1

Malti Il-lingwa Maltija Malta għaddiet minn taħt ħafna ħakkiema differenti u għalhekk il-lingwa tagħna hija magħmula minn elementi lingwistiëi differenti. L-element Semitiku huwa l-baŜi tal-lingwa Maltija. Dan l-element ħadnieh mingħand l-Għarab. Fil-fatt il-Malti huwa l-unika lingwa ta’ origini Semitika fl-Ewropa. Wara l-Għarab ħakmuna n-Normanni u hawn beda dieħel l-element Romanz . Dan l-element komplejna nsaħħuh meta āew il-Kavallieri hawn Malta speëjalment meta āabu ħafna ħaddiema tas-sengħa minn Sqallija biex jgħinuna nibnu l-belt Valletta. Fl-1800 għaddejna taħt il-ħakma IngliŜa. Hawn beda dieħel l-element Anglo-Sassonu . L-influwenzi ta’ dan l-element għadhom għaddejjin sal-āurnata tal-lum. Mela l-kliem Malti jaqa’ fi tliet kategoriji prinëipali:

1. Semitiku

2. Romanz

3. Anglo-Sassonu Kull kelma Semitika hi mnissla minn għerq . Il-kliem Romanz u Anglo-Sassonu ma fihx għerq iŜda zokk morfemiku . Iktar dettalji ara aktar l-isfel. Illum il-āurnata qiegħed jidħol kliem ādid fil-lingwa li bosta drabi jkun mill-IngliŜ. Dan iseħħ minħabba li l-IngliŜ huwa lingwa internazzjonali u ħafna skoperti āodda jsiru f’pajjiŜi fejn l-IngliŜ huwa l-lingwa mitkellma. Dan iseħħ f’kull lingwa, għax il-lingwi huma ħajjin u huwa l-poplu li jagħmel il-lingwa. Il-kliem ādid li jidħol fil-lingwa u li jkun qiegħed jintuŜa regolarment mill-poplu għandu jinkiteb skond l-ortografija tal-Malti, jiāifieri kif jinħass. Għalhekk kliem bhal futbol, televixin, kompjuter, vann u oħrajn għandu jinkiteb bil-Malti dejjem.

2

L-alfabett Malti (30) A a – B b – ê ë – D d – E e – F f – Ā ā – G g – Għ għ – H h – Ħ ħ – I i – Ie ie – J j – K k – L l – M m – N n – O o – P p – Q q – R r – S s – T t – U u – V v – W w – X x – ś Ŝ – Z z. Il-vokali huma (6): a – e – i – ie – o – u Il-vokali a , e , i , o , u jistgħu jkunu twal jew qosra. EŜempju: Twal Qosra dam daqqa ëena kesħa bir bikja mod morna but buŜŜieqa Il-vokali ie tista tidher minflok a twila jew e twila u dan jista loħloq kitba differenti. EŜempju: āab – āieb, ëeda – ëieda, werqat – werqiet. Il-vokali ie nqisuha dejjem twila.

Il-konsonanti huma (24): b – ë – d – f – ā – g – għ – h – ħ – j – k – l – m – n – p – q – r – s – t – v – w – x – Ŝ – z. Fost il-konsonanti hemm dawk li jissejħu QAWWIJA għax jitlissnu bil-qawwa. Dawn huma: B, D, Ā, G, V, ś, GĦ, H. Hemm konsonanti oħra li jissejħu ROTOB għax jitlissnu bil-ħlewwa. Dawn huma: P, T, ê, K, F, S, X, Ħ. Dawn il-konsonanti jixxiebhu fil-ħoss tagħhom u fil- kitba jistgħu jfixkluna. Qabbel il-ħoss ta’ dawn l-ittri: B u P , D u T , Ā u ê , G u K , V u F , ś u S .

3

Ftakar

� L-ie fiha zewā ittri imma hija meqjusa bħala vokali waħda.

� F’kelma jista jkollok ie waħda biss . Meta f’kelma jaħbtulek Ŝewā ie, tirbaħ ta’ l-aħħar waqt li ta’ l-ewwel titqassar għal i jew e. EŜempju: missier + ijiet = missi rijiet .

� L-għ fiha Ŝewā ittri imma hija meqjusa bħala konsonanti waħda.

� F’kelma jista jkollok aktar minn għ waħda. EŜ. ŜgħaŜagħ, għargħar.

� Il-kapitali tal-ħ hi Ħ (b’zewā linji fuqha).

� Il-konsonanti ë, ā, Ŝ, ma tistax tiktibhom bla tikka .

� Vokali ħdejn vokali jistgħu joqogħdu f’kelma. EŜ. Poeta, realta`.

� Vokali ħdejn vokali jistgħu joqogħdu f’sentenzi. EŜ. Xrobna tazza ilma! Programmi

interessanti.

� Il-konjugazzjoni (kelma li tgħaqqad) u qatt ma ssir w allavolja tkun fejn vokali. EŜ. Alexia u Alan iŜŜewāu.

� Il-konsonanti j u w huma l-uniëi Ŝewā konsonanti dgħajfa. Għalhekk meta l-konsonanti j jew

w ikunu f’kelma dejjem irid ikun hemm vokali magħhom. Jekk ikolli j/w waħda jrid ikolli vokali waħda Ŝgur. Jekk ikolli j/w doppji jrid ikolli vokali ma’ kull waħda bilfors. EŜ. świeg, iŜŜewweā, tisjir, sajjar, sajru.

� Il-konsonanti xemxin huma ë, d, n, r, s, t, x, Ŝ, z. Il-konsonanti li jibqa’ huma qamrin.

ê waħda jew doppja?

� Wara vokali twila niktbu ë waħda. EŜ. Edifiëju.

� Wara vokali qasira niktbu ë doppja. EŜ. Benefiëëju; uffiëëju.

� Meta wara ë jkun hemm suffis tinkiteb ë waħda. EŜ. Benefiëjarju; uffiëjali.

Regoli oħra: Is-suffis attiv dejjem tinkiteb b’t doppja. EŜempju: katt iv, negatt iv, imperatt iv, kawŜatt iv.

4

Kliem li jispiëëa zzjoni, zjoni, Ŝjoni: Tinkiteb zz wara vokali. EŜ. Elezzjoni; āenerazzjoni; amalgamazzjoni. Tinkiteb z wara konsonanti. EŜ. Funzjoni; preŜunzjoni; distinzjoni. Tinkiteb Ŝ dejjem. EŜ. OkkaŜjoni; konkluŜjoni; viŜjoni.

Sillabi Il-kliem jinqasam permezz tas-sillabi u kull sillaba jkun fiha vokali waħda biss. Xi sillabi jkunu magħmula minn vokali biss. Tinsiex li fejn hemm vokali hemm sillaba, għalhekk in-numri tal-vokali mill-ewwel jurik kemm hemm sillabi (l-ie hija vokali waħda allavolja fiha Ŝewā figuri). Tinsiex li:

a) Kull sillaba fiha vokali waħda.

b) Kull kelma fiha sillabi daqskemm fiha vokali .

c) Kelma b’vokali wa ħda ma tinqasamx f’sillabi. EŜ. Ħmar, dar, bir, fqir, qerq, serq, fuq, ħruq, ħobŜ, tond.

d) L-ie tgħodd bħala vokali waħda. EŜ. Fieq, sieq, bŜieq, ftiet, skiet, miet, wied, ried, swied, fies, ħmieā, fwied, fniek.

e) Meta jkollok konsonanti waħda bejn Ŝewā sillabi, din tmur mas-sillaba ta’ wara . EŜ. Sabiħ = sa - biħ, lapes = la – pes, iva = i - va

f) Meta jkollok Ŝewā konsonanti waħda tmur mas-sillaba ta’ quddiem u l-oħra tmur ma’ ta’ wara.

EŜ. Fittex = fit – tex, senter = sen – ter, ballun = bal – lun

g) Meta jkollok tliet konsonanti differenti waħda tmur mas-sillaba ta’ quddiem u l-oħrajn ma’ ta’ wara. EŜ. Kompj uter = kom – pju – ter, kampj un = kam – pjun, kampn ar = kam - pnar

h) Meta jkollok tliet konsonanti u l-ewwel Ŝewā konsonanti jkunu l-istess dawn it-tnejn imorru ma’ l-ewwel sillaba u l-konsonanti li jibqa’ tmur mas-sillaba ta’ wara .

EŜ. Ferrx u = ferr – xu, attr azzjoni = att – razz – jo – ni, avjazzjoni = av – jazz – jo – ni

5

L-artiklu

1. L-artiklu fil-Malti huwa l-ittra l li tinhemeŜ b’sing – mal-kelma ta’ warajha. Għalhekk jinkiteb

l-

2. L-artiklu niktbuh l- quddiem kelma li tibda b’vokali , b’għ jew b’h EŜ. L-omm, l-ieħor, l-art, l-arblu, l-ilma, l-isfar, l-umbrella, l-għasfur, l-għalqa, l-hena, l-erbatax

3. L-artiklu jieħu l-vokali tal-leħen i u niktbuh il- quddiem kelma li tibda b’konsonanti qamrija (b , f , ā , g , ħ , j , k , l , m , p , q , v , w )

EŜ. il-butir, il- fenek, il-ānien, il-gaāāa, il-ħoss, il- jum, il-kelb, il-mara, il-pupi, il-qamar, il-vit, il-ward

4. Quddiem kelma li tibda b’konsonanti xemxija (ë , d , l , n , r , s , t , x , Ŝ , z ) l-l ta’ l-artiklu

tinbidel u ssir bħall ittra xemxija, u tidħol il-vokali tal-leħen i

5. EŜ. ië-ëoff, id-dar, il- lampa, in-nar, ir- rota, is-serp, it- tadam, ix-xemx, iŜ-Ŝiemel, iz-zokk

6. Il-vokali tal-leħen i ma jkollniex bzonnha u taqa’ meta l-kelma ta’qabel l-artiklu tkun tispi ëëa b’vokali

EŜ. sibna l-kelb u mhux sibna il-kelb, dħalna d-dar u mhux dħalna id-dar, rajna l-Papa u mhux rajna il-Papa smajtu l-ħsejjes u mhux smajtu il-ħsejjes

7. Xi kliem li jibda b’ Ŝewā jew tliet konsonanti u l-ewwel waħda tkun l, m, n, r, s jew x

jieħdu l-vokali tal-leħen i quddiem il-kelma u l-artiklu jibqa l- EŜ. l-i lbies, l-imwejjed, l-inbid, l-i rvell, l-ixkora, l-iskola, l-imħadda, l-i rmied, l-istedina, l-istmerrija, l-ispiera, l-isptar, l-istudju, l-iskoll, l-ixprun, l-ixkuma, l-ispiŜerija, l-ixkubetta, l-i lħna, l-indafa

8. IŜda hemm kliem oħrajn li ma jiħdux il-vokali tal-leħen i quddiem il-kelma EŜ.ix-xtut, ix-xmara, is-sħab, is-suf, is-snin, is-smewwiet, is-sjuna, is-slajs, is-snieter, is-srievet, is-swiëë, ix-xwabel

9. Insibu wkoll vokali tal-leħen quddiem il-kelma minflok quddiem l-artiklu f’xi nomi proprji EŜ.Triq l-Ifran, L-Iklin

6

10. In-nomi komuni kollha jistgħu jieħdu l-artiklu, filwaqt li mhux in-nomi proprji kollha jieħdu l-artiklu (EŜ. Malta, Għawdex, Kemmuna, Filfla). L-ismijiet tal-postijiet bil-Malti li jieħdu l-artiklu dejjem għandhom jinkitbu bl-artiklu.

EŜ. Il-Mellieħa, Ix-Xagħjra

11. Dawk l-ismijiet ta’ l-irħula li jieħdu Ħal qabel, bħal Ħal Luqa, Ħal Tarxien ma jiħdux sing.

Is-sing jinkiteb biss meta l-konsonanti l tiāi assimilata (tinbidel u ssir bħal ewwel ittra) EŜ. ĦaŜ-śabbar, Ħas-Saptan, ĦaŜ-śebbuā

12. Meta kelma tibda b’ittra kapitali u ŜŜid vokali tal-leħen i quddiem minħabba l-artiklu, niktbu dik il-vokali tal-leħen bħala kapitali

EŜ. L-IspiŜjar Zammit, L-Imdina Issir eëëezzjoni biss f’ismijiet barranin li huma trade marks. EŜ. l-iSpell, l-iSkoda

Nota: Xi wħud ħadu d-drawwa ħaŜina li flok jiktbu l- quddiem kelma jiktbu l’ . Dan huwa Ŝball ikraħ immens! L-artiklu huwa dejjem l-. Jekk m’hemmx sing (-) mela mhux artiklu!

In-nom In-nom huwa isem ta’ persuna, annimal, oāāett jew post. In-nom jista’ jkun komuni , jiāifieri l-isem ordinarju ta’ xi ħaāa u jibda dejjem b’ittra zgħira . EŜ. tifel, qattus, mejda, arja, triq. Jew propju , jiāifieri l-isem preëiŜ tan-nom, u dan jibda dejjem b’ittra kapitali . EŜ. Pawlu, il-Marsa, l-Etna In-nom jista jkun maskil (raāel) jew femminil (mara). EŜ. tifel – tifla, raāel – mara, Ŝiemel – debba. In-nom jista jkun astratt (li ma tmisshomx b’idejk!). EŜ. ħsieb, idea, imħabba, Alla, arja, xjuħija.

7

L-għadd tan-nom In-nom fil-Malti jista jkun:

� Singular

� Kollettiv

� Plural

� Għadd imtenni

Is-singular ifisser wieħed filwaqt li l-plural ifisser ħafna . EŜ. siāāu – siāāijiet, mejda – imwejjed, siāra – siāar, kelb – klieb, sema – smewwiet.

Il-kollettiv ifisser grupp ta’ affarijiet meqjus bħala ħaāa waħda. Ħafna jħawwdu l-kollettiv mal- plural. EŜ. Merħla ngħaā, riŜma karti, rukkel ħajt , kobba suf , medda blat . Il-kollettiv fil-fatt huwa għamla ta’ singular, tant li l-aāāettiv ta’ wara normalment ikun singular. EŜ. It-tuffieħ tajjeb (ma ngħidux it-tuffieħ tajbin) In-nemus fitt (ma nigħdux in-nemus fitti) Il-lanāas għoli (ma nigħdux il-lanāas għoljin)

Minn nom kollettiv nagħmlu nom singular billi nŜidu s-suffis a fil-kaŜ ta’ femminil u xi drabi nŜidu

s- suffis u fil-kaŜ ta’ maskil. EŜ. larinā – larināa, suf – sufa, āebel – āebla, dubbien – dubbiena, ħawħ – ħawħa, tuffieħ – tuffieħa, āewŜ – āewŜa, ħarrub – ħarruba – ħarrubu, ful – fula – fulu.

Il-plural fil-Malti jinqasam fi plural s ħieħ u plural miksur .

8

Il-plural s ħieħ jissejaħ hekk għaliex mas-singular inŜidu xi ittri fuq wara. EŜ. iet, ijiet, an, ien, a, at, i, in, s. EŜ. larināa – larināiet. sufa – sufiet. āebla – āebliet. dubbiena – dubbiniet. ħawħa – ħawħiet. tuffieħa – tuffieħat. āewŜa – āewŜiet. kowt – kowtijiet. qiegħ – qigħan. bieb – bibien. għalliem – għalliema. bandla – bandli. qassis – qassisin. kompjuter – kompjuters. missier – missirijiet. ħarruba – ħarrubiet. Il-plural miksur jissejjaħ hekk għaliex f’dan il-kaŜ m’aħniex ser inŜidu xi ittri wara s-singular iŜda ser nirranāaw is-singular li jkollna. Il-mod kif niffurmaw il-plural miksur mhux dejjem ikun l-istess. EŜ. ħabib – ħbieb, tabib – tobba, qalb – qlub, knisja – knejjes, fardal – fradal, baqra – baqar, balla – balal, banda – baned, ħalla – ħalel, keffa – kefef, pezza – pezez, fidda – fided, niëëa – niëeë, bajda – bojod, iblaħ – boloħ, mħadda – mħaded, stanga – staneg, msella – mselel, stilla – stilel, bitħa – btieħi, bint – bniet, baħar – ibħra, katina – ktajjen, nisrani – nsara, bir - bjar. tavla – twavel, btala – btajjel, tieqa – twieqi, qasrija – qsari, ħabel – ħbula, naħa – nħawi, ltim – ltiema, biëëa – bëejjeë, xabla – xwabel, qasam – oqsma, bejt – bjut, fwieħa – fwejjaħ, bitħa – btieħi, felli – flieli, difer – dwiefer, āiebja – āwiebi, ħanut – ħwienet, ëmajra – ëmajjar, fqir – foqra, ādid – āodda, ħmar – ħmir, ftira – ftajjar, qabar – oqbra, dawl – dwal, beritta – brieret,

9

ballun – blalen, buŜŜieqa – bŜieŜaq, maktur – mkatar, flotta – flotot, sponŜa – sponoŜ, xafra – xfafar, qamar – qmura, duħħan – dħaħen, sena – snin. Hemm xi kliem li jieħdu Ŝ-Ŝewā tipi ta’ plural (miksur u sħieħ). EŜ. Kelma Plural Miksur Plural S ħiħ bandiera bnadar bandieri triq toroq triqat kaxxa kaxex kaxxi Il-plural irregolari Fil-Malti nsibu xi ftit nomi li l-plural tagħhom huwa irregolari. Dan narawħ f’zewā okkazjonijiet:

� Meta n-nom fis-singular jinbidel għal kollox meta nagħmluħ fil-plural. EŜ. tifel – subien, mara – nisa.

� Meta l-plural jintuŜa bħala singular. EŜ. rdum kbir (plural ta’ radam), mnieħer kbir (plural ta’ minħar). Nota:

� Dawk in-nomi li l-ewwel konsonanti ta’ l-għerq tagħhom hija għ għandhom jinkitbu bl-għ fil-bidu u mhux bil-vokali quddiem anke fil-plural (il-kelmiet egħlieqi, agħsafar m’għadhomx jinkitbu!). Dari din kienet id-drawwa iŜda dan illum huwa meqjus bħala Ŝball ortografiku! Illum niktbu għasafar, għelieqi.

L-għadd imtenni Fil-Malti għandna xi kliem li jieħu l-għadd imtenni meta jkun tnejn jew par. Dan isir billi nŜidu ejn jew ajn mas-singular. L-għadd imtenni sar rari ħafna, iŜda huwa komuni fejn jidħlu partijiet tal-āisem li huma doppji . EŜ. għajn – għajnejn , sieq – saqajn , jum – jumejn , driegħ – dirgħajn , id – idejn , riāel – riālejn , spalla – spallejn , minfes – mnifsejn , widna – widnejn , elf – elfejn , difer – difrejn , pass – passejn , minkeb – minkbejn .

10

Meta kelma tkun tispiëëa bil vokali a, ħafna drabi din taqa’ u tiŜdied t. EŜ. darba – darbtejn, - kelma – kelmtejn, mija – mitejn, qasba – qasbtejn, sena – sentejn, , koxxa – koxxtejn, āimgħa – āimagħtejn, xoffa – xofftejn.

In-nom imnissel (minn kelma oħra) Dan jista’ jkun:

a. Verbali: Jitnissel mill-verb biex juri l-azzjoni tiegħu. EŜ. (verb) kiser – ksur (nom), (verb) fassal – tifsil (nom).

b. Ta’ unita`: Jitnissel biŜ-Ŝieda ta’ a mal-kollettiv jew mal-verbali biex joħroā oāāett/egħmil wieħed minn ħafna.

EŜ. naħal – naħla, ħadid – ħadida, sawm – sawma, ksur – kisra, tifsil – tifsila.

c. Diminuttiv: Jitnissel min-nom biex iëekknu jew mill-aāāettiv biex idgħajfu. EŜ. (nom) ktieb – ktejjeb, (aāāettiv) sabiħ – sbejjaħ.

d. Ta’ kwalita`: Jitnissel mill-aāāettiv jew min-nom biex juri kwalita` jew stat. EŜ. isfar – sfura, aħmar – ħmura, qalbieni – qlubija, tifel – tfulija, raāel – rāulija.

e. Mimmat: Jitnissel mill-verb jew min-nom billi jŜid m quddiem u jfisser Post, Għodda, Asratt, jew śmien.

EŜ. ħaŜen – maħŜen, fetaħ – muftieħ, ħabb – mħabba, wiled – milied.

f. Ta’ l-aāent: Jitnissel mill-verb biex juri min jagħmel l-azzjoni. EŜ. naāar – naāāar, baħar – baħħar, qatel – qattiel.

Nomi li fihom għ jew h fin-nofs

Xi wħud jinfixlu meta jiāu biex jiktbu nom li jkun fiħ h jew għ fin-nofs. EŜ. xagħar, dahar, sehem.

Biex ma tiŜbaljax imxi fuq il-mudell. Kull nom (mhux verb) li għandu għ jew h fin-nofs mexxieh

fuq il-mudell laħam. Kull fejn taqa’ l-ħ ta’ laħam, tiāi l-għ jew l-h tan-nom.

1. In-nanna xagħarha abjad. In-nanna laħama abjad.

11

x a għ a r h a l a ħ a m h a

2. Jiena sehmi tliftu.

Jiena laħmi tliftu.

s e h m i l a ħ m i

L-aāāettiv

L-aāāettiv huwa kelma li tiddeskrivi . EŜ. kelb fidil , knisja kbira , tifel bravu , tfal kwieti , raāel oħxon , mara twila , triq dejqa , tazza vojta . L-aāāettiv fil-Malti āeneralment jiāi wara n-nom. L-aāāettiv jista’ jkun maskil jew femminil. EŜ. flokk ādid , libsa ādida . L-aāāettiv jista’ jkun singular jew plural. EŜ. mejda tonda -- mwejjed tondi . L-aāāettivi ta’ nisel Romanz (mit-Taljan) u Anglo-Sassonu (mil-Ingliz) ma jinbidlux fil-plural. EŜ. binja illegali – binjiet illegali . L-aāāettivi jistgħu jitnisslu min-nomi (denominattivi) jew minn verbi (verbali). EŜ. Malti – Maltija – Maltin (denominattivi minn Malta ) EŜ. daħkan – daħkana – daħkanin (verbali minn daħak)

12

Hemm tip ta’ aāāettiv imnissel mill-verb li jissejaħ parti ëijpju għax juri l-verb li jkun qiegħed jitwettaq jew li di āa` jkun twettaq . EŜ. kelb rieqed , mara miŜŜewāa.

Il-gradi ta’ l-aāāettiv Il-gradi ta’ l-aāāettiv nuŜawhom biex inqabblu bejn ħaāa u oħra. Dawn huma:

� PoŜittiv (waħdu bla paragun ) EŜ. prezz għoli , bini qadim , arblu twil , raāel oħxon .

� Komparattiv (paragun bejn tnejn u dejjem jibda b’vokali ) EŜ. prezz ogħla, bini eqdem , arblu itwal , raāel eħxen . Nota dwar il- komparattiv: Ħafna aāāettivi m’għandhomx dan it-tip ta’ komparattiv għalhekk jinqdew biŜ-Ŝieda ta’ aktar , iŜjed jew anqas ma’ l-aāāettiv. EŜ. aktar importanti, anqas reliājuŜ, iŜjed edukat.

� Superlattiv (paragun bejn tlieta jew aktar . Dan isir billi nŜidu l- quddiem il-komparattiv) EŜ. l-ogħla prezz, l-eqdem bini, l-itwal arblu, l-eħxen raāel.

AĀĀETTIV POśITTIV KOMPARATTIV SUPERLATTIV

sabiħ isbaħ l-isba ħ ħelu oħla l-oħla għani og ħna l-og ħna twil itwal l-itwal edukat i Ŝjed edukat l-i Ŝjed edukat attent anqas attent l-anqas attent morr aktar morr l-aktar morr fin ifjen l-ifjen għoli og ħla l-og ħla ikraħ ikreħ l-ikre ħ rħis or ħos l-or ħos ħafif eħfef l-eħfef

13

Il-pronom

Il-pronom hija kelma li nuŜaw minflok nom. Ftakar li pro (tfisser minflok ). Mela pronom tfisser minflok in-nom. EŜ. Mary bdiet tibki – minflok ngħid – hi bdiet tibki. it-tifel, il-mara u r-raāel marru jixtru – minflok ngħid – huma marru jixtru. Il-pronomi jitqassmu hekk:

� Personali (MagħŜulin u MehmuŜin)

� Relattivi

� Dimostrattivi

PRONOMI � Riflessivi

� Interrogattivi

� Indefiniti

1. Il-pronomi personali huma dawk li jirreferu għal persuna u jinqasmu fi tnejn:

a) Il-pronomi mag ħŜulin huma dawk il-pronomi li joqogħdu weħedhom (meta

jkunu s-suāāet tas-sentenza). Dawn huma: Jien /jiena , int /inti , hu /huwa , hi /hija , aħna, intom , huma EŜ. Inti ħrigt, jiena mort, huwa āie, aħna rajna, huma xorbu

b) Il-pronomi mehmu Ŝin huma dawk li jingħaqdu ma’ nom, verb jew partiëella (fit-tarf fuq wara) meta ma jibqgħux is-suāāet tas-sentenza. Dawn huma:

--i, --ni , --ja, --ek, --ok , --k, --u, --h, --ha, --na, --kom , --hom . EŜ. ħija rak, ommi kellmithom , għolla idu, refgħek il-fuq, qal lilhom

14

Noti fuq pronomi mehmu Ŝin : Il-pronomi mehmuŜin mal-verb meta jkollok oāāett dirett u oāāett indirett

Il-pronomi jinhemŜu mal verb, meta l-verb fit-tifsira tiegħu jitlob li jkollu oāāett dirett (eŜ. kitbu) jew indirett (eŜ. kitibhulu).

Meta verb jitlob iŜ-Ŝewg suffissi b’oāāett dirett u indirett f’daqqa, l-oāāett dirett jista’ jkun biss fit-tielet persuna: hu (maskil singular)

hie (femminil singular)

hom (plural)

X’għandek tagħmel meta jieħu t-tnejn f’daqqa?

� Ara liema hu l-verb

� Ara liema hu l-oāāett dirett (staqsi x’għamel is-suāāett)

� Ara liema hu l-oāāett indirett (staqsi lil min għamel hekk) EŜ. 1. Āanni fetaħ (verb) il-flixkun (oāāett dirett) lil Pawlu (oāāett indirett)

Āanni fetaħ il-flixkun lil Pawlu Āanni fetaħ+hu+lu Āanni fetaħhu lu EŜ. 2. Huwa naddaf (verb) il-karozza (oāāett dirett) lil Rita (oāāett indirett) Huwa naddaf il-karozza lil Rita Huwa naddaf+ hie+lha Huwa naddafhie lha EŜ. 3. Manwel āabar (verb) il-kotba (oāāett dirett) lil Tonio (oāāett indirett) Manwel āabar il-kotba lil Tonio Manwel āabar+hom +lu Manwel āabarhom lu

15

Innota

� Fil-Malti il-pronom mehmuŜ hu ma jezistix . Dan jintuŜa biss meta ma’ verb ikollok oāāett dirett u ieħor indirett kif rajna hawn fuq

EŜ. kitibhulu; idu

� Qatt m’għandna niktbu l-pronom mehmuŜ khom għax dan ma jeŜistix . Dan huwa Ŝball li għandna nevitawh.

� Fil-femminil singular għandna dejjem inŜidu l-h, minkejja li din ma tinstemax.

EŜ. ommha, oħtha, bintha, ħuha, zijuha, tagħha, binha

c) Il-pronomi relattivi jirreferu għan nom fis-sentenza ewlenija, u huma: illi , li , min , ma, kull , xi u liema EŜ. Ir-raāel li rajt il-bieraħ, jiāi minnek.

d) Il-pronomi dimostrattivi jindikaw persuna jew oāāett fil-qrib jew fil-bogħod. Dawn huma:

(tal-qrib ) dan , din , dawn (tal-bog ħod ) dak , dik , dawk

e) Il-pronomi riflessivi jirriflettu b’enfasi fuq l-istess persuna. Dawn huma: Jiena nnifsi , inti nnifsek , huwa nnifsu , hija nnifisa , aħna nnfusna ,

inthom nfuskom , huma nfushom

f) Il-pronomi interrogattivi huma dawk li nuŜaw f’mistoqsija. Dawn huma:

min , xi , liema EŜ. Min āie?, Xi xtrajt? Liema wieħed?

g) Il-pronomi indefiniti jirreferu għal persuna jew oggett mhux partikolari. Dawn huma:

kull min (kulmin ), kulma , kull wie ħed, kull ħadd , xi wħud EŜ. Għamilna kulma stajna

16

Il-verb Verb: Kelma li turi għemil (tagħmel xi ħaāa) jew bidla fi stat (l-istat tfisser il qagħda tiegħu/tagħha – differenza bejn kif kien qabel u kif qieghed issa). EŜempju ta’ għemil . Hu kiser , hi tilg ħab, aħna nixorbu , aħna wrejna (kollha għamlu xi ħaāa). EŜempju ta’ bidla fl-istat . Huma mardu , hi mietet , intom twaltu , hu krieh (huma kienu b’saħħithom u issa mardu, hi qabel kienet ħajja u issa mietet, intom kontu qosra u issa twaltu, hu qabel kien sabiħ u issa krieh). Verb jista’ jkun ewlieni u jista jkun imnissel . Verb imnissel huwa dak li fiħ xi tibdil, aktarx Ŝieda ta’ ittra/i mal-verb ewlieni. Xi drabi nsibu verbi mnisslin li l-verb ewlieni tagħhom ma jeŜistix, għallinqas daŜ-Ŝmien.

Il-Verb Ewlieni ( mamma )

(mhu mnissel minn l-ebda verb ieħor)

Imnissel (āej mill-ewlieni biŜ-Ŝieda ta’ xi

konsonanti, eëë) Trilitteru (3)

(l-għerq tal-verb ewlieni bi tliet konsonanti)

EŜ. ħabat (Ħ-B-T) (3) EŜ. firex (F-R-X) (3)

Ħabbat, tħabat. Ferrex, tferrex, nfirex.

Kwadrilitteru (4) (l-għerq tal-verb ewlieni b’erba’ konsonanti)

EŜ. farfar (F-R-F-R) (4) EŜ. ħarbat (Ħ-R-B-T) (4)

Tfarfar tħarbat

Kun af li:

1) Il-MAMMA tal-Verb dejjem hija t-tielet persuna Singular Maskil fil-Passat (Din l-għamla dejjem twieāeb ghal mistoqsija “X’għamel hu?”) tal-Verb ewlieni. EŜ. Huwa x’għamel? Huwa telaq. EŜ. Huwa x’għamel? Huwa bagħat. EŜ. Huwa x’għamel? Huwa xandar.

17

2) Jekk verb ikun ta’ nisel Għarbi (SEMITIKU) jkun fiħ għerq u dan tagħrfu billi qabel xejn tpoāāi l-verb fil-mamma kif muri hawn fuq.

3) Kliem li āej mil-Għarbi (SEMITIKU) fih għerq ta’ tliet konsonanti (trilitteri ) jew erbgħa (kwadrilitteri ) kif muri fit-tabella hawn fuq.

4) Verbi li āejjin mit-Taljan/Sqalli (ROMANZ) jew mill-IngliŜ (ANGLO-SASSONU ) ikun fiħ zokk

morfemiku , jiāifieri taħlita ta’ konsonanti u vokali li magħhom jingħaqdu ittri oħra (prefissi quddiem iz-zokk u/jew suffissi – wara z-zokk) biex jiffurmaw għadd ta’ kliem. Iz-zokk morfemiku huwa dik il-parti dejjem irripetuta fil-kelmiet li joħorāu minnu. Ez.

Bravu (kelma Romanza) Prefiss Zokk morfemiku Suffiss

brav u brav ura brav i brav ata brav issimu Ez.

Jipparkja (verb Anglo-Sassonu) Prefiss Zokk morfemiku Suffiss

jip park ja ip park kja park eāā park er park ing

5) L-GĦERQ huwa magħmul minn konsonanti biss li jinsabu fil-Mamma tal-Verb Ewlieni.

EŜ. Huwa x’għamel? Huwa kiser = K-S-R Minn għerq wieħed nistgħu noħorāu ħafna kliem bħal- kisser, tkisser, nkiser, ksur, kisra, tiks ir li kollha għandhom l-istess għerq. Mela l-għerq huma dawk il-konsonanti li jidhru dejjem fil-kelmiet kollha li ħerāin minnu.

18

6) Il-konsonanti tal-għerq ma jitbiddlux, għalhekk niktbu dħalt mhux tħalt għax fil-għerq hemm D u mhux T. (Hu x’għamel? Hu daħal D-Ħ-L u mhux hu taħal T-Ħ-L)

7) Il-konsonanti tal-għerq ma jibdlux posthom, għalekk niktbu wieqfa u mhux wiefqa għax fil- għerq il-Q tigi qabel il-F. ( Hu x’għamel? Hu waqaf W-Q-F u mhux hu wafaq W-F-Q). hekk ukoll niktbu bkejt u mhux kbejt, nibqa u mhux niqba’.

8) L-għerq jista’ jkun fiħ tliet jew erba’ konsonanti biss . Ma jistax ikun fiħ iŜjed jew inqas għaliex inkella jkollok Ŝball!

9) Meta fil-mamma ta’ verb jidhru biss Ŝewā konsonanti, dan jiāri għaliex jew ikunu verbi irregolari (li fil- Malti huma ftit ħafna) jew inkella għaliex hemm konsonanti moħbija li hi għ jew inkella għaliex huma verbi dgħajfin li jkun fihom il-konsonanti dgħajfin w jew j.

10) Verb kwadrilitteru (fil-mamma) bilfors irid ikollu l-konsonanti tan-nofs differenti . EŜ. Hu x’għamel? Hu ëapëap ê-P-ê-P inkella ma jkunx kwadrilitteru. EŜ. Hu x’għamel? Hu naddaf. F’dan il-kaŜ jidhru erba’ konsonanti imma l-verb xorta mhux kwadrilitteru għaliex il-konsonanti tan-nofs mhux differenti. F’kaŜ bħal dan aħseb f’xi kliem li għandu x’jaqsam mal-kelma naddaf. EŜ. nadif, nadifa, tnaddaf, tind if u ara liema huma l- konsonanti li dejjem irripetuti f’kull kelma li ħriāt. Dawk jiāu l-għerq. Mela l-għerq hu N-D-F. Il-verbi jinqasmu wkoll fi sħaħ u dgħajfin. Verb sħieħ ewlieni, fil-mamma għandu tliet konsonanti li m’ humiex la J u lanqas W. EŜ. kiteb, naxar, għamel, seraq, qarben, baqa’ Fl’aħħar verb l-apostrofu niktbuħ flok il-konsonanti GĦ li ma tinħassx. Meta verb sħiħ trilitteru, fil-mamma, għandu l-aħħar Ŝewā konsonanti bħal xulxin u jmissu ma’ xulxin (bla vokali bejniethom) jissejaħ verb sħiħ trux . EŜ. daqq , sadd , feāā, radd , mess , ħabb

19

Il- verbi dg ħajfa Il- verbi dgħajfa huma dawk il-verbi li għandhom il-konsonanti j jew w fl-għerq. Din tista’ tkun fil- bidu, fin-nofs jew fit-tarf. Tinsewx li il-konsonanti j jew w huma l-uniëi Ŝewā konsonanti ta’ l- alfabett li huma dgħajfa u msejħa hekk għaliex qatt ma jistgħu jidhru doppji/ħdejn xulxin f’kelma jekk mhux bejn Ŝewā vokali. Hemm tliet tipi ta’ verbi dgħajfa. Dawn huma: il-verb xebbie ħi, il- verb mo ħfi u l-verb nieqes . Il-verb xebbieh/assimilattiv (dgħajfa fil-bidu) Dawn huma dawk il-verbi li jkollhom tliet konsonanti fl-għerq u l-ewwel konsonanti fil-mamma tkun il-konsonanti dgħajfa W. Din tidher mill-ewwel fil-mamma. EŜ. weħel, waqaf, waqa’, w iŜen Il-verb moħfi (dgħajfa fin-nofs) Il-verb moħfi, fil-mamma, jidher li fih Ŝewā konsonanti biss iŜda fil-fatt ikun fiħ tlieta għaliex il- konsonanti tan-nofs ma tidhirx fil-mamma. Din il-konsonanti tista’ tkun J jew W li għabet iŜda tidher mill-ādid jekk il-verb ikollu t-tieni forma. EŜ. dam – dewwem, sar – sajjar, tar – tajjar Hemm Ŝewā metodi ta’ kif tista’ tinduna liema konsonanti dgħajfa ma tidhirx jekk hux J jew W. 1) Agħmel l-Imperattiv Singular (kmand) tal-verb. Ħoss ta’ i jurik li d-dgħajfa hija l-konsonanti J. Ħoss ta’ u jurik li d-dgħajfa hija l-konsonanti W. EŜ. tar – Imperattiv – tir; mela l-għerq huwa T-J-R miet – Imperattiv – mut; mela l-għerq huwa M-W-T dam – Imperattiv – dum; mela l-għerq huwa D-W-M sar – Imperattiv – sir; mela l-għerq huwa S-J-R

20

2) Oħroā kelma mill-verb. EŜ.

Verb Kelma ma ħruāa mill-Verb

Għerq

tar tajra t – j - r far fawra f – w - r ħiet ħajta ħ – j - t

Nota Tinsiex li l-konsonanti ta’ l-għerq qatt ma jbiddlu posthom. Mela jekk tajra l-għerq tagħha hu t – j – r, l-għerq ta’ tar bilfors irid ikun t – j – r. Il-verb nieqes (dgħajfa fl-aħħar) Il-verb nieqes, fil-mamma, għandu t-tielet konsonanti ta’ l-għerq moħbija (u flokha ma niktbux apostrofu). Din kwaŜi dejjem hija l-konsonanti J. Dal-verb tista’ tħalltu mal-verb bil-GĦ fit-tarf (waqa’, laqa’). Biex tagħrafhom, qiegħed il-Mamma fin-Negattiv. Ħoss ta’ ax jurik li l-verb għandu għ fit-tarf (allura jieħu l’apostrofu minflok l-għ). Ħoss ta’ ie jurik li l-verb huwa Nieqes b’J fit-tarf (allura ma niktbux apostrofu). EŜ. qala’ – fin-negattiv – ma qalax; mela Q-L-GĦ ħeba – fin-negattiv – ma ħebiex; mela Ħ-B-J mela – fin-negattiv – ma meliex; mela M-L-J xela – fin-negattiv – ma xeliex; mela X-L-J nesa – fin-negattiv – ma nesiex; mela N-S-J reħa – fin-negattiv – ma reħiex; mela R-Ħ-J mexa – fin-negattiv – ma mexiex; mela M-X-J kesa – fin-negattiv – ma kesiex; mela K-S-J

21

Nota NagħŜlu bejn il-verb s ħiħ tefa’ (il-ballun, il-āebla) li fin-negattiv tiāi ma tefgħax (tinħass ax; mela l-konsonanti ta’ t-tarf hija għ u minflokha niktbu apostrofu – għerq T-F-GĦ) u l-verb nieqes tefa (ix-xemgħa) li fin-negattiv tiāi ma tefhiex (tinħass iex; mela l-konsonanti ta’ t-tarf hija J li minflokha ma niktbux apostrofu – għerq T-F-J). Verbi irregolari u xi eëëezzjonijiet oħra Biex verb ikun irregolari jrid jew ikun fiħ il-konsonanti Għarbija alif (alif hija l-ewwel konsonanti ta’ l-alfabett Għarbi) li fil-Malti ma tintuŜax jew inkella ma jimxix mar-regoli tal-konjugazzjoni. L-aktar verbi irregolari li nuŜawhom ta’ spiss huma: Tal-konsonanti alif:

• āie ā-j-alif • ħa alif-ħ-d • kiel alif-k-l • ra r-alif-j

Ma jimxix mar-regoli tal-konjugazzjoni

• jaf għ-r-f • qal q-w-l • għad għ-j-d • ta għ-t-j

Xi eëëezzjonijiet ta’ l-apostrofu fl-aħħar ta’ kelma fejn ma jintuŜhax minflok l-għ xtara – ma xtarax ra – ma rax qara – ma qarax dara – ma darax

22

Verbi li fihom għ Peress li l-konsonanti għ ma tinħassx jista’ jkollna diffikulta` fejn se tinkiteb. L-aħjar li timxi ma’ mudell. Sib verb ta’ l-istess forma, li flok l-għ ikollu konsonanti li tinstema’. Ibni l-konjugazzjoni tal- verb fuq il-mudell. Fejn tiāi l-konsonanti li tinstema’, toghqod l-għ. Dejjem għandek issib verb b’konsonanti likwida (l,m,n,r) flok l-għ, ħlief għall-mudell tal-passat meta l-għ taħbat fil-bidu.

1) Għ fil-bidu: EŜ. għamel, għaŜel, għaraf. Mudell tal-pre Ŝent : rikeb Aħna nagħmluh ix-xogħol Aħna nirkbuh ix-xogħol

n a għ m l u h n i r k b u h

Aħna nagħŜluh ix-xogħol Aħna nirkbuh ix-xogħol

n a għ Ŝ l u h n i r k b u h

Aħna nagħrfuh ix-xogħol Aħna nirkbuh ix-xogħol

n a għ r f u h n i r k b u h

Inti tagħmlu x-xogħol Inti tirkbu x-xogħol

t a għ m l u t i r k b u

23

Inti tagħŜlu x-xogħol Inti tirkbu x-xogħol

t a għ Ŝ l u t i r k b u

Inti tagħraf ix-xogħol Inti tirkbu x-xogħol

t a għ r f u t i r k b u

Mudell tal-passat : wasal Aħna għaŜilna r-rigal Aħna wasalna r-rigal

għ a Ŝ i l n a w a s a l n a

Aħna għamilna r-rigal Aħna wasalna r-rigal

għ a m i l n a w a s a l n a

Aħna għarafna r-rigal Aħna wasalna r-rigal

għ a r a f n a w a s a l n a

24

Inti għaŜilt ir-rigal Inti wasalt ir-rigal

għ a Ŝ i l t w a s a l t

Inti għamilt ir-rigal Inti wasalt ir-rigal

għ a m i l t w a s a l t

Inti għaraft ir-rigal Inti wasalt ir-rigal

għ a r a f t w a s a l t

2) Għ fin-nofs: Ez. lagħab, qagħad, bagħat.

Mudell tal-pre Ŝent u passat : seraq Intom tilagħbu flimkien Intom tisirqu flimkien

t i l a għ b u t i s i r q u

Intom lgħabtu flimkien Intom sraqtu flimkien

l għ a b t u s r a q t u

25

Intom qgħadtu flimkien Intom sraqtu flimkien

q għ a d t u s r a q t u

Intom toqogħdu flimkien Intom tisirqu flimkien

t o q o għ d u t i s i r q u

Intom bgħattu flimkien Intom sraqtu flimkien

b għ a t t u s r a q t u

Intom ibagħtu flimkien Intom isirqu flimkien

i b a għ t u i s i r q u

Inti bgħatt flimkien Inti sraqt flimkien

b għ a t t s r a q t

Inti ibgħat flimkien Inti israq flimkien

i b għ a t i s r a q

26

3) Għ (’) fl-ahhar: EŜ. laqa’, faqa’, baqa’.

Mudell tal-prezent: kiser Huma se jilqgħu l-ballun Huma se jiksru l-ballun

j i l q għ u j i k s r u

Inti se tilqa’ l-ballun Inti se tikser il-ballun

t i l q a Għ (’) t i k s e r

Intom se tifqgħu l-ballun Intom se tiksru l-ballun

t i f q għ u t i k s r u

Inti se tifqa’ l-ballun Inti se tikser il-ballun

t i f q a Għ (’) t i k s e r

Intom se tibqgħu l-ballun Intom se tiksru l-ballun

t i b q għ u t i k s r u

27

Inti se tibqa’ l-ballun Inti se tikser il-ballun

t i b q a Għ (’) t i k s e r

Fil-passat nuŜa l-istess mudell imma f’ xi okkaŜjonijiet flok l-għ toħroā il-j. Mudelli g ħal xi verbi differenti: biegħ inqabblu ma’ ħiet Wiegħed inqabblu ma’ bierek. Il-partiëelli Il-partiëelli huma kelmiet Ŝgħar li nuŜawhom spiss fil-lingwa. EŜ. bi , fi , sa, ma’ , lil , għal, bħal, ta’ , minn , āo. L-artiklu mal-partiëelli

� Xi kultant il-partiëelli jieħdu l-artiklu magħhom. EŜ. bi + l- = bil-, fi + l- = fil-, sa + l- = sal-, ma + l- = mal-, lil + l- = lill-, għal + l- = għall-, bħal + l- = bħall-, ta’ + l- = tal-, minn + l- = mill-, āo + l- = āol-

� Innota li l-partiëelli lil , għal, bħal, diāa jispiëëaw b’l. Mela meta jingħaqdu ma’ l-artiklu jinkitbu b’l doppja. Hekk ukoll il-partiëella minn .

� IŜda meta lill-, għall-, bħall- u mill- jaħbtu quddiem kelma li tibda bil-konsonanti l dawn jitilfu l minnhom biex ma jkollniex tliet l. (Tliet konsonanti l-istess, ħdejn xulxin ma joqogħdux!). EŜ. lill + lavrant = lil-lavrant, bħall + lapes = bħal-lapes, mill + Libanu = mil-L ibanu, għall + lest = għal-lest

� Meta l-partiëella mehmuŜa ma’ l-artiklu titqiegħed quddiem kelma li tibda b’konsonanti xemxija, l-l ta’ l-artiklu tinbidel fil-konsonanti xemxija bħas-soltu. EŜ. fit-triq, maŜ-Ŝarbun, għaë-ëintorin, fiz-zokk, max-xemgħa, lië-ëerva.

28

� Il-partiëelli āo, ma’ , sa, ta’ qatt ma jingħaqdu ma’ l-artiklu quddiem kliem li jibda b’vokali , għ jew h. EŜ. āo l-iskola, ma’ l-avukat, ta’ l-aħħar, sa l-Eāittu, ta’ l-għasfur, ta’ l-għadu, ta’ l-hena.

� Lil , għal, bħal jinkitbu quddiem kelma li ma tieħux artiklu. Nistgħu ninqdew bil-mudell ta’ . EŜ. Ta’ ommi > lil ommi, għal ommi, bħal ommi. (mhux ta’ l-ommi:mela lil, għal,bħal) EŜ. Ta’ dak > lil dak, għal dak, bħal dak. (mhux ta’ l-dak:mela lil,għal,bħal)

� Lill- , għall- , bħall- jinkitbu quddiem kelma li tieħu l-artiklu. Nistgħu ninqdew bil-mudell ta’ jew ta’+ l- . EŜ. Tal-mutur > lill- mutur, għall-mutur, bħall-mutur. EŜ. Ta’ l-ajkla > lill- ajkla, għall-ajkla, bħall-ajkla. Mela qabel tuŜa lil, għal, bħal, jew lill-, għall-, bħall-, ifli ftit kif inhi uŜata l-kelma fis-sentenza. FiŜ- Ŝewā sentenzi li āejjin se tintuŜa l-kelma mutur. Waħda se tieħu l-partiëella bl-artiklu u l-oħra le. Il- kuntest jagħmel id-differenza. EŜ. (1) “Il-mutur li tajtni rrid lura!” > “Bħall-mutur li tajtni rrid lura!” (mutur ħa l-artiklu:mela bħall- ) EŜ. (2) “Jiāri daqs mutur!” > “Jiāri bħal mutur!” (mutur ma ħax l-artiklu:mela bħal) Il-partiëelli mqassra

• Bi > b’ Fi > f’ Jitqassru dejjem quddiem kliem li jibda b’konsonanti wa ħda u quddiem vokali jew għ jew h. EŜ. Mort b’k arozza, nittama f’A lla, sibt ië-ëavetta f’għar

• Ma’ > m’ Sa > s’ Ta’ > t’ Jistgħu jitqassru (imma mhux bilfors) quddiem kliem li jibda b’vokali jew għ jew h. EŜ. Sifirt ma’ ommi. / Sifirt m’ommi. Mort sa Għawdex. / mort s’Għawdex. Ir-raāel ta’ oħtok. / Ir-raāel t’oħtok.

29

• Lil / lill- imqassra Lil titqassar u ssir ’il jew ’l . Lill- titqassar u ssir ’il- jew ’l -.

� Meta tkun bejn Ŝewā konsonanti tikteb: ’il / ’il- EŜ. (1) Ħallast lil ħabibek. > Ħallast ’il ħabibek EŜ. (2) Kellimt lill-kaëëatur. > Kellimt ’il- kaëëatur. EŜ. (3) Qbadt lill-ħalliel. > Qbadt ’il-ħalliel. EŜ. (4) Ktibt lil missieri. > Ktibt ’il missieri.

� Meta jkun hemm vokali fil-qrib twaqqa’ l-vokali: ’l / ’l- EŜ. (1) Serqu lil ħuk! > Serqu ’l ħuk! EŜ. (2) Tlabna lil Alla. > Tlabna ’l Alla. EŜ. (3) Tlabna lill-awtorita`. > Tlabna ’l-awtorita`. EŜ. (4) Kellimt lil ommok. > Kellimt ’l ommok. EŜ. (5) Tlabna lill-bidwi ftit ħaxix. > Tlabna ’l-bidwi ftit ħaxix. EŜ. (6) Sellimt lill-armel. > Sellimt ’l-armel.

� Il-partiëella lil għandha titqassar dejjem mad-direzzjonijiet . Qatt ma tista’ tqassar lil u tħalli l-apostrofu barra. Innota li l-apostrofu jrid ikun wicëu ’l barra mnejn inqatet il-parti tal-partiëella. EŜ. > ’il quddiem > ’il fuq > ’l isfel > ’il āewwa > ’il barra > ’l hawn > ’l hinn > ’l hemm > ’l hawn

30

Tenufiet oħra: Hemm għadd ta’ kliem li huwa mnissel mill-IngliŜ jew mit-Taljan li jibda bil-vokali. Din il-vokali li tkun parti integrali mill-kelma mhix vokali tal-leħen (vokali li tidħol kultant biex il-kliem ikun jista’ jitlissen) u għalhekk għanda tinkiteb dejjem, anke jekk il-kelma ta’ qabel tkun tispiëëa b’vokali wkoll. EŜ. Mara importanti, Veru irrabja, Bini illegali. Quddiem il-verbi mnissla mit-Taljan u mill-IngliŜ u li jibdew b’konsonanti doppja, inŜidu l-vokali i tal-leħen jekk il-kelma ta’ qabel tkun tispiëëa bil-konsonanti. (jekk il-kelma ta’ qabel tispiëëa b’vokali din l-i taqa’) EŜ. Mark ipparteëipa, Il-plejer iffawlja. Dan jiāri wkoll meta jkollna partiëipju passiv (forma ta’ aāāettiv) EŜ. Raāel iddivorŜjat, Kliem irripetut, Ħadid iwweldjat. Għalkemm āeneralment fil-Malti Ŝewā vokali ħdejn xulxin ma joqoghdux, fi kliem imnissel mit-Taljan jew mill-IngliŜ insibu kaŜi fejn niktbu Ŝewā vokali wara xulxin. EŜ. Teoloāija, poeta, Ewropea. IŜda bejn il-vokali i u a għanda tidħol dejjem il-konsonanti j, filwaqt li bejn il-vokali u u a tidħol dejjem il-konsonanti w. EŜ. Zija, pruwa. Innota

� Jekk ikollok diffikulta` twaqqax il-vokali fil-bidu ta’ kelma, fittex din il-kelma f’dizzjunarju tal-Malti u jekk issib il-kelma taħt il-vokali li tibda biha tinduna li dik il-vokali mhix vokali tal-leħen iŜda parti mill-kelma.

EŜ. importanti se ssibha taħt l-ittra i waqt li umbrella se ssibha taħt l-ittra u: dan juri li l-vokali mhix vokali tal-leħen. IŜda mill-banda l-oħra l-kelmiet imwejjed jew inbid mhux se ssibhom taħt l-i iŜda taħt il-konsonanti m jew n. Dan juri li l-i hija vokali tal-leħen li taqa’ meta tinzerta vokali qabilha!

� Ħafna verbi mnissla mit-Taljan jew mill-IngliŜ jibdew b’konsonanti doppja. Kif għedna aktar qabel dawn jieħdu l-vokali i tal-leħen meta l-kelma ta’ qabilhom tkun tispiëëa b’konsonanti. IŜda fid-dizzjunarju dawn issibhom taħt il-konsonanti partikolari u mhux taħt l-ittra i.

EŜ. pparte ëipa se ssibha taħt l-ittra p waqt li ssekonda se ssibha taħt l-ittra s.

31

Is-sinjali tal-punteāājatura Il-punteāājatura tiābor fiha dawk il-punti, virgoli u sinjali oħra li nuŜaw fil-kitba sabiex it-tifsir ta’ dak li hemm miktub joħroā ëar u jagħmel is-sens. Is-sinjali tal-punte āājatura l-aktar u Ŝati huma:

1. Il-punt (fullstop) (.) Dan jintuŜa fit-tmiem ta’ sentenza għal waqfa sħiħa. EŜ. Fit-triq kien hemm ħafna nies. Kulħadd kien qed jistenna l-wasla tal-president.

2. Il-virgola (comma) (,) Dan is-sinjal nuŜawh meta rridu nagħmlu waqfa Ŝgħira. EŜ. Ilbisna, inŜilna isfel, ħadna belgħa te u tlaqna. Fil-basket ta’ l-iskola kellu pitazz, riga, lapes, gomma u ktieb. Ħija, li kien fuq, ma sema’ xejn.

3. Il-punt-u-virgola (semi-colon) (;) Dan is-sinjal juri waqfa itwal mill-virgola u nuŜawh qabel ma jkun intemm il-ħsieb tas-sentenza. EŜ. B’daqshekk ma kinitx se taqa’ d-dinja; imbagħad kien jara x’jagħmel.

4. IŜ-Ŝewā punti (colon) (:) Dan is-sinjal ninqdew bih (i) bħala waqfa qabel intennu l-kliem li jkun qal xi ħadd, jew (ii) biex nuru li Ŝewā sentenzi qosra huma kontra xulxin. EŜ. (i) Āesu qalilhom: Ħobbu lil xulxin. (ii) Marija bil-għaqal: oħta mhix.

5. Is-sinjal tal-mistoqsija (question mark) (?) Dan is-sinjal nuŜawh f’tarf ta’ sentenza biex nuru li dik hi mistoqsija. EŜ. Fejn sejjer? Min tilef xi ëurkett?

32

6. Is-sinjal t’esklamazzjoni jew stagħāib (exclamation mark) (!) Dan nuŜawh (i) meta rridu nuru li qed nistagħābu b’xi ħaāa, (ii) meta nagħtu ordni jew (iii) biex infissru xi xewqa. EŜ. (i) Oħroā il-għaāeb! (ii) Itlaq minn quddiemi! (iii) Kieku, jaħasra , ngħaddi mill-eŜami!

7. Il-virgoletti jew sinjal ta’ kwotazzjoni (inverted commas/quotation marks) (“ ”) Dawn is-sinjali nuŜawhom (i) meta rridu nuru liema kliem eŜatt intqal f’diskors dirett, (ii) meta nikkwotaw xi silta minn poeŜija jew kitba oħra, jew (iii) biex nuru titli ta’ kotba, drammi, bëejjeë muŜikali, eëë. EŜ. (i) “X’se niklu, mama`?” staqsa Raymond. (ii) Il-poeŜija “lil ommi”, ta’ Ruzar Briffa, tibda hekk: “Benninni ħa norqod, Benninni bil-ħlewwa,” (iii) Din is-silta kienet meħuda mill-ktieb “Storja ta’ Malta”.

8. Il-puntini (dots) (.....) Dawn nuŜawhom meta nwaqqfu l-kitba ħesrem, aktarx biex nagħtu ftit ħin lill-qarrej iħoss dak li rridu ngħidu. EŜ. Kien dlam taqtgħu b’sikkina..... ħadd ma kien jaf x’ħa nagħmlu..... ilkoll konna mbeŜŜgħin.

9. Il-parentesi (brackets) ( ) Dawn nuŜawhom meta ndaħħlu diskors f’iehor. EŜ. Fost il-mistednin (u dan kulħadd jaf bih) kien hemm min ma kienx liebes xieraq.

10. Is-sing (hyphen) (-) Dan is-sinjal nuŜawh (i) bejn l-artiklu u n-nom, (ii) bejn in-numri 11 sa 19 (jew il-kelma kemm ) u s- sillaba il ta’ warajhom, (iii) f’kelmiet mibnijin minn tnejn jew iŜjed.

33

EŜ. (i) l-arblu, l-iskola, ix-xemx. (ii) sbatax il-dar, kemm il-tifel għandek? (iii) borma-forn.

11. l-apostrofu (apostrophe) (’) Dan nuŜawh (i) meta nwaqqgħu xi ittra minn xi kelma u (ii) minflok il-konsonanti għ f’tarf il-kelma. EŜ. (i) x’ħin, ’il bogħod. (ii) reāa’, tela’.

12. l-aëëent (accent) (`) L-aëëent fil-Malti għandu jinkiteb meta jaqa’ fuq l-aħħar vokali ta’ kelma b’iŜjed minn sillaba waħda u l-kelma tkun tispiëëa b’dik il-vokali. Dan jiāri fi kliem ta’ nisel mhux Semitiku u tħoss il-qawwa tiegħu meta tgħid il-kelma. (importanti li dan ma nitfixkluhx ma’ l-apostrofu ) EŜ. Universita`, krudelta`, realta`.

13. L-ittri kapitali Dawn nuŜawhom (i) meta nibdew sentenza u (ii) fil-bidu tan-nomi proprji. EŜ. (i) Ħabbat il-bieb u ma fetħulux. (ii) Mark u Stefanja marru sar-Rabat.

14. Is-sing twil (dash) (–) Dan jintuŜa meta ndaħħlu diskors f’ieħor. (bħal parentesi) EŜ. L-annimali – li kienu għoxrin – daħħalhom fil-għar għall-kenn. Ftakar

� Kull sentenza tibda b’ittra kapitali.

� Il-jiem tal-āimgħa jibdew b’ittra kapitali dejjem.

� Ix-xhur jibdew b’ittra kapitali dejjem.

� L-istaāuni jibdew b’ittra Ŝgħira.

34

� L-ismijiet tal-pajjiŜi jibdew b’ittri kapitali. Anke n-nomi u l-aāāettivi li ħerāin minnhom. EŜ. Malta, Maltin, Italja, Taljani.

� NuŜaw il-punt biex nuru li s-sentenza spiëëat.

� Meta tagħlaq sentenza b’punt interrogattiv (?) jew punt esklamattiv (!) ma terāax tagħmel punt (.) warajh għaliex dan fih innifsu diāa` fih punt!

� Il-punteāājatura qisha ħajt. Jekk inti jkollok kelma li tispiëëa b’vokali u għandek sinjal tal- punteāājatura, il-kelma ta’ wara ma twaqqax il-vokali tal-leħen jekk ikun fiha. EŜ. Ilbieraħ kielu papra. Iz-zija sajritha. In-numri Diffikultajiet li niltaqgħu magħhom fil-kitba tan-numri. In-numru tlieta:

1. It-Tlieta – il-jum tal-āimgħa

2. it-tlieta – il- ħin tal-āurnata

3. It-tielet – turi ordni numerika (numru ordinali) Id-differenza bejn tliet , tlett / tlitt : Qabel xejn irridu ngħidu li tlett u tlitt ifissru preëiŜament l-istess. Meta quddiem kelma nuŜa ħames għandi nikteb tliet u meta quddiem kelma nikteb ħamest (bit-t marbuta) nista’ nikteb jew tlett jew tlitt . EŜ. ħames kotba – mela tliet kotba ħamest itfal – mela tlett / tlitt itfal

In-numri erbgħa, sebgħa u disg ħa jew erba’ , seba’ u disa’ : Bħala mudell tajjeb li nuŜaw in-numru ħames jew ħamsa . Meta niktbu ħames (tispiëëa bil-konsonanti) niktbu erba’ , seba’ , disa’ (bil-konsonanti fit-tarf). Tinsiex li l-apostrofu (’) jirrappreŜenta lill-konsonanti għ.

35

Meta niktbu ħamsa (tispiëëa bil-vokali) niktbu erbgħa, sebgħa, disg ħa (bil-vokali fit-tarf) EŜ. Fil-ħamsa ħiereā – mela Fl-erbgħa ħiereā. Qegħdin ħamsa dawk – mela Qegħdin sebgħa dawk. Kienu ħamsa flimkien – mela Kienu disg ħa flimkien. śid ħames kuëëarini – mela śid erba’ kuëëarini. Tiswa ħames liri – mela Tiswa seba’ liri. Ħames minuti oħra – mela Disa’ minuti oħra. Dawn il-mudelli trid tkun tafhom bl-amment jekk trid li ma tiŜbaljax! Niktbu erbgħa sebgħa disgħa meta ngħidu ħamsa erba’ seba’ disa’ meta ngħidu ħames erbat sebat disat meta ngħidu ħamest tliet meta ngħidu ħames tlett jew tlitt meta ngħidu ħamest Il-parti ëella –il: Wara n-numri mill-ħdax sad-dsatax nuŜaw din il partiëella –il u n-nom ta’ wara jiāi fis-singular. EŜ. Ħdax-il baqra. Tnax-il lira. Erbatax-il ktieb. Sbatax-il raāel. Il-kelma kemm ukoll tieħu l-istess partiëella -il warajha. EŜ. Kemm-il sena għandek? Għallimt kemm-il tifel. Innota li l-partiëella -il hija mehmuŜa mal-kelma kemm jew man-numru . In-numru 101: Fil-Malti għandna mod kemmxejn differenti kif jingħad dan in-numru. Insemmu li għandna mitt

36

oāāett u wieħed/waħda. EŜ. Mitt siāāu u wieħed. Mitt sodda u waħda. In-numri ‘l fuq minn ħdax dejjem jieħdu nom fis-singular warajhom, ħlief meta n-numru jinkludi l- figuri mill-wieħed sa l-għaxra fih. EŜ. Għoxrin kamra . Mitt raāel. Ħames mija u sebgħin għalliem . Elf ruħ. Miljun turist . Billjun dollaru . Ħames mija u erba’ għalliema . Elf u ħames liri . Mija u seba’ fliexken . Miljun u tliet karozzi .

37

38

39

-