MAL VE HİZMET PİYASALARINDA MONOPOLİSTİK ...Monopolistik rekâbet oligopolden şu noktalarda farklılık gösterir: (i) Oligopolde market giriş engeli yüksek olup monopolistik

Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari

Bilimler Fakültesi

KAÜ İİBF DergisiCilt 6, Sayı 11, 2015ISSN : 1309 - 4289Makale Gönderim Tarihi : 08.05.2015 Yayına Kabul Tarihi : 07.07.2015

MAL VE HİZMET PİYASALARINDA MONOPOLİSTİK REKÂBET UYGULAMALARIMustafa AKALProfesör,Sakarya ÜniversitesiSiyasal Bilgiler Fakültesi,[email protected]

Neslihan TERZİUzman Ekonomist,[email protected]

Ö z Bu çalışmada Dünyada ve Türkiye’de monopolistik mal piyasaları, ölçme, uygulama ve işleyiş biçimi derlenmiştir. Mal ve hizmet

piyasalarında monopolistik rekâbetin oluşması ülkeden ülkeye; mal piyasasından mal piyasasına, yasalar ve piyasaların gelişmişliğine göre değişkenlik göstermektedir. Dünya ve Türkiye’de genel olarak bankacılık, gıda, perakendecilik, imalat, medya iletişim, hazır giyim vb. sektörlerde yoğun olarak monopolistik rekâbet oluşmaktadır. Oluşan ölçek ekonomilerinin ülkeler arası ticareti ve ülke refahını olumlu etkilediği monopolistik uygulamalar görülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Monopolistik rekâbet, piyasa uygulamaları,

uluslararası monopolistik ticaret.

Jel Kodu: D43,D47,M21,M30.

Türü : Derleme

Doi No: 10.18025/kauiibf.6.10.2015.94384

Makaleyi çevirim içi görüntülemek için QRKodu Okutunuz.

Atıfda bulunmak için.. AKAL, M. TERZİ, N. (2015) “Mal Ve Hizmet Piyasalarında Monopolistik Rekâbet Uygula-maları" KAÜ İİBF Dergisi, 6(11), 87-124

Kafkas Üniversity Economics and

Administrative Sciences Faculty

The Journal of KAU IIBFVol. 6, Issue 11, 2015ISSN : 1309 - 4289

Article Submission Date : 08.05.2015 Accepted Date : 07.07.2015

A BSTRACT his study inquires experiences of monopolistic goods and services markets in view of meausuring market power, the existence market

structure and function. he existence of monopolistic market in goods and services sectors is changable depending on sectors, level of market advancement, countries and countries’ regulatory laws in the world. Banking, food, retailing, manufacturing, communicative media, ready-made clothing sectors etc. mostly indicate monopolistic competition in the world including Turkey. It is reality that monopolisitic competition improves international trade and welfare of countries via creating economies of scales in production.

Keywords: Monopolistic competition, market applications, monopolistic international trade.

Jel Code: D43,D47,M21,M30.Type: Review

Scan QR Code to see this article online

Cite this paper AKAL, M. TERZİ, N. (2015) “Monopolıstıc Markets Experıences In Goods And Servıces Sectors” The Journal of KAU IIBF, 6(11), 87-124.

MONOPOLISTIC MARKETS EXPERIENCES IN GOODS AND SERVICES SECTORSMustafa AKALProfessor,Sakarya UniversityFaculty of Political Sciences,[email protected]

Neslihan TERZİSpecialist in [email protected]

Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler FakültesiKAÜ İİBF Dergisi | Cilt 6 * Sayı 11 * Yıl 2015

89

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

1. GİRİŞ

Piyasa teorileri, firmaların belirli varsayım ve koşullar altında ne tür davranışlar sergilediğini açıklar ve öngörür. Ancak bu teori ve varsayımlar hızla değişen piyasa koşullarını açıklamakta yetersiz kalıp yenilerinin oluşturulması gerekmektedir. Nitekim firma davranışları uzun yıllar sadece tam rekâbet ve monopol teorileri ile açıklanırken, 1920’lerin sonlarına gelindiğinde firmaların değişen davranışlarını (firma davranışları değişmiştir çünkü ürünler artık farklılaştırılmıştır ve firmalar bunu reklâm yolu ile pazarlama yarışı içine girmişlerdir) açıklamak için ilk olarak Stigler, Srafa, Hotelling, Zeuthen gibi iktisatçılar tarafından her iki piyasanın özelliklerini yansıtan bir piyasa türünün var olabileceğine dikkat çekilmiştir.

Edward Chamberlin ve Joan Robinson’nun tanımladığı eksik rekâbet piyasasının günümüzde en sık rastladığımız türü monopolistik rekâbet piyasasıdır. Farklılaştırılmış ürün özelliği, rakip malların ikame edilebilirlik derecelerinin eşit olmasına ve toplam endüstri arzına ulaşmasına engel teşkil etmesi gibi bu piyasayı tanımlamadaki sıkıntılar bir yana bırakılacak olursa, monopolistik rekâbet herhangi bir giriş engelinin bulunmadığı bir piyasada, çok sayıda firma tarafından ürünlerin farklılaştırılarak tüketicilere sunulduğu ve fiyat dışı rekâbetin ön plana çıktığı piyasa türüdür. Bu piyasadaki her firma, rakipleri ile tıpkı tam rekâbetteki gibi rekâbet etmekte ve monopol gibi (ancak daha az) kâr elde etme şansına sahip olmaktadır. Bu sebeple monopolistik rekâbet piyasası her iki piyasaya (tam rekâbet ve monopol) benzer özellikler taşımaktadır.

Monopolistik rekâbet piyasası çok sayıda firma ve piyasa giriş-çıkış serbestiyeti vb. özellikleri ile daha çok tam rekâbet piyasasına benzer gibi görünse de ürünlerin farklılaştırılma özelliği bu piyasayı monopole yaklaştırmaktadır. Çok sayıda benzer malların varlığı ve giriş-çıkış serbestiyeti bu piyasada hiçbir firmanın sınırsız tekel gücüne sahip olamayacağının nedenleridir. Bununla beraber firmaların karar alma süreçleri ve davranışları rakiplerine yönelik olmayışı yani diğer firmalardan bağımsız olması oligopol piyasasından ayıran bir diğer özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca piyasadaki her firmanın benzer maliyet yapıları dolayısı ile benzer kâr elde edecekleri monopolistik rekâbetin bir diğer varsayımıdır (Turanlı, 1991:359-360; Şahin, 2008:279-281). Şekil 1a, monopolistik bir firmanın karşılaştığı talep eğrisinin tam rekâbetçi bir firmanın karşılaştığı talep eğrisi ile monopol firmanın karşılaştığı talep eğrisi arasında olduğunu göstermektedir.

Kaynak ve Ari (2011:42) yoğunlaşma hem firma sayısı hem de firma büyüklüğü ile ilişkilisine vurgu yapmışlardır. Firma sayısının çokluğu ve firmaların denkliği piyasada yoğunlaşmayı azaltıp rekabati artırmaktadır. Firmalar arası bileşimleri ifade eden yatay yoğunlaşma rekâbeti azaltıcı, bir malın üretimi ve dağıtımı aşamasında farklı firmalararası aşağı ve yukarı dikey yoğunlaşma piyasa yapısını değiştirmemekte ancak rekâbeti bozucu olmakta, farklı alanlarda çalışan firmaların işirliği ile oluşan karma yoğunlaşma ise piyasa yapısı ve rekâbeti etkilememekte ancak etkinliği artırabilmektedir. Ayrıca kâr oranlarının yüksekliği yoğunlaşmayı artırmaktadır.

90

Kafkas University Economics and Administrative Sciences FacultyThe Journal of KAU IIBF | Vol 6 * Issue 11 * Year 2015

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Monopolistik rekâbet oligopolden şu noktalarda farklılık gösterir: (i) Oligopolde market giriş engeli yüksek olup monopolistik rekâbette çok düşüktür, (ii) Coğrafi alanda, bir endüstrinin oligopol ya da monopolistik olması değişkenlik gösterir (bir endüstri büyük bir şehirde monopolistik iken küçük bir şehirde oligopol olabilir), (iii) Firmaların piyasa arzı payları endüstrinin oligopol (takım tekeli) mü monopolistik mi olduğunu etkiler.(Bir endüstride binlerce firma arasında üçü dördü piyasa payının %40’ından fazlasına hâkim ise bu endüstri monopolistik değil oligopol olarak ifade edilir), (iv) Endüstride bulunan firma sayısı çok fazla olmasına rağmen firma çıkışlarında endüstride kalan firmalar oligopol gibi hareket ediyorlarsa monopolistik endüstri bu defa oligopolist duruma gelebilir.

Uzun dönemde monopolistik piyasa ile tam rekâbetçi piyasa karşılaştırıldığında; (i) monopolistik piyasada çok düşük giriş engeli olmasına rağmen tam rekâbetçi de hiç giriş engeli yoktur, (ii) Tam rekâbetçide ürünler homojen olduğundan tam ikamedirler, monopolistik piyasada farklılaştırılmış ürünler yakın ikamedirler, (iii) Her iki piyasa da uzun dönmede sıfır kârla çalışırlar ancak, monopolistik rekâbette tam rekâbetteki gibi en etkin ölçek seviyesine ulaşılamaz, (iv) Tam rekâbetten farklı olarak, monopolistik rekâbette bir ürün farklılaştırıldığında tüketiciyi bilgilendirmek için yapılan reklâmlar firmaya satış maliyeti yükler.

Çalışmanın izleyen kısımlarında teorik özelliklerinin ve farklı görüşlerin de içinde olduğu monopolistik rekâbet piyasasının yapısına, monopolistik rekâbetin ülkemizde ve dünyadaki uygulamalarına, dış ticaret ile ilişkisine değinilecek, konu ile ilgili olarak literatürel çalışmalar incelenecektir.

2. MONOPOLİSTİK REKÂBETİN BELİRGİN ÖZELLİKLERİ

Monopolistik rekâbet piyasasının en belirgin özelliği ürün farklılaştırılması ve bu ürünlerin reklâm yolu ile pazarlanmasıdır.

2.1. Talep Eğrileri

Monopolistik rekâbet piyasasında, farklılaştırılmış ürün özelliğinden dolayı piyasadaki firma sayısı kadar farklı eğimlere sahip talep eğrileri mevcuttur. Mal farklılaştırması piyasadaki her firmanın sahip olduğu talep eğrisinin farklı olmasına yol açar. Ürünlerin farklılaşma dereceleri arttıkça firmaların talep eğrilerinin esnekliği azalır. Monopolistik piyasadaki her firma tek bir talep eğrisine değil, birbirlerinin üretim miktarına bağlı olarak değişen talep eğrilerine sahip olmaktadır. Chamberlin, monopolistik rekâbeti diğer piyasalardan ayıran bu özelliği fiziki, coğrafi ve psikolojik etkenler olarak üç başlık altında açıklamaktadır (Turanlı, 1991:361-363). Fiziki etken binlerce ürün olsa dahi hepsinin aynı ihtiyacı karşılıyor olmasıdır. Coğrafi etken pazarın geniş alanlara yayılmasının tüketici için çok fazla bir önem teşkil etmemesidir. Psikolojik etken aynı ürünlerin tüketicilerce farklıymış gibi algılanmasıdır.


91

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Şekil 1: Piyasa Firma Talep Eğrileri

Aynı endüstride bulunan farklı firmaların farklılaştırılmış ürün üretiyor olmaları bu piyasayı bir endüstri olarak tanımlanmasını zorlaştırdığından Chamberlin bu piyasayı “ürün grubu” ya da “büyük grup” olarak adlandırmıştır. Büyük veya ürün grubu ile piyasadaki her bir firmanın toplamı göz önüne alınmakta ve ikame edilebilirlik derecelerinin her firma için eşit olması sebebi ile “pazar payı eğrisi” olarak nitelenen tek bir talep eğrisi (Şekil 1b: d*) mevcuttur. Chamberlin, bu neden ile monopolistik rekâbet piyasasında oluşacak dengenin firma için ayrı, grup için ayrı ele alınması gerektiğini savunmuştur (Turanlı, 1991:361-363). Ayrıca monopolistik rekâbet piyasasında firmanın arzuladığı; kendine has planlanmış bir talep eğrisi (Şekil 1b: dj1, dj2) mevcuttur.

2.2. Farklılaştırılmış Ürün

Günümüzde monopolistik rekâbet en sık gıda, kozmetik, ulaşım, nakliyat vb. sektörlerle genellenebileceği gibi bir mahalledeki neredeyse yan yana konuşlanmış, hangisini tercih edeceğimize karar vermekte zorlandığımız marketler, bir şehirdeki kuaförler, diş hekimleri, avukatlık büroları, acentalar, kuyumcular, benzin istasyonları, tamirhaneler hatta son yıllarda özellikle büyük şehirlerde birbirlerine çok yakın mesafedeki alışveriş merkezleri monopolistik rekâbete örnek olarak sıralanabilir. Tablo 1’de ürün farklılaştırmasının sınıf ve türleri sunulmuştur.

Tablo 1: Ürün Farklılaştırmasının Sınılandırılması ve Türleri

Ürün Farklılaştırmasının Sınılandırılması

Doğal ÜrünFarklılaştırması

Üretici kaynaklı olmayan, tamamen ürünün kendine has özelliği belir-leyicidir. Amasya elması gibi.

Stratejik ÜrünFarklılaştırması

Üretici kaynaklı ürünün farklılaştırılması söz konusudur.Reklâmlar yoluyla ürünlerin pazarlanması gibi.

P

P2

P1

0 q2 q1 q

d* dj1

dj2

a. Firma Piyasa Talepleri b. Monopolistik Firma

92


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

b. Ürün Farklılaştırma Türleri

Dikey Farklılaştırma

Ürünlerin kalitesi ve buna bağlı olarak içeriğindeki farklılıklar belirleyici olmaktadır. Çikolatanın içeriğindeki kakao oranının, markadan markaya değişmesi gibi. Uygulamada ürünlerin niteliklerinin tamamı ile benzer ya da farklı olmasına göre sırası ile “saf oligopol”, “farklılaştırılmış oligopol” söz konusudur.

Yatay Farklılaştırma ve Modelleri

Ürün içeriği benzer ancak tüketiciye sunuluşları farklılık içermektedir. İki farklı firmanın aynı kakao ürününe sahip çikolatasının, birinin fındıklı diğerinin cevizli olması gibi.

Yer Modelleri Tüketicilere en yakın mesafede rekâbet edilmesi esastır.

i. Hotelling’in Yer ModeliÜrünler satışa sunuldukları yere göre farklılaşmaktadır. Tüketicilerin en yakın olanı tercih etme eğilimi, firmaları birbirine ve en çok tüketicinin olduğu yere doğru yaklaştırır.

ii. Salop’un Çember Mo-deli

Fiyat, rekâbetin belirleyicisi olmaktadır. Belli bir fiyatın üzerinde monopolcü, altında ise rekâbetçi bölge belirlenmektedir.

Temsili Tüketici ModeliÜrünlerin ikame dereceleri arasında tüketici açısından bir fark yoktur. Farklılaştırılmış ve homojen mal ayrımında sonuçların sosyal açıdan etkinsizliği kanıtlanmıştır.

Kaynak: (Özata, 2014:108-120) Monopolcü rekâbet konu anlatımından yararlanılarak hazırlanmıştır.

Tercihlerimizi belirlemede bazen deneme yanılma yöntemi; bazen çevre tavsiyesi çoğu zaman da reklâmlar önemli rol oynar. Marketler sattıkları ürünleri kampanyalar, satış kolaylıkları ile farklılaştırabilirken, benzin istasyonları, bir avukat ya da bir diş hekimi ürünlerini farklılaştırma gibi bir imkanı olmadığından sunacağı hizmet kalitesini artırarak, alışveriş merkezleri ise belki daha fazla markayı içinde barındırıyor olması, belki büyük şehirlerdeki nüfus göz önüne alındığında daha fazla kişinin yeme-içme, otopark gibi alanların kapasitelerinin genişletilmesi ile kendilerinin tercih edilmesini sağlarlar. Monopolcü rekâbet piyasasına özgü bu özelliğe üretici veya satıcıları yönlendiren etken tüketicilerin farklı zevk ve tercihlerine cevap verebilmek ve bu yolla satışlarını artırmak amacıdır. Aslında tam bu noktada tüketim çılgınlığının, üretim çılgınlığına yol açtığını söylemek herhalde yanlış olmayacaktır. Çünkü yukarıda değinildiği gibi satıcıların yan yana dizilmelerini başka bir neden ile açıklamak mümkün olamamaktadır. Firmalar bu amaca yönelik olarak, her zaman bu özelliği uygulama gayreti içerisinde olmakta, farklı yöntemler denemekte sınır tanımamakta ve maliyetlerine katlanmakta herhangi bir çekince görmemektedir.

Sonuç olarak, tüketicilerin dolayısıyla da üreticilerin isteklerinin gerçekleştiği bir ortamda ulusal sosyal refahtan söz edilmektedir. Ürün farklılaştırma özelliğinin, uluslar arası ticaretteki refah artışına ise yine bir ABD’li iktisatçı Paul Krugman tarafından değinilmiştir. Krugman, “ülkelerin benzer teknoloji, faktör donanımı, maliyet yapıları ve tercihlere sahip olsa bile tekelci rekâbet koşulları altında ürün çeşitlendirmesinin yaratacağı fayda artışı ve içsel ölçek


93

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

ekonomilerinin yaratacağı maliyet avantajları sayesinde serbest dış ticaretten kazanç sağlar” (Yüksel ve Sarıdoğan, 2011:202) şeklindeki önermesinin, ürün farklılaştırılma özelliğinin uluslar arası ticaretteki refah artışına sağladığı katkı olarak değerlendirilebilir.

2.3. Reklâm

Monopolistik rekâbet piyasasında firmaların ürünlerini farklılaştırması sonucu oluşan rekâbet, bu ürünlerin pazarlanma sürecindeki rekâbeti de beraberinde getirmektedir. Firmalar, reklâm yolu ile ürünleri hakkında tüketiciye bilgi akışını sağlamayı, ürünlerini piyasadaki diğer ürünlerden çok daha farklı ya da cazip olduğunu göstermeyi ve de tüketicilerin ilgisini çekerek sadık bir tüketici kitlesi oluşturmayı hedef edinmektedirler. Bu anlamda posta, e-mail ve telefon ile doğrudan reklâmcılık; televizyon, gazete vb. yollarla büyük kitlelere ulaşılmak istendiğinde kitle reklâmcılığı ve son olarak tüketiciler ile doğrudan iletişime geçildiği interaktif reklâmcılık, tüketicilere ulaşma ve aynı zamanda rekâbet yöntemleri olarak sıralanabilir (Miller, 2012:562). Firmalar tüm bunları başarabilmek amacı ile günümüzde dahi bir hayli tartışmalara konu olan reklâm maliyetlerini katlanmayı göze almaktadır. Burada her firmanın maliyetlere eşit katlanamaması sonucu piyasadaki firmalar mevcut firma-yeni firma olarak ayrılmaktadır. Bir diğer deyişle piyasadaki mevcut firmalar ile piyasaya yeni giren firmalar arasında maliyet farkı olmakta ve yeni firmaların kendilerini göstermek ve kanıtlamak adına çok daha fazla reklâm maliyetine katlanmasını gerektirmektedir. Çünkü reklâm faaliyetleri çok çeşitli olmakla beraber asıl tartışmalara konu olan TV, radyo vs. reklâmları olmaktadır. Yapılan araştırmalar, reklâmın tek seferde tüketici üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığını, bundan dolayı tekrarlanması gerekliliğini göstermiştir. Bu da yeni firmalar için ek maliyet unsuru olmaktadır. Reklâm maliyetlerin bu denli yüksek olması, yeni rakipler için bir nevi giriş engeli oluşturmaktadır.

2.4. Satış Maliyetleri

Piyasaya yeni firmaların girmesi, talep eğrisinin ortalama maliyet eğrisine teğet olacak şekilde sola kaydırır. Ancak firmalar dilerse bu eğriyi talep yaratmak koşulu ile tekrar sağa kaydırabilir. Bu talebin yaratılması, çok büyük maliyetlere - bazen elde edilen satış gelirinden çok daha fazla maliyete - katlanılmasını gerektirir. Bu, Chamberlin’in çalışmalarında üzerinde önemle durduğu talep oluşturmak ve oluşan bu talebin kalıcılığını sağlamak olarak tanımlanan satış maliyetidir ve üretim maliyetinden ayrı olarak ele alınması gerektiğinin altı çizilmiştir. Zira Chamberlin dışında bu görüşü destekleyen başka hiçbir çalışma mevcut değildir. Satış maliyeti eğrisi tıpkı maliyet eğrisi gibi belirli bir fiyatta gerçekleşen satışların miktarına (satış maliyetinden daha fazla, az ya da eşit olduğu durumlar) bağlı olarak artan, azalan ve sabit verimliliğe sahip olabilmektedir (Hatipoğlu, 1969:125-127; Turanlı, 1991:363). Chamberlin satış maliyetleri ile üretim maliyetlerini ayırmıştır.

94


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

2.5. Piyasa Dengesi

Monopolistik rekâbet piyasasında firmalar fiyat, ürünün cinsi ve satış maliyetleri konusunda rekâbet etmekte ve bu faktörlere bağlı olarak denge oluşumu söz konusu olmaktadır. Monopolistik rekâbet piyasasına özgü farklılaştırılmış ürün özelliği, firmalara aşağı doğru eğimli bir talep eğrisi ve uzun dönemde dahi marjinal maliyetin üzerinde fiyatı belirleme şansı vermektedir. Diğer piyasalarda olduğu gibi marjinal gelirin, marjinal maliyete eşit olduğu noktada üretimini gerçekleştirip, fiyatı belirlemekte ve kısa dönemde firmaların fiyat kontrol kabiliyeti ile aşırı kârlılıktan söz edilir iken potansiyel rakiplerin piyasaya girmesi ile talep eğrisi ortalama maliyet eğrisine teğet olacak şekilde sola kaymakta ve fiyata eşitlenmektedir. Bu durumda firma normal kâr ile üretimine devam eder. Ancak bu noktada piyasadaki her firma kaynak kullanımının etkinsizliğinin göstergesi olan ortalama maliyet eğrisinin minimum olduğu noktanın solunda bir yerde üretimini gerçekleştirmektedir. Monopol piyasası ile karşılaştırıldığında monopolcü rekâbetteki bir firmanın talep eğrisi nispeten daha yatık ve daha yüksek bir esnekliğe sahiptir ve bu neden ile monopol piyasasındaki bir firmaya göre üretim noktası ortalama maliyet eğrisinin minimum olduğu noktaya daha yakın ve kullanılmayan kapasitenin daha az olduğu bir gerçektir; ancak bu, piyasadaki firma sayısı göz önüne alındığında kaynakların etkinsiz kullanıldığı gerçeğini değiştirememektedir. Chamberlin tam bu noktada tüketicilerin arzu ettikleri ürünleri üreten firmaların eksik kapasite ile çalışmasının kabul edilebilirliğini savunmakta ve bunu tüketicilerin ödemeye hazır olduğu bir sosyal maliyet olarak değerlendirmektedir. Yine denge durumunda fiyatlardaki azalmanın maliyetlerdeki azalmadan daha fazla olacağı düşüncesi firmaları fiyat dışı rekâbete zorlayan en önemli neden olmaktadır. Rakipleri ile fiyat savaşına girmek istemeyen firma, ürünlerini tüketicilerin gözünde daha cazip hale getirecek yöntemlere yönelirler (Hatipoğlu, 1969:121-123; Şahin, 2008:283-292; Parasız, 2010:107-110).

2.6. Piyasa Gücü

Firmaların piyasa gücünü belirleyen nedenler çeşitlidir. Piyasaya giriş engelleri, ölçek ekonomilerinin sağladığı maliyet avantajı, ürünlerin farklılaştırılması, ürünün esneklik derecesi bu gücü belirlemenin nedenleri iken, yüksek fiyat belirleme, üretimi kısma, mal veya hizmet kalitesinde değişiklik yapma (genellikle kalite düşürülür) ise firmaların bu gücü kullanma yöntemleridir. Genellikle firmaların fiyat ve miktar konusundaki karar verme kabiliyeti, piyasa gücünün belirleyicisi olmaktadır.

Monopolistik rekâbet piyasasında ürünlerin ne derece farklılaştığı oldukça önemlidir. Zira firmalar, farklılaşmaya bağlı olarak ürünün satış fiyatını belirleme hakkı elde etmektedir. Şayet farklılaşma az ise firmanın elde edebileceği monopol gücü azalmaktadır. Burada firmalar, rakip firmaların alıcı grubuna yönelik olarak ürünlerini neredeyse benzer şekilde farklılaştırarak rekâbet ederler ki bu özellik, Hotelling Paradoksu olarak bilinen “Minimum Farklılıklar Prensibi”ne dayanmaktadır (Amosweb-encyclonomic, 2014). Ürün ne kadar farklı ise firma o derecede monopol gücü elde ederek satış fiyatını yüksek belirleme şansını yakalamaktadır.


95

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Ancak burada fiyatların yüksek olması durumunda tüketicilerin diğer ürünlere yönelme olasılığı ile yüksek fiyatların aynı zamanda potansiyel rakipler için tabiri caizse davetiye niteliği taşıması ve bu firmaların piyasaya dahil olması, satış fiyatı belirlemenin birer ölçüsü olmaktadır. Diğer bir deyişle firmalar isteseler bile çok yüksek fiyatlara yönelemezler. Bilindiği gibi, satış miktarının azalması, ürünün yüksek fiyatına, miktarın ne kadar azalacağı ise rakip firmaların uyguladığı fiyat politikalarına bağlı olmaktadır. Bu durumda rakip firmalar fiyatta herhangi bir değişiklik yapmaz ise fiyatı yüksek olan firmanın satışlarındaki azalışın çok olması doğaldır. Bununla beraber fiyat dışı rekâbetin altı çizilerek, firmanın satış fiyatını yükseltmesi durumunda dahi sadık bir tüketici kitlesine sahip olabileceği yönünde görüşler de mevcuttur (Hatipoğlu 1969:120-124).

Literatürde piyasa gücünü, yapısını ve rekâbet derecesini belirlemeye yönelik çeşitli yöntemler mevcut olmakla birlikte bu çalışmada, pazar gücünün belirlenmesinde sıklıkla yararlanılan pazar yoğunluğu indekslerinden, piyasadaki firmaların (genellikle en büyük dört, sekiz ve yirmi firma) pazar paylarının toplamı ile belirlenen Yoğunlaşma Oranı1 (0<CRn<%40 olması durumunda söz konusu piyasanın monopolistik rekâbet yapıyı gösterdiği) ve pazar yüzde paylarının karelerinin toplamı şeklinde belirlenerek, indeks değerlerine göre genellikle (0-2000) çok yoğun olmayan, (2000-4000) orta yoğunluklu ve (4000-10000) yoğun pazar olarak tanımlandığı Herfindahl-Hirschman Index (HHI)2 yöntemlerini içeren çalışmalara yer verilmiştir. Son olarak çalışmada yer alan bir diğer yöntem ise Yeni Ampirik Endüstriyel Organizasyon (NEIO) literatüründe özellikle bankacılık sektöründe monopol, oligopol ve rekâbetçi piyasaları ayırt edebilmek amacı ile oluşturulan Panzar-Rosse (P-R)3 modelinin H istatistiği ile belirlendiği ve buna göre H≤0 olması monopol, 0<H<1 olması monopolistik rekâbet, H=1 ise tam rekâbetçi yapı söz konusu olmaktadır (Su, 2003; Deniz ve Işık, 2011; Altınöz, 2013, Özcan, 2012).

11.HHI

n

*

*1 1

;mm

i ki

k

k k

ki i

R wH H

w R

96


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

3. DÜNYADA MONOPOLİSTİK PİYASALAR

Dünyada monopolistik rekâbet uygulamalarına yönelik çalışmalar bankacılık sektöründe ülkemizde olduğu gibi yasal düzenlemeler ile belirli dönemlerde monopolistik rekâbet koşullar altında gelir elde edildiğine dair bulgular; çalışmalar mevcuttur. Gıda endüstrisinde ise Bagos peynirciliğinde olduğu gibi taklit edilmesine imkan bırakmayan gelenekselleşmiş farklı üretim tekniklerine sahip firmaların, monopol gücü elde ederek önemli bir rekâbet avantajı kazandığı görülmektedir. Bunun dışında son yıllarda organik tarıma olan ilginin artması ile söz konusu sektörde monopolistik rekâbet yapısından söz edilir hale gelinmiştir.

McConnell (1987), metropolitan alanlardaki perakende dükkanlarını monopolistik rekâbet yapıda olduklarını ve bunları; marketler, kuaförler, benzin istasyonları, kuru temizleyiciler ve giyim mağazaları olarak sıralanmıştır. Ayrıca 1977 yılının imalat sayımlarına göre, imalat sanayindeki en büyük dört, sekiz ve yirmi firmanın orta yoğunlukta olduğu sektörler sırasıyla; erkek giyim (takım elbise ve ceket), kitap yayımcılığı, döşemeli mobilya, kadın giyim (takım elbise ve ceket), ahşap mobilya, cıvata; somun ve perçinler, metal ev eşyaları, mukavva kutuları, kürkten yapılmış ürünler ve kadın giyimidir.

Polat (2007), Michael Parkin tarafından 1996 yılında yapılan çalışmada, ABD’de imalat sanayi içerisinde alkolsüz içecek, bilgisayar, evcil hayvan yiyecekleri, çerez ve kraker sektörlerinde (40-60) CR4 oranlarına göre monopolistik rekâbet yapısına işaret edildiğini belirtir. ABD Ticaret Departmanı 2007 yılına ait ekonomik sayımında yer alan dört firma (40-60) yoğunlaşma oranlarına sahip sektörler; tahıl ve yağlı tohum değirmenciliği (%52,3); un öğütme ve malt imalatı (%41,8); un öğütme (%54,5); pirinç öğütme (%45,6); hayvansal ve bitkisel yağlar rafine ve harmanlama (%54,4); şeker imalatı (%59,9) olarak belirlenmiştir (U.S. Department of Commerce, 2007, Economic Census of the United States).

Aşağıda araştırmacıların çeşitli teknikleri uygulayarak ölçümleri sonucu monopolistik rekâbeti gösteren çalışmalar derlenmiştir. Bankacılık sektöründe rekâbet yapısını ortaya koymak için genelde P-R modeli veya H istatistiği kullanılmıştır. Dünya’da bankacılık, tarımsal ürünler ve imalat sanayii dışında diğer sektörlerde de; gıda perakendeciliği, hekim hizmetleri piyasası, yerel televizyon haber programları, elektronik gazete piyasası, elektrik şebekeleri, inşaat sektörü gibi piayalarda ülkeden ülkeye değişmekle birlikte monopolistik rekâbet yapısı bulunmuş çalışmalar vardır.


97

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Tablo 2: Dünya Mal ve Hizmet Piyasalarında Monopolsitik Rekâbet

Araştırmacı Piyasa

Matthews vd. (2007) İngiltere Bankacılık Sektörü

1980-2004 yılları arasında Lerner indeksi ve P-R yöntemleri ile incelenen piyasada, P-R modelinin

H istatistik değeri sıfır ile bir arasında bulunmuş ve monopolistik rekâbet (MR) yapısına ulaşılmıştır.

Mevduatın krediye oranlandığı Lerner indeksiyle de söz konusu dönemin uzunluğu göz önüne

alındığında bu süre zarfında sektörde meydana gelen değişimlerin (satın alma ve birleşmeler) rekâbet

koşullarını değiştirmediği gözlenmiştir. Panel modelde banka geliri bağımlı, bankanın maliyet ve

gelir fonksiyonunu etkileyen banka spesifik değişkenler ile bankacılık piyasasını etkileyen makro

değişkenler bağımsız değişken olarak kullanılmıştır.

Claessens

ve Laeven (2004) Dünya Ülkeleri Bankacılık Sistemi

1994-2001 dönemi için genel olarak AB bankacılığında MR yapısının hakim olduğunu gösteren bu

çalışmada Türkiye’nin de dahil olduğu gelişmiş ve gelişmekte olan toplam 50 ülke ve her yıl ortalama

6755 banka P-R modeli ile ele alınmıştır. Çalışmada havuzlanmış ve sabit etkiler olarak dört adet

panel model tahmin edilmiştir. Brüt faiz geliri-toplam varlık oranı bağımlı değişkendir. Faiz-toplam

mevduat oranı, personel harcamalar-toplam varlık oranı, işletim ve yönetsel harcama-toplam varlık

oranı, öz sermaye-toplam varlık oranı, net borç-toplam varlık oranı bağımsız değişken olup çit taralı

logaritmik model tahmin edilmiştir. En düşük H istatistiği ABD için 0.41 Costa Rika için 0.92 bulunmuş

olup örnekleme alınan ülkelerin monopolistik rekâbet gösterdiği; ülkelerin bankacılık rekâbet düzeyi;

0<H<0.92 arasında bulunmuştur. Giriş engellerinin rekâbeti azalttığı, yoğunluk artışının önceki

çalışmaların aksine rekâbeti artırdığı bulunmuştur. Bu paradoksal buluş nedeninin finans sektöründe

görülen hızlı değişimlere bağlanmıştır. Bütüncül modelde 35834 banka-yıl sayısında veri kullanılmıştır.

Bikker ve Groeneveld

(1998) Avrupa Birliği Bankacılık Sistemi

Bikker ve Groeneveld (1998), 1989-1996 dönemi P-R modeli ile incelenmiş ve 15 ülkede toplamda 892

banka incelenmiş ve finansal liberalizasyon ve deregülasyonun sistem üzerindeki rekâbeti artırdığı

şeklinde kesin bir sonuca varılamasa da söz konusu dönemde, 0<H<1 değerleri arasında MR yapısının

hakim olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Casu ve

Girardone (2006) Avrupa Birliği Bankacılık Sistemi

Bu çalışmada 1997-2003 yılları arasında AB üyesi 15 ülke bankacılığı P-R modeli ile ele alınmış ve

benzer çalışmalardaki sonuçları destekleyen MR yapısına ulaşılmıştır. Yunansitan bankacılık siteminin

monopol olduğu, Finlandiya H=0.91 ve diğerlerinin H değerlerinin sıfır ila 0.91 arasında olduğu

bulunmuştur.

98


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

De Bandt ve Davis (2000) Almanya, Fransa, İtalya ve ABD Bankacılık Sektörü

Bu ülkelerdeki bankacılık sistemi 1992-1996 yılları arasında P-R modeliyle ve büyük-küçük banka

ayrımında ele alınmıştır. Faiz gelirleri ve toplam gelirler bağımlı, üretim faktörü birim fiyatları,

kapasite göstergeleri, borç ve mevduat oranları bağımsız değişken olarak kullanılmıştır. Buna göre

büyük bankalar bazında; Amerika’nın söz konusu Avrupa ülkelerine oranla çok daha rekâbetçi bir yapı

sergilediği sonucuna ulaşılmıştır. Avrupa’da ise parasal birlik ile daha rekâbetçi bir yapının kazanılacağı

beklenmektedir. İtalya’da büyük ve küçük tüm bankalarda, Almanya ve Fransa’da ise yalnızca büyük

bankalarda 0<H<1 değerleri MR yapısı göstermiştir. Küçük bankalar için H=0.153 bulunmuş olup

küçük banakaların da monopolistik rekâbet içerisinde bulunduklarına ulaşılmıştır.

Coccorese (2004) İtalyan Bankacılığı

İtalya bankacılığının rekâbetinin ölçümü 1997-1999 (üç yıl) döneminde P-R panel modeli ile ele

alınmıştır. Bütün ülke, 8 büyük banka hariç bütün ülke ve dört alt bölge (Kuzeybatı, Kuzeydoğu,

Merkez, Güney ve Adalar şeklinde) olacak şekilde ayrılarak toplamda 204 banka çalışmaya konu

olmuştur. Her bir durum (6 durum) için üç farklı biçimde 18 model tahmin edilmiştir. Çalışmanın

sonucuna göre kuzey bölgelerinde güney bölgelerine göre daha rekâbetçi bir yapı görülmekte, aynı

bölgedeki bankacılıkta ise rekâbet seviyesi ile ekonomik performans arasında pozitif yönlü bir ilişki söz

konusu olmaktadır. Ülke genelinde ise MR (monopollü rekâbet) yapısı hakimdir. Çalışmada İtalyan

bankacılığında monopol ve oligopol yapı hipotezi ret edilmiştir. Çalışmada P-R modelinin diğer

Avrupa ülkelerine, ABD ve Kanada bankacılık uygulamaları sonuçlarına yer verilmiş; monopollü ve

tam rekâbet bulgularından bahsedilmiştir.

Mamatzakis vd. (2005) Güneydoğu Avrupa Ülkelerindeki Bankacılık

P-R modeli ile yoğunlaşma ve rekâbet arasındaki ilişkinin ele alındığı çalışmada (Bulgaristan, Romanya,

Sırbistan, Albania, Bosna Hersek, Fyrom, Hırvatistan) bankacılık sisteminin 1998-2002 dönemi için

0.73 H istatistik değeri ile MR yapısı gözlenmiştir. Sektöre yabancı girişleriyle monopolistik rekâbet

görülmüştür. CR3 ve HHI indeks değerleri 2998-200 arası düşüş göstermiştir. Bankaların MR altında

faiz geliri ve toplam gelir elde ettiklerine ulaşılmıştır.

Turk-Ariss (2009) Orta Doğu ve Kuzey Afrika Ülkeleri Bankacılığı

P-R modeli ile 2000-2006 döneminin incelendiği çalışmada, genel olarak Orta Doğu ülkelerinde

(yüksek yoğunlaşma oranlarının görüldüğü Cezayir, Ürdün, Bahreyn, Katar ve Umman hariç) hakim

olan yapının MR yapısı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Burada H istatistik değeri 0,659 bulunmuştur.

Ancak bölgede, yoğunlaşma oranları önceki dönemlere kıyasla daha yüksek bulunmuş ve bunun

sonucu olarak yoğun bir rekâbet yapısı gözlenmemiştir.


99

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Hondroyiannis vd. (1999) Yunan Bankacılık Sistemi

Çalışmada önce Yunan banlacılık sisteminin tarihçesinden ve düzenlemelerinden bahsedilmiştir.

Çalışmada çit taralı logaritmik model tahmin edilmiştir. Bağımsız değişken olarak birim sermaye

fiyatı, birim emek fiyatı, bir bankanın branş sayısı oranı, banka varlıkları, kredi birim faizi, net kâr-

toplam varlık oranı, toplam borç-toplam varlık oranı kullanılmış, bağımlı değişken olarak toplam gelir-

toplam varlık oranı kullanılmıştır. 1993-1995 döneminin P-R modeli ile ele alındığı çalışmada, finansal

liberalizasyon ile sistemde hakim olan oligopol gücün azaldığı, rekâbetin artarak söz konusu dönemde

H istatistik değerleri (0.032) sıfıra yakın olmakla birlikte düşük seviyede MR koşulları altında gelir elde

edildiğini göstermiştir.

Hamza (2011) Tunus Bankacılığı

Çalışmada Tunus bankacılık sektörünün 1986 öncesi ve sonrası yapısı hakkında tarihi bilgiler

sunulmuştur. Gözleme 8 yerli; 5 devlet, 3 özel ve 4 yabancı banka alınmıştır. Bağımlı değişken olarak

faiz gelirlerinin toplam gelirlere oranı, bağımsız değişken olarak kredilendirme oranı, istihdam

harcamaları, iziki sermaye harcamaları, her hangi bir bankanın varlığının gözleme alınan bankaların

toplam varlık oranı, sermaye-toplam varlık oranı, müşteri kredilerinin toplam varlıklara oranı alınmış,

çit taralı logaritmik model tahmini ile tahmin edilen esneklikler toplanarak P-R yoğunlaşma indeksi

hesaplanmıştır. Panel veri çalışmasında sektörde hakim olan monopol yapının, 1980’lerden itibaren

bankacılık sistemindeki rekâbeti artırıcı düzenlemeler ile 1999-2008 yılları arasında P-R modelinin H

istatistik değeri (0,67-0.71) ile MR yapısı sergilediği kanıtlanmıştır.

Park (2009) Kore Bankacılık Sistemi

1992-2004 dönemi için pazar konsantrasyonu ve rekâbetin P-R modeliyle ele alındığı çalışmada,

sektörün 1997 Asya krizi öncesi dönemde ve sonrasında (H istatistik değerleri sırası ile 0,528 ve

0,619) MR yapısı sonucuna ulaşılmış ve kriz sonrası sektörün yeniden yapılandırma sürecinde pazar

yoğunluğunun arttığı fakat bunun kriz öncesi dönemle kıyaslandığında rekâbet düzeyini olumsuz

yönde etkilemediği gözlenmiştir. Çalışmada 1992-2004 yıllarına ait bankların toplam varlıklarına,

borç ve mevduatlarına ilişkin HHI ve CR3 indeksleri hesaplanmıştır. Her iki indeks 1992-1997

arası %39’lardan %28’lere düşme, 1997’den sonra %28’lerden %54’lere artma göstermiştir. Kore

bankacılığında bu indeks ölçümlerine göre 1997 sonrası rekâbet azalması görülmektedir

Doyle ve Gidengil (1977) Dünya İmalat Sanayi

Piayasa yapıları tek gösterge yerine piayasa yoğunluğu, ürün farklılaştırması ve giriş engelleri gibi üç

açısıdan incelenmişdir. Hükümetlerin piyasa rekâbetçi düzenlemeri için öneri getirmek amaçlan-

mıştır. Genel olarak monopolistik rekâbetteki endüstrileri, hava geçirmez dış giyim; tarım makineleri;

oyuncak, oyun ve çocuk arabaları vb.; alkolsüz içecekler; şapka, bere ve tuhaiye; mobilya ve döşeme;

tuval ürün ve çuvallar; el aletleri ve araçları; ahşap kaplar ve sepetler; metal mobilya; ois ve mağaza

armütürleri olarak sıralanmıştır.

100


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Apergis ve Polemis,

(2015) OECD İmalat Sektörü

Çalışmada, 1970-2011 yılları arasında, OECD ülkelerinde (Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya,

Fransa, İtalya, Güney Kore, Hollanda, İsveç, ABD) imalat endüstrisi P-R modeliyle incelenmiş ve 0,64-

0,92 aralığında değişen H-istatistik değerleriyle (örneğin; gıda sektörü 0,639 - benzer çalışmalarda

sektörün daha yüksek yoğunlaşma eğilimi içerisinde olduğuna dikkat çekilmiş; tekstil 0,804;

baskıcılık ve ulaşım ekipmanları sektöründe 0,921) endüstrinin en iyi monopolistik rekâbet yapısı ile

açıklanabileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Marletta (2009) İtalya Peynir Endüstrisi

Çalışmada, Bagolino (İtalya)’ya özgü Bagoss peynirciliği tamamıyla monopolistik rekâbet yapısı

ile karakterize edilmiştir. Burada Bagoss peynirinin, diğer peynirlerden ayrılan özellikleri (yöresel

koşullar, farklı üretim teknikleri ve taklit engelleri) dolayısıyla rekâbet avantajı kazandığı ve rakiplerin

bu yolla kâr elde ettikleri bir yapı söz konusudur.

Soukup vd. (2014) Uluslararası Ticarette Tarımsal Ürünler

Çalışmada, tarımsal alanda faaliyette bulunan uluslar arası irmaların davranışları monopolistik rekâbet

yaklaşımı ile ele alınmıştır. Sektörde, heterojen mallar, ölçeğe gören artan getiri, irma sayısındaki

artış ve pazarın genişlemesi, çitçilerin maliyetlerinde azalma gözlenmiştir. Burada, tarımsal ürün

piyasasında organik gıda üretimi monopolistik rekâbete örnek gösterilmiştir. Kısa dönemde et ürünleri

üretiminde Prag’a özgü Ham (jambon), bitkisel üretimde ise bira üretimi, kakao, siyah çay üretimleri

monopolistik rekâbetteki diğer örnekler olarak sıralanmıştır.

Holton (1953) Puerto Rico Gıda Perakendeciliği

Çalışmada, Puerto Rico gıda perakendeciliği monopolistik rekâbet ile karakterize edilmiştir.

Perakendecilerin arasındaki rekâbet daha çok iyat dışı nedenlere bağlanmış ve gıda dışındaki

perakendecilikte el ilanı vb. reklâmlar yaygın olarak kullanılırken, gıda perakendeciliğinde talebin

inelastik olduğuna olan inanç, irmaların büyüme konusunda önemli bir engel oluşturduğu ve bu

tür reklâmlardan ziyade sadece satış noktası reklâmları yapıldığı gözlenmiştir. Burada, kırsal nüfusu

daha çok mevsimlik işçilerin oluşturması ve gelir seviyelerinin düşük olması rekâbeti kısıtlayan neden

olmakta ve bakkala ulaşım kolaylığı, bakkalın müşteriler ile arasındaki güven ilişkisi ön plana çıkmakta,

bu ise tüketici için bir nevi nakit alım gücü sağlamaktadır. Kentsel nüfusun yüksek gelire sahip olması

nedeni ile bakkalların bu gruptaki tüketicilere kazanmaya yönelik rekâbeti ise daha farklı olmaktadır

(telefon ile sipariş, bakkal çalışanını gönderme vb. hizmetler).

Wong (1996) ABD Hekim Hizmetleri Piyasası

Çalışmada, hekim (uzmanlık alanlarına göre) hizmetlerinin piyasa yapısını belirlemeye yönelik P-R

modeli ile incelenmiştir. Bağımlı değişken olarak hekim gelirleri, bağımsız değişken olarak girdi

iyatları; büro harcaması, ois kirası, doktorluk sigorta primi, tıbbi alet ve arz maliyeti, işçi istihdam

ödemeleri vb. kullanılmıştır. Buna göre, birinci basamak hekim hizmetleri piyasasında tamamı ile

monopolistik rekâbet yapı sonucuna ulaşılırken, genel olarak benzer sonuç aile hekimliği ve cerrahi

alanda da gözlenmiştir. Bununla beraber iç hastalıkları alanında tam rekâbet ve monopolistik rekâbet

tam olarak ayırt edilemese de, istatistik sonuçları monopolistik rekâbet yapıyı göstermiştir.


101

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Powers (2001) ABD Yerel Televizyon Haber Programları

Çalışmada, televizyon kanallarının küçük, orta ve büyük piyasa şeklinde toplam 118 kanal elde edilerek,

haber programları açısından rekâbetçiliği 1989-1998 dönemi içinde incelenmiştir. Yerel televizyon

yayınlarına alternatif olarak; kablolu ve uydu yayınları ortaya çıkmış, ürün farklılaştırması olarak

ise haber programlarının sürelerinde ve saatlerinde değişikliğe gidilmiştir. Tüm bu değişikliklerin

piyasa yapısını nasıl değiştirdiğini, piyasa paylarını ve rekâbetçiliğini ölçmek amacı ile Nielson Piyasa

Paylaşımı Durağanlık İndeksi (Nielson Station Index) kullanılmıştır. Sonuç olarak, başlangıçta bütünü

ile oligopol yapısı sergileyen piyasada, incelenen dönemin son on yılında söz konusu değişikliklerin

etkisi ile piyasa paylarının azaldığı ve rekâbetçiliğin artarak oligopol yapıdan hızla uzaklaşıldığı

sonucuna ulaşılmıştır.

Chyi ve Sylvie (2009) ABD, Çin, Tayvan ve Dünya Elektronik Gazete Piyasası

Çalışmada elektronik gazete, başlı başına farklılaştırılmış ürün olarak tanımlanmış olup, sürekliliğinin

ve rekâbetinin internet ile ilgili özelliklerin geliştirilmesine bağlılığına dikkat çekilmiştir. Teknoloji

sayesinde geleneksel medyayla karşılaştırıldığında daha az giriş engellerinin gözlendiği söz konusu

piyasasının, rekâbet seviyesinin belirleyicisi olarak dört alt piyasası (okuyucuların, hem elektronik

gazeteye hem de gazetelerin baskısına ulaşabildiği “yerel haber piyasası”; sadece elektronik gazeteye

ulaşılabildiği “uzun mesafe haber piyasası”; reklâmcıların sadece yerel okuyuculara yöneldiği “yerel

reklâm piyasası”; reklâmcıların, yerel dışındaki okuyucularla ilgilendiği “uzun mesafe reklâm piyasası”,

market, alt marketlere ayrıştırılmış ve monopolistik rekâbet ile karakterize edilmiştir.

Drushel (1998) ABD Radyo Yayını Piyasası

ABD’de sektörün, 1992-1997 dönemi için telekominikasyon alanındaki düzenlemelerin, ilk 50 radyo

piyasasının yapısındaki etkileri ele alınmıştır. Söz konusu düzenlemelerin, pazar odaklı büyümeyi

teşvik eden düzenlemeler olması sonucu yoğunlaşmanın arttığı ve monopolistik rekâbetten oligopol

yapıya dönüşümün sinyallerine ulaşılmıştır. Yoğunlaşma ölçümünde Hirschman-Herindahl İndeksi

(HHI) kullanılmıştır. Drushel yoğunlaşma oranını %41-%70 arası bumulştur. Drushel çalışmasında

Albarran (1996)’nın çalışmasına referans vererek kıyaslamada bulunmuştur. Drushel (1998:13),

Albarran (1996)’ın en fazla horizontal konsentrasyona sahip eyaletler New Orleans (2631.54), Orlando

(2579.83), Bufalo (2449.12), Louisville (2384.13), and Boston (2183.15) olarak belirttiğine işaret

etmekte ve sadece üç tane; Riverside San Bernardino (26), Greensboro/Winston-Salem/High ve Point

(41), and West Palm Beach/Boca Raton (49) marketlerinde yoğunluk azalması, diğerlerinde yoğunluk

artışları bulunduğuna işaret etmektedir1. Dolayısıyla, oligopolleşme eğilimini Albarran’nın çalışması

ile desteklenmiş olmaktadır.

102


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Albarran ve Dimmick

(1996)

Albarran ve

Mierzejewska (2004) ABD Haberleşme Endüstrisi

1990-1994 yılları arasında CR4 ve CR8 (Time Warner, Viacom, Walt Disney, Sony, Bertelsmann,

homson, Gannett, Hughes Electronics) yoğunlaşma oranlarına göre gazeteler, kitap yayıncılığı,

tüketici dergileri ve son olarak karikatür kitapları, özel ilgi alanlarıyla ilgili kitap ve dergileri içeren çeşitli

haberleşme bölümlerini, orta derece yoğunlaşma oranlarına sahip olan bölümler olarak sıralamıştır.

Albarran ayrıca bir başka çalışmasında, benzer reklâmcılara ve dinleyicilere sahip çok sayıda irma

olması ve giriş engellerinin oldukça düşük olmasıyla yeni rakiplerin her zaman varolma olasılığı

nedenleri ile radyo sektörünü geleneksel olarak monopolistik rekâbet yapısı ile karakterize etmiş ancak

sektörde meydana gelen birleşme ve satın almaların oligopol yapıya dönüşme riskine dikkat çekmiştir

(Drushel, 1998). Albarran ve Mierzejewska (2004) kesit-endüstri yoğunlaşma oranlarını CR4=0.25

(1995), CR4=0.42(1999), CR4=0.49(2001), CR8=0.40 (1995), CR8=0.59(1999), CR8=0.66(2001)

hesaplamışlardır. ABD’de 1995’den 2001 yılına kadar ilk dört şirketin market gaelir paylaşım oranı

ikiye çıkmıştır, yoğunluk artmış, rekâbet azalmıştır. 2001 yılı 10 Avrupa ülkesi (Finlandiya, Hollanda,

İsveç, İsviçre, İngiltere, Fransa, İrlanda, Almanya, İtalya, İspanya) medyası için CR3 oranını en düşük

yoğunlaşma olarak 0.35 ile Almanya, en yüksek 0.88 olarak Hollanda için hesplamışlardır.

Rosse (1967) Günlük Gazeteler Orta Batı ABD

Çalışmada, günlük gazete endüstirisini araştırmak için en uygun aracın monopolistik rekâbet yapısı

olduğuna dikkat çekilmiş ve gazeteler, farklılaştırılmış ürün olarak örnek gösterilmiştir. Burada

endüstri yapısını yerel monopolden daha iyi açıklayan ayrıştırılmış terimi ile medya rekâbetinin, iyat

konusunda talebin çapraz esnekliğinin sınırlı olduğu gözlenmiş ve tüketicilerin zevk ve ihtiyaçlarını

karşılayabilecek çok sayıda gazetenin var olması, tüketicinin iyat farkı olmadan en çok tercih edilen

gazeteyi satın alma şansına sahip olabilmesi mümkün olabilmektedir. Orta-Batı ABD için panel

çalışması, 1958—1964 dönemi için 171 gözlem, günlük yayın yapan 59 irma gözleme alınmıştır.

Escobar ve Jofre (2010) Elektrik Şebekeleri Piyasası

Monopolistik irmaların elektrik şebekeleri piyasasında Hiksgil talep ile karşılaştığı doğrultusunda,

irmaların bir oyun çerçevesinde marjinal maliyetlerinin üzerinde bir iyat belirleyerek birbirlerinin

tepkilerini ölçtüğü bir model geliştirilmiştir. Piyasanın monopolistik rekâbet koşulları altında, me-

kansal rekâbet ile ilgili olarak Hotelling’in yer modeliyle analiz edildiği çalışmada, elektrik piyasasında

serbeştleşme çerçevesinde toptan ticaretin artmasıyla bağımsız sistem operatörlerinin özellikle ABD,

İngiltere, İspanya ve Colombia’da yaygınlık kazandığı görülmüştür. Piyasa aksaklığı olarak, elektrik

iletim ve üretim kısıtlamalarının (aynı zamanda ürün faklılaştırması) söz konusu olduğu ve bunun,

aralarında herhangi bir işbirliğinin bulunmadığı üreticiler tarafından farklı kâr elde etmelerine olanak

sağlayan bir piyasa gücü olarak kullanıldığı görülmüştür.


103

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Liu vd. (2013) Çin İnşaat Sektörü

Bankacılık sektörüne uygulanan P-R modeli inşaat sektöründe yoğunluğu ölçmede kullanılmıştır. Çin

inşaat sektörü, 2009-2011 dönemi için P-R modeli ile incelenmiş ve Panzar - Rosse H istatistik değeri

0,0055 ile ayrıca piyasaya serbest giriş ile MR yapısına ulaşılmıştır. Değerin 0’a yakın olması aynı za-

manda sektörde güçlü bir monopol karakteristiği sergilediğinin kanıtı olarak vurgulanmıştır. Sabit

etkiler modeli kullanılmıştır. Örnekleme 21 inşaat irması alınmıştır. Sektör bölünmesine ve inşaat

işgücü dağılımına bağlı yerel monopoller olduğu vurgulanmıştır.

Gregory (1948) Moda Sektörü

Moda dünyasının monopolistik rekâbet yapısının ele alındığı çalışmada, piyasadaki çok sayıdaki üreti-

ci ve satıcının yoğun rekâbeti, birbirlerinden daha fazla ve daha yüksek iyat ile satış yapmak için ürün-

lerini sık sık farklılaştırma (moda değişikliği) yöntemine dayanmaktadır. Burada marka oluşumunda

modacının stili belirleyici olmakta ve rakiplerinden ne kadar farklı ise o kadar monopol gücüne sahip

olmaktadır.

Berger ve Hahn (2002) Dünya Jean sektörü

Çalışmada, potansiyel irmalar için herhangi bir giriş engelinin olmaması, (lisans, patent, hükümet

kısıtlamaları gb.) ürün farklılaştırması ve piyasadaki çok sayıdaki irma nedeniyle pazar gücünün

yayılması, monopolistik rekâbet yapısının göstergeleri olarak sıralanmış ve irmalar kısa dönemde elde

ettikleri aşırı kârlılığı uzun dönemde piyasadaki irma sayısının artması, tüketicilerin tercihlerinin

değişmesi gibi nedenlerle yeni ürünlerin geliştirilerek pazar paylarının korumaya yönelik davranışlara

yönelmesinin kaçınılmazlığına dikkat çekilmiştir.

4. TÜRKİYE’DE MONOPOLİSTİK PİYASALAR

4.1. Hızlı Tüketim Malları Perakendeciliği

Monopolistik rekâbet piyasası en çok perakendecilik sektöründe görülmektedir. Günümüzde tüketim kalıplarının hızla değişmesi bizi yanı başımızda duran bakkaldan alışveriş yapmak yerine belki daha uzaktaki ancak çok daha fazla alternatif ürün sunmaları sebebi ile ürün, fiyat, kalite vs. karşılaştırmasını kolaylıkla yapabildiğimiz büyük marketlere yönlendirmektedir. Sadece ürün, fiyat karşılaştırması değil aynı zamanda promosyon ürünler, büyük indirimler, her bir markete ait özel halk günleri, servis imkanları ile tüketicilere bir marketten çıkıp hemen yanındaki diğer marketten alışveriş yapmaların olanak sağlamaktadır. Günümüzde market, süper market, hiper market şeklindeki ikameleri ile ulusal ve bölgesel bazda sayısız market mevcuttur. Tablo 3’de Türkiye’de faaliyette bulunan başlıca hızlı tüketim malları perakendeci (HTM) isimleri sunulmuştur.

104


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

1990-1994 yılları arasında CR4 ve CR8 (Time Warner, Viacom, Walt Disney, Sony, Bertelsmann, homson, Gannett, Hughes Electronics) yoğunlaşma oranlarına göre gazeteler, kitap yayıncılığı, tüketici dergileri ve son olarak karikatür kitapları, özel ilgi alanlarıyla ilgili kitap ve dergileri içeren çeşitli haberleşme bölümlerini, orta derece yoğunlaşma oranlarına sahip olan bölümler olarak sıralamıştır. Albarran ayrıca bir başka çalışmasında, benzer reklâmcılara ve dinleyicilere sahip çok sayıda irma olması ve giriş engellerinin oldukça düşük olmasıyla yeni rakiplerin her zaman varolma olasılığı nedenleri ile radyo sektörünü geleneksel olarak monopolistik rekâbet yapısı ile karakterize etmiş ancak sektörde meydana gelen birleşme ve satın almaların oligopol yapıya dönüşme riskine dikkat çekmiştir (Drushel, 1998). Albarran ve Mierzejewska (2004) kesit-endüstri yoğunlaşma oranlarını CR4=0.25 (1995), CR4=0.42(1999), CR4=0.49(2001), CR8=0.40 (1995), CR8=0.59(1999), CR8=0.66(2001) hesaplamışlardır. ABD’de 1995’den 2001 yılına kadar ilk dört şirketin market gaelir paylaşım oranı ikiye çıkmıştır, yoğunluk artmış, rekâbet azalmıştır. 2001 yılı 10 Avrupa ülkesi (Finlandiya, Hollanda, İsveç, İsviçre, İngiltere, Fransa, İrlanda, Almanya, İtalya, İspanya) medyası için CR3 oranını en düşük yoğunlaşma olarak 0.35 ile Almanya, en yüksek 0.88 olarak Hollanda için hesplamışlardır.

Rosse (1967) Günlük Gazeteler Orta Batı ABD

Çalışmada, günlük gazete endüstirisini araştırmak için en uygun aracın monopolistik rekâbet yapısı olduğuna dikkat çekilmiş ve gazeteler, farklılaştırılmış ürün olarak örnek gösterilmiştir. Burada endüstri yapısını yerel monopolden daha iyi açıklayan ayrıştırılmış terimi ile medya rekâbetinin, iyat konusunda talebin çapraz esnekliğinin sınırlı olduğu gözlenmiş ve tüketicilerin zevk ve ihtiyaçlarını karşılayabilecek çok sayıda gazetenin var olması, tüketicinin iyat farkı olmadan en çok tercih edilen gazeteyi satın alma şansına sahip olabilmesi mümkün olabilmektedir. Orta-Batı ABD için panel çalışması, 1958—1964 dönemi için 171 gözlem, günlük yayın yapan 59 irma gözleme alınmıştır.

Escobar ve Jofre (2010) Elektrik Şebekeleri Piyasası

Monopolistik irmaların elektrik şebekeleri piyasasında Hiksgil talep ile karşılaştığı doğrultusunda, irmaların bir oyun çerçevesinde marjinal maliyetlerinin üzerinde bir iyat belirleyerek birbirlerinin tepkilerini ölçtüğü bir model geliştirilmiştir. Piyasanın monopolistik rekâbet koşulları altında, mekansal rekâbet ile ilgili olarak Hotelling’in yer modeliyle analiz edildiği çalışmada, elektrik piyasasında serbeştleşme çerçevesinde toptan ticaretin artmasıyla bağımsız sistem operatörlerinin özellikle ABD, İngiltere, İspanya ve Colombia’da yaygınlık kazandığı görülmüştür. Piyasa aksaklığı olarak, elektrik iletim ve üretim kısıtlamalarının (aynı zamanda ürün faklılaştırması) söz konusu olduğu ve bunun, aralarında herhangi bir işbirliğinin bulunmadığı üreticiler tarafından farklı kâr elde etmelerine olanak sağlayan bir piyasa gücü olarak kullanıldığı görülmüştür.

Liu vd. (2013) Çin İnşaat Sektörü

Bankacılık sektörüne uygulanan P-R modeli inşaat sektöründe yoğunluğu ölçmede kullanılmıştır. Çin inşaat sektörü, 2009-2011 dönemi için P-R modeli ile incelenmiş ve Panzar - Rosse H istatistik değeri 0,0055 ile ayrıca piyasaya serbest giriş ile MR yapısına ulaşılmıştır. Değerin 0’a yakın olması aynı zamanda sektörde güçlü bir monopol karakteristiği sergilediğinin kanıtı olarak vurgulanmıştır. Sabit etkiler modeli kullanılmıştır. Örnekleme 21 inşaat irması alınmıştır. Sektör bölünmesine ve inşaat işgücü dağılımına bağlı yerel monopoller olduğu vurgulanmıştır.


105

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Gregory (1948) Moda Sektörü

Moda dünyasının monopolistik rekâbet yapısının ele alındığı çalışmada, piyasadaki çok sayıdaki üretici ve satıcının yoğun rekâbeti, birbirlerinden daha fazla ve daha yüksek iyat ile satış yapmak için ürünlerini sık sık farklılaştırma (moda değişikliği) yöntemine dayanmaktadır. Burada marka oluşumunda modacının stili belirleyici olmakta ve rakiplerinden ne kadar farklı ise o kadar monopol gücüne sahip olmaktadır.

Berger ve Hahn (2002) Dünya Jean sektörü

Çalışmada, potansiyel irmalar için herhangi bir giriş engelinin olmaması, (lisans, patent, hükümet kısıtlamaları gb.) ürün farklılaştırması ve piyasadaki çok sayıdaki irma nedeniyle pazar gücünün yayılması, monopolistik rekâbet yapısının göstergeleri olarak sıralanmış ve irmalar kısa dönemde elde ettikleri aşırı kârlılığı uzun dönemde piyasadaki irma sayısının artması, tüketicilerin tercihlerinin değişmesi gibi nedenlerle yeni ürünlerin geliştirilerek pazar paylarının korumaya yönelik davranışlara yönelmesinin kaçınılmazlığına dikkat çekilmiştir.

4. TÜRKİYE’DE MONOPOLİSTİK PİYASALAR

4.1. Hızlı Tüketim Malları Perakendeciliği

Monopolistik rekâbet piyasası en çok perakendecilik sektöründe görülmektedir. Günümüzde tüketim kalıplarının hızla değişmesi bizi yanı başımızda duran bakkaldan alışveriş yapmak yerine belki daha uzaktaki ancak çok daha fazla alternatif ürün sunmaları sebebi ile ürün, fiyat, kalite vs. karşılaştırmasını kolaylıkla yapabildiğimiz büyük marketlere yönlendirmektedir. Sadece ürün, fiyat karşılaştırması değil aynı zamanda promosyon ürünler, büyük indirimler, her bir markete ait özel halk günleri, servis imkanları ile tüketicilere bir marketten çıkıp hemen yanındaki diğer marketten alışveriş yapmaların olanak sağlamaktadır. Günümüzde market, süper market, hiper market şeklindeki ikameleri ile ulusal ve bölgesel bazda sayısız market mevcuttur. Tablo 3’de Türkiye’de faaliyette bulunan başlıca hızlı tüketim malları perakendeci (HTM) isimleri sunulmuştur.

Tablo 3: Türkiye’deki Başlıca Hızlı Tüketim Malları Perakendecileri

MARKETLER SÜPERMARKETLER HİPERMARKETLER

BİM,DİA,ŞOK,A-101,UYUM,HAKMAR,ÇAĞRI, RAMMAR.

MİGROS EXPRESS,ADESEM,MAKROCENTER,KİLER,KİPA EXP.,TANSAŞ,MAKRO,MARKET,-CARREFOUR EXP.,M-JET.

CARREFOURSA,REAL, KİPA, METRO,BİZİM, 5M MİGROS.

Kaynak: http://www.rekâbet.gov.tr, Rekâbet Kurumu ”Türkiye Türkiye Hızlı Tüketim Malları (HTM) Perakendeciliği Sektör İncelemesi Nihai Raporu ( Mayıs 2012)” ndan yararlanılmıştır.

Tarihsel süreçte hızlı tüketim malları perakendeciliğinin bakkal-market-süpermarket-hipermarket şeklindeki ilerleyişi, iktisadi anlamda firmalar tarafından ölçek ekonomilerinden

106


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

yararlanıldığının göstergesi olmakta ve büyük ölçekli perakendeciliğin artması ile beraber perakende ticaretindeki yoğunlaşma da artmaktadır (Gürsel, 2009). Özellikle gıda perakendeciliğinde tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de artık monopolistik rekâbet yapısından bahsetmek pek mümkün görünmemektedir. Nitekim (McNair, 1938) genel olarak perakendecilikte, monopolistik rekâbetin küçük perakendecilikte geçerli olduğunu, daha gelişmiş perakendeciliğin bu yapıya örnek gösterilemeyeceğine dikkat çekmiştir. Dobson vd. (2001) 1995 yılı Avrupa ülkeleri Gıda Perakendeciliğinde CR5 yoğunlaşma oranlarının %31-%76 arasında olduğunu belirtir. Bu durum monopolsitk rekâbet ile birlikte oigopolist yapıya da işaret eder. Dobson vd. (2001) Yunanistan ve İspanya için en düşük, İsveç ve Finlandiya için en yüksek yoğunlaşma indekslerini bulmuşlardır.

4.2. Hazır Giyim Mağazacılığı

Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de hazır giyim perakendeciliğinde ürünlerden daha fazla markalar ön plana çıkmakta ve firmalar yarış içinde bulunmaktadır. Burada, hızlı tüketimin getirdiği bir dezavantaj olarak sadık tüketici kitle özelliği bu sektörde görülememektedir. Bunun nedeni piyasadaki neredeyse her markanın birer outlet mağazasının olması ve buna ek olarak yapılan büyük indirimlerin artık tüketicilerin gözünde büyük-küçük, ünlü-ünsüz marka ayrımı yapılmasına imkan bırakmıyor olmasıdır. Bu neden ile günümüzde artık hiçbir marka, çok ünlü dahi olsa ulaşılmaz olamamaktadır.

Türkiye’deki jean sektöründe de hiç şüphesiz monopolistik rekâbet yapısından söz edilebilir. Mavi Jeans, Little Big, Collins, Rodi, Cross Jeans öne çıkan markalar olarak sıralanabilir (Gözler, 2003). Söz konusu markalar renk ve model çeşitlemesiyle yetinmeyip ürün yelpazelerini (gömlek, t-shirt, kaban vs.) genişleterek yurtiçinde olduğu gibi dış pazarlarda da lider firma konumuna gelebilmektedir.

Benzer örnek çanta sektörü içinde gösterilebilir. Burada tüketicilerin, salt çanta ihtiyacını karşılamaya yönelik herhangi bir firmayı tercih etmesi halinde tam rekâbet koşullarının geçerli olduğu ileri sürülebilir. Ancak uygulamada, tüketiciler açısından bakıldığında tüketiciler, bu ihtiyacını farklı seçenekler (farklı marka ve ürünler) arasında en çok beğendiğini tercih etme ya da her çıkan yeni modeli satın alma eğilimi içerisinde olması, üreticiler açısından bakıldığında ise tüketicilerin bu ihtiyacını karşılamaya yönelik binlerce markanın (yerli-yabancı) içinden sadece birkaçının monopol gücü elde ederek milyon $’lar kazanması ancak monopolistik rekâbet ile açıklanabilmektedir. Bu ise kullanılan malzemeden ve dolayısıyla kaliteden, tasarıma, tercih edilen markanın tüketicilerin gözündeki değerine kadar değişen belirleyicilere bağlı olmaktadır. Sektörde büyük firmalar arasındaki rekâbet, yalnızca çantayla ve iç pazarla sınırlı kalmayıp ürün çeşitliliğine (cüzdan, kemer, ayakkabı) ve dış pazarlara yönelmesini kaçınılmaz kılmaktadır. Yurtiçi ve yurtdışında toplam 121 mağaza ve internet mağazasıyla Hotiç, bir diğer örnek olarak -her ne kadar tekstil ağırlıklı olsa da (üretime sırasıyla şapka, eşarp, giysi vs. ile başlamıştır)- Vakko gösterilebileceği gibi, Rebecca Minkof (http://www.fortuneturkey.


107

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

com) gibi tasarımcıların yarattıkları markalarda örnek olarak gösterilebilir -son yıllarda moda tasarımcılarının kendi adlarıyla marka oluşturduklarına şahit olunmaktadır. Ünlü tasarımcı adını MAC çanta modeliyle tüm dünyaya duyurmuştur (Türkant, 2012).

Türkiye’de hazır giyim sektöründe marka olmuş LC Waikiki, Sarar, DeFacto, Koton, Kığılı, Mavi, Kip, Sevenhill, Sümerbank, Adidas vb. 109 firma-marka bulunmaktadır (http://www.hazirgiyimfirmalari.com). Perakende sektöründe faaliyet gösteren 2067 firma mevcuttur.

4.3. İmalat Sanayi

TUİK tarafından yayınlanan ekonomik faaliyet sınılarının, yıllara göre CR4, CR8 ve HHI indeks değerlerinin çok yüksek, yüksek, orta ve düşük yoğunlaşma oranlarına sahip sınılar belirlenmiştir. Buna göre 2010 yılında imalat sanayisinde, %28,6’sında (64 sınıf) çok yüksek, %17,4’ünde (39 sınıf) yüksek, %21,4’ünde (48 sınıf) orta, %32,6’sında (73 sınıf) düşük yoğunlaşma gerçekleşmiştir. Ancak çok yüksek yoğunlaşma oranlarının rakamlarında 2011’den 2012’ye %27’den %25,9’ye azalma dikkat çekicidir. Tablo 4‘de bu çalışmada elde edilen bulgular; imalat sanayisinin faaliyet sınılarına göre CR4, CR8 ve HHI değerlerinin orta derecedeki yoğunlaşma oranları ve girişim sayıları (GS) gösterilmiştir.

Tablo 4: İmalat Sanayi Faaliyet Sınılarının Orta Derecedeki Yoğunlaşma Oranları

30<CR4<3539<CR8<510,0391≤HHI≤0,062189≤GS≤9571

Metal işleme makineler; Gemilerin ve yüzen yapıların inşası; Metalden diğer tank, rezervuar ve konteynerler; Süthane işletmeciliği ve peynir; Metallerin dövülmesi, preslenmesi, baskılanması ve yuvarlanması; İş giysisi; Çelik dökümü; Oyun ve oyuncak; Sanayi makine ve ekipmanların kurulumu; Metallerin makinede işlenmesi ve şekil verilmesi; Diğer camların imalatı ve işlenmesi (teknik amaçlı camlar dahil); Başka yerde sınılandırılmamış kimyasal ürünler; Eczacılığa ilişkin ilaçlar; Eğlence ve spor amaçlı teknelerin yapımı.

35<CR4<4044<CR8<550,0453≤HHI≤0,061762≤GS≤1103

Alüminyum üretimi; Plastik ve kauçuk makineler; Kürkten eşyalar; Diğer teknik ve endüstriyel tekstiller; Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımlar; Halat, urgan, kınnap ve ağlar; Merkezi ısıtma radyatörleri (elektrikli radyatörler hariç) ve sıcak su kazanları (boylerleri); Başka yerde sınılandırılmamış diğer imalatlar; Metal işleme makineleri.

40<CR4<4549<CR8<700,0560≤HHI≤0,099333≤GS≤3468

Mücevher vb. eşyalar; Basım ve yayım öncesi hizmetler; Et ve kümes hayvanlarının etlerinden üretilen ürünler; Balık, kabuklu, deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması; Fabrikasyon metal ürünlerin onarımı; Kireç ve alçılar; Tutkallar; Kilit ve menteşe; Gazetelerin basımı; Kağıttan yapılan ev eşyası; Sıhhi ve tuvalet malzemeleri; Bavul el çantası vb. saraçlık ve koşum tk.(deri giyim eşyası hariç); Makarna, şehriye vb. unlu mamüller; Demir döküm; Kağıt mukavva; Hafif metallerin dökümü; Elektronik bileşenler; Buhar jeneratörü; Merkezi ısıtma sıcak su kazanları (boylerleri hariç); Diğer elektrikli ekipmanlar.

108


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

45<CR4<5063<CR8<750,0703≤HHI≤0,091689≤GS≤9571

Metalden hafif paketleme malzemeleri; Bisiklet ve engelli aracı; Seramik karo ve kaldırım taşları; kablolamada kullanılan gereçler; Sebze ve meyve suyu; Kakao, çikolata ve şekerleme; Kümes hayvanlarının etlerinin işlen-mesi ve saklanması.

Kaynak: TUIK, 2010 Ekonomik Faaliyet Sınılarındaki Yoğunlaşma Düzeyleri İstatistiklerinden yararlanılmıştır. http://www.tuik.gov.tr.

Ayrıca Türkiye’de imalat sanayisinin piyasa yapısına yönelik aşağıdaki çalışmalar mevcuttur.

Tablo 5: Türkiye Demir-Çelik ve Otomotiv Sektöründe Monopolsitik Rekâbet


Pehlivanoğlu ve Tilikçigil (2013) Demir-Çelik ve Metal Sanayi

1995-2011 yılları arasında Türk demir-çelik ve metal sanayisinin yoğunlaşmasının, yoğunlaşma oranı (CR4, CR8 ve CR12) ve HHI yöntemleri ile analiz edildiği çalışmada, CR4’de tüm analiz döne-mi boyunca monopolistik rekâbet yapısında, CR8’de ise 2003 yılına kadar geçerli olan oligopolistik yapı, bu yıldan sonra yerini monopolistik rekâbet yapısına bırakmıştır. CR12’ de ise tüm zamanlarda oligopolistik yapı görülmüştür. HHI değerine göre ise çok yoğun olmayan bir piyasa yapısı ile bera-ber yoğunlaşma oranının giderek azaldığı ve rekâbetçi yapının arttığı sonucuna ulaşılmıştır.

Polat (2007) Çimento Sektörü

Sektörün piyasa yapısının, 2001-2005 döneminin N-Firma yoğunlaşma oranı ve HHI değerleri ile incelendiği çalışmada, gelirler bazında CR4 (%31-50) ile monopolistik rekâbet yapısı gözlenmiştir. Ancak incelenen dönem sonunda piyasanın yoğunlaşma düzeyinin artarak monopolistik rekâbet ile zayıf oligopol sınırında yer aldığı görülmüştür. Burada satın almalar ve şirket birleşmeleri sonucu oluşan yoğunlaşmadaki artış, oligopolistik yapının nedeni olmaktadır. HHI analizinde ise piyasanın daha rekâbetçi bir yapı sergilediği sonucuna ulaşılmıştır.

Kaynak ve Ari (2011) Otomativ Sektörü: Binek ve Hafif Ticari Araçlar

Sektörün 2003-2010 döneminin N-Firma yoğunlaşma oranı (CR4 ve CR8) ve HHI yöntemleri ile ele alındığı çalışmada, yerli-ithal araç piyasası ayrımında, HHI değerlerine göre yerli binek araç pi-yasasında (0,26-0,31), yerli hafif ticari araç piyasasında ise (0,30-0,36) düşük dereceli yoğunlaşma oranları ile monopolistik rekâbet yapısı gözlenmiştir. Herfındahl-Hirschman İndeksi analizi sonu-cunda ithal binek ve ithal hafif ticari araç sektöründe düşük yoğunlaşma oranı görülmüş, bunun neticesinde ithal binek ve hafif ticari araçlarda yerliye göre daha rekâbetçi bir yapının geçerli olduğu görülmüştür. Çalışmada CR4’e göre yerli binek ve yerli hafif ticari, CR8’e göre ise yerli hafif ticari ve ithal hafif ticari araç sektöründe yüksek düzeyde yoğunlaşmanın olduğu görülmüştür.


109

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

4.4. Bankacılık Sektörü

Türk bankacılık sektöründe giriş engelleri, kartel anlaşmaları ve son olarak satın almalar rekâbetin oluşumunu engelleyen en önemli faktörlerdir (Emek, 2005). Ancak zaman zaman sermaye piyasasındaki hızlı gelişmelere ve/veya yabancı banka girişlerine bağlı olarak 2006 yılında (Çelik ve Ürünveren, 2009) olduğu gibi monopolistik rekâbet yapısına doğru yönelimler söz konusu olabilmektedir. Ancak bankacılık sektöründe yapılan araştırmalar büyük ölçekli bankaların rekâbet üzerindeki olumsuz etkisini gösterirken aynı zamanda küçük bankaların piyasaya girmesi ile rekâbet üzerinde önemli bir etkisinin olmadığını göstermiştir (Lagro, 2001). Bankacılık sektöründe müşterilere sunulan hizmet çeşitlendirmeleri görülmektedir.

Tablo 6: Türkiye Bankacılık Sektöründe Monopolsitik Rekâbet


Günalp ve Çelik (2006) Türkiye Bankacılık Sektörü

Sektörün 1990-2000 yılları arasında P-R modeli ile analiz edildiği çalışmada, 1980 liberalizasyonu-nun ve bankacılık sektöründeki çeşitli düzenlemelerin rekâbete olumlu katkısı olarak bankaların monopolistik rekâbet koşulları altında gelir elde ettiği sonucuna ulaşılmış ve yoğunlaşma oranlarının azalması ve piyasaya yeni girişler nedeni ile monopolleşme eğiliminin mümkün olamayacağı belirtil-miştir.

Öztürk ve Karabı-yık (2007) Türkiye Bankacılık Sektörü

1995-2004 döneminin N-Firma yoğunlaşma oranı ile sektördeki en büyük dört bankanın toplam aktif, mevduat ve krediler bazında ele alındığı çalışmada, 1998-2000 yılları arasında %38 yoğunlaşma oranı ile toplam kredilerde, 1997 yılında ise yine %38 yoğunlaşma oranı ile toplam aktilerde mono-polistik rekâbet yapısı gözlenmiştir.

Abbasoğlu vd. (2007) Türkiye Bankacılık Sektörü

2001-2005 döneminin CR3-CR5 oranları, HHI ve P-R modelleri ile ele alındığı ve rekâbet ile yo-ğunlaşma arasında tam bir ilişki bulunamadığı çalışmada, yoğunlaşma oranlarının (2004 yılı hariç) ve HHI değerlerinin sürekli artış eğilimi içerisinde olduğu, P-R modelinde ise monopolistik rekâbet sonucuna ulaşılmıştır.

Karabay ve Okay (2012) Türkiye Bankacılık Sektörü

Mevduat bankacılığının yapısı 2002-2010 dönemi P-R modeli ile incelenmiştir. Türk bankacılık sisteminde artan rekâbet, liberalizasyon ve deregülasyonun açık göstergeleri olarak belirtilmiş ve yeni ampirik endüstriyel organizasyon yaklaşımından önce geçerli olan saf tekel ya da oligopol fiyatlan-dırma ret edilerek monopolistik rekâbet yapısı sonucuna ulaşılmıştır.

110


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Çelik ve Kaplan (2010) Türkiye Bankacılık Sektörü

2001 yılında yaşanan mali krizden sonra iyileşme gösteren bankacılık sektörüne yabancı bankaların ülkeye giriş yaptıkları ve paylarının %5’den %15’e çıktığı gözlenmiştir. Bankacılık sektöründe rekâbet artmış ancak yoğunlaşma düşmemiştir. Bu çalışmada 2002-2007 döneminde yoğunlaşma artışına rağ-men klasik çalışmaların aksine rekâbetin arttığı sonucuna ulaşılmıştır. Faiz ve toplam gelirler bağımlı değişken olarak kullanılmıştır. P-R H istatistiği bankacılık sekötürü girdi fiyatları esneklikleri topla-mından (toplam personel ücretlerinin personel sayısına oranı, toplam sabit giderlerin toplam sabit varlıklara oranı, toplam faiz giderlerinin toplam fonlara oranı esneklikleri toplamı) oluşturulmuştur. 2002-2007 dönemi için yapılan bu panel veri çalışmasında H istatistiği yıllar itibariyle artış göster-miştir. Etkinliği yüksek firma sayısının artması rekâbeti de artırmakta olduğu sonnucuna ulaşılmıştır.Yazarların kendi çalışmaları dahil, Panzar ve Rosse modeli kullanılarak referans verdikleri çalışma-larda (Çelik ve Kaplan, 2010:18) Türk Bankacılık Sistemi 1983-2005 dönemlerinde monopolistik rekâbet göstermiştir. Ayrıca vermiş oldukları farklı dönem ve ülkeleri kapsayan literatürel bilgilere göre birçok Avrupa ülkesi, Hindistan ve ABD New York eyaletinde bankacılık sektöründe monopo-listik rekâbetin mevcut olduğu belirtilmiştir.

Özcan (2012) Türkiye Ticari Bankacılık Sektörü

Çalışma 2001 krizi sonrası bankacılık sektöründe düzenlemeler ve bankaların asli görevlerine dönme-si sonrası 2002-2009 dönemini kapsamaktadır. Mevduat banka verileri kullanılarak yapısal olmayan Panel Panzar-Rosse modeli tahmini sonucunda Türk Bankacılık sektöründe Monopolistik Rekâbet bulunmuştur. Model gelir ve faktör fiyatları gibi basit değişkenler kullanılarak piyasanın hangi tip rekâbete uyduğunu belirleyebilmektedir. Çalışmada bağımlı değişken olarak toplam faiz geliri (TFG) ve toplam gelir (TG) olmak üzere iki farklı değişken kullanılmıştır. Bağımsız değişken olarak ise banka maliyetlerini yansıtması açısından emek maliyeti (ortalama emek maliyeti), sermaye maliyeti (faiz dışı giderlerin sabit varlıklara oranı) ve mevduat maliyeti (faiz giderlerinin toplam mevduata oranı) olarak üç değişken kullanılmıştır. Bu üç bağımsız değişkene ait esneklik katsayılarının toplamından P-R H istatistiği bağımlı değişken olan toplam faiz geliri için 0.587628, toplam gelir için 0.28 elde edilmiştir.

5. MONOPOLİSTİK REKÂBET VE ULUSLAR ARASI TİCARET

Krugman (1980), Lancaster (1980), Helpman (1981), Helpman ve Krugman (1985) geliştirdikleri yeni ticaret teorisinin merkezine monopolcü rekabet ve ölçeğe göre artan getiri modellerini koymuşlardır. Yazarlara göre “tüketicilerin çeşitlilik isteği ve zevk farklılığı bir endüstride farklı ürünlerin ortaya çıkmasına sebep olur. Ürünler farklılaştıkça her üretici kendi ürettiği ürün için bir dereceye kadar monopol gücüne sahip olmakta ve bu durum pozitif ölçek ekonomileri sağlamakta, sonuçta monopolcü rekabet ve ölçek ekonomilerine dayalı ülkeler arası dış ticaret oluşmaktadır. Ülkeler ve endüstrileri ekonomik açıdan gelişip olgunlaştıkça ürün çeşitliliğine olan talep artar. Söz konusu talep artışı endüstri içi uluslararası ticaretin gelişmesine sebep olur” (Akal ve Yağmur, 2015:1247). Günümüzde, monopolistik rekâbette ürün farklılaştırması, benzer faktör yoğunluğuna sahip malların karşılıklı ticaretini yani endüstri içi ticareti (EİT) açıklamak için temel belirleyici olmaktadır. EİT sayesinde ülkeler, daha geniş piyasalardan yararlanabilmekte, üretilen ürün çeşidinin artması, üretimde uzmanlaşmayı getirmekte; bu ise verimliliği artırarak ölçek ekonomilerinin gelişimine imkan sağlamakta ve bu sayede daha yüksek kazanımlar elde edilmektedir (Aydın, 2008). EİT esas itibari ile sanayileşmiş


111

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

ülkeler arasında ve yoğun olarak sanayi ürünleri bazında gerçekleşmektedir (Altay ve Şen, 2009).

Geçmişte oligopol yapı sergileyen günümüzde ise monopolistik rekâbetin çok net olarak görüldüğü firmalar aynı zamanda ölçek ekonomisi kazanmış firmalar olarak karşımıza çıkmakta ve bu firmalar ile çok uluslu şirketlerin (ÇUŞ) dış ülkelerle olan ticareti EİT kapsamında değerlendirilebilmektedir. Örneğin; otomobil sektöründe General Motors, Ford, Chrysler, Toyota, Honda ve Nissan monopolistik rekâbete örnek olarak gösterilmektedir (Hirschey, 2008). Söz konusu firmalar neredeyse her yıl araç modellerinde, birbirlerine oldukça benzer değişikliğe giderek rekâbet etmektedir. Bu firmaların ürün farklılaştırmasının yanında bir başka ortak özelliği benzer üretim tekniklerine sahip olarak (Örneğin; Ford Motor’un kurucusu Henry Ford’un icadı olan seri üretim metodu ile üretim hızı artmış ve maliyetler azalmıştır) ölçek ekonomisi kazanmış firmalar olmalarıdır. Bugün bu sayede söz konusu firmaların yıllık üretim hacmi, milyonlarla ifade edilebilmektedir. Örneğin Ford Motor 6 kıtada 200 pazarda üretimini gerçekleştirip, dağıtmaktadır. Ülkemizde ise Koç Group’un ilk olarak Ford’un distribütörlüğü serüveniyle başlayan daha sonra Ford Otosan’ın kurulması ve 1997 yılında Ford ile hisselerinin eşitlenmesine varan süreç birbirini izlemiş ve ithal edilen araçlar sürekli yatırımlar, geliştirilen modeller sayesinde artık ihraç (Amerika dahil 46 ülkeye ihracat gerçekleştirilmiştir) edilebilir hale gelmiştir (wikipedia/fordmotor; fordotosan.com).

Ülkemizde otomotiv endüstrisinin en büyük üretici ve ihracatçılarından olan ve aynı zamanda sahip olduğu rekâbet avantajı (ülkemizde hem binek otomobil hem de hafif ticari araç üreten tek firma olma özelliğine sahip olması) ile Tofaş, bir başka örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. 80 ülkeye 100 binlerle ifade edilen araç ihracatı ile ülke ekonomisine katkı sağlamaktadır (wwww.tofas.com).

Ürün farklılaştırma özelliği ile sıkça karşılaştığımız bir diğer sektör dayanıklı tüketim ve tüketici elektroniği sektörüdür (daha çok beyaz eşya ve küçük ev aletleri ile bilinmektedir). Sektörün öncü firmalarından Arçelik A.Ş., kendisine ait 10 marka (Arçelik, Beko, Grundig, Bloomberg, Elektrabregenz, Arctic, Leisure, Flavel, Defy, Altus) ile iç pazarda olduğu gibi dış pazarda da lider konumuna gelebilmektedir (sektörde Romanya ve G. Afrika’da lider konumunda iken, Avrupa’da 3. büyük marka konumundadır). Ayrıca İsrail, Polonya vs. gibi ülkelerde de belirli ürün gruplarında lider konumunda olarak dış ticaret fazlası verebilmektedir (www.arcelikas.com). 70 binle ifade edilen üretim kapasitesi ile 140 ülkeye ihracat gerçekleştiren, Vestel marka için de benzer şeyler söylenebilir. Arçelik’ten farklı olarak firma, bilgi teknolojisi ve digital alanda da faaliyet göstermekte (Vestel marka cep telefonu vs.), farklı ülkelerde 6 Ar-Ge merkezine sahip bulunmakta, yine farklı ülkelerdeki markaları satın alarak farklı pazarlara giriş yapmaktadır (www.vestel.com).

Benzer şekilde bilgisayar sektöründe IBM firmasının karşısına güçlü rakipler olarak Dell, Hewlett-Packard, Apple ve Gateway firmaları çıkmaktadır (Hirschey, 2008). Geçmişte bir oda büyüklüğündeki bilgisayarların günümüzde sırası ile masaüstü, dizüstü ve son olarak ceplerimize

112


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

kadar girmesiyle sektör, hiç şüphesiz ürün farklılaştırmada sınır tanımayan bir özellik arz etmektedir. Tüm bu süreçte değişen sadece bilgisayarın görüntüsü olmamakta, model ile birlikte yazılım da gelişmekte, hatta her modele özgü ayrı yazılım geliştirilmekte ve bu ise firmalara önemli bir monopol gücü sağlamaktadır. Piyasaya girişte hiçbir engel bulunmamasına rağmen mevcut firmaların büyük yatırımlarla bu sınır tanımama özelliği potansiyel firmalar için bir nevi giriş engeli oluşturmaktadır. Ayrıca sektördeki çoğu firma sadece bilgisayar ile yetinmeyip ürün çeşitliliği ile farklı sektörlere rakip olabilmektedir. Başlangıçta IBM ve Microsot’a rakip olarak doğan, sonraları bilgisayar ve cep telefonu denilince akla ilk gelen dünyaca ünlü marka Apple bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Markanın yaratmış olduğu modeller (IPhone, IPad ve IPod) tüm dünyada markanın önüne geçmiş ve adeta birer marka olmuştur. Ve her model neredeyse her yıl farklı bir özellikte (birbirinden çok büyük farklılıklar içermeyen özelliklerle) pazara giriş yapmaktadır. Örneğin; IPod Nano 2005 yılında 16 GB kapasiteli, Ipod Touch ise 2007 yılında 32 veya 64 GB’lık medya oynatıcısı olarak alıcı karşısına çıkmıştır. Benzer şekilde son zamanlarda reklâmlarına sıkça rastladığımız IPhone 6 Plus’ın, IPhone 6’dan 0,2 mm daha ince olması gibi birbirinden çok da farklı olmayan özelliklere sahip ürünler pazarlanabilmektedir (wikipedia/Apple).

Tüm bu firmaların, satış sonrası hizmetleriyle (teknik servis gb.) yan sanayisi ayrı bir önem taşımaktadır. Ayrıca rekâbet ortamında söz konusu firmaların, model, program gibi özelliklerin yanı sıra son yıllarda sürdürülebilirlik kapsamında, çevre bilinci içerisinde enerji tasarrulu doğa ile dost ürünler üretmeleri en temel hedeleri haline gelmiştir. Bununla birlikte firmaların, dış pazarlardaki başarıları ile doğru orantılı ve ürün farklılaştırma, ölçek ekonomisiyle bağlantılı olarak, Ar-Ge’ye verdikleri önem, bir başka ortak özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Çok büyük yatırımları gerektirmesi sebebiyle yalnızca büyük firmaların araştırma-geliştirme faaliyetlerine yönelmesi ve bu nedenle dış ticaretteki başarıların, yalnızca bu firmalarca gerçekleştiriliyor olması tesadüf olmamaktadır.

Monopolistik rekâbete örnek olarak gösterilen bir diğer endüstri fast-food endüstrisidir. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de McDonald’s, Burger King, Domino’s, KFC, Pizza Hut akla ilk gelenler olarak sıralanabilir. Burada oldukça benzer ürünlerin (hamburger veya pizza) farklılaştırılarak söz konusu markaların kendi aralarında, son zamanlarda ise markaların yeni ürünler geliştirerek ürün yelpazelerini genişletmesine ve başka sektörlerle yarışabildiklerine şahit olunmaktadır. Örneğin; McDonald’sın McCafes ürünü, bir başka dünyaca ünlü marka zinciri olan Starbuks Cofee’e rakip olmaktadır (Daniely, 2012). Ayrıca söz konusu markaların, yabancı ülkelerin dini geleneklerine ve yeme-içme kültürüne (İslam ülkelerinde domuz etinin kullanılmaması, benzer şekilde Türk geleneğine uygun olarak ayranın içecek olarak menüye eklenmesi gb.) uygun hale getirilmesi ürün farklılaştırması olarak da ele alınabilir. Hızlı servis sistemi olarak bilinen bu endüstride her bir marka, ölçek ekonomisi kazanmış, aynı zamanda dünyanın en büyük gıda deposu olarak tanınmaktadır. Bu nedenle her bir marka üretim ölçeğini artırıp, ürün başına düşük maliyet avantajına sahip olmakta, bu ise potansiyel firmalar


113

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

için önemli bir giriş engeli oluşturmaktadır. Bugün sistemin dünya çapında hızla ilerleyişi, franchising sistemiyle söz konusu olmaktadır (Amnoradi, 2013). Söz konusu firmaların ticareti, kendi websitelerindeki rakamlarla ifade edilecek olunursa 2013 yılı itibari ile McDonald’s (www.mcdonalds.com.tr) 118 ülkede ve 32.000’den fazla restorana, KFC (www.kfcturkiye.com) 105 ülkede 15.000 restorana, benzer şekilde Pizza Hut (www.pizzahut.com.tr) ise 91 ülkede 12.800 restorana sahiptir.

Hazır giyim sektöründe de marka yapmış firmaların uluslararası ticarette bulundukları gözlenmektedir. Tekstil ve hazır giyim sektörü Türkiye’nin ihracat gelirlerinin %22.6’sını oluşturmaktadır (Eraslan vd., 2008:265). Türkiye hazırgiyimde lider ihracatçı ülkeler arasında 2006’da Avrupa Birliği, Çin ve Hong Kong’dan sonra %4.3 payla dördüncü sırada yer almaktadır (Eraslan vd., 2008:269).

6. FARKLI GÖRÜŞ VE ELEŞTİRİLER

Monopolistik rekâbet piyasasında firma davranışlarının incelenerek bir model oluşturulması ilk olarak Chamberlin tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle birçok kaynakta görülen eleştiriler Chamberlin modeline yöneliktir. Tablo 7’de modeli en fazla eleştiren iktisatçılara yer verilmiştir. Turanlı (1991:383-386) modeli en fazla eleştiren iktisatçılar olarak Demsetz, Harrod, Kaldor ve Lancaster, Stigler, Nichol’un görüşlerine değinmiştir.

Tablo 7. Farklı Görüş ve Eleştiriler

İktisatçı Görüşleri

Harold Dem-setz (1968)

Uzun dönemde gerçekleşen monopolistik endüstri dengesinin, mutlaka optimumdan uzak olmayacağını, bu nedenle tam rekâbet modelinden çok farklı olmadığını savunmuş ve dengenin ortalama maliyet eğrisinin azalan kısmında olabileceği gibi artan kısmında da olabilirliğine, her iki durumda da firmanın tesis sayısını artırması veya birleşmesi yolu ile en ideal ölçeğe yaklaşılabilirliğine dikkat çekmiştir. Demsetz (1968)’e göre monopolistik rekâbet dengesi tam rekâbet dengesi ile tutarlılık göstermektedir. Dolayısıyla rekâbetçi piyasaların monopollü rekâbet piyasaları olarak tanımlanabileceğini belirtir.

Roy Forbes Harrod (1933)

Kapasite altı üretimin nedenini uzun dönem marjinal maliyet eğrisinin kısa dönem marjinal gelir eğrisi ile eşitlenmesinde görmekte ve uzun dönem talep eğrisinin daha esnek olması sebebi ile asıl dikkate alınması gerekenin uzun dönem marjinal gelir eğrisi olduğunu ve böylece daha yüksek üretim düzeyinin gerçekleşebileceğini savunmuştur. Harrod ne tam rekâbetin ne de monopolün gerçek piyasa yapısını açıklayamadığını, ikisi arasında bir rekâbet piyasasyı olduğunu belirtir (Senn,2012:570).

114


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

Nicholas Kal-dor (1935) ve Kelvin Lan-caster (1979)

Kilkenny (1998), Kaldor ve Lancaster’in görüşleri doğrultusunda Chamberlin’in Monopollü Rekâbet Modeli’ni kritik etmiştir. Farklılaştırılmış ürünlerden herbirinin piyasayı etkileme dereceleri farklı olacak, dolayısıyla firmaların rekâbet sonuçları farklılık arz edecektir. Farklılaştırılmış ürünleri birbirine çok yakın ikame, daha az ikame ve de uzak ikame şeklinde sınılandırılabilirliğine dikkat çekmişlerdir. Yazarlar bu durumda, herhangi bir firmanın fiyat değişikliğine gitmesi halinde diğer bütün firmaların bundan eşit şekilde etkilenmeyeceğini sadece kendisine gerek mesafe gerekse ürün bakımından en yakın olan firmanın en fazla etkileneceğini, böyle bir durumda ise en yakın rakiplerin birbirlerinin davranışlarının takip ettiği oligopol yapıya dikkat çekmişlerdir. Yazarlar ayrıca, piyasaya yeni girişlerin firmaların kârlarını azaltması sonucu oluşacak dengenin tam rekâbetten farksız olmayacağını ve bu durumda kapasite altı gibi bir üretim düzeyinin söz konusu olmayacağını savunmuştur. Gautschi (1980:404)’nin kritiği ise optimal mal farklılaştırmasının ölçek ekonomileri, grup malları ile grup dışı mallar arası ikame esnekliğinin büyüklüğü ve genel tüketim içerisinde grup mallarıın nisbi ağırlığı ile ters yönde ilişkili olduğunu, dolayısıyla, ikame esnekliği ile ölçek ekonomilerinin yakın ilişkisinden dolayı marketin dengeye gelmesi mümkün olmayabileceği, optimal mal farklılaştırması grup mallarına ve grup dışı mallara bağlı olduğundan endüstriyel yapı kamusal politika seçimlerine yeterli bilgi sağlayamayacağı ve markette farklılaştırılmış çok çeşitli mal olacağından sosyal dengenin sağlanamacağı; Neo-Klasik teorinin öngörüsüne ters düşeceği yönündedir.

George J. Stig-ler (1950)

Stigler, Chamberlin’in mal grubu tanımını çok dar kapsamlı bulmuş ve bu tanımda yer almayan ikame malların var olabileceğini, ayrıca ürün farklılaştırması sebebiyle bu gruptaki firmaların aynı talep ve maliyet eğrilerine sahip olamayacağını savunmuştur. Teorisini desteklemede Amerikan endüstrilerini örnek göstermiştir. Firma birleşme atılımlarının durağan rekâbet ve güçlü monopol piyasa algısına uygun düşmediğini belirtir. Freedman (2.4.2015, www.business.uwa.edu.au)’nın Stigler’in Oligopol teorisi üzerine geniş açıklamaları vardır. Stigler geleneksel tam rekâbet ve monopol teorilerini piyasa yapısını açıklamada yetersiz görmüştür. Stigler sonraları monopol piyasayı ekonomik analizler için gereksiz görmüştür (IESS,2008,www.encyclopedia.com).

J. Nichol (1934)

Fiyat değişimleri karşısında tüketiciler sadık tüketici, fiyatlara karşı oldukça hassas tüketici ve diğer firmaların ürünlerini göz önünde bulunduran tüketici olarak tercih yapan gruplara ayrılmış olup, bir firma sattığı malın fiyatını artırır veya diğer firma çok küçük fiyat düşüsü yaparsa, fiyat düşüşüne giden firma hassas tüketici grubundan kapasitesini aşan çok büyük bir talep artışı ile karşılaşacaktır. Chamberlin modelindeki planlanmış talebe gerek olmadan firmaların satmak istedikleri ürün miktarını ayarlamaları aşamasında fiyat belirleyici olmaktadır (Smith,1935:542,549). Chamberlin’de firmalar fiyat belirlemede daha bağımsız iken Nicol’e göre firmaların fiyat belirlemede hassasiyetleri yüksektir.


115

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

P.W.S. And-rews (1949, 1964)

Andrews monopolisitk rekâbette MC=MR denge şartını kabul etmez. Tüketicilerin büyük markalara olan bağımlılıklarının kısa dönemde geçerli olabileceği ancak uzun dönemde daha ucuz benzer mallara yönelebileceği, ürünlerin taklit edilerek daha düşük fiyat ile tüketicilere daha cazip gelebileceği ve reklâmların sadece kısa dönemde geçerli olup uzun dönemde etkileyiciliğini yitirme olasılıklarının var olması planlanmış bir talep oluşumunu imkansızlaştırmaktadır (Jamee, 2013:133-139). Robinson, Andrews’in alternatif teorem geliştirme çabasında olduğunu belirtilmiştir (Chamberlin,1952:318).

Kaynak: Turanlı (1991:383-386) ve verilen referanslar.

7. SONUÇ

Rekâbet koşullarının hızla değiştiği günümüzde, herhangi bir piyasanın ister monopolist ister oligopolist yapıda olsun kesin sınırlar ile bu yapıların özelliklerini göstermesi zamanla ve ülkelere göre değişebilmektedir. Nitekim uygulama alanlarına bakıldığında, monopolist/oligopolist bir yapıdan, monopolistik rekâbet piyasasına doğru bir yönelim söz konusu olabildiği gibi, iki yapı aynı anda veya belirli dönemlerde görülebilmektedir (Bankacılık sektöründe olduğu gibi). Benzer şekilde oligopolistik yapı ile birlikte monopolistik rekâbet özelliklerinin de görülebildiği bir diğer sektör, oligopolistik bir tekelci rekâbet piyasası olarak tanımlanan ilaç sektörüdür (Abacıoğlu, 2010). Bunun dışında ulaşım sektöründeki kara, hava, deniz, demir yolları arasındaki ikame edilebilirlikte (intermodal rekâbet) olduğu gibi bunlardan herhangi birindeki hakim gücün, birbirleri arasındaki rekâbeti engelleyememesi bir başka örnek olarak karşımıza çıkmaktadır (Günalp ve Özel, 2005). Piyasa gücünü belirleyen çeşitli göstergelerin ve yüksek yoğunlaşma oranlarının tüm zamanlar için genellenememesi söz konusu olup bu özellik, ekonominin küresel çaptaki hızlı değişimlerinin ortaya çıkardığı bir gerçek olarak değerlendirilebilir.

Dünya’da bankacılık, tarımsal ürünler ve imalat sanayii dışında diğer sektörlerde de; gıda perakendeciliği, hekim hizmetleri piyasası, yerel televizyon haber programları, elektronik gazete piyasası, elektrik şebekeleri, inşaat sektörü, alkolsüz içecek, bilgisayar, evcil hayvan yiyecekleri, çerez ve kraker sektörleri, metropolitan alanlardaki perakende dükkanlarının monopolistik rekâbet yapıda oldukları; bunların yanında marketler, kuaförler, benzin istasyonları, kuru temizleyiciler ve giyim mağazaları piyasalarında ülkeden ülkeye değişmekle birlikte monopolistik rekâbet yapısı bulunmuş çalışmalar vardır. Erkek giyim (takım elbise ve ceket), kitap yayımcılığı, döşemeli mobilya, kadın giyim (takım elbise ve ceket), ahşap mobilya, cıvata; somun ve perçinler, metal ev eşyaları, mukavva kutuları, kürkten yapılmış ürünler ve kadın giyimi piyasalarında da monopolistik rekbet görülmektedir.

Bununla beraber özellikle Türkiye’de birçok sektörde görülmeyen monopolistik rekâbet yapısı, bu sektörlerde dış ticarette EİT yolu ile söz konusu olabilmektedir. Dolayısıyla monopolistik rekâbetin bir bütün olarak görüldüğü piyasaları aramak yerine bu yapının, gerek endüstrilerde (görülen ya da görülmeyen tüm endüstrilerde), gerekse de ürün gruplarında olsun

116


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

EİT ile mümkün olabildiği ve dolayısı ile EİT yaygınlık kazandıkça monopolistik rekâbetin olmadığı bir sektörün var olabileceğini düşünmek hayal olacaktır. Sonuç olarak her ne kadar monopolistik rekâbet ile ilgili ülkemizde yapılmış çalışmaların, yabancı kaynaklara kıyasla yok denilebilecek kadar az olması, Türkiye’deki sektörleri dış dünyadaki sektörler ile kıyaslama gibi bir şans bırakmasa da, monopolistik rekâbetin görüldüğü birçok sektör, ülke ve dünya ayrımı yapılmasına imkan bırakmamakta, bir diğer deyişle tüm dünyada firmaların, ürünlerini farklılaştırdığı ve bunu yoğun reklâm kampanyaları ile alıcısına ulaştırdığı sektörlerin oldukça benzer olduğu söylenilebilir. İmalat sanayinde ve bankacılık sektöründe durum benzerdir ancak monopolistik rekâbetin en çok uygulama alanı bulduğu perakendecilik sektöründe benzerlik geçmişte kalmıştır denilebilir; zira sektör artık, ülkemiz haricinde oligopol yapıdadır.

Türkiye’de genellikle, lokanta işletmeciliği, otel işletmeciliği, doktorluk, avukatlık, sigorta işletmeciliği, mali müşavirlik, berberlik gibi tüketici hizmetleri piyasasında birçok küçük firma olup bu piyasalarda monopolistik rekâbet görülmektedir. Yine diş macunu, sabun, deterjan, hazır giyim piyasası, aperatif yiyecek piyasası, metropol konut piyasası, çanta piyasası, mavi jeans, kuyumculuk, bankacılık vb. piyasalarda moopolistik rekâbet görülmektedir. Yine Türkiye’de hazır giyim sektöründe marka yapmış firmaların uluslararası ticarette bulundukları, dolayısıyla monopolistik rekabete dayalı dış ticaret gözlenmektedir. Dünya ülkeleri arasında monopolistik rekabete ve ölçek ekonomilerine dayalı uluslararası ticaretin varlığı da bir olgudur.

Monopolistik rekâbet piyasasında görülen mal farklılaştırması ve uzun dönemde yeni ürün geliştirmeleri tüketiciye alternatif seçim tercihleri sağladığından tüketiciye avantaj sunar. Ancak, gerek kısa gerekse uzun dönemde fiyat marjinal maliyetin üzerinde belirlendiğinden firma üretim faktörlerini en etkin ölçek seviyesinde kullanamadığından üretimde etkinsizliğe yol açar.

8. KAYNAKÇA

ABACIOĞLU, Nurettin (2010), Türkiye’de İlaç Sanayi, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası.

ABBASOĞLU, Osman Furkan; Aysan, A.F.; Güneş, A. (2007), “Concentration, Competition, Eficiency and Profitability of he Turkish Banking Sector in he Post-Crises Period”, MPRA Paper No. 5494

AKAL, M.; Ersoy, A. Y. (2015), “Osmanlı 45 Ülkelerinin Türkiye ile Dış Ticaret Yoğunlukları Gelişimi ve Yeni Osmanlılık”, International Journal of Human Sciences 12(1):1244-1262.

ALBARRAN, Alan B. ve Dimmick, John (1996), “Concentration and Economies of Multiformity in the Communication Industries”, he Journal of Media Economics 9(4): 41-50.

ALTAY, Hüseyin; Şen, Ali (2009),”Türkiye’nin Avrupa Birliği (15) Pazarındaki Endüstri-İçi Ticaret Performansının Rakip Ülke Performanslarıyla Karşılaştırmalı Analizi:1995-2007”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 25:127-139


117

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

ALTINÖZ, Utku (2013), “Türk Bankacılığında Rekâbet Değerlendirme Yaklaşımları ile Rekâbet Dinamiklerinin Ampirik Analizi”, International Conference on Eurasian Economies: 812-821.

ANDREWS, Philip,W.S. (1949), Manufacturing Business,London:Macmillan.

_(1964), On Competition in Economic heory, London: Macmillan and Co. Ltd.

APERGIS, Nicholas; Polemis, Micheal L. (2015) “he Competitive Conditions in the OECD Manufacturing Industry”, Applied Economics 47 (8):779-797.

AYDIN, Ahmet (2008), ”Endüstri İçi Ticaret ve Türkiye: Ülkeye Özgü Belirleyicilerin Tespitine Yönelik Bir Araştırma” Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi 25(2): 881-921.

DE BANDT, Olivier De; Davis Philip E. (2000),” Competiton, Contestability and Market Structure in EUROPEAN Banking Sectors on the Eve of EMU”, Journal of Banking & Finance 24(6): 1045-1066

DEMSETZ, Harold (1968),”Do Competition and Monopolistic Competition Difer?”,he Journal of Political Economy 76(1):146-148.

CASU, Barbara; Gırardone, Claudia (2006), ”Bank Competition, Concentration and Eficiency in he Single European Market”, he Manchester School 74(4): 441-468

CHAMBERLIN, E H. (1952), ““Full Cost” and Monopolistic Competition”, he Economic Journal 62(246):318-325.

CHYI, Hsiang Iris ve Sylvie, George (2009), “Competing With Whom? Where? And How? A Structural Analysis of the Electronic Newspaper Market”, he Journal of Media Economics 11(2): 1-18.

CLAESSENS, Stıjn; Laeven, Luc (2004), “What Drives Bank Competition? Some International Evidence”, Journal of Money, Credit & Banking 36(3): 563-584

COCCORESE, Paolo (2004), ”Banking Competition and Macroeconomic Conditons: A Disaggregate Analysis”, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money 14 (3): 203-219

ÇELİK, Tuncay ve KAPLAN, Muhittin (2010), “Türk Bankacılık Sektöründe Etkinlik ve Rekâbet:2002-2007”, Sosyoekonomi 13 : 7-28.

ÇELİK, Tuncay ve Ürünveren, Çiğdem (2009), “Yabancı Banka Girişlerinin Türk Bankacılık Sektörüne Rekâbet Etkisi”, Niğde Üniversitesi İİBF Dergis 2(2): 42-59.

118


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

DENİZ, Müjgan Hacoğlu; Işık, Nur (2011), “Banka Birleşmelerinde Verimlilik ve Kârlılık Arayışları: Türk Bankacılık Sektörü Üzerine Bir İnceleme”, Sosyal Bilimler Dergisi 1:57-78

DOBSON, Paul W.; Clarke, R.; Davies, S.; Waterson, M. (2001), “Buyer Power and its Impact on Competition in the Food Retail Distribution Sector of the European Union”, Journal of Industry, Competition and Trade 1(3): 247-281.

DOYLE, Peter ve Gidengil, Zeki B. (1977), “An Empirical Study of Market Structures”, Journal of Management Studies 14(3): 317-328.

DRUSHEL, Bruce E. (1998), “he Telecommunications Act of 1996 and Radio Market Structure”, he Journal of Media Economics 11(3): 3-20.

EMEK, Uğur (2005), “Bankacılık Sisteminde Rekâbet ve İstikrar İkileminin Analizi:Türkiye Örneği”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

ERASLAN, İ.H; Bakan, İ.; Kuyucu, A. D.H. (2008), “Türk Tekstil ve Hazır Giyim Sektörünün Uluslararası rekâbetçilik Düzeyinin Analizi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13:265-300.

ESCOBAR, Juan F. ve Jofre, Alejandro (2010), “Monopolistic Competition in Electricity Networks with Resistance Lossses”, Econ heory 44(1):101-121.

GAUTSCHI, David A. (1980),”New Books in Review”, Journal of Marketing Research 17(3):403-405.

GREGORY, Paul M. (1948), “Fashion and Monopolistic Competition”, Journal of Political Economy, 56(1):69-75.

GÜNALP, Burak ve Özel, Hüseyin (2005), “Rekâbet Politikalarının Esasları”, ESİAD Dergisi 1(1):63-84.

GÜNALP, Burak ve Çelik, Tuncay (2006), “Competition in he Turkish Banking Industry”, Applied Economics 38(11):1335-1342.

GÜRSEL, Volkan (2009), “Perakendecilerin Ölçeğindeki Büyümenin Sebepleri ve Ekonomik Sonuçları”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 14(2): 407-423.

HAMZA, Raoudha Abbes (2011), ”Validation Panzar-Rosse Model in Determining the Structural Characteristics of Tunusian Banking Industry”, Journal of Economics and International Finance 3(5):259-268.

HARROD, F.B. (1933), “Review of Edward Hastings Chamberlin. heory of Monopolsitic Competition”, Econ Journal 42 (172):661-666.


119

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

HATİPOĞLU, Zeyyat (1969), Fiat Teorisi. İstanbul: Hüsnütabiat Matbaası.

HELPMAN, Elhanan (1981), “International Trade in the Presence of Product Diferentiation Economies of Scale and Monopolistic Competition: A Chamberlin-Heckscher-Ohlin approach”, Journal of International Economics 11(3):305-340.

HELPMAN, H., P. Krugman (1985), “Market Structure and Foreign Trade: Increasing Returns, Imperfect Competition, and the International Economy”, Cambridge:MIT Press.

HOLTON, Richard H. (1953), “Marketing Structure and Economic Development”, he Quarterly Journal of Economics 67(3):344-361.

HONDROYIANNIS, George; Lolos, S.; Papapetrou E. (1999), “Assessing Competitive Conditions in he Greek Banking System”, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money 9(4): 377-391.

JAMEE, K. Moudud (2013), “he Hiden History of competition and its implications” in Alternative heories of Competition: Challenges to the Orthodoxy (Edited by Jamee K. Moudud,Cyrus Bina,Patrick L. Mason): 27-54. Routledge:Newyork.

KALDOR, Nicholas (1935), “Market Imprefection and Excess Capacity”, Economica 2:35-50.

KARABAY, Melisa Erdilek ve Okay, Pınar (2012), “An Empirical Study Of he Measurement Of he Level Of Competition In he Turkısh Banking System Using Panzar-Rosse Methodogy”, Rekâbet Dergisi 13(1):3-49.

KAYNAK, S.; Ari, Y.O. (2011), ”Türk Otomotiv Sektöründe Yoğunlaşma: Binek ve Hafif Ticari Araçlar Üzerine Bir Uygulama”, Ekonomik Yaklaşım 22(80):39-58.

KRUGMAN, P. R. (1980), ”Scale Economies, Product Diferentiation, and the Pattern of Trade”, American Economic Review 70(4):950-959.

LAGRO, Esra (2001), “Avrupa Birliği ve Türkiye Rekâbet Politikası Açısından Bankacılık Sektörüne Genel Bir Bakış”, Bankacılar Dergisi 36: 50-64

LANCASTER, Kelvin (1980), “Intra Industry Trade under Perfect Monopolistic Competition, Economies of Scale and Monopolistic Competition”, Journal of International Economics 10:151-175.

__ (1979), Variety, Eficiency and Equity. New York: Columbia University Press.

LIU, Bıngsheng; Wang, X; Chen, Y; Shen Y. (2013), “Market Structure of China’s Construction Industry Based on th Panzar-Rosse Model”, Construction Management and Economics 31(7):731-745

120


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

MAMATZAKIS, E.; Staikouras, C; Koutsomanoli-Filippaki, N. (2005), ”Competition and Concentration in he Banking Sector of he South Eastern European Region”, Emerging Markets Review 6(2): 192-209

MATTHEWS, Kent; Murinde, V.; Zhao, T. (2007), “Competitive Conditions Among he Major British Banks”, Journal of Banking & Finance 31(7): 2025-2042

McCONNELL, Campbell R. (1987), Economics: Principles, Problems, and Policies, 10th ed., McGraw-Hill: New York.

McNAIR, M.P. (1938), “Fair Trade Legislation and the Retailer”, Journal of Marketing 2(4): 295-300.

MILLER, Roger LeRoy (2012), Economics Today, 16th ed., Pearson Addison-Wesly: Boston.

NICHOL, A. J. (1934), “he Inluence of Marginal Buyers on Monopolistic Competition”, he Quarterly Journal of Economics 49(1):121-135.

ÖZATA, Erkan (2014), “Sanayi Ekonomisi”,Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi Yayın No:1617: Eskişehir.

ÖZCAN, Abdulvahap (2012), “Türkiye’de Ticari Bankacılık Sektöründe Rekâbet Düzeyinin Belirlenmesi (2002-2009)”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 13(1):195-211.

ÖZTÜRK, Nurettin; Karabıyık, Hörüşen (2007), ”Rekâbet Stratejileri ve Türk Bankacılık Sektöründe Uygulanabilecek Rekâbet Stratejilerinin Değerlendirilmesi”, Süleymen Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 12(1): 229-253.

PANZAR, J. and Rosse, J. (1987),”Testing for `Monopoly’ Equilibrium”, Journal of Industrial Economics 35: 443-456.

PARASIZ, İlker (2010), İktisadın ABC’s.Bursa: Ezgi Kitabevi.

PARK, Kang H. (2009), “Has Bank Consolidation in Korea Lessened Competition”, he Quarterly Review of Economics and Finance 49(2): 651-667.

PEHLİVANOĞLU, Ferhat ve Tilikçigil, Burcu Yavuz (2013) “A Concentration Analysis In he Turkish Iron-Steel and Metal Industry”, International Journal of Economic Practices and heories 3(3):152-167.

POLAT, Çetin (2007), “Yoğunlaşma ve Piyasa Yapısı İlişkisi Çerçevesinde Türk Çimento Sektörünün Yapısal Analizi”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7(2): 97-116.

POWERS, Angela (2001), “ Toward Monopolistic Competition in U.S Local Television News”, he Journal of Media Economics 14(2):77-86.


121

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

ROSSE, James N. (1967), “Daily Newspapers, Monopolistic Competition, and Economies of Scale”, he American Economic Review 57(2):522-533.

SENN, Peter R (2012), “he Scientific Contrinutions of Heinrich von Stackelberg” in Handbook of the History of Economic hought: Insights on the Founders of Modern Economics (Edited by Jürgen Georg Backhaus):565-580, New York: Springer Science+Business Media.

SMITH, Henry (1935),”Discontinuous Demand Curves and Monopolistic Competition: A Special Case”, he Quarterly Journal of Economics 49(3):542-550.

SOUKUP, A.; Brcak, J.; Svoboda, R. (2014), “Monopolistic Competition in the International Trade of Agricultural Products”, Agris on-line Papers in Economics and Informatics 4(1):87-97.

STIGLER, George J. (1950),”Monopoly and Oligopoly by Merger”, he American Economic Review 40(2):23-34.

SU, Kemal Tahir (2003), Rekâbet Hukukunda Teşebbüslerin Hakim Durumunun Belirlenmesinde Hakim Gücün Belirlenmesi, Rekâbet Kurumu Uzmanlık Tezi No.0094:Ankara.

ŞAHİN, Hüseyin (2008), Mikro İktisat, 1. Baskı, Bursa: Ezgi Kitabevi.

TURANLI, Rona (1991), Mikro Ekonomik Analiz, 1. Baskı, İstanbul:Bilim Teknik Yayınevi.

TURK-ARİSS, Rima (2009), “Competitive Behavior in Middle and North Africa Banking Systems”, he Quarterly Review of Economics and Finance 49(2): 693-710.

YAĞCILAR, Gamze Göçmen (2011), Türk Bankacılık Sektörünün Rekâbet Yapısının Analizi, BDDK Kitapları No: 10; ISBN 978–975–9004–14–9:Ankara.

YÜKSEL, Esra ve Sarıdoğan, Ercan (2011), “Uluslar arası Ticaret Teorileri ve Paul R.Krugman’ın Katkıları”, Öneri 9(35):199-206.

WONG, Herbert S. (1996), “Market Structure and the Role of Consumer Information in the Physician Services Industry: An Empirical Test”, Journal of Health Economics 15(2): 139-160

Internet Sayfaları:

ALBARRAN, Alan B. ve Mierzejewska, Bozena I. (2004),“Media Concentration in the U. S. and European Union: A Comparative Analysis”, 6th World Media Economics Conference Centre d’études sur les médias and Journal of Media Economics HEC Montréal, Montréal, Canada May 12-15, 2004 http://www.cem.ulaval.ca/pdf/albarran_mierzejewska.pdf (Erişim: 06.04..2015).

122


KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

AMNORADI, Meeza (2013), McDonald’s http://economictheoryonmcdonald.blogspot.com.tr/2013/10/

monopolistic-competition-economies-of.html.

AMOSWEB-Encyclonomic,

http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=wpd&c=dsp&k=principle

+of+minimum+diferences (Erişim: 29.10.2014).

ARÇELİK A.Ş.,http://www.arcelikas.com/sayfa/72/Arcelik_Kurumsal_Tanitim (Erişim:09.01.2015).

BERGER, Alan and Hahn, Matt (2002), “he Market for Jeans”, www.personal.psu.edu/.../econ%20jeans%20m (Erişim:18.03.2015).

BIKKER, Jacob A.; Groeneveld, J. M. (1998), ”Competition and Concentration in he EU Banking Industry”, Research Series Supervision No:8, De Nederlandsche Bank, Amsterdam. http://www.dnb.nl/en/binaries/ot008_tcm47-146043.pdf (Erişim:06.04.2015).

DANIELY, Barra (2012), How Does McDoneld’s Compete in a Monopolistic Compeititon? https://economicsofmcdonalds.wordpress.com/2012/05/12/how-does-mcdonalds-compete-in-a-monopolistic-competition/ (Erişim:05.01.2015).

FORDOTOSAN, http://www.fordotosan.com.tr/tarihce.htm (Erişim:06.01.2015).

FORTUNETURKEY, http://www.fortuneturkey.com/fotograf/26-rebecca-minkof-3171 (Erişim:18.03.2015).

FREEDMAN, Craig (2015), ”he Chicago School of Anti-Monopolistic Competition – Stigler’s Scorched Earth Campaign against Chamberlin”, http://www.business.uwa.edu.au/__data/assets/pdf_file/0018/2321028/he-Chicago-School-of-Anti-2.pdf (Erişim:02.04.2015).

GÖZLER, Ö. (29.8.2003), “Kot Diye Başlayıp Küt Diye Dünya Pazarına Girdik...”, http://www.milliyet.com.tr/2003/08/29/business/bus06.html (Erişim: 18.03.2015).

HAZIR GİYİM FİRMALARI, http://www.hazirgiyimfirmalari.com(Erişim:15.04.2015).

HIRSCHEY, Mark (2008), Managerial Economics, 12th Edition.

https://books.google.com.tr/books(Erişim:26.12.2014).

IESS, International Encyclopedia of the Social Sciences (2008),“Stigler, George Joseph 1911–1991” http://www.encyclopedia.com/topic/George_J._Stigler.aspx (Erişim:2.4.2015).

KFC, http://www.kfcturkiye.com/kentucky-fried-chicken (Erişim:05.01.2015).


123

KAÜ İİBF Dergisi, 2015, 6(11): 87-124

KILKENNY, Maureen (1998), “New Economic Geography for Low Density Places: Insights from Kaldor and Lancaster”, Proceeding 23-31 http://i r . l i b r a r y . o r e g o n s t a t e . e d u / x m l u i / b i t s t r e a m / h a n d l e / 1 9 5 7 / 1 1 2 1 4 /New ; jsess ionid=4BF6E502FB6BAD CCC0E7A34360DEDFF2?sequence=4 (Erişim:2.4.2015).

MARLETTA, Piercarlo (2009), “he Economics of Bagoss Cheese Production in Bagolino, Italy”, Master hesis in he dEpartment of Agricultural Economics, Kansas State University, http://krex.k-state.edu/dspace/bitstream/handle/2097/2335/PiercarloMarletta2009.pdf?

sequence=1 (Erişim:06.04.2015).

MCDONALDS, http://www.mcdonalds.com.tr/dunyada-mcdonalds_1_1 (Erişim:05.01.2015).

PIZZAHUT, http://www.pizzahut.com.tr/pizza-hut (Erişim:05.01.2015).

REKÂBET KURUMU (Mayıs 2012). Türkiye Hızlı Tüketim Malları (HTM) Perakendeciliği Sektör İncelemesi Nihai Raporu. Ankara, http://www.rekâbet.gov.tr.(Erişim:07.04.2015).

TOFAŞ, http://www.tofas.com.tr/tr/hakkinda/Pages/Hakkimizda.aspx (Erişim:09.01.2015).

TUİK, 2010 Ekonomik Faaliyet Sınılarındaki Yoğunlaşma Düzeyleri İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr (Erişim:31.01.2015).

TÜRKANT, B. (2012), “Türkiye’nin Denim Kumaş ve Konfeksiyon Dış Ticareti Üzerine İstatistiki Bilgiler 2011 ve Dünya Denim Pantolan Pazarına Bakış”, İTKİB Genel Sekreterliği AR-GE ve Mevzuat Şubesi, http://www.itkib.org.tr/ihracat/DisTicaretBilgileri/raporlar/dosyalar/DENIM_RAPOR_2011.pdf

VESTEL, http://www.vestel.com.tr/vestel-sirketler-grubu (Erişim:09.01.2015).

U.S. DEPARTMENT OF COMMERCE (2007), Economic Census of the United States, http://factfinder2.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ECN_2007_US_31SR12&prodType=table (Erişim: 08.12.2014).

WIKIPEDIA, http://tr.wikipedia.org/wiki/Apple (Erişim:08.01.2015).

___ http://tr.wikipedia.org/wiki/Ford_Motor_Company (Erişim:06.01.2015).

Documents

MAL VE HİZMET PİYASALARINDA MONOPOLİSTİK ...Monopolistik rekâbet oligopolden şu noktalarda farklılık gösterir: (i) Oligopolde market giriş engeli yüksek olup monopolistik