inflacija je na kraju trećeg kvartala 2014. godine iznosila 1,7% i niža je nego inflaci-ja na kraju prethodnog kvartala. Veliki uticaj je imalo smanjenje cijena energenata. Ova stopa je ispod FED-ovih dugoročnih ciljeva, premda uko-liko se izuzmu efekti hrane i energenata, inflacija je takođe iznosila 1,7%.

Industrijska proizvodnja i prerađivačka industrija, 2007=100

Nezaposlenost (desna skala) i promjena zaposlenosti u privatnom sektoru (lijeva skala) Godišnja inflacija

Grafik 8.2


Izvor: Federalne rezerve

Izvor: US Bureau of Labor Statistics Izvor: US Bureau of Labor Statistics

112


Berzanski indeksi su u trećem kvartalu relativno stagnirali pri čemu je u avgustu zabilježen veći pad indeksa kao rezultat loših signala iz Evropske unije i slabijih prognoza rasta. Tako je CBOE45 indeks volatilnosti bio na najvišem nivou još od marta o.g.

8.1.2. Eurozona

Ekonomska aktivnost u Eurozoni je tokom tre-ćeg kvartala 2014. godine, prema prvim podaci-ma Eurostata, ostvarila blagi rast od 0,2%. Na-kon kontrakcije u prethodnom kvartalu, njemač-ka privreda je u ovom kvartalu rasla po stopi od 0,1%, što se zasnivalo na značajnom rastu potroš-nje i rastu izvoza. S druge strane, investicije su ostvarile pad.

Francuska ekonomija je rasla po stopi od 0,3%. U ovom kvartalu je potrošnja domaćinstava nasta-vila da raste umjerenim stopama. Takođe, izvoz i vladina potrošnja su rasli, dok su investicije ostvarile pad.

Treća najveća ekonomija eurozone, Italija, je i u ovom kvartalu ostvarila pad (-0,1%). Nasuprot tome, ekonomska aktivnost u Španiji raste peti kvartal za redom.

45 Chicago Board Options Exchange.

Kvartalni BDP i ekonomski sentiment (desna skala)

Kvartalni BDP, Q/Q-1 HICP, godišnja stopa

Grafik 8.5


Izvor: Eurostat

Izvor: Eurostat Izvor: Eurostat

113

Međunarodna ekonom

ija

Inflacija je i u trećem kvartalu 2014. godini nastavila opadajući trend pa je godišnja stopa na kraju septembra o.g. iznosila 0,3%, što je daleko ispod ciljane inflacije ECB-a. Ako se izuzmu efekti cijena alkohola, hrane, duvana i energenata, godišnja inflacija je iznosila 0,8%.

Prosječna stopa nezaposlenosti u Eurozoni je na kraju trećeg kvartala o.g. iznosila 11,5% i ostala je ne-promijenjena u odnosu na kraj drugog kvartala. Stopa nezaposlenosti je niža u odnosu na septembar 2013. godine za 0,5p.p. ali i dalje značajno viša u odnosu na ostale vodeće svjetske ekonomije. Tako je stopa nezaposlenosti najviša u Grčkoj (26,4%46), Španiji (24,0%), Kipru (15,1%) i Portugalu (13,6%). Najniže stope unutar Eurozone su i dalje u Njemačkoj (5,0%), Austriji (5,1%), Malti (5,8%), Luksem-burgu (6,1%) i Holandiji (6,5%).

Stopa nezaposlenost ispod 25 godina je za eurozonu iznosila 21,6% i niža je nego na kraju juna o.g., s tim da su ove stope najizraženije u Španiji (53,7%), Grčkoj (50,7%47) i Italiji (42,9%). Najniže stope su bile zabilježene u Njemačkoj (7,6%), Austriji (9,1%) i Holandiji (9,8%).

Indeks pedeset najlikvidnijih kompanija u Eurozoni (Euro Stoxx 50) je tokom trećeg kvartala relativno stagnirao pri čemu je tokom avgusta zabilježen značajan pad indeksa.

8.1.3. Japan

Ekonomija Japana je nakon ogromnog pada u drugom kvartalu, prema prvim rezultatima, u trećem kvartalu 2014. godine ostvarila pad od 1,6%48. Ovakav rezultat je suprotan očekivanji-ma, jer se očekivao rast BDP-a od 2,1% i vrlo vje-rovatno će biti signal vladi da obustavi novo po-većanje poreza. S obzirom da potrošnja domaćin-stava učestvuje sa oko 60% u BDP-u, rast poreza iz aprila o.g. već ima negativan uticaj na ekonom-sku aktivnost, pa je potrošnja porasla po stopi od 0,4%. Kapitalna potrošnja je takođe bila značajno ispod tržišnih očekivanja uz pad od 0,2%, a izvoz je takođe imao neznatan uticaj.

Prosječna mjesečna potrošnja domaćinstava je u septembru bila realno manja za 5,6% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je pad real-nih zarada iznosio 6%.49

Godišnja stopa rasta potrošačkih cijena je u septembru o.g. iznosila 3,2% a tokom kvartala se kretala po sličnim vrijednostima kao tokom prethodnog perioda. Skok potrošačkih cijena je rezultat pove-ćanja poreza početkom aprila o.g., a izuzimajući efekat hrane i energenata, rast cijena je bio nešto umjereniji.

46 Podatak iz jula 2014.47 Podatak iz jula 2014. 48 Godišnja stopa BDP-a, kvartalna promjena.49 Godišnja stopa rasta

Stopa rasta BDP-a u odnosu na prethodni kvartal49

Grafik 8.8

Izvor: Cabinet Office

114


Nezaposlenost je na kraju juna iznosila 3,6% i niža je nego na kraju juna za 0,1 p.p. Stope ne-zaposlenosti su veoma niske u svim starosnim kategorijama pa je sudeći po ovom parametru japanska privreda visoko konkurentna u pore-đenju sa ostalim razvijenim zemljama, posebno zemljama Evropske Unije.

8.2. Zemlje u usponu

Udio zemalja u usponu u globalnoj ekonomiji je u konstantnom porastu, ali su ipak izgledi za rast, ove grupacije zemalja, u više izvještaja MMF-a (WEO) snižavani zbog sumnji u održivost stopa rasta koje su bile prisutne prije krize i tokom 2010-11. Tako su i u oktobarskom izvještaju sniženi i za 2014. i 2015. godinu. Mnogim zemljama u usponu su neophodne strukturne reforme. Povećanje domaće tražnje i oporavak eksterne tražnje sa fokusom na razvijena tržišta bi mogli da budu dodatni stimulans ovim ekonomijama. Geopolitička kretanja na istoku Ukrajine bi mogla da predstavljaju problem.

8.2.1. Rusija

Ruska ekonomija je rasla po stopi od 0,8% u drugom kvartalu 2014. godine, međutim, kad se izvrši prilagođavanje sezonskim efektima onda je rast bio blizu nule. Ovakav rast predstavlja usporavanje u odnosu na prethodni kvartal.

MMF je u oktobru, u izvještaj o izgledima svjetske ekonomije, zadržao stopu rasta ruske ekonomija na 0,2% za 2014.godinu.

Kao rezultat geopolitičkih kretanja, Rusiji je i u trećem kvartalu uveden set ekonomskih sankcija, koje već imaju negativan efekat. Slabo poslovno i potrošačko povjerenje zajedno sa nedostacima struktur-nih reformi su posebno uticali na ekonomsku aktivnost. Slabljenje realnog sektora nastavljeno je u trećem kvartalu. Industrijska proizvodnja je tek u septembru o.g. imala značajniji rast.

Negativan uticaj na potrošnju stanovništva su imali rast inflacije, pad realnih zarada i rast zaduženo-sti domaćinstava. Godišnja inflacija je u septembru iznosila 8,0% koja od početka godine ima uzlazni trend. Cijene hrane su na kraju septembra porasle za 11,5% a u narednom periodu će igrati najveću ulogu u rastu ukupnih cijena. Centralna banka je već revidirala targetiranu inflaciju za 2014. godinu.

Potrošačke cijene

Grafik 8.9

Izvor: Statistički biro Japana

115

Međunarodna ekonom

ija

Rublja je tokom trećeg kvartala oslabila u odnosu na američki dolar 17%, a ta tendencija je još izraže-nija u četvrtom kvartalu.

Bilans tekućeg računa je, prema posljednjim podacima, u trećem kvartalu bio manji nego tokom prva dva kvartala, a suficit je iznosio 11,4 milijarde dolara. Odliv kapitala iz Rusije, koji je bio izrazito visok u prvom kvartalu (48,6 mlrd. dolara), prema preliminarnim podacima tokom trećeg kvartala značaj-no je smanjen i iznosio je 13,0 milijardi dolara.

Kreditni rast je i dalje usporen (i to posebno kod sektora stanovništvo), a velika zaduženost, rast ne-kvalitetnih kredita i pad realnih zarada restriktivno utiču na kreditnu politiku banaka. Nekvalitetni krediti stanovništva su na kraju juna iznosili 8,3% u poređenju sa krajem 2013.godine kad su iznosili 6,5%.

Stopa nezaposlenosti je na kraju trećeg kvartala o.g. iznosila 4,9% i ostala je ista kao na kraju prethod-nog kvartala. Realni rast zarada je iznosio 1,7%.

Budžetski suficit se zbog većih prihoda vezanih za rast proizvodnje naftnih derivata i slabljenja valute povećao na 1,7% BDP-a za period januar-jul 2014. godine u poređenju sa 0,6% tokom istog perioda prethodne godine.

8.2.2. Kina

Prema preliminarnim podacima, kineska ekonomija je u trećem kvartalu 2014. godine rasla po stopi od 7,4%, što se poklapa sa projekcijama MMF-a za kinesku ekonomiju za 2014. godinu.

Međutim, rast kineske ekonomije se usporava. Nove ekonomske politike se implementiraju kako bi rast bio zasnovan na realnijim osnovama – nova kreditna politika, fiskalna prilagođavanja na svim nivoima vlasti, nastojanja da se tržište nekretnina i njegovi efekti prelivanja na druge sfere u Kini po-stavi na stabilnijim osnovama.

Industrijska proizvodnja je u septembru 2014. godine rasla po stopi od 8%, a u odnosu na jun bilježi pad. Rast profita industrijskih kompanija je za prvih devet mjeseci o.g. iznosio 7,9%. Godišnji rast izvoza i uvoza na kraju septembra o.g. iznosio je 15,3% odnosno 7%. Kina, kao i mnoge ekonomije u usponu, je pod velikim uticajem eksterne tražnje pa je tako oporavak određenih tržista u svijetu imao pozitivnog efekta na izvoz Kine.

Godišnja stopa inflacije je u septembru iznosila 1,6%. Rast trgovine na malo potrošačkih roba je u septembru iznosio 11,6%.

Stopa nezaposlenosti u trećem kvartalu 2014. godine je ostala na istom nivou od 4,1%.

8.2.3. Turska

Ekonomska aktivnost se tokom drugog kvartala smanjila za 0,5% na kvartalnom nivou zbog slabije tražnje u EU pa je neto izvoz bio negativan. Potrošnja domaćinstava i privatne investicije su nastavile da opadaju, što je dodatno uticalo na pad BDP-a. Javna potrošnja je takođe u padu. Projekcije Svjetske banke i MMF-a za 2014. su i dalje visoke, 3,5%, odnosno 4,1%. Pad BDP-a se reflektovao i na tržište

116


rada, pa je stopa nezaposlenosti porasla za 0,8 p.p. tokom drugog kvartala. U avgustu o.g. je iznosila 10,1%.

Deficit tekućeg računa se smanjuje, međutim, eksterno finansiranje je i dalje značajno. Bruto eksterno finansiranje je iznosilo oko 27% BDP-a a otvorena FX pozicija Turske je oko 22% BDP-a, što jasno uka-zuje na neophodnost ekternog prilagođavanja.

Inflacija i dalje raste stopama koje su iznad istorijskih prosjeka. U avgustu o.g. godišnja stopa je izno-sila 9,5% dok je na kraju 2013. iznosila 7,4%. Bazična inflacija je takođe visoka. Centralna banka je sredinom jula o.g. snizila referentnu stopu za 0,5 p.p na 8,25%. Turska lira je u trećem kvartalu naglo depresirala u odnosu na američki dolar.

8.3. Zemlje okruženja

Ekonomije regiona su uglavnom nastavile negativne trendove iz prethodnog perioda. To se najbo-lje moglo vidjeti kroz prizmu javnih finansija, gdje pored drastičnih smanjena rashoda, „punjenja“ budžeta zapravo predstavljaju ključni problem fiskalne politike. Izvjesno je da se smanjenje javne po-trošnje odražava na BDP, ali suštinski problem su strukturne neravnoteže ovih ekonomija, koje bilježe visoke stope nezaposlenosti, nelikvidnosti, visoke stope nekvalitetnih kredita, nekonkurentnosti, ni-ske nivoe produktivnosti, nedovoljne ili spore realizacije stranih direktnih investicija itd.50

50 Podaci za treci kvartal nisu dostupni za Crnu Goru, Hrvatsku i Makedoniju u momentu izrade izvještaja

Bruto domaći proizvod,Q/Q-450 Indeks potrošačkih cijena, godišnja stopa


Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku

117

Međunarodna ekonom

ija

8.3.1. Hrvatska

Privredna aktivnost u Hrvatskoj je u drugom kvartalu 2014. godine opala za 0,8% i to predstavlja je-danaesti uzastopni kvartal sa negativnom stopom rasta. Prema projekcijama MMF-a, pad ekonomske aktivnosti bi na kraju 2014. godine trebalo da iznosi između 0,5-1%, kao rezultat smanjenja domaće tražnje. Takođe, MMF je promijenio stav o očekivanim kretanjima za 2015. godinu i sada se očekuje stagnacija u narednoj godini.

Prema izvještaju finansijske stabilnosti HNB-a, u Hrvatskoj se ni tokom 2014. godine ne očekuje snaž-niji oporavak ekonomske aktivnosti. S obzirom na visok budžetski deficit, mogućnost fiskalnih pod-sticaja privredi je ograničena. Nedostatak strukturnih reformi i nepovoljna investiciona klima nepo-voljno utiču na nove investicije, a rast potrošnje je ograničen nastavkom negativnih kretanja na tržištu rada i velikom zaduženošću domaćinstava. HNB očekuje da će rast izvoza biti pokrenut rastom tražnje na tržištima koja su glavni hrvatski trgovinski partneri, što je s druge strane uslovljeno strukturnim reformama koje bi stimulativno djelovale na nova ulaganja.

Dezinflacija iz Eurozone, cijene na tržištima sirovina kao i slaba domaća tražnja su uticali na inflaciju u Hrvatskoj, koja je na kraju trećeg kvartala iznosila -0,2%. Deflatorna kretanja i pad privredne aktiv-nosti su bili ključni razlozi za slabo „punjenje“ budžeta.

Izvoz i uvoz su rasli u periodu januar-septembar, s tim da je deficit robne razmjene bio manji. Racio pokti-venosti uvoza izvozom u istom periodu je takođe poboljšan na 58,7% u odnosu na prošlogodišnjih 56,0%.

Stopa registrovane nezaposlenosti je u septembru iznosila 17,7% i rasla je tokom sva tri mjeseca ovog kvartala, a prosječne neto zarade su u avgustu bile realno niže za 0,2% nego u julu o.g.

Rast turističkih dolazaka je tokom sva tri mjeseca ovog kvartala bio pozitivan u poređenju s istim pe-riodom prethodne godine. Broj noćenja je samo u julu bio niži.

8.3.2.Srbija

Prema preliminarnoj procjeni, realni pad bruto domaćeg proizvoda u trećem kvartalu 2014. go-dine u odnosu na isti period prethodne godine iznosio je 3,7%. MMF očekuje kontrakciju BDP-a u 2014. godini kao rezultat majskih poplava, sla-bljenja domaće tražnje i privrede. Projektovana stopa pada realnog BDP-a prema NBS-u iznosi 1%. U narednom periodu se očekuje da rast eko-nomije bude vođen neto izvozom i investicijama.

Deficit tekućeg računa je u trećem kvartalu bio 5,9% BDP-a. Slabija eksterna tražnja je uticala na smanjenje izvoza roba i usluga, koji je tokom ovog kvartala bio manji za 5,8% u odnosu na isti period prethodne godine, s tim da je izvoz 37,2% iznad nivoa prije krize, dok je uvoz 9,4% ispod predkriznog nivoa. Prosječna pokrivenost uvoza izvozom je za dvanaest mjeseci iznosila 73,4%.

Bilans tekućeg računa, mil.eura

Grafik 8.12

Izvor: NBS

118


Industrijska proizvodnja zabilježila je godišnji pad od 16,1% u septembru 2014. godine, a pad je poseb-no bio izražen kod energetike i rudarstva. U odnosu na prosjek 2013. godine, ovaj pad je iznosio 10%. Prerađivačka industrija je za period januar-septembar ostvarila pad od 5,7% u odnosu na isti period 2013. godine.

Udio javnog duga u BDP-u je porastao na kraju avgusta sa 65,6% u junu o.g. na 66,0% a vrijednost duga je iznosila 21,9 mlrd. eura. Budžetski deficit je za prvih pola godine iznosio 7,1% BDP-a, a očekuje se da za 2014. godinu iznosi 7,5%. Budžetski deficit je u trećem kvartalu iznosio 2,3% BDP-a.

Godišnja stopa inflacije je na kraju septembra o.g. iznosila 2,1%. Slabljenje dinara i cijene hrane bi mo-gle uticati na rast inflacije dok bi mjere fiskalne konsolidacije mogle da imaju deflatorni uticaj.

Nekvalitetni krediti su i dalje izuzetno visoki, što je posebno karakteristično za sektor privrede.

Prema anketnoj stopi nezaposlenosti, u trećem kvartalu nezaposlenost je iznosila 17,6% i bilježi pad od 2,7 p.p. u odnosu na prosječnu stopu u prethodnom kvartalu. Prosječna neto zarada isplaćena u sep-tembru 2014. godine bila je realno viša za 0,7% u poređenju sa prosječnom neto zaradom u septembru 2013. godine, ali je realno manja za 3,1% u odnosu na prosjek 2013. godine.

8.3.3. Makedonija

Rast ekonomske aktivnosti u Makedoniji je i u drugom kvartalu o.g. bio robustan i iznad prosjeka u regionu, pri čemu je stopa rasta iznosila 4,3% nakon 3,5% u prvom kvartalu.

Industrijska proizvodnja je tokom prvih devet mjeseci o.g. ostvarila rast od 4,8% u odnosu na isti pe-riod prošle godine. U septembru o.g. prerađivačka industrija je zabilježila rast od 12,9%, rudarstvo i vađenje kamena 7,7% a sektor energetike pad od 15,9%.

Pokrivenost uzoza izvozom je u periodu januar-septembar iznosila 68,2%. Izvoz i uvoz su ostvarili značajan rast, a trgovinski deficit bilježi blagi pad.

Stopa godišnje inflacije je na kraju septembra bila negativna (-0,7%) a samo u julu je bila pozitivna.

Nezaposlenost i pored pozitivnih pomaka u ekonomiji ostaje izuzetno visoka, a na kraju drugog kvar-tala je zabilježena stopa od 28,2%.

Budžetski deficit je u trećem kvartalu iznosio 0,5% BDP-a. Strategijom 2014-2016 se planira svođenje deficita na 2,6% BDP-a, što bi u velikoj mjeri stabilizovalo državne finansije i javni dug.

8.4. Kamatne stope centralnih banaka

Centralne banke vodećih svjetskih ekonomija su u trećem kvartalu 2014. godine nastavile sa politi-kom rekordno niskih kamatnih stopa kao odgovor na kretanja u realnoj ekonomiji. Oporavak većine razvijenih ekonomija i dalje traje uprkos pozitivnim kretanjima, pa se s toga može očekivati da i u četvrtom kvartalu 2014. godini kamatne stope ostanu rekordno niske.

119

Međunarodna ekonom

ija

Kao rezultat stagnacije Eurozone u drugom kvartalu o.g. i drugih makroekonomskih pokazatelja ECB je početkom septembra o.g. odlučila da primijeni paket mjera kojima je dodatno snizila glavne ka-matne stope za 0,1 p.p. pa je referentna stopa snižena sa 0,15% na 0,05%, stopa na depozite sa -0,1% na -0,2% i stopa graničnih kredita sa 0,4% na 0,3%. Takođe, ECB će kupovati široki portfolio jednostav-nih i transparentnih hartija od vrijednosti obezbijeđenih aktivom (ABS51), čime nastoji da se podspješi davanje novih kredita ekonomiji. Najavljen je i program kupovine euro-denominiranih pokrivenih obveznica52, koje su izdale finansijske institucije u Eurozoni.

FED-ova referentne kamatna stopa od 0-0,25%, na snazi je još od 2008. godine. Federalni komitet za operacije na otvorenom tržištu smatra da je rast iz prethodnih kvartala i dalje umjeren; da je nezapo-slenost smanjena, ali da na tržištu rada i dalje postoje oprečni indikatori; da potrošnja domaćinstava raste umjerenim stopama a fiksne investicije su porasle više od očekivanja; da se uticaj fiskalne po-litike na rast smanjuje, te da za inflaciju, koja je trenutno ispod dugoročnog cilja (od 2,0%), postoje stabilna dugoročna očekivanja. Još u prvom kvartalu o.g., FED je počeo sa najavljenim53 smanjenjem operacija na otvorenom tržištu. Komitet je na dvije sjednice održane u trećem kvartalu donio odluke da se dalje smanji program za po 10 milijardi dolara. Komitet je potvrdio da će i po prestanku pro-grama kupovine obveznica, monetarna politika ostati blago ekspanzivna te da je vrlo vjerovatno da će kamatna stopa ostati nepromijenjena do kraja 2014. godine, posebno ukoliko bi projektovana inflacija bila ispod dugoročnog cilja.

Centralne banke Engleske i Japana nastavljaju da drže svoje referentne kamatne stope na izuzetno niskim nivoima, od 0,5%, odnosno 0-0,1%, još od marta 2009, odnosno decembra 2008. godine, res-pektivno.

Tabela 8.2

Referentne kamatne stope vodećih centralnih banaka

Centralna banka Kamatna stopa Nivo, % Datum posljednje promjene

ECB Stopa na glavne operacije refinansiranja 0,05 04.09.2014.

FED Ciljana stopa na federalne fondove 0-0,25 16.12.2008.

Švajcarska nacionalna banka Ciljani tromjesečni LIBOR na CHF 0-0,25 03.08.2011.

Banka Engleske „Bank rate“ 0,5 05.03.2009.

Banka Japana Ciljana stopa na nekolateralizovane prekonoćne pozajmice 0-0,1 19.12.2008.

Izvor: Centralne banke

8.5. Kretanje deviznih kurseva

Tokom trećeg kvartala 2014. godine, nominalna vrijednost eura se smanjila u odnosu na sve glavne svjetske valute. Nominalna vrijednost eura se smanjivala u odnosu na američki dolar na kraju posma-tranog perioda za 7,8%. Glavni uzroci slabljenja eura u odnosu na dolar su loši ekonomski pokazatelji u Eurozoni, koji su karakterisali i najveću ekonomiju Eurozone, Njemačku. S druge strane, američka

51 Asset backed securities.52 Covered bonds53 Sjednica 18.12.2013.

120


privreda je bilježila znatno bolje rezultate a odnos od 1,3 dolara za euro je „probijen“ neočekivanom najavom ECB-a da snizi kamatne stope.

Slično kretanje zabilježeno je u odnosu na švajcarski franak u odnosu na koji je euro depresirao 0,7%. Nešto drugačije odnos je bio kod preostalih valutnih parova. Odnos euro i jena je gotovo stagnirao tokom trećeg kvartala sa intervalima rasta eura. Na kraju kvartala euro je bio niži za 0,2% u odnosu na jen nego na početku. Slično kao u ovom valutnom paru, euro je u određenim intervalima apresirao u odnosu na britansku funtu ali je kvartal, u odnosu na funtu, završio sa 2,7% manjom vrijednošću.

Euro prema drugim valutama, 01.07.2013=100 (rast/pad označava jačanje/slabljenje eura)

Euro prema drugim valutama, 01.01.2014=100 (rast/pad označava jačanje/slabljenje eura)


Izvor: Blumberg, kalkulacije CBCG Izvor: Blumberg, kalkulacije CBCG

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 09

123

Najznačajniji događaji

Najznačajniji događaji u trećem kvartalu 2014. godine

Jul

Savjet Centralne banke donio je odluku da uputi preporuku bankama da u narednom periodu snize nivo aktivnih kamatnih stopa.

Skupština nije usvojila Predlog izmjena i dopuna Zakona o obligacionim odnosima, kojim je bilo pred-viđeno ograničavanje kamatnih stopa.

Skupština je usvojila izmjene i dopune Zakona o radu kojim se, između ostalog, predviđa da Fond rada uplati doprinose za penzijsko-invalidsko osiguranje radnicima kojima poslodavci to do tada nijesu uradili, kako bi mogli da ostvare pravo na penziju.

Vlada je usvojila Predlog izmjena i dopuna Zakona o javnim nabavkama, čija je ključna karakteristika poboljšanje upravljanja državnim novcem.

Vlada je, na sugestiju Ministarstva finansija, odustala od donošenja zakona o mjerama za višestruke poreske i carinske prekršaje.

Akcionari Elektroprivrede usvojili su na redovnoj skupštini odluku o pretvaranju poreskog duga pre-duzeća od 45 miliona eura u akcijski kapital.

Delegacija Evropske unije u Podgorici i Svjetske banke potpisali su sporazum kojim se Crnoj Gori odo-brava korišćenje 3,2 miliona eura za dalja ulaganja u poljoprivredna gazdinstva.

Vlada će ugovorom o preuzimanju i konverziji duga u akcijski kapital preuzeti obaveze nacionalnog avio prevoznika “Montenegro Airlines” u ukupnom iznosu do 3,7 miliona eura.

Ministarstvo finansija pripremilo je novu uredbu kojom se povećava visina, odnosno vrijednost robe u ličnom prtljagu koja se oslobađa plaćanja carina na 300 eura u drumskom, odnosno 430 eura u vaz-dušnom i pomorskom saobraćaju.

Avgust

Državnom trezoru stigao je zahtjev za naplatu državnih garancija datih za odobrene kredite novin-skog preduzeća “Pobjeda” od ukupno pet miliona eura, a podgorički Privredni sud uveo je stečaj u novinsko-izdavačko preduzeće “Pobjeda”, na zahtjev Poreske uprave.

Struja za domaćinstva sa dvotarifnim mjerenjem skuplja je za 0,94%, pa kilovat sat košta deset centi sa obračunatim porezom na dodatu vrijednost.

124


Septembar

Vlada je platila garanciju od 5,6 miliona eura za kredite koje je novinsko izdavačko preduzeće “Pobje-da” zaključilo sa Societe Generale Montenegro i Erste bankom.

Kineska Exim banka odobrila je Crnoj Gori kredit od oko 687 miliona eura za gradnju prve dionice autoputa Bar-Boljare, od Smokovca do Mateševa.

Nikšićka kompanija “Uniprom” uplatila je dio kupoprodajne cijene, od četiri miliona eura, za imovinu podgoričkog Kombinata aluminijuma.

Radnicima Kombinata aluminijuma isplaćeno je 1,6 miliona eura potraživanja iz prvog isplatnog reda, od ukupno 4,6 miliona koliko potražuju.

Vlada je usvojila Predlog sporazuma o sniženju cijena rominga u javnim mobilnim komunikacionim mrežama između nadležnih ministarstava Albanije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije i Srbije, a predstavnici nadležnih ministarstava potpisali su u Budvi Sporazum o sniženju cijena usluga rominga u javnim mobilnim komunikacionim mrežama.

Crna Gora se, kada je u pitanju racionalnost troškova i upravljanje državnim novcem, našla na 55. mje-stu od 144 države koje se nalaze na Listi globalne konkurentnosti Svjetskog ekonomskog foruma, a na listi konkurentnosti zadržala je 67. pozicju među 144 rangiranih zemalja.

U kineskom brodogradilištu Jinling izgrađen je drugi brod za kompaniju Barska plovidba.

PRILOZI 10

127

Prilozi

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2: Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela 1: Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2013XII/XI

2014 (lančani indeks)

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 108,7 77,8 100,4 93,5 100,6 84,3 83,9 129,2 105,4 110,6

Potrošačke cijene (indeks) 100,0 99,2 100,0 100,1 99,8 100,3 100,5 99,6 100,1 100,5

Cijena proizvođača ind. proizvoda (index) 100,1 100,1 100,3 100,2 100,1 99,9 100,1 100,0 100,4 100,0

Naziv Učešće u 2013. (%)

Sep-2014Ø 2013

Sep-2014Avg-2014

Sep-2014Sep-2013

Jan-Sep 2014Jan-Sep 2013

INDUSTRIJA - ukupno 100,0 94,9 110,6 107,5 87,1

VAĐENJE RUDA I KAMENA 4,7 102,2 77,1 54,4 106,6

PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA 51,2 105,3 109,3 96,8 96,3

SNABDIJEVANJE EL. ENER., GASOM I PAROM 44,1 82,2 119,8 151,9 75,1

VAĐENJE RUDA I KAMENA 4,7 102,2 77,1 54,4 106,6

Vađenje uglja 3,5 120,5 99,7 110,7 100,5

Vađenje ruda metala 0,3 - - - 232,8

Ostalo rudarstvo 0,9 68,4 65,1 12,3 87,4

PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA 51,2 105,3 109,3 96,8 96,3

Proizvodnja prehrambenih proizvoda 7,0 118,5 103,9 106,9 114,4

Proizvodnja pića 3,0 93,2 66,4 107,9 89,8

Proizvodnja duvanskih proizvoda 2,2 111,3 101,8 144,7 78,6

Proizvodnja odjevnih predmeta 0,1 78,9 83,3 83,3 94,5

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0,1 150,0 - 100,0 100,0

Proizvodi od drveta, plute i sl. 1,2 210,6 95,0 144,6 172,1

Proizvodnja papira i proizvodaod papira 0,6 85,4 114,8 96,8 101,1

Štampanje i umnožavanje audio i video zapisa 0,4 101,8 26,7 93,1 130,2

Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 0,2 70,4 79,5 66,4 86,7

Proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 9,8 109,2 192,9 68,8 89,1

Proizvodnja proizvoda od gume i plastike 0,1 17,6 251,4 31,3 15,1

Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 7,7 98,6 96,8 112,0 104,8

Proizvodnja osnovnih metala 12,0 98,4 123,2 114,6 85,4

Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja 1,1 7,2 100,0 8,2 12,2

Proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 5,0 117,6 96,7 96,7 118,8

Proizvodnja namještaja 0,1 127,1 101,5 111,8 131,7

Popravka i montaža mašina i opreme 0,6 48,4 55,6 52,7 61,1

SNABDIJEVANJE EL. ENER., GASOM I PAROM 44,1 82,2 119,8 151,9 75,1

Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom 44,1 82,2 119,8 151,9 75,1

128



Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrijaSnabdijevanje električnom energijom, gasom i parom

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

mjesečna stopa

2002. 100,6 107,5 102,3 93,4

2003. 102,4 101,4 97,9 117,5

2004. 113,8 94,9 113,1 121,0

2005. 98,1 100,2 102,5 86,6

2006. 101,0 102,9 100,1 103,1

2007. 100,1 101,5 109,3 72,6

2008. 98,0 117,7 88,7 131,9

2009. 67,8 34,5 61,4 97,6

2010. 117,5 158,7 97,0 151,1

2011. 89,7 106,3 106,8 67,3

2012. 92,9 79,0 89,9 101,4

2013. 110,6 98,6 95,0 138,7

2011.

Jan. 105,5 -20,5 90,1 13,0 82,2 -27,7 135,3 -16,4

Feb. 99,9 -5,3 80,1 -11,1 95,7 16,4 107,3 -20,7

Mar. 97,2 -2,7 87,7 9,5 103,3 7,9 91,1 -15,1

Apr. 82,5 -15,1 89,2 1,7 94,6 -8,4 67,3 -26,1

Maj 70,5 -14,5 50,3 -43,6 103,5 9,4 33,4 -50,4

Jun 82,4 16,9 81,7 62,4 117,0 13,0 40,9 22,5

Jul 87,1 5,7 99,6 21,9 113,7 -2,8 53,8 31,5

Avg. 88,0 1,0 118,7 19,2 120,1 5,6 45,8 -14,9

Sep. 93,5 6,3 226,6 90,9 115,5 -3,8 51,1 11,6

Okt. 96,5 3,2 134,8 -40,5 114,5 -0,9 70,3 37,6

Nov. 90,2 -6,5 137,6 2,1 116,7 1,9 52,6 -25,2

Dec. 83,5 -7,4 79,5 -42,2 104,3 -10,6 59,0 12,2

2012.

Jan. 79,7 -4,6 89,5 12,6 86,3 -17,3 70,6 19,7

Feb. 85,2 6,9 86,9 -2,9 91,6 5,9 77,4 9,6

Mar. 93,3 9,5 83,6 -3,8 115,2 25,6 68,1 -11,9

Apr. 99,7 6,8 44,0 -47,4 125,9 9,3 75,0 10,1

Maj 73,9 -25,9 14,7 -66,6 108,2 -14,1 39,8 -46,9

Jun 66,3 -10,3 38,8 163,9 95,3 -12,0 34,9 -12,3

Jul 85,6 29,1 88,1 127,2 97,7 2,6 70,8 102,7

Avg. 83,2 -2,8 91,1 3,4 104,6 7,0 56,6 -20,2

Sep. 78,7 -5,4 189,0 107,5 92,4 -11,7 49,0 -13,3

Okt. 73,0 -7,8 117,1 -38,0 68,0 -26,9 73,6 50,1

Nov. 84,8 16,3 95,6 -18,4 83,9 23,2 125,6 14,9

Dec. 97,7 15,3 71,0 -25,7 83,2 -0,9 118,3 40,0

2013.

Jan. 81,0 -17,0 84,8 19,5 54,8 -34,1 112,0 -5,3

Feb. 82,6 2,0 75,9 -10,6 61,5 12,1 108,9 -2,8

Mar. 103,0 24,6 81,7 7,8 75,5 22,8 138,5 27,1

Apr. 113,9 10,6 48,6 -40,5 90,3 19,5 150,1 8,4

Maj 90,4 -20,7 13,8 -71,6 95,8 6,0 93,0 -38,0

Jun 79,0 -12,7 87,3 532,3 84,6 -11,6 71,1 -23,5

Jul 89,9 14,0 87,5 0,3 109,2 28,9 67,2 -5,7

Avg. 90,7 0,8 98,0 12,0 109,4 0,3 67,4 0,4

Sep. 81,5 -10,2 155,8 59,0 99,2 -9,3 51,2 -24,0

Okt. 80,6 -1,0 90,5 -42,0 83,5 -15,9 76,0 48,3

Nov. 102,9 27,6 73,1 -19,2 107,5 28,8 100,8 32,7

Dec. 111,9 8,7 98,0 34,1 123,8 15,2 99,2 -1,6

2014.

Jan. 87,0 -22,2 96,6 -1,5 76,7 -38,2 98,3 -0,9

Feb. 87,4 0,4 99,3 2,8 74,2 -3,2 101,8 3,6

Mar. 81,7 -6,5 85,7 -13,6 89,4 20,6 71,9 -29,4

Apr. 82,1 0,6 104,3 21,6 79,4 -11,1 82,7 15,0

Maj 69,2 -15,7 49,5 -52,5 85,4 7,5 52,2 -36,8

Jun 58,2 -16,1 61,3 23,8 80,6 -5,8 31,0 -40,8

Jul 75,2 29,2 90,4 47,5 82,4 2,3 64,7 109,2

Avg. 79,2 5,4 109,8 21,6 87,9 6,8 64,9 0,3

Sep. 87,6 10,6 84,7 77,1 96,2 109,3 77,7 119,8

129

Prilozi

Izvor: Monstat


Tabela 6: Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela 5: Potrošačke cijene

2014 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 77,8 100,4 93,5 100,6 84,3 83,9 129,2 105,4 110,6

ø 2013= 100 94,3 94,7 88,5 89,0 75,0 63,0 81,4 85,8 94,9

U odnosu na isti mjesec preth. god. 107,4 105,7 79,4 72,1 76,6 73,6 83,5 87,3 107,5

Period tekuće prema istom preth. god. 106,5 96,1 88,9 86,5 84,7 84,5 84,9 87,1


Lančani index 99,2 100,0 100,1 99,8 100,3 100,5 99,6 100,1 100,5

ø 2013 = 100 98,5 98,5 98,6 98,4 98,7 99,3 98,8 98,9 99,4



Decembar 2013= 100 99,2


Lančani index 100,1 100,3 100,2 100,1 99,9 100,1 100,0 100,4 100,0

ø 2013= 100 99,6 99,9 100,0 100,1 100,0 100,0 100,0 100,4 100,4



Decembar 2013= 100 100,1 100,4 100,6 100,6 100,5 100,6 100,6 100,9 100,9

130


Izvor: Monstat

Tabela 7: Cijene

Potrošačke cijene Cijene proizvođača ind. proizvoda

Cijene proizvođača ind. proizvoda za izvoz

Cijene ind. proizvoda iz uvoza

Ukupno Ukupno Ukupno Ukupno

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

2011.

Jan. 1,1 0,3 2,8 1,6 13,2 1,5 8,1 1,8

Feb. 2,0 1,0 4,5 0,8 16,3 0,4 8,7 0,8

Mar. 3,7 2,0 5,6 0,4 11,9 0,0 8,1 0,9

Apr. 3,7 0,0 4,7 0,0 5,5 -0,1 8,1 0,7

Maj 3,6 -0,1 1,9 -0,2 9,0 0,9 7,6 -0,6

Jun 3,5 -0,5 2,2 -0,3 11,7 -0,2 7,5 -0,3

Jul 3,0 -0,3 3,6 0,7 11,7 -1,0 5,6 -0,2

Avg. 3,6 0,7 3,2 0,0 9,4 -0,3 5,6 1,3

Sep. 3,4 -0,1 3,2 0,1 5,6 -0,7 5,7 -0,8

Okt. 3,3 0,2 2,8 -0,4 6,7 -1,5 5,4 0,0

Nov. 3,0 -0,2 2,8 -0,1 -0,5 -2,3 5,4 0,2

Dec. 2,8 -0,2 1,0 -1,6 -6,3 -3,0 4,3 0,4

2012.

Jan. 4,1 0,7 -0,6 1,0 -8,6 -1,1 3,1 0,8

Feb. 4,2 1,0 -0,8 0,4 -6,0 3,3 2,5 -0,1

Mar. 2,7 0,4 -1,5 -0,3 -5,8 0,2 1,8 -0,1

Apr. 3,1 0,5 -0,2 0,1 -5,6 0,1 1,4 0,3

Maj 3,5 0,4 -0,3 -0,2 -7,8 -1,5 1,0 -0,8

Jun 3,9 0,2 1,8 1,8 -7,4 0,3 0,5 -0,8

Jul 4,4 0,2 0,9 0,0 -7,2 -0,8 0,8 0,1

Avg. 4,0 0,4 5,1 4,2 -7,1 -0,2 2,3 2,6

Sep. 4,4 0,4 3,5 -1,5 -8,7 -2,4 3,3 0,4

Okt. 5,2 1,1 4,3 0,4 -2,3 5,4 2,5 -0,8

Nov. 5,2 -0,1 4,5 0,1 -1,4 -0,3 1,7 -0,5

Dec. 5,1 -0,3 5,7 -0,4 -0,5 -2,1 0,5 -0,7

2013.

Jan. 4,2 -0,1 4,6 -0,1 3,7 3,1 -0,3 0,3

Feb. 3,3 0,1 3,9 0,2 -0,5 -1,0 0,0 0,2

Mar. 3,3 0,4 4,2 -0,1 1,9 2,8 0,0 -0,3

Apr. 3,2 0,3 4,0 -0,1 -1,9 -3,6 -1,0 -0,7

Maj 3,0 0,2 4,1 -0,1 -2,0 -1,7 -0,6 -0,3

Jun 2,2 -0,6 2,3 0,0 -3,3 -1,0 -0,1 -0,2

Jul 2,7 0,7 2,2 -0,1 -3,5 -1,1 -0,5 -0,3

Avg. 2,2 -0,1 -2,0 -0,4 -4,6 -1,4 -2,9 -0,1

Sep. 1,8 0,1 -0,4 0,2 -1,9 0,3 -3,5 -0,2

Okt. 0,5 -0,2 -0,9 -0,1 -8,8 -1,8 -3,3 -0,5

Nov. 0,0 -0,6 -1,1 0,0 -5,7 2,0 -2,7 0,2

Dec. 0,3 0,0 -0,6 0,1 -5,7 -2,3 -2,0 0

2014.

Jan. -0,4 -0,8 -1,3 0,1 -7,4 2,1 -2,7 -0,1

Feb. -0,6 0,0 -1,2 0,3 -6,4 -0,2 -2,7 0,1

Mar. -0,9 0,1 -0,3 0,2 -9,1 0,0 -2,8 -0,4

Apr. -1,4 -0,2 -0,2 0,1 -3,7 1,9 -2,3 -0,2

Maj -1,3 0,3 -0,1 -0,1 -1,7 0,2 -1,7 0,2

Jun -0,1 0,5 0,0 0,1 2,1 2,8 -1,3 0,1

Jul -1,2 -0,4 0,1 0,0 5,4 2,1 -0,9 0,1

Avg. -1,1 0,1 1,0 0,4 12,4 5,1 -0,7 0,1

Sep. -0,7 0,5 0,9 0,0 14,1 1,9 -0,6 -0,1

131

Prilozi

Tabela 8: Turizam*

* preliminaran podatakIzvor: Monstat

Tabela 9: Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Podaci su dobijeni iz Centralnog registra obveznika i osiguranika na osnovu podatka o osnovu osiguranja za PIO.**** Podaci su od aprila 2010. godine, dobijeni iz CRPO.

2013 2014 IndexStruktura

IX I-IX IX I-IX I-IX 2014. I-IX 2013.

Dolasci

Ukupno 223.727 1.409.988 228.146 1.427.887 101,3 100,0

Domaći 20.683 153.154 21.399 149.849 97,8 10,5

Strani 203.044 1.256.834 206.747 1.278.038 101,7 89,5

Noćenja

Ukupno 1.290.797 9.094.558 1.314.909 9.214.960 101,3 100,0

Domaći 99.119 942.976 97.857 897.774 95,2 9,7

Strani 1.191.678 8.151.582 1.217.052 8.317.186 102,0 90,3

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Br. zaposlenih*

2004. god.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. god.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. god.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. god.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008. god. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009. god. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

2010. g.od 172.301 171.557 171.263 158.211 158.716 159.221 160.224 158.535 157.570 157.918 157.712 157.679

2011. god.**** 157.849 158.010 158.842 159.669 162.905 168.195 170.618 167.955 164.386 163.396 162.712 162.450

2012. god. 160.880 162.035 162.569 163.744 165.776 162.567 173.124 173.024 169.877 168.701 168.589 167.484

2013. god. 167.370 167.379 167.738 170.302 174.369 179.861 178.815 176.588 171.440 169.044 167.607 167.173

2014. god. 167.616 168.805 170.177 172.202 174.917 179.774 181.408 178.558 173.942

Br. nezaposlenih**

2004. god. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. god. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. god. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. god. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008. god. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009. god. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169

2010. god. 31.055 32.375 33.117 33.188 32.377 31.324 31.118 30.595 31.016 31.900 32.199 32.106

2011. god. 32.829 33.062 32.748 32.203 30.920 29.816 29.128 29.078 29.404 30.108 30.576 30.552

2012. god. 31.339 31.495 31.562 31.320 30.126 29.411 28.686 28.549 28.272 29.540 30.718 31.168

2013. god. 31.890 32.648 32.986 32.624 31.363 30.337 30.102 30.947 30.919 33.271 34.680 34.514

2014. god. 34.804 34.664 34.671 33.906 32.763 31.570 31.115 31.163 31.584

132


Tabe

la 1

0: B

ilans

sta

nja

bana

ka, u

000

eur

aPr

ilog

B20

13.

2014

.St

rukt

ura

u %

na

30.

09.2

014.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.in

dex

12

34

56

77:

4

AKT

IVA

1. N

ovča

na s

reds

tva

i rac

uni d

epoz

ita k

od c

entr

alni

h ba

naka

273.

315

275.

399

351.

735

392.

066

331.

224

386.

191

419.

124

106,

9 13

,5

2. K

redi

ti2.

490.

219

2.45

7.47

0 2.

536.

234

2.41

3.97

9 2.

405.

003

2.37

6.22

0 2.

443.

287

101,

2 78

,5

2

.1. I

spra

vka

vrije

dnos

ti kr

edita

19

5.11

4 17

8.19

9 17

3.07

8 18

8.96

5 18

3.80

9 18

0.50

5 17

6.76

7 93

,5

5,7

2

.2. N

eto

kred

iti2.

295.

105

2.27

9.27

2 2.

363.

156

2.22

5.01

4 2.

221.1

94

2.19

5.71

6 2.

266.

520

101,

9 72

,8

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

145.

841

152.

937

171.

748

161.

502

223.

614

223.

076

223.

165

138,

2 7,

2

4. D

eriv

atna

fina

nsijs

ka s

reds

tva

0 0

0 0

0 0

00,

0

5. O

stal

a ak

tiva

208.

108

240.

727

217.

561

213.

479

226.

785

234.

256

237.9

90

111,

5 7,

6

6. Is

prav

ka v

rijed

nost

i ost

ale

akt

ive

-33.

455

-33.

309

35.6

36

32.8

20

33.14

7 33

.987

34

.594

10

5,4

1,1

UKU

PNO

AKT

IVA

2.88

8.91

5 2.

915.

024

3.06

8.56

4 2.

959.

240

2.96

9.67

0 3.

005.

251

3.11

2.20

510

5,2

100,

0

PASI

VA

1. D

epoz

iti1.

999.

290

2.00

9.65

5 2.

172.

953

2.09

7.704

2.

104.

273

2.14

6.44

7 2.

268.

031

108,

1 72

,9

2. P

ozaj

mic

e37

2.96

6 36

4.20

0 34

4.35

1 32

3.00

9 32

4.73

1 30

3.90

5 27

6.52

6 85

,6

8,9

3. E

mito

vane

har

tije

od v

rijed

nost

i18

.971

18

.974

18

.978

14

.980

14

.983

14

.985

14

.987

10

0,0

0,5

4. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

100

00

00

00

0,0

5. O

stal

e ob

avez

e10

1.31

2 11

6.30

6 10

5.81

6 12

5.73

0 10

3.84

9 11

1.81

2 11

0.70

0 88

,0

3,6

6. U

kupa

n ka

pita

l39

6.27

640

5.88

942

6.46

639

7.81

742

1.83

442

8.10

244

1.96

1 11

1,1

14,2

UKU

PNO

PA

SIVA

2.88

8.91

5 2.

915.

024

3.06

8.56

4 2.

959.

240

2.96

9.67

0 3.

005.

251

3.11

2.20

510

5,2

100,

0

133

Prilozi

Tabela 11: Realizacija aukcija 182-dnevnih i 91-dnevnih državnih zapisa, u 000 eura

Prilog C

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Ponderisana stopa

LXVIII Aukcija na 182 dana 15.01.2014. 20.000,0 18.520,0 22.370,0 1,82%

LXIX Aukcija na 182 dana 25.02.2014. 44.078,5 42.408,5 50.108,5 1,85%

LXXI Aukcija na 182 dana 05.03.2014. 8.500,0 8.500,0 14.350,0 1,53%

XXXVI Aukcija na 91 dan 19.03.2014. 20.000,0 14.450,0 23.850,0 1,33%

LXXII Aukcija na 182 dana 26.03.2014. 6.000,0 6.000,0 11.748,0 1,43%

XXXVII Aukcija na 91 dan 02.04.2014. 14.000,0 8.100,0 12.555,0 1,48%

LXXIII Aukcija na 182 dana 18.04.2014. 5.820,0 4.200,0 4.200,0 2,49%

LXXIV Aukcija na 182 dana 23.04.2014. 5.000,0 3.514,3 5.842,3 1,86%

XXXVIII Aukcija na 91 dan 30.04.2014. 5.000,0 2.378,0 2.378,0 3,16%

LXXV Aukcija na 182 dana 17.07.2014 13.700,0 13.700,0 31.882,7 1,29%

LXXVI Aukcija na 182 dana 26.08.2014. 40.000,0 40.000,0 55.334,2 1,08%

LXXVII Aukcija na 182 dana 03.09.2014 8.500,0 8.500,0 23.123,5 0,79%

LXXVIII Aukcija na 182 dana 25.09.2014. 6.000,0 6.000,0 19.770,0 0,64%

UKUPNOjanuar -

septembar 2014. g.

196.598,50 176.270,80 277.512,20

134


Tabela 12: Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01.01-30.09.2014. god.Prilog D

* Konsolidovana javna potrošnja uključuje Budžet Crne Gore, državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / Deficit kao razlika između ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice i kredite, donacije i prihode od privatizacije, i izdataka umanjenih za otplatu dugova rezidentima, nerezidentima I otplatu obaveza iz prethodnog perioda.


OPISI - IX 2014 plan u mil.

eura

I - IX 2014 ostvarenje u

mil.eura

% BDP-a

I-IX 2013 ostvarenje

mil.eura

% I-IX 2014. u odnosu na I-IX 2013.

IZVORNI PRIHODI 1043,45 1072,37 31,61 1008,01 106,38

Porezi 668,65 684,29 20,17 633,61 108,00

Porez na dohodak fizičkih lica 85,87 93,57 2,76 81,47 114,85

Porez na dobit pravnih lica 40,61 41,28 1,22 37,18 111,03

Porez na promet nepokretnosti 12,49 10,92 0,32 9,95 109,75

Porez na dodatu vrijednost 340,38 351,98 10,37 317,84 110,74

Akcize 126,45 117,79 3,47 120,63 97,65

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 18,19 16,88 0,50 17,05 99,00

Lokalni porezi 40,80 47,44 1,40 45,63 103,97

Ostali republički porezi 3,86 4,43 0,13 3,86 114,77

Doprinosi 263,88 284,77 8,39 264,29 107,75

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 155,80 173,65 5,12 160,49 108,20

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 91,73 96,55 2,85 89,10 108,36

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 7,66 7,77 0,23 7,10 109,44

Ostali doprinosi 8,69 6,80 0,20 7,60 89,47

Takse 20,25 16,21 0,48 23,19 69,90

Naknade 44,19 47,50 1,40 44,79 106,05

Ostali prihodi 31,78 31,36 0,92 30,67 102,25

Primici od otplate kredita 5,70 2,99 0,09 6,07 49,26

Donacije 9,00 5,25 0,15 5,39 97,40

KONSOLIDOVANI IZDACI 1098,08 1061,87 31,30 1106,16 96,00

TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 997,21 989,20 29,15 1049,58 94,25

Tekući izdaci 513,43 500,68 14,76 486,94 102,82

Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 315,09 311,17 9,17 302,86 102,74

Ostala lična primanja 10,35 8,73 0,26 10,31 84,68

Rashodi za materijal 32,47 21,21 0,63 21,30 99,58

Rashodi za usluge 30,52 36,48 1,08 35,48 102,82

Tekuće održavanje 19,03 16,36 0,48 15,84 103,28

Kamate 57,33 66,03 1,95 63,09 104,66

Renta 6,43 6,25 0,18 6,01 103,99

Subvencije 14,69 12,35 0,36 10,30 119,90

Ostali izdaci 19,64 17,38 0,51 15,40 112,86

Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 7,88 4,72 0,14 6,35 74,33

Transferi za socijalnu zaštitu 374,08 368,12 10,85 357,03 103,11

Transferi institucijama,pojedincima,nev.i jav.sektoru 97,22 91,94 2,71 86,66 106,09

Ukupni kapitalni izdaci 100,87 72,67 2,14 56,58 128,44

Pozajmice i krediti 3,14 2,54 0,07 2,24 113,39

Rezerve 9,34 10,66 0,31 13,61 78,32

Otplata garancija 0,00 15,26 0,45 103,10 14,80

DEFICIT/SUFICIT** -54,63 10,50 0,31 -98,15 -10,70

Otplata dugova rezidentima 26,11 95,12 2,80 54,68 173,96

Otplata dugova nerezidentima 84,66 79,02 2,33 46,69 169,24

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 57,00 69,23 2,04 79,76 86,80

Prihodi od privatizacije 5,35 7,28 0,21 9,07 80,26

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 170,98 194,37 5,73 104,56 185,89

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 4,80 99,90 2,94 129,58 77,10

Povećanje/smanjenje depozita 41,27 -68,69 -2,02 36,07 -190,44

Documents

MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE CRNE GORE …€¦ · Prema podacima Ministarstva finansija, na kraju septembra 2014. godine, državni dug Crne Gore, bez iznosa duga lokalnih