Második kötet, első rész

SÁROS VÁRMEGYE

MONOGRÁFIÁJA

IRTA

T Ó T H S Á N D O R

II. K Ö T E T

A VÁRMEGYE TÉRKÉPÉVEL

A V Á R M E G Y E K Ö L T S É G É N

B U D A P E S T , 1910

FRANKUN-rÁRSUlAT NYOMOÁJA

T ARTALOM.

IX. szakasz. A v á rm e g y e k ö z sze re p lé se é s a s z a b a d s á g h a rc z ö k . 5X. sz ak a sz . H a d ü g y ._ _ _ .... _ — .................. — . 91

XI. szakasz. A v á rm e g y e i s z e r v e z e t— _ ._ .......... _ .................. ... 116XII. szakasz. A d ó ü g y ....................... _ 182

X III. szakasz. A n e m e s o tth o n é s a k ö z ü g y e k b e n ............................... .................238T iz en k ilen cze d ik fe jezet. V árak , k a s té ly o k _ _ - ................ 238

H u sza d ik fejezet. A n e m e ss é g o t th o n a ............... .. ... .................. 278H u szo n e g y ed ik fejezet. A n e m e s a k ö z ü g y e k b e n — _ 319

XIV. szakasz. K ö zsé g i é l e t— _ _ _ ._ ._. ._ _ — .... _ _ ... 344H u sz o n k e tte d ik fe jezet. J á rá s o k ................................................_ .................. 347H u sz o n h a rm a d ik fe jeze t. A v á rm e g y e k ö z ség e i _ ........................ _ 361H u szo n n e g y ed ik fe jezet. A v á ro so k sz e rv ez k ed é st;. C z im e re ik 501

IX. SZAKASZ.

A VÁRMEGYE HAJDANI K Ö ZSZEREPLÉSE ÉS

A SZABADSÁGHARGZOK.

I.

A z első történeti n y o m o k . L en g ye l érintkezés.

M ik o rra a h o n s z e rz ő m a g y a rs á g a K á r p á to k v id é k é n

t é r t fog lal, az e g y k o r h a ta lm a s k e l ta faj a IX. s z á z a d e le jé re m á r k ip u s z tu l o n n a n . A z E -i K á rp á to k v o n a lá t re n g e te g e r d ő ségek b o r í t j á k ; a T isz a fe lső v id é k e is i s m e r e tle n fö ld a k k o r i b an . S z a n a sz é t t ú ln y o m ó a n u ra l- a l tá j i fa jo k és s z lá v o k é ln e k itt, k ü lö n ö s e n a V ág, G a ra m é s N y i t r a v ö lg y é b e n . A m a z o k : a v a r m a ra d é k , b o lg á ro k , k a z á ro k , a k ik c s a k n é p s z ö v e ts é g e

ket tu d n a k a lk o tn i , d e a m a g y a r o k jö t té r e h a m a r o s a n fe lo s z ta n a k ; e m e z e k e lm a g y a ro s o d n a k a n n y i r a , h o g y S z v a to p lu k b iro d a lm á n a k n y o m a se m ig en m a r a d . A XV. s z á z a d b a n c se h

és m o rv a iv a d é k o k te le p s z e n e k le a z o k o n a r é s z e k e n .S z e r te sz é t n é p te le n e k a h e ly e k , a m e ly e k e t a h o n fo g la ló k

m e g sz á lla n a k . S á ro s v á r m e g y é b e n is.A k e r e s z té n y sé g n e k c s a k g y é r n y o m a i t t a lá l já k itt. S z lá v

elég sz á m o s él u g y a n a K á rp á to k a ljá n , d e a n n a k a k e r e s z tén y ség e fia ta l é s tö k é le t le n . E é s I í in k á b b a p o g á n j 's á g h o z szít. A fe lv id é k i k e r e s z té n y tó t p l. g y ö n y ö rk ö d ik a m a g y a r

n ak p o g á n y v a llá s á b a n . K ív ü le v a n m é g sz lá v , a k i p o g á n y , m eg a k i fé lig é r ti a k e r e s z té n y v a l l á s t ; v a n to v á b b á s z á m á n - liitű , b o lg á r é s a v a r , m o h a m e d á n , k a z á r , z s id ó s k o d ó k a b a r . K ö z tü k a b iz a n c z iu m i m e g n é m e to r s z á g i p a p o k té r í tő m u n k á ja

6 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZAISADSÁGHARCZOK.

n e h e z e n h a la d . M ég G é za k i rá ly is a z t m o n d ja m a g á ró l, h o g y e lé g g a z d a g a r r a , h o g y k é tfé le Is te n n e k á ld o z z é k .

Á lla m e s z m e s e m ig e n a la k u l t k i a z ő s h a z á b a n . N é m i k ö z p o n to s í tó tö re k v é s e k m u ta tk o z n a k u tó b b m é g is k a z a r p é ld á ra . lg}' a z ú j m a g y a r á l la m e le in te c sa k m o z g ó m o n a r - k ia , m e ly n e k á l la n d ó b b je l le g e t a k e r e s z té n y v a llá s m e g s z i lá r d u lá s a ad .

E z e k e n a t é n y e k e n s n é m i m o n d á i a d a to k o n k ív ü l S á ro s v á r m e g y é b e n a z e lső tö r té n e ti n y o m o k a l e n g y e l fa jo k k a l v a ló s ű r ű é s t a r tó s é r in tk e z é s r e u ta ln a k . N e s z to r K ijew a la tt. A n o n y m u s H a lic sb a n é s L a d o m é rb a n je lz ik a h o n fo g la ló

m a g y a ro k ö s s z e k ö tte té s é t a z É -i s z lá v o k k a l. E z e k pl. fé n y ese n fo g a d já k a m a g y a rs á g o t ; Á r p á d o ro s z h e rc z e g le á n y t vesz fe le sé g ü l. Sz. Is tv á n h a s o n ló k é p j ó v is z o n y t t a r t N a g y B o lesz- lá v v a l, a k i m id ő n 1018 u tá n h a tá r ig a z í tá s t v é g e z te t k e tte jü k o rs z á g a i k ö z ö tt , k id e r ü l , h o g y L e n g y e lo rs z á g e k k o r « u s q u e a d

f lu v iu m S o u jo u (Sajó) e t u s q u e a d C a s tru m S a lis (S ó v á r)» te r je d . [L e n g y e l k ú tfő k u g y a n S a jó h e ly e tt S o lo v a -t (Sós folyó> é s « in f lu m in e S a la v a m e t is fe r re is » - t je le z n e k .] E g y é b ir á n t

B o le s lá v , m ik o r B é la h e r e z e g e t h a z á n k b a v is sz a k isé r i , S ó v á rra , o rs z á g a h a t á r á r a m e g y v a d á s z n i. F iá t : M icz is lav o t E n d re , B éla é s L e v e n te h e r c z e g e in k v é d ik m e g O ttó t ró n k ö v e te lő é s a p o m e r á n o k e lle n . B éla e k k é p j u t a k i rá ly le á n y á n a k k e z é h e z , v a la m in t E n d r e a ro k o n k ijew i h e rc z e g le á n y á b a n ta lá l ja m e g h itv e s é t . A k é t n e m z e t b a r á ts á g a á l ta lo k is e rő s ö d ik , a m it — a n é m e th e z h a j ló P é te r k i rá ly ly a l s z e m b e n — jó sz ív v e l l á t a m a g y a rs á g . B é la u tó b b II. B o le sz láv sereg év e l

é r k e z ik I. E n d r e k i r á ly e l le n a K á rp á to k o n á t a T isz a v ö lg y éb e . E z a fe je d e le m is S ó v á r r a j ö n v a d á s z n i. A z ő h a lá la u tá n a la k u l k i a h a l ic s i k é rd é s , a m e n n y ib e n II. E n d re se c u n d o - g e n i tu r á t ó h a j t o t t lé te s í te n i , a m i e l le n a h a lic s i h e rc z e g e k

o ro s z v é d e lm e t k e r e s n e k .

A ru th é n e k t. i. H aK csban , L a d o m é rb a n — M ieszko fejedelem h a lá la u tá n — e l a k a r ta k , s z a k a d n i a lengye l főségtől. A m ag y a r po li

AZ ELSŐ TÖRTÉNETI NYOMOK. LENGYEL ÉRINTKEZÉS. 7

tik a ak k o r , 1160 u tá n , i rá n y u l h a tá ro z o t ta b b a n fe lé jök . D e v a n n a k e lőzm ények is. M ár Szt. L ász ló lá tja sz ü k sé g é t 1093-ban a n n a k , hog y R usszia v éd e lm é t a k ú n o k e llen b iz to s ítsa . M ajd Á lm o s h e rczeg k e res III. B o lesz lávná l tá m o g a tá s t K á lm á n k ir á ly e llen . A b a ú jv á r t el is foglalja, d e a z u tá n k ib é k ü l b á ty já v a l. K ésőbb B o ric s k ev e ri a b a j t L en gyelország és a h a z á ja kö z t, k in e k II. B o lesz láv á t is en g ed i a fia, K á lm án részére a S zep esség e t (H a lic so t ?).

A m a g y a r b e fo ly á s H a lic sb a n c s a k 118 7 — 8 9 -ig t a r t : k i r á ly u n k E n d r e h e rc z e g e t b e ik ta t ja u g y a n a z o r s z á g b ir to k á b a ,

d e K á z m é r le n g y e l k i rá ly c s a k h a m a r e l le n ö k iz g a tja a r u th é n h e rc z e g e k e t, h o g y ű z z é k k i a m a g y a rs á g o t . N e m s o k á ra a z o n ban b a r á ts á g o s a b b in d u la t r a t é r , s ő t k é sz tá m o g a tn i is t e r v é b e n a m a g y a r k i rá ly t , a k i ú t ja k ö z b e n é r te s ü l , h o g y n e jé t a

lá z o n g ó fő u r a k le s z ú r tá k . S ie tv e té r v is sz a , r e n d b e h o z z a o rsz á g á t s ú j r a a ré g i t e r v e fo g la lk o z ta tja H a lic s n a k m e g sz e rz é se i r á n t . M á r -m á r o d a j u t ta t já k a z e g y e z k e d é se i , h o g y a fián a k m e g sz e rz i H a lic so t é s L a d o m é r iá t , a m ik o r m e g in t c sa k e le s ik a s z á n d é k á tó l s v é g r e is a z z a l k e ll b e é rn ie , h o g y a «R ex R u th e n o ru m » c z ím e t v ise lh e ti .

IV. B é la id e jé b e n L e n g y e lo r s z á g b a n a R o m a n o v c z o k ; k ö z tü k D á n ie l k e r e k e d n e k fe lü l . A m a g y a r p o l i t ik a a z o n b a n a k ra k ó i u d v a r r a l fű z i s z o r o s a b b r a a b a r á t i v is z o n y t s D á n ie lt e lu ta s í t ja , a k i m ik o r h a l l ja , h o g y a t a t á r o k b e ü tö t te k az o rsz á g á b a , B a tu fig y e lm é t s z é p s z e r é v e l e lv o n ja R u s s z iá tó l s

M a g y a ro rsz á g e lle n irá n y í t ja . K é ső b b a z o n b a n , 1 2 5 1 -b e n , m ik o r a b a b e n b c rg i ö rö k s é g m ia t t g y ű l t k i a v i ta , k i r á ly u n k m é g is

seg ítség ü l h ív ja ő t. D á n ie l, a k i k ö z b e n o k o s a b b b e lá tá s ra ju to tt, m e g is j e le n t P o z s o n y b a n , h o l b a r á t s á g o s sz ó v a l fo g a d ták. ((M egjö ttél — m o n d ta IV . B é la — ő se id r u th é n s z o k á s a szerint® .

Az ú j fr ig y t r ó n h o z seg íti D á n ie lt, a k i m e g k o ro n á z á s a u tá n (1254.) a r u th é n u n ió m e g v a ló s í tá s á n k é sz sé g g e l fá ra d o z ik m in d a d d ig , m íg a z t n e m lá tja , bog} ' az ú j r a k ö z e lg ő ta tá r s á g e lle n é b e n h a s z ta la n v á r ja a p á p a tá m o g a tá sá t . E k k o r d a c z o s a n á tp á r to l a tá m a d ó k h o z s v e lő k e g y ü t t p u s z t í t ja L ith v á n iá t .

8 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGIIARCZOK.

R u s s z ia v ité z n é p e is m é t s z e re p e t v á l to z ta t V. Is tv án k ir á ly u n k a la tt . V e le k ü z d R u d o lf é r d e k é b e n O ttó e l le n : d e m ik o r a g y ő z te s g r ó f m é g is fe le sé g ü l a d ja n le á n y á t e l le n fe lé h ez , m in d e n e s tü l ez u tó b b ih o z p á r to l át.

A z Á r p á d o k u to ls ó é r in tk e z é s e a len g y e lsé g g e l IV . U lász ló id e jé b e n tö r té n ik . B o le sz lá v k i r á ly F e k e te L e sk ó t je lö li k i u tó d jáu l, d e a k r a k ó v id é k ie k K o n r á d o t h ív já k m e g e lle n e . A m a z

h o z z á n k m e n e k ü l. K i rá ly u n k fo g a d ja s v ité z e m b e r t : a B o k sa - n e m z e ts é g b e li S im o n fia G y ö rg y m e s t e r t 1 b o c s á tja r e n d e l k e z é sé re . B o g u v ic z e m e l le t t g y ő z a m a g y a r s e r e g ; m a jd u tó b b . 1 2 8 7 -b e n u g y a n a z a v e z é r v é d i m e g a le n g y e l k i r á ly t a t a tá r o k e l le n s k i r á ly a r e n d e le té r e a z á l E n d ré h e z , v a la m in t tö b b iz b e n L e n g y e lo rs z á g r e n d e ih e z m e g y k ö v e tsé g b e .

A z A n jo u k k o r d b a n v is z o n t L e n g y e lo rs z á g se g ít i h a z á n k a t k e le te u ró p a i n a g y h a ta lm i á l lá s á h o z . P e r s o n a lis -u n ió lé te s ü l a k é t á l la m k ö z t R. K á ro ly iv a l , m a jd E rz s é b e t é s M ária k irá ly n é k k a l . U lá sz ló le n g y e l k i r á ly a la t t a z o n b a n m e g la z u l a v isz o n y , ső t e lle n e , m in t m a g y a r tró n k ö v e te lő e llen , A lb e r t ö z v e g y e , E rz s é b e t k i rá ly n é G isk ra h a d á t h o z z a be . E z az ügy fe g y v e rs z ü n e t te l v é g z ő d ö tt, a m e n n y ib e n . 1444 s z e p te m b e r 3 0 -á n K a ssá n ta lá lk o z o tt a le n g y e l é s m a g y a r u r a k .b iz o t t ság a , k ik e t G isk ra h o z o t t ö s sz e a b b ó l a e z é lb ó l, h o g y a n é g y év i h a r c z u t á n k é t é v re fe g y v e rs z ü n e te t k ö sse n e k . S á ro s v á r m eg y e is r é s z t v e t t a b b a n a ta n á c s k o z á s b a n . A m eg e g y ezé s p o n tja i k ie m e lté k , h o g y G is k ra v i s s z a k a p ja a S z e p e ssé g e t, a k e r e s k e d ő k s z a b a d o n k ö z le k e d h e tn e k a k é t o rsz á g b a n , a h a r - m in c z a d o t e l tö r l ik , a f e lm e rü l t jo g s é re lm e k e t p e d ig v eg y e s b iz o t ts á g fog ja e l in té z n i.

G isk ra e lh a ta lm a s o d á s a a le n g y e l é r in tk e z é s n e k u to lsó - e lő tt i , b á r ig en fo n to s m o z z a n a ta . M á ty á s k i r á ly m e g tö r i u g 3'a n ő t, d e h a lá la u tá n II. U lá sz ló m a g y a r k i r á ly ü g y é b e n is m é t fe llép . A z u to lsó , e k o rs z a k b e l i le n g y e l b a r á t s á g je le , h o g y

S oós-ös.

SÁROS-VÁR ÉS A KIRÁLYI HÁZ.

II. L a jo s k i r á ly u n k a t Z s ig m o n d le n g y e l k i r á ly 300 0 g y a lo g o s sa l é s 3000 lo v a ssa l se g íti a tö rö k e lle n . A z o k b ó l k e v e se n

té r te k v is sz a h a z á ju k b a .L e n g y e l- é s M a g y a ro rs z á g fe jlő d é s é b e n s o k a r o k o n

v o n á s : így e g y id e jű le g e r ő s ö d ik m e g b e n n ö k a k e r e s z té n y á lla m v a llá s , m a jd e g y f o rm á n la n y h u l e l ; a k i rá ly s á g u k is

e g y a rá n t n e m z e ti je lle g ű , m e ly ly e l s z e m b e n h a ta lm a s o l ig a r c h iá k tá m a d n a k , s ro k o n i r á n y b a n fe jlő d n e k a z o r s z á g o s in té z m é n y e ik , t. i. m in d k é t á l la m b a n a h ű b é r i e s z m e s z o r ít ja le a jo b b á g y sá g o t, d e a m a g y a r k i rá ly m e l le t t o t t v a n az o rs z á g - g y ű lés , m e ly g á to lja é s fé k ez i. A k e re s k e d e le m a V e g y e sh á z a la tt n a g y a r á n y ú . M a g y a r ja in k s ű r ű n te le p s z e n e k m e g K r a k ó -

b an , fő leg a S z e p e ssé g rő l é s B á r t fá ró l , m in t ip a r o s o k é s k e r e s k ed ő k . K a ssa é s B u d a m á r N a g y L a jo s a la t t h i r e s le ra k o d ó h e ly e k ré z b e n , m a r h á b a n é s b o r b a n . A XV. sz á z a d a z o n b a n

S a n d e c z fe lé te re l i a m a g y a r k e r e s k e d e lm e t.

II.

Sáros-vár és a k irá ly i ház.

M ár a r u th é n é s a le n g y e l é r in tk e z é s n e k ú tv o n a lá b a es ik S á ro s v á r m e g y e , k ü lö n ö s e n S á ro s - v á r . K irá ly a in k c s a lá d o s tu l is g y a k r a n m e g fo r d u ln a k b e n n e . K ir. h e r c z e g e in k k ö z ö l n em eg y v ise li a «D e S á ro s » m e l lé k n e v e t ; IV . B é la g y e r m e k e i o tt id ő z n e k ; m a g a a k i r á ly a m o h i c s a ta u t á n p ih e n ő t ta r t h e n n e s a v á r o s o k m e g a p a d t m a g y a r e le m é t, m ie lő t t a t e n ger m e llé k é re h ú z ó d n é k , fő le g n é m e t te le p e s e k k e l (T h e u to n ic i no stri) o n n a n s z a p o r í t ta t ja . V. I s tv á n k i r á ly u n k is o t t fe je z te he 1269-ben a z t a tá rg y a lá s t , m é h ' a n á p o ly i u ra lk o d ó h á z a t

s z o ro sa b b fr ig y b e v o n ta a m a g y a r ra l . F é n y e s k ü ld ö t ts é g k e re s te fel a k k o r a v á r b a n , é lé n a z ő s i m o n te c a s in ó i m o n o s to r ap á tjá v a l , a k i u rá n a k , A n jo u K á ro ly n a k , S ic z il ia é s N á p o ly új h e rc z e g é n e k te r je s z te t te e lő a já n la ta i t . A z o k s z ö v e tsé g k ö té sé re c z é lo z ta k a k é t á l la m k ö z t N é m e to rs z á g , il le tő le g

10 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE- ÉS A SZARADSÁGHARCZOK.

H o h e n s ta u fe n i II. F r ig y e s n é m e t c s á s z á r é s fia e l le n , k ik n e k k é z é b ő l K á ro ly k ira g a d ta a k é t h e rc z e g s é g e t. J íe m c s a k a h e r - czeg i t ró n m e g s z i lá r d í tá s á ró l v o l t szó az. a p á t s z a v a ib a n , h a n e m m a g a sa b b é r d e k e k r ő l is . íg y M a g y a ro rs z á g n a k N y fe lő l v a ló b iz to s í tá s á ró l . A z a lk u d o z á s , m iv e l h ib á s ir á n y b a n in d u l t m eg , h o s s z a s a b b a n e lh ú z ó d o tt . A v é d - és d a c z s z ö v e ts é g a la p já u l t. i. K á ro ly fe le sé g ü l k é r e t te k i r á ly u n k a k k o r e g y e tle n n a g y k o r ú le á n y á t, M a rg ito t, a k i a z o n b a n z á rd a s z ü z i fo g a d a lm á h o z h ív e n v is s z a u ta s í to t ta . Új i r á n y b a k e l le t t te h á t te re ln i a tá rg y a lá s t , a m in e k e r e d m é n y e ü l a k é t h á z k e t tő s f r ig y k ö té s e l é te s ü l t : L ász ló m a g y a r k ir . h e r c z e g Iz a b e lla n á p o ly i

h e rc z e g le á n y t, K á ro ly p e d ig M á r iá i, k i r á ly u n k h a r m a d ik

le á n y á t je g y e z te el. A s ik e r v a ló s á g g a l e l r a g a d ta a z a p á to t, v a la m in t a fén y , m e ly n e k S á ro s - v á rb a n h o s s z ú id ő n á t ta n ú ja v o lt. E l r a g a d ta tá s s a l í r t a s z e rz e te s t á r s a in a k : < A m i k i rá ly u n k d ic ső sé g é rő l é s h a ta lm á ró l n e m k e ll s z ó l a n o m : jó l i s m e r ite k az t. H a n e m a m a g y a r k i rá ly i h á z n a k s z in té n h ih e te t le n ü l

n a g y a h a ta lm a . E l s e m m o n d h a to m , h o g y m e n n y i a fegyv e r e s n é p e . A d ia d a lm a s fe je d e le m b á r h o v a in d í t ja se re g é t, a k á r k e le t, a k á r é sz a k felé, s e n k i s e m m e r m o c c z a n n i.»

P á r é v tiz e d m ú lv a fe lső v id é k ü n k m o z g a lm a s id ő k ta n ú ja lesz. S á ro s b ó l a r o z y o n y i c s a tá b a n a z A b a -n e m z e tb e li S á n d o r n a k (K eczer) d ö n tő s z e re p j u t : ő n y i t ta t ja m e g R . K á ro ly s z á m á ra S á ro s - v á r k a p u i t s ő b í r ja h ó d o lá s r a a m egyé t. U g y a n c sa k a XIV. s z á z a d k e z d e té n a m e g y e u ra i , k ü lö n ö se n N. L a jo s b iz a lm a s a : R ik o lf c ., a T a rc z a y -ő s , a k iv á n d o r lá s t a k a d á ly o z z á k m eg , m a jd m e g a v á r r e n d s z e r t fe jle sz tik , de

k ö z b e n a k e re s k e d e lm e t é s a m ű v é s z e te k e t is tá m o g a tjá k . A z á lta lá n o s h a la d á s n a k k ü lö m b e n h a ta lm a s fő is p á n o k is a té n y e z ő i, m in t D r u g e th , K o n t M ik ló s , a Z u d a r o k , B eb ek e k é s S o ó so k , a k ik m in d e n t e lk ö v e tn e k , h o g y a v á rm e g y e i te rü le t é p sé g é t b iz to s íts á k .

A lb e r t k i r á ly u tá n a z o n b a n M á ty á s ig h a n y a t lá s n a k in d u ln a k a m e g y e i v is z o n y o k : b e á ll a h u s z i ta k o r .

GISKRA ÉS A HUSZITÁK. 11

III.

G iskra és a husziták .

E rz s é b e t ö zv . k i rá ly n é 14 4 0 -b e n h o z z a b e p á r e z e r c se h zso ld o sá v a l G iskra J á n o s t . S á ro s i fő is p á n n á n e v e z i k i. K ü ld e té séi G isk ra h a m a r fe lfo g ja ; m iv e l tö b b fe lfö ld i, m in t B e rz e v ic z y J á n o s és a R ik o l f - te s tv é r e k : L á sz ló é s J á n o s c z im b o r á ln a k

vele. k ö n y e n te r je s z k e d ik . E lfo g la lja E p e r je s t é s B á rtfá t. M ajd p é n z t v e r e t V. L á sz ló n e v é r e s fe ls é g jo g o k a t g y a k o r o l. V á ra k a t é p ít v a g y e rő s ít , f a te m p lo m o k a t á l lít . S d ú l é s p u s z t í t

m in d e n fe lé a z e l le n p á r t b i r to k a in . A p a r a s z t — a m a g y a r ja — ré m ü lv e m e n e k ü l e lő le a r e n g e te g e k b e .

T ö b b e n is ú t já t a k a r já k á lla n i . E lő s z ö r P e r é n y i J á n o s , a k it a z o n b a n K a ssá n á l, m a jd K é s m á rk n á l le g y ő z ; k é s ő b b R o z- g o n y i e g r i p ü s p ö k , a k i a z o n b a n s z e re n c s é s e b b : a lv e z é ré t ,

T a la fú z t, m ik o r é p O d ro v á c z c z a l le n g y e l ö n k é n te s e k lá tó - g a tják m eg , e lfo g ja , z s o ld o s a it p e d ig fe lk o n c z o l ja . 1 M á s ik c s a p ás t K o m o ro v sz k y p o d o l in i é s C za jk a b e rz e v ic z e i k a p i tá n y o k k é sz ü ln e k in té z n i G isk ra e l le n , a m e n n j 'ib e n fe 'lp e rz se lik

E p e r je s t , b á r a v á r a t m a g á t a c se h ő rs é g m e g m e n t i . 0 a z o n b an id e jé n é rk e z ik m eg , r a j ta ü t a k é t v e z é re n , s z é tv e r i s e r e g üket, m a jd B e rz e v ic z e e l le n fo r d u l, m e ly m iv e l a v á r eg y ik b á s ty á já t a p u s k a p o r fö lv e ti, k é n y te le n m e g a d n i m a g á t. A k k o r

lép k ö zb e a v ité z R o z g o n y i s fe g y v e rs z ü n e tre s z o r ít ja .E rz s é b e t h a lá la u tá n a c s e h e k k iv o n u ln a k a v á rm e g y é b ő l.G isk ra m in d a z á l ta l n e m h a g y ta e l V. L á sz ló ü g y é t :

A x a m itta l, T a la fú z z a l é s F r id r ik n é m e t k i r á ly ly á l m e g a v á r o so k k a l tá m o g a tja . 1 4 4 5 -b e n S z é k e s fe jé rv á r t a z o rsz á g g y ű lé s e n az o lig a rk á k e lle n e v a n n a k u g y a n s a r a b ló v á r a k le r o m b o lá sá t re n d e lik el, d e 14 4 6 -b a n a rá k o s i o rs z á g g y ű lé s e l is m e r i az ifjú k irá ly t , v is z o n t e l tö r l i az « o rsz á g o s k a p itá n y sá g o k a t)) .

L. A ra n y J. Az e g r i le án y .

12 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGI! ARCZOK.

G is k ra i s k é n y te le n a s á r o s i f ő i s p á n s á g ra s z o r ítk o z n i. 1447-ben , m ia la t t c s e n d b e n m e g h ú z ó d ik , a v á r m e g y é b e n « b ra tr i» -sz ö - v e tk e z e te k a la k u ln a k a t a b o r i ta - h ív e k s o rá b a n . Z isk a lev é l

k e z d é s e i : « B ra tr i u p a n a B o h u » (T e s tv é re im az U r b a n ) czé- lo z n a k v á l la la tu k k ö z ö s s é g é re . G is k ra fü g g e tle n tő lü k , d e 14 4 8 -b a n m a g a is ú j r a h á b o r o g a n n y i r a , h o g y 1449-ben H u n y a d y S z é k e ly T a m á s t k ü ld i a m e g fé k e z é sé re . G isk ra , m ik o r a m a g y a r h a d K a ssa k ö r ü l ta n y á z ik , fe lk e re si é s S o m o sn á l ra j ta ü t s g y ő z e le m u tá n A b a ú jb a n ú j v á r a t é p ítte t. H u n y a d y v é g re is m a g a in d u l a r a b ló v á r a k e lle n s e lső b e n a b á n j 'a v á r o s o k a t ü r í t i k i. 1 4 5 0 -b e n k ie g y e z ik a k é t fél azza l, h o g y G isk ra m e g ta r t ja a b á n y a v á r o s o k a t m e g É p e r je s t és

B á rtfá t, a tö b b i b i r to k é r t p e d ig k á r p ó t lá s t fize tte t m a g á n a k .A z eg y e sség a z o n b a n m é g m in d ig n e m n y u g ta t ja m eg.

Ú jra fő k a p itá n y i s z e re p r e tö r . U to ljá ra , h o g y H u n y a d y m e g

s z o r ít ja , 14 5 2 -b e n m é g is b é k é re h a j l ik . A n n a k fe lté te le i ism é t k e d v e z n e k n e k i ; m e g ta r tja a k ir . v á r o s o k a t , Z ó ty o m , S zep e s, S á ro s és T o r n a v á r m e g y é k e t s 20 .000 a r a in ' fo r in t k á r p ó t lá s b a n ré sz e sü l.

M ik o r F r ig y e s 1 4 5 3 -b a n k ia d ja V . L á sz ló t, G is k ra h a z a m eg y , d e p á r a lv e z é r e v is s z a m a r a d a b i r to k á n . A x a m it P é te r L ő c se m e l le t t tá b o ro z ik s a ((T á b o rh e g y » -e t e r ő s ít i . V égre H u n y a d y L á sz ló e lfo g ja , a z o n b a n a k i rá ly z s o ld já b a fo g a d ja .

F o r d u la to t a c s e h e k d o lg á b a n C zille} ' o k o z , a ki H u n y a d y J á n o s e lle n h ív ja m e g G is k rá t. A r r a A x a m it ú j r a fc lk é l s a tá r s a iv a l P a lo c sá t , T a r k ő t , m a jd B e rz e v ic z é t s z o ro n g a tja . E lle n e a k i rá ly rc n d e le te G is k rá t m e n e sz t i, a k i a z o n b a n

la n y h á n te l je s í t i a k ö te le s s é g é t, b á r a k k o r ib a n a m a g y a r h a d n a k fő v e z é re . A c s e h e k h e ly z e te fo ly to n e r ő s b ö d ik : az egész fe lv id é k lá z a s iz g a lo m b a n é l m ia t tu k .

M á ty á s k irá ly te h á t k a p ó r a lé p a t r ó n r a . E lső d o lg a ir tó - h a d a t k ü ld e n i a ra b ló k e lle n . R o z g o n y i K o m o ro v s z k y t v e ri m e g a S a jó n á l, a fe lv id é k p e d ig 5 0 0 0 -n y i k e re s z te s h a d a t á llít e l le n ö k . M ajd jö n M a g y a r B a lá z s is : a z e g y e s ü lt m a g y a r s e re g

GISKRA ÉS A HUSZITÁK.

e le jti A x a m ito t: T a la fú z a l ig b í r t iz e n n e g y e d m a g á v a l m e n e k ü ln i . R o z g o n v i e r r e J á s z ó e lle n fo r d u l, a h o n n a n U d e rs z k y

cse h r a b ló B e rz e v ic z e v á r á b a sz ö k ik . M ajd o n n a n is to v a illa n úgy, h o g y a m a g y a r v e z é r a c s e h e k tő l 4 00 a r a n y f r to n m e g vesz i a v á r a t s B e rz e v ic z y Is tv á n t a b i r to k á b a v is s z a h e ly e z i . 1 4 59-ben T a la fú z B á r tfá t n y u g ta la n í t ja , m ia la t t a v á r o s a tö b b i t á r s v á r o s o k k a l , E p e r je s t k iv é v e , a z o r s z á g o s k a p i tá n y o

k a t tá m o g a t ja . R o z g o n y i e z u tá n a S a jó v ö lg y é t t i s z t í t ja m eg . m ire a v á r m e g y é k és f ő u r a k m e g m o z d u ln a k . D e a r a b ló h a d is m é t t a lp ra á ll, s b á r 1 4 6 0 -b a n le v e rik , a z é v v é g é n R ie h n ó - és S á ro s - v á ra k k ö r ü l m u ta tk o z ik . G is k ra e k k o r m á r e r ő s s z ö v e tsé g b e n áll a b ra t r ik k a l . M á r - m á r ú g y lá ts z ik , e r ő r e k a p n a k

a c se h e k , a m ik o r a k é t S z a p o ly a y jö n e l le n ö k , a k ik S á ro s v á ro n k e z d ik , k i a k a r já k é h e z te tn i , m íg v é g re a v á r s a s z o m

széd Ú jv á r b e h ó d o ln a k . P é ld á jo k a t 1 4 6 2 -b e n R ic h n o és S ze- p es k ö v e tik . E n n y i c s a p á s m e g tö r i G is k rá t, a k i a k i r á ly h o z fo rd u l b é k é é r t . M áty ás k ie n g e sz te lő d ik s f e lté te lü l k ö tv e ki.

h o g y a c s e h e k k e l a tö rö k e l le n in d u l jo n , 25 ,000 a r a n y f o r in t ta l s az a ra d v á r m e g y e i L ip p á v a l é s S ó ly m o s s a l e lé g ít i k i a h á b o rg ó e m b e r t . A lv e z é re i é s k a to n á i k i r . z s o ld o n a fe k e te

s e re g b e lé p n e k .T a la fú z a z o n b a n is m é t b e tö r , d e S z a p o ly a y is m é t k iv e r i .

U tán a a m o rv a t e s tv é r e k : a z s e b rá k o k t á m a d n a k a z o rs z á g ra . V e zérö k Z v e la K o sz to lá n y -v á rb a h ú z ó d ik . A k i r . s e r e g o s t ro m

a lá v esz i, m ire a v e z é r e l i l la n . M a g y a r B a lá z s u tá n a n y o m u l , a ra b ló k n ag y ré sz é t fe lk o n c z o lja , a z e lfo g o tt 250 h a r e z o s t ped ig Z v e lá v a l. a z a p r ó d já v a l é s k á p lá n já v a l a v á r e lő t t fe l

a k a sz ta tja .A G isk ra m o z g a lo m n a k h a d i j e le n tő s é g e v a n , n e m z e tisé g i

b e fo ly á sa le g a lá b b a m i v á r m e g y é n k b e n — n in c s e n .

A c se h e i v a g y 10 .000-en le h e tte k , d e a fe lső v id é k e k e lk e se re d e tt tó tja i is k ö z é jü k á l lo t ta k . Á l la n d ó a n ig e n k e v é s m a r a d t itt k ö z ö lü k . N a g y a z o n b a n , m in t h u s z i ta ( ta b o r i ta ) fe le k e z e t- nek , a v a llá s i h a tá s u k . Is te n h a r e z o s a in a k , a n a g y Z isk a u tó

14 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGI!ARCZOK.

d a in a k ta r t já k m a g o k a t. A m in t G is k ra fé lr e á ll, a t a b o r i ta

fe le k e z e tisé g le sz a m o z g a lo m k ö z é p p o n t ja . íg y sz e rv e z ő d te k a b r a t r ik . A « T á b o r» s z e n t h e g y e a te s tv é r e k k ö z ö s h e ly e ; k ö z ö s h o r d ó k b a g y ű j t ik a p é n z t . A k e h e ly h e z , ő s i s z e r ta r

tá s a ik h o z é s H ú sz ta n a ih o z r a g a s z k o d n a k . E rő s e n té r í te n e k is . Id e j á r u l az , h o g y a k k o r ib a n a z i f ja in k s z á m o s á n j á r n a k a p rá g a i e g y e te m e n , a k ik m a g o k b a s z ív já k a z ú j va llá s i e sz m é k e t. T u d v a le v ő p ed ig , h o g y a p rá g a i n é g y p o n tb a n b e n n e v a n n a k a r e fo rm á c z ió a la p e lv e i . H o g y a tá b o r i ta h it

te r je d a n é p ü n k k ö ré b e n , a z t a k e h e ly ly e l d ís z í te t t t e m p lo m b e já ra to k m a is b iz o n y í t já k . íg y e g y e n g e tik L u th e r ta n a in a k

a z ú t já t . S o k e v a n g é l ik u s te m p lo m n a k v a n a k k o r ib ó l c se h b ib liá ja , é n e k e s k ö n y v e . A tá b o r i tá k té n y le g s z á m o s te m p lo m o t á l l í ta n a k , z á r d á k a t a la k í ta n a k á t v a g y fa b á s ty á k k a l e rő s íte t t t á b o r t ü tn e k e g y -eg y te m p lo m u k k ö rü l . A p a p ja ik h a rc z

k ö z b e n v e lő k já r n á k . J e l le m v o n á s u k a c s e h e k n e k a sz ó sz e g é s ; t a k t ik á ju k : a v á r v é d e le m . G y o rsa k , c se lv e tő k , á rm á n y o s a k . F e g y v e r ö k : a k asz a , c s é p lő és h e g y e s b u z o g á n y . S z e re p ö k e g é sz b e n sz é g y e n fo lt a s z lá v n é v e n é s s ú ly o s c s a p á s fe lv id é k ü n k ö n .1

1 N é p ü n k íté le te a r a b ló h a d h a rc z i k é p e s sé g e i rő l n e m v a la m i kedvező . Ü g y es a d o m á b a n ö rö k íti m e g S z a lá rd i J á n o s k ró n ik á ja . M á ty ás k irá ly é p a c seh e k e llen k é sz ü l. H a llja a d o lg o t P c r se n c z k y n e m e s , s ie t föl B u d á ra , k irá ly lá to g a tó b a , h o g y fe la já n lja a s z o lg á la tá t. S z a p o ly ay J á n o s sa l , a z e z red e sév e l in d u ln a k Z b o ró e llen , a k i n e m b iz ik a s ik e r b e n , m e r t e rő s a v á r . P e rsen c zk y ü g y e t se m veti. a d o lo g r a ; a z t m o n d ja , cgtj b u n d á v a l is b e v esz i, c s a k 50 e m b e r t a d ja n a k a sz o lg á la tá b a . M iko r te h á t a s ik e r te le n o s tro m u tá n a m a g y a r se re g e lh ú z ó d ik a v á rh e g y a ló l, P e r se n c z k y d a ra b id e ig kö v e ti az e m b ere iv e l. A c se h e k ö r ö m m á m o rb a n ú sz n a k , la k o m á h o z fo g n ak . P a d r u b á l v á rk a p itá n y n a k a z o n b a n e g y sz e rre a z t je le n t i az é jje li ö r , h o g y a s á n c z á r o k b a n v a la m i a la k o t lát. Az a v á lla lk o zó n e m es : n y a k á b a n d é c z b u n d a , k e z é b e n k a m p ó s b o t, a lo v a pe d ig lé lrek ö tv e . A k a p itá n y c z im b o rá i r ö h e jje l fo g a d já k a h ir t , m ire az ő r e lszá n ja m a g á t : v issz a lo v ag o l a z á llo m á sá ra . L eszá ll a ló ró l s k e re s i, m e rr e m ászhas- s é k á t a b u jk á ló e llen fé l felé a fa lon . P e r s e n c z k y c s a k e r r e v á r t : a b o tjá t le sz ú r ja a fö ld re , r áv e ti a b u n d á t s a z z a l m á sz ik á t a z á ro k tú ls ó o ld a lá ra . A c seh k ö z b en á t ju t az á ro k fa lo n s d ia d a lm a sa n s ú j t le a b u n d á ra . A b b an a p illa n a tb a n a m a g y a r v itéz e lk a c z a g ja m a g á t s fe lp a tta n e llen fe le lo v á ra . T ér-

GISKRA ÉS A HUSZITÁK.

A m i b a j t a r a b ló k n á l u n k o k o z n a k , a z l t e té z ik a z o r s z á g o s v is z o n y o k . E lső s o r b a n a fő ú r i é s k ö z n e m e s i r e n d s z e m b e -

la lá lk o z á s a . D e ta lá n v é g z e te s s é a S z a lk a y L á sz ló e s z te rg o m i é r se k é s k a n c z e llá r k a p z s is á g a v á l ik a z o r s z á g ra , a k i tö n k r e

te sz i II. L a jo s u d v a r á t . T ő le fü g g n e k a fő u r a k é s fő p a p o k , m íg a k ö z n e m e s s é g 8 — 1 0 s z ó v iv ő e m b e r b e f o ly á s a a la tt g ö rn y e d e z ik .

A n e m e ss é g a h a d v is e lő e le m . a m e ly p u s z ta e s z k ö z e m é g a

s z o lg á la ta d ó f ő u r a k n a k ; n a g y r é s z t a z o n b a n n e m s o k a t tö r ő d ik a k ö z ü g y e k k e l: ip a ro s k o d ik , k e r e s k e d ik s a s z a v a z a tá t k ö v e

t e k re b íz z a . A g a z d a g a b b ja s e m tu d k i s z a b a d u ln i a fő re n d

e rő s z a k o s s á g a a ló l. O r sz á g g y ű lé s t n y i l t m e z ő n t a r ta n a k , h o l a fő u r a k tö m é rd e k s z o lg á v a l é s k ö z n e m e s e k k e l je le n n e k m eg .

S z a b a d a szó , d e te rm é s z e te s e n fő ú r i je ls z a v a k s z e r in t . M ivel

a g y ű lé s k é t h é tn é l to v á b b n e m ta r th a t , a l á rm á z ó n e m e se k a z ü g y e k fo ly ta tá s á t m e g h a ta lm a z o t ta k r a b íz z á k s tá v o z n a k ,

a k ik a z u tá n ;a k i r á ly ta n á c s o s a iv a l k ie g y e z n e k . H a tv a n b a n

m ég is f e lü lk e re k e d ik a k ö z n e m e s s é g W e rb ő c z y v e l , a k i t n á d o r r á v á la s z t ; v is z o n t a z o n b a n ez e l le n m e g S z a p o ly a y e lle n

a k a la n d o s o k t i tk o s tá r s a s á g a lé p fe l, m e ly ly e l a k i r á ly s z ö v e t

k e z ik ; d e m iv e l a p á p a i k ö v e t k o m o ly a n fig y e lm e z te ti a s ú ly o s k ö v e tk e z m é n y e k re , e lfo jt ja a t á m a d á s t . W e r b ő c z y m e n e k ü l,

S z a p o ly a y e lle n a z o n b a n n e m m e r . f e l l é p n i a z e lle n z é k .

Ily fo r ro n g á s k ö z b e n é r i a z o r s z á g o t a m o h á c s i v e s z e

d e le m , a m e ly rő l B u d á n a u g . 3 0 -á n é j f é lk o r é r te s ü ln e k .

A k irá ly n é P o z s o n y b a m e n e k ü l ; a n é p ra b o lv a , p u s z t í tv a h ag y ja el o t th o n á t s a fe lső r é s z e k b e h ú z ó d ik fel.

m észe tesen z a jt ü t az ő r s v a g y 30 ra b ló r o h a n a s z á g u ld ó P e rs e n c z k y u tá n . Ez sem rest, h ir te le n k a n y a r u la t ta l v is s z a fo rd u l a v á rn a k , k e re sz tü l a z á d á z u l ro h an ó s o ro n . K is id ő m ú lv a a z ü ld ö z ő k is u tá n a . M ik o r a z u tá n lá tja , h o g y a v á rö rség — m in d e n é p k é z lá b e m b e r — k ü n n v a n a s z a b a d b a n , az e rd ő s ű r ű jébe c sa lja ő k e t s ' o n n a n le si, h o g y a m á s ik p o n to n e lr e j te t t 50 m a g y a r h o g y s u r ra n b e a v á rb a s e re sz t i le a h id a t. S z a p o ly a y . b e szé li az a d o m a , s o r ra le kaszabo lta tta a c se h e k e t, P e r s e n c z k y u r a m m a l (eg y ik u n o k á ja 1646-ban e se tt el N ag y v á ra d n ál) p e d ig j ó sz ív v e l p a ro lá z o t t n e m s o k á ra a k irá ly .

1<» IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZAHADSÁGHARCZOK.

IV.

M ohács u lán.

A z o rs z á g o s n e m e ss é g p é ld á já r a v á r m e g y é n k is k é t t á b o r r a o s z l ik a z ú j k iv á lt] v á la s z tá s k é r d é s é v e l s z e m b e n . J á n o s - p á r t ia k T a r c z a y G y ö rg y é s A n n a m e g P e ré n y i P é te r é s G á b o r. A m a z o k m é g Iz a b e lla k i rá ly n é ü g y e m e l le t t is k i t a r ta n a k , d e m ik o r T a r c z a y G y ö rg y a s z ő llő s i c s a tá b a n e le sik ,

F e r d in á n d v e z é re i p e d ig v á r r ó l v á r r a s z o r í t já k k i T a r c z a y A n n á t az a p á i b i r to k á b ó l , m e g d ő l a p á r tn a k e re je . L a s sa n - k in t az eg é sz v á r m e g y e m e g h ó d o l a « n é m e t» k irá ly n a k , s a k k o r a S z a p o ly a y - és P e r é n y i- ö r ö k b e a T h u rz ó k , a T a rc z a y -

fé lé b e p e d ig a D essew ffy ek , F o rg á c h o k é s P é c h y e k lé p n e k .A b o n y o d a lm a k h e ly é b e a z o n b a n ú ja k jö n n e k . A z o rsz á g

d a r a b o k r a s z a k a d , p á r tv i l lo n g á s o k d ú ln a k , a m ik b e b e le b o n y o ló d n a k n a g y o k és k ic s in y e k . S k é t s z á z a d o n k e re s z tü l

fo g y a sz tja a m a g y a r t k é t p á r t , m e ly e g y m á s t tö rö k n e k és n é m e tn e k g ú n y o lja . « N é m e t» M a g y a ro rsz á g , m e ly n e k k ö z é p p o n t ja P o z so n y , a H a b s b u rg -h á z b e o lv a sz tó p o l i tik á ja a la t t s o r v a d ;

«török> ' M a g y a ro rs z á g n a k k ö z é p p o n t ja B u d a , a h o n n é t in d u l

k i — K o n s ta n t in á p o ly u ta s í tá s a i r a k e s e rv e s h ó d o lts á g i á l la p o tu n k . S z e r e n c s é n k re h a r m a d ik : « m a g y a r» M a g y a ro rs z á g u l E rd é ly n e k ju t a n e m z e tm e n tő n a g y fe la d a t.

A X V I. s z á z a d — k ü lö n ö s e n a f e lv id é k e n v a ló sá g o s

n é p v á n d o r lá s n a k ta n ú ja . M e n e k ü lő n e m e s i c s a lá d o k te le p s z e n e k m e g S á ro s b a n is, a k ik k e l h o v a to v á b b fe le sen e ls z a p o ro d ik a fö ld . H a ez a k ö r ü lm é n y m e g n e h e z í t i az o rsz á g o s é le te t, a v á r m e g y e i a u to n o m ia e rő s ö d é s e o ly v é d e lm i e sz k ö z

n e k b iz o n y u l , m e ly e n h a jó tö r é s t s z e n v e d n e k B écs e ln e m - z e tie t le n ítő tö re k v é s e i . M in d e n t a v á r m e g y e p ó to l , a m i h iá n y a z a v a ro s id ő k k ö v e tk e z m é n y e . A m e g a k a d t o rs z á g o s t ö r v é n y k e z é s is o d a s z o r u l b e v é g le g e s e n ; s a z ó ta v á lik s z o

k á ssá a v á r m e g y e i tö rv é n y s z é k e t t á b la b i r á k k a l s z a p o r í ta n i .

A NEMZETI VISSZAHATÁS. 17

E k e d v e z ő je le n s é g e l le n é re m é g s e m ja v u lh a tn a k a k ö z á l la p o to k . A jo b b á g y s á g e g y r e m o s to h á b b s o r s n a k n é z e lé b e , b á r a z 1547. o r s z á g g y ű lé s m e g b á n ó s z a v a k k a l a d ja v is sz a a k ö l tö z k ö d é s jo g á t. M it é r t az , h a e z ré v e l k é n y s z e r ü l t k e n y é r u tá n a f e lv id é k re b u jd o s n i a n y o m o r u l t n é p , h a a h o n v é d e

lem sz e m é ly i é s v a g y o n i k ö te le z e tts é g e iv e l m é g in k á b b a n y a k á b a s z a k a d t, h a a v á r a k k ö r ü l in g y e n m u n k á t k e l le t t v é g e z n ie v ag y tő le p é n z e n m e g v á lta n ia m a g á t, h a a V é g ek f e n n ta r tá s a

és v é d e lm e te r h e l te s a tö m e g e s r o b o t g a z d a s á g i t e k in te tb e n

tö n k re te tte ?K ö v e tk e z e tt m á s n e h é z s é g is, a m in e k p o l i t ik a i t e k in te t

ben e g y e lő re c se k é ly u g y a n a je le n tő s é g e , d e f o n to s a h i té

le t v á lto z á s a s z e m p o n t j á b ó l : a re fo r m á c z ió . H ih e te tle n g y o r san te r je s z k e d ik a p r o te s tá n s v a llá s . M égis a X V I. s z á z a d so k - n e m ű n y o m o rú s á g a eg y tá b o r b a v e r i la s s a n a m a g y a rs á g o t : m in d e n fe lé fe lle n d ü l a v a l lá s o s é rz é s , a z p e d ig a n e m z e ti s z e lle m e t e m e li . E n n e k iz m o s o d á s á t e g y é b i rá n t e lő s e g ít i a z a

tény , h o g y a X V I. s z á z a d u to ls ó t iz e d e ib e n a k ö z ö s e l le n s é g : a tö rö k e lh a n y a t l ik a z e r e jé b e n . V a n m á r r e m é n y , h o g y a m a g y ar, h a ö s s z e ta r t , m e g b ír á l la n i e l le n e . E k k o r E r d é ly s z ö v e t

ségével in d u l m e g a t iz e n ö t é v e s h á b o r ú a t ö r ö k k iv e r é s é r e : m ég p e d ig tö b b ig y e k e z e tte l , m in t h a s z o n n a l . F e l f o r d u l t a v ilá g E rd é ly b e n a n é m e t e rő s z a k m ia tt , s m é g ro s s z a b b h e ly ze t tá m a d t a z a n y a o rs z á g b a n . A H a b s b u rg -h á z p o l i tik á ja , a

v á ro s o k ra é s a z o k p o lg á r s á g á ra tá m a s z k o d v a , a n e m e ss é g el- b u k ta tá s á ra tö r t , m a jd k iz á ró la g p o l i t ik a i c z é lo k b ó l az e l le n - re fo rm á c z ió t in d í to t ta m eg .

V.

A nem ze ti v isszahatás.

A k u r u c z - la b a n c z v ilá g tö r té n e té t 1604 n y i t ja m eg . B o c sk a y I s tu á n fe lk e lé sé n e k e r e d m é n y e : a b é c s i é s z s itv a - to ro k i b é k e (1608.), m e ly a m a g y a r a lk o tm á n y t a m e g v á lto -

Tóth Sándor : Sáros vármegye monográfiája. II. 2

18 ix . A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGHARCZOK.

z o t t v is z o n y o k k a l e g y e z te ti ö ssze , i l le tő le g v e le a tú lk a p ó

k irá ly i h a ta lm a t e g y e n lít i k i ; m a jd m ik o r a v a llá s s z a b a d s á g k é r d é s e a z a l k o tm á n y r é s z e k é n t t ű n i k f e l a XVII. s z á z a d b a n ,

E rd é ly ú jra fe lk e l s in k á b b a sz ö v e tsé g é b e v o n ja a tö rö k ö t , m in ts e m h o g y p u s z tu ln i e n g e d je m in d k e t tő t . E k k o r k a p p o l i tik a i j e le n tő s é g e t a p r o te s tá n s v a l lá s ; e k k o r v é d i a n e m z e t z ö m e a v a l lá s s z a b a d s á g c z ím é n a z a lk o tm á n y o s a la p o t. A z ú j s z a b a d s á g h a rc z te rm é s z e te s e n s z e m b e n ta lá l ja a k a th o l ik u s n y u g a t i ré s z t , a m e ly n e k s z in té n a v a l lá s ü g y a m o z g a tó ja ,

d e a tö rö k e lle n i r á n y u ló n é m e t e r ő tá m o g a tá s h i te is. E z á n a g y e l le n té t o k o z m é g n a g y o b b b o n y o d a lm a t a m ú l tn á l : a tö rö k és n é m e t p á r t e g y m á s t v á d o l ja , h o g y a m a z az o rs z á g o t h a g y ja v e sz n i, e m e z a z a lk o tm á n y t . A h a r m in c z é v e s h á b o r ú fe r tő jé b e v ész m in d e n jó ig y e k e z e t. A z 1 645-ik i l in c z i b é k e

ja v í t e g y e d ü l a n n y i t a h e ly z e te n , h og} ' a p r o te s tá n s e g y h á z a k n a k s z a b a d v a l lá s g y a k o r la to t b iz to s ít.

A h a r m in c z é v e s h á b o r ú u tá n a v a l lá s i m e g a lk u v á s p o lit ik á ja v a la h o g y k ije g e c z e s e d é s n e k in d í t ja a k ö z á lla p o to k a t,

m ik o r II. R á k ó c z i G y ö rg y e r d é ly i fe je d e le m le n g y e lo r sz á g i k a la n d o s v á l la la ta e g y s z e rr e f e lf o rg a tja a z o rsz á g o t. E lő s z ö r E rd é ly b u k ik el (1662.), m a jd M a g y a ro rs z á g k e v e re d ik m e g o ld h a ta t la n b o n y o d a lo m b a . A z e g y s é g e s k a th o l i k u s m a g y a r á l la m m e g v a ló s í tá s á n a k e s z m é je p a t t a n k i B é c sb e n a v a sv á ri b é k e n y o m á b a n . A b é c s i k o r m á n y in k á b b a d ó t fize t B iz á n c z - n a k , c sa k h o g y le tö rh e s se a m a g y a r n e m z e te t .

A z id ő k m é h e s a já to s a n t e r h e s e d ik m e g : n e m a p ro te s tá n s , h a n e m a k a th o l ik u s , n e m e ls z ig e te lt u ra k , h a n e m az o rs z á g n á d o r a : W e s s e lé n y i F e r e n c z k é s z ü l B écs c z é lja e llen a n e m z e t i jo g o k v é d e lm é re z á s z ló t b o n ta n i fe lk e lő tá r s a k k a l : N á d a s d y v a l, Z r ín y i P é te r r e l , F r a n g e p á n n a l é s I. R á k ó c z i F e re n c z c z e l. A n é m e t p á r t ke re s i a tö r ö k tá m o g a tá s t . A sz ö v e tség , m in t a z t a z e g y k o r ú a k is jó z a n u l í té l té k m e g , a r is z to k ra t ik u s , te h á t k iz á ró la g o s s z ín e z e te é s v a llá s b e li e g y o ld a lú sá g a m ia tt d u g á b a d ő l s ú j a b b v e s z e d e lm e t z ú d í t a z o r

KURUCZ-VILÁG. THÖKÖLI. 19

sz á g ra . A v e s z e d e le m : az a lk o tm á n y e l tö r lé s e s a z o rs z á g

n a k A u s z tr iá b a v a ló b e k e b e le z é se .

VI.

K urucz-v ilág . Thököli.

H o g y a k o r m á n y e z t a z ö s s z e e s k ü v é s t j ó r é s z t a tö rö k k é ts z ín ű s é g e m ia t t o ly k ö n n y e n f o j to t ta el, v é r s z e m e t k a p o t t : 1 6 73-ban te l je s h a ta lm ú k o rm á n y z ó , A m p r in g e n a lá v e te tte az o rsz á g o t. K ö z b e n p e d ig a k a th o l iz á lá s e r ő s z a k o s s á g á n a k

eg y e n e se n á ld o z a tu l v e te tte o d a a p r o te s ta n t iz m u s t . íg y é r t h e tő , h o g y a m i e lő z ő le g , a X V I. s z á z a d b a n in k á b b s z ó r v á n y o san . h e ly e n k in t m u ta tk o z o t t : a n é p e lv a d u lá s a , a z a s z o ro s a n v e tt k u r u c z - la b a n c z k o r s z a k b a n eg é sz fé k te le n s é g é b e n

és i s z o n y a to s s á g á b a n tö r t k i.M er t a «s z e g é n y /e<7eVií/»-élet, e n n e k a z id ő s z a k n a k e g y ik

je llem ző je , ré g e b b i k e le tű . M á r 1 5 2 2 -b e n je le n tk e z n e k a n y o m ai. F ő le g a m i v id é k ü n k ö n , k ü lö n ö s e n S á ro s b a n .

A v is s z a h a tá s o k é s fe lk e lé s e k m o z g a tó e le m e i ig a z á b a n n em a p o li tik a é s v a llá s ü g y a n a g y n e m z e t tö m e g le lk é b e n . A k e ttő a X V I—X V II. s z á z a d b a n ú r i fo g la lk o z á s . A z u r a k

érz ik a s é r e lm e k e t , a z u r a k c s in á l já k is. A n a g y n é p e le m e t m á s sé re lm e k iz g a tjá k : a g a z d a s á g i é s k a to n a i b a jo k . A n é m et z so ld o ssá g fa lja fe l a n é p m in d e n é t , a z r a b o l é s p u s z t í t . 0 e llen e i r á n y u ln a k a n é p p a n a s z a i , e lé g e d e tle n s é g e , k é ts é g - beesése. « D a n d á rja o j á r a h á lá ln a k a n é p s o r á b a n ; c s a p á sok, j á rv á n y o k e g y m á s t é r i k ; a n é m e t k a to n a a m it m e g hagy, az t a tö rö k , t a t á r é s d é ls z lá v fa jo k s á s k a m ó d ra le p ik el. E z é r t tá m a d a X V I. s z á z a d n a k tö r t é n e tü n k b e n p á r a t la n v issz a h a tá sa . S e z a v is s z a h a tá s fe jt i k i lo b o g ó tü z é b e n a z ed d ig s z u n n y a d ó n e m z e t i e r ő t . A m a g y a rs á g m in d e n c s a p á s e llen é re , s z o k a tla n m é re te k b e n e r ő s ö d ik : m a g y a r tő z s é r e k , k u p ec ze k m e lle t t (T h ö k ö li I s tv á n is ú g y k e z d te ) a m a g 3Ta r h a d i nép sz e lle m e tá p lá lja a r i tk u ló m a g y a rs á g o t. E z a h a d a «V égek»

ilO IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZAI1ADSÁGHAHCZ0K.

e le m e . V itéz i é le te , v a k m e r ő ö n fe lá ld o z á sa , lo v a g ia s s z e lle m e v a r á z s k é n t h a t a z id e g e n e k re . Ö a fe lk e lé se k é r z é k e n y id e g z e te . E z e k e lle n a t é n y e z ő k e lle n k ü z d te h á t e lső s o rb a n a v ilá g o sa n lá tó b é c s i p o li tik a : m a r h a k e r e s k e d é s ü n k e t 1651-ben o s z trá k m o n o p o l iu m m á te sz i s v e le m e g b u k ta t ja a m a g y a r tő z s é re k e t, h a d i e r ő n k e lle n p e d ig 1527— 1700-ig v ez e ti az ir tó c s a tá t . E k k o ra id ő k e lle t t a z o n b a n h o z z á , a m íg a m a

g y a r v ité z s e r e g a n é lk ü lö z é s e k , m e llő z é s é s m eg g y a lá z á so k k á lv á r iá já n a b u k á s ig j u to t t . A k o r m á n y le g fő b b fe g y v ere a

m a g y a r h a d i e r ő e l le n é b e n a h i tv á n y z so ld , m e ly n é g y sz e rte k is e b b , m in t a n é m e t s e re g b e li . E zz e l a z t é r i el, h o g y id e g e n c ső c se lé k k e l tö m i m e g a z o rsz á g o t, d e a n é lk ü lö z ő m a

g y a r k a to n á t is, m in t k é n y s z e rű s é g b ő l fo sz to g a tó t, ré m k é p ü l á l l í t ja o d a a m a g y a rs á g e lé . K ü lö m b e n n e m K o llo n ic s s z a v á n j á r a k o rm á n y , a m ik o r e lő s z ö r s z e g é n y n y é , a z u tá n k a th o -

lik u ssá , v é g ü l n é m e tté a k a r ja t e n n i M a g y a ro rs z á g o t: m á r R u d o lf k ia d ja B á s tá n a k a z u ta s í tá s t , h o g y k u r tá n vég e zz en

a lá z o n g ó m a g y a r r a l: k o n c z o l ta s s a fel, é g e tte s se e l a h áz á t, a já n d é k o z z a n é m e te k n e k a b i r to k a i t .

íg y n e m c so d a , h o g y a « sz e g é n y leg é n y » s z a p o ra M o h ács u tá n . P e rs z e a k é ts é g b e e s e tt n é p is n ö v e li- a so ra it , a m e ly k é n y te le n a z e lv is e lh e te tle n te r h e k m ia t t e lh a g y n i a z o t th o n á t . S á ro s h eg y e i, re n g e te g e i s z in té n b e n é p e s ü ln e k . Az az egy é v sz á z a d , m e ly a z 1 632-ik i fe lső v id é k i p a r a s z t lá z a d á s b a n

v é g z ő d ik , b o rz a lm a s e s e m é n y e k s z a k a d a t la n lá n c z o la tá t tá r ja s z e m ü n k e lé . V á rm e g y e i k o n g re g á c z ió in k m á r 1522-tő l és 1524-tő l k ez d v e , d e 1 6 03-tó l e g y re s ű r ű b b e n s o ro l já k fel a m e d d ő k ü z d e lm e t, m e ly a n e m e ssé g é b e rs é g é t é s m u n k á s s á g á t p r ó b á r a tesz i. 1522., 1524., 1603., 1606., 162 6 —28. je g y z ő k ö n y v e in k in té z k e d n e k m á r a « m a le f a c to ro k » v a k m e rő sé g e i e l l e n ; to lv a jo k , r a b ló k — k a to n a , p a r a s z t v e g y e se n — d u la k o d n a k m in d e n fe lé ; az 1631. é v b e n « C o n g re g a tio c a s tre n s is» -t t a r t a n e m e ss é g s p e r á l l í t á s t r e n d e l el. 1637., 1643— 44., 1649., 1670— 73., 1679., 1688., 1702., 17 1 2 -b e n i s m é t lő d ik a te rh e s

KURUCZ-VILÁG. THÖKÖLI. 21

ö n v é d e le m , s ő t 1 0 7 9 -b e n a v á r m e g y e n y í l ta n e l t i l t ja a n é p e t ,

h o g y a k u r u c z n a k m a r h á t a d jo n .A m p r in g e n és a p o z s o n y i tö rv é n y s z é k m e g fe le lte k a b iz a

lo m n a k . A n é p v a llá s é s t a n í t á s h iá n y á b a n e lv a d u lt , a k ö z - m ű v e lts é g s z ín v o n a la le s ü ly e d t. B u jd o s ó k h a d a i b o ly o n g n a k s z e rte sz é t, a k ik h a s z ta la n k é r le l ik E rd é ly t , h o g y v e s se m a g á t

a p o r tá n á l k ö z b e é r d e k ö k b e n . L ip ó t k ö v e te m e g a k a d á ly o z z a a tö rö k tá m o g a tá s t , h o g y A p a ffy a « z s iv á n y » h a d n a k m e n e d é k h e ly e t n e n y i th a s s o n . A tö r ö k m é g is t i tk o n fe lb iz ta t ja a k u ru c z s á g o t, h o g y m a jd a le n g y e l h á b o r ú b e f e je z é s e u tá n B écs e l le n fo r d u l. A r ra a b u jd o s ó k n e k i tü z e s e d v e b e tö r n e k az o rs z á g b a . A h a r c z E rd é ly tő l K o m á r o m ig h a t á r o z o t t cz é l

n é lk ü l, d e s z a k a d a t la n u l fo ly ik , m íg n e m XIV. L a jo s f r a n c z ia k irá ly b iz ta tá s á ra E r d é ly is m e g m o z d u l.

E rd é ly p á r tf o g á s a a b u jd o s ó k ü g y é b e n h o z ta k ö z e le b b e g y m á sh o z a m in d e n h a tó T e le k v M ih á ly t T h ö k ö li Im ré v e l , h o g y n y o m b a n k e t té is v á l ja n a k ú t ja ik . A tö r ö k id ő k n a g y o n m e g

v ise lték a k is o r s z á g o t ; e z é r t é r th e tő , h o g y n e m é r d e k n é lk ü l k e z d te ö s s z e g y ű jte n i a z a n y a o rs z á g m e n e k ü lt je i t . A h a ta lm a s

T h ö k ö li Is tv á n g r ó f k ö z e le d é s é t is h a m a r o s a n a z z a l v is z o n o z ta , h ogy k i s fiá t, Im ré t T e le k v M ih á ly d ís z e s k ü ld ö t ts é g é v e l k iv é te t te az e p e r je s i k o llé g iu m g y á m k o d á sa k ö ré b ő l, h o l r ö v id id e je a g ra m m a tis ta o s z tá ly t j á r t a s v it te a m á r a m a r o s i fő is p á n - Ságba. In n e n te t te m e g M ag y a r o r s z á g k é s ő b b i fe je d e lm e , « k u ru c z k irá ly a » h o s s z ú , v isz o n ta g s á g o s p o l i t ik a i p á ly á já n a z e lső ú ta t . E lő b b a h u s z t i k a p i tá n y s á g b a n a k a r t m e g ü ln i , m ik ö z b e n W e s s e lé n y i P á l p á r e z e r b u jd o s ó v a l v á r ta a v e z é r t . V á rh a to tt , a m íg T e le k v M ih á ly S z a tm á r fa la i e lő tt c sú fo s a n o tt n e m h a g y ta a « s á rg a cs izm á it)). A z ő k u d a r c z a u tá n j u t o t t T h ö k ö li a v e z e tő s z e re p h e z . A fe lső v id é k e n a le n g y e l h a t á r ig v á r tá k a s z a b a d s á g é r t ra jo n g ó k u r u c z o k ; T e le k y p e d ig e rő s ítg e tte , h o g y n y o m b a n u tá n a k é l E rd é ly o rs z á g .

S z o m o rú v ilá g fo ly t e k k o r h a z á n k b a n . L o b k o v ic z v o lt az é lesz tő je , m e g eg y h o s s z ú , k e s e rv e s g u b e r n iu m . S o k sz a v ú

22 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGIIAHC/.ÜK.

a la t in d ic t io n a r iu m , d e c s a k e k k o r ib a n ta lá l já k k i s z á m u n k r a B e c s b e n : a p á te n se k e t , a c c is á k a t, a h a d i ta n á c s b e l i é s k a m a ra i c o n t r ib u t ió k a t , a p o r ta - p r a m i iu m o t. A d ó b a n e z e rfé le n y o m o rt . E m l ít s ü k - e a n é m e t z s o ld o s t , a z s o ld o s n a k s á s k a já r á s á t? A p e s tis e s i d ő k e t? N e m v o lt-e d rá g a a b a r á t s á g u n k a tö r ö k k e l , n é m e tte l? D e a z o lá h o t , a s z e rb e t , k ik a t a t á r t h o z tá k s

a jó sá g o s É g n e k a h á n y b ü n te tő c s o d á ja v a n , v a la m e n n y i t

f e ls o r o lju k - e ?A b u jd o s ó k u ru c z s á g v e z é re , P e tn e h á z y D á v id a z t m o n d ta

T h ö k ö l in e k :« In o g ez a m i h a jó n k . A z í r á s u n k o ly a n a h a z a fia k sze

m é b e n , m in t a szé l, m e ly o d a v e t i a v íz h u l lá m o k a t a v i to r lá n a k . H a n e m a já r á s a b o lo n d o s á m . T á m a s z s z o n eg y k is

v ih a r t , té r d r e ro g y a b iz a k o d ó . íg y v a g y u n k m i is . B u jk á lu n k ú t ta la n ú ta k o n , l e s s ü k a s z a b a d í tó s z ó z a to t ; d e a z tá n lá tn i a k a r ju k , ki h i r d e t te s z a b a d u lá s u n k a t. M u ta s su k m e g e lő b b h á t m a g u n k a t, a z u tá n e lő jö n a m a g y a r!))

H ú sz é v e s s e m v o lt T h ö k ö l i I m r e ; d e a v ih a r o s é v e k s o r á n á t m e g ta n u l ta m á r , h o g y e g y e d ü l m a g á b a n k e re s s e e r e jé t . L e lk e s h a d a é lé n s o k e l le n s é g e t l á to t t m a g a e lő tt.

N e m a z á g y ú k d ö re je h ív ta , h a n e m a z o k o ssá g . A tö rö k h ö z p á r to l jo n -e v a g y a n é m e th e z ? J ö t t a f r a n c z ia k ö v e t : k e t tő h á r o m ; e g y m á s t v á l to t tá k n á la a le n g y e l k i rá ly e m b e re i . V á jjo n m e ly ik h e z f o r d u l jo n ? A T e le k y -p o l i t ik á t is h a m a r fe lis m e r te ; o ly a n n a k lá t ta , m in t a J á n u s - a r c z o t , a m e ly k e ttő t m u ta t , p e d ig eg y b e n n e a g o n d o la t .

D e v á jjo n m e ly ik a z ?

M égis a z á lm a in a k ' m e g v a ló s u lá s á n á l h i t te m a g á t. É b re d e z e t t a m a g y a r.

E ls ő lé p te i t d ia d a l je lö l te . A b á n y a v á r o s o k s z a b a d í tó k é n t ü d v ö z ö l té k ; B écs p e d ig a z e lső h í r v é te l r e i je d te n s z á llo tt le a m a g y a rh o z , h o g y v i s s z a té r í ts e . . .

L a s sa n m e n t m é g is n e k i az e g y e tle n , h a s z n a v e h e tő tu d o m á n y , h o g y sz á z b iz ta tá s n á l többe.t é r eg y v ité z i c se le k e d e t.

KURUCZ-VILÁG. THÖKÖLI.

A ssz o n y k e l le t t h o zz á , a k i r á ta n í ts a : M u n k á c s v á r á b a n Z r ín y i

Ilo n a . A m a z c z é l ta la n n a k tu d ta n é lk ü le m in d e n m u n k á já t , em e z a n n a k s z á m á ra k ö tö t te le k e z é t, a k i a z o rs z á g b o ld o g u lá s á t e lő s z ö r h i r d e t i n e k i . «A lé n y e d le sz a m i n a p u n k ; a z e r ő d a m i fe lm a g a s z ta lá s u n k .»

S z e re n c se c s il la g a c s a k u g y a n fe ld e rü l t . A k k o r a ré g i te rv e i

ú tjá n in d u l t : eg y k is tö rö k -n é m e t k a v a ro d á s b ó l é p í tg e t te k i

a m a g y a r jö v e n d ő t . M o n d tá k r ó la k é s ő b b , h o g y a s z ín le lé s c s o d á la to s m e s te r e : a z v o lt , s z e re p e t já ts z o tt . S ta m b u l és

B ecs m e g b íz o tta i K a p o so n eg y n y o m á s r a a k a r tá k m e g n y i tn i a z a j ta ja k i l in c s é t : S a p a n a ro la , a k in e k « c z a m m o g ó s a z ú tja » , s B u d á ró l a m e le g s z u l tá n i m e g h ív ó . E m id é h a j lo t t , b á r e sz é

ben fo rg a tta T e le k y h í r e s m o n d á s á t : ((V igyázz! A p é m e te t m ég s e n k i s e m c s a lta m eg .» M ég is a fe je d e lm i h ív á s s az íg é rt k irá ly i m e g tis z te lé s v o n z o ttá k .

S z in te m e s é b e v a ló s z e re p e t v i t t r ö v id id ő a la t t . F e l B u d á ig s jo b b ra , a m e d d ig E g e r v á r á t á r n y a l já k a M á tra

hegyei, ü n n e p e l te a s z ö v e tsé g e se , a k i k i r á ly u l k ö s z ö n tö t te . M ajd 1682 ju n i u s 15 -én M u n k á c s -v á r b o m b a v e tő i h i r d e t té k v ilággá, h o g y a m it a z ő sö k s z e re n c s é v e l k e z d te k , a D ó czy -,

T h u rz ó -, G y u la fy - é s B e th le n -c s a lá d o k r o k o n s á g a u tá n a T h ö k ö li-h á z m e g te tte az u to ls ó lé p é s t : M a g y a ro rs z á g e lső a s sz o n y á t fű z te m a g á h o z ö rö k , e lv á la s z th a ta t la n k ö te lé k k e l. S m ég a la k o d a lo m ö rö m e i k ö z t é r k e z e t t m e g a h í r H a rs á n y i G á sp á rtó l, h o g y S z irrn a y A n d r á s e z e re s k a p i tá n y n y a l j u n i u s 18-án é jje l, eg y ó ra a la t t , e j te t té k m eg K a ssa v á r á t .

H a t n a p m ú lv a h i r d e t te k i T h ö k ö l i Im r e a k ö z fe lk e lé s re szó lító k iá l tv á n y b a n , h o g y a jo g ta la n s á g o k m é r té k e b e t e l t : Isten k ü ld é az ő s z e m é ly é b e n b ü n te tő p a l lo s á t . . . E l in té z e tlen ü l o d á z z á k e l ú ja b b eg y é v r e a s é r e lm e in k e t ; S o p ro n b a n b ö lcs v ég z és t h o z o t t — a v a l lá s s z a b a d s á g ü g y é b e n — az o rsz ág , d e p a p i ro s o n m a r a d t a j ó a k a r a t ; a c s á s z á r a fe lk e lő k v ez éré t e lk e rü li s i n t e r n u n t iu s t k ü ld a p o r tá r a , h o g y n y u g a lom á r á n v e sz ítse el a m a g y a r s z a b a d s á g o t . . . E z e k h e z fű z ő

24 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGHARCZOK.

d ö t t m é g a z i je s z tő h í r , h o g y B écs á t a k a r ja a d n i É rs e k ú jv á r tó l N a g y s z o m b a t ig s b e lje b b , t ú l a T is z á n a z t a n a g y h a t á r v id é k e t, m e ly a s z a b a d s á g ig a z fö ld je .

A n é p , m in th a á lo m b ó l o c s ú d n é k , r i a d t fel a s z ó z a tra . ((S zázszo r in k á b b k a lp a g s z a b jo n r e n d e t a k a lp a g n a k , — k iá l to t ta — h o g y s e m r a b u l a d ja n a k e l !» S g y o rs a n b e h ó d o lt S z á d v á r , E p e r je s , L ő cse , T o k a j , Ó n o d é s P u tn o k .

T h ö k ö l i 1682 v é g é n á l lo t t a s z e re p lé s e te tő p o n t já n . K övete i a p o r tá n á l k ih a l lg a tá s t n y e r te k . S e g é ly ig é re te t k a p o t t , m ire C a p ra ra c s á s z á r i s e re g e a k ö z e lé b e ju to tt . F e l is m o n d ta n y o m

b a n a f e g y v e rs z ü n e te t ; d e m iv e l k ö z b e n L ip ó t k i rá ly h ú s z év e s f e g y v e rn y u g v á s ra a lk u d o z o tt S ta m b u lb a n , jo b b n a k lá t ta h a t

h a v i ú ja b b fe g y v e rs z ü n e t e lfo g a d á s á t. S e g y b e n 1683 j a n u á r iu s 1 1 - r e m e g h ív ta a fe ls ő v id é k e t a k a s s a i o r s zá g g y ű lé s re .

A 16 ü lé s n e k n a p ló je g y z e te i1 m a r a d ta k , a m e ly e k h ű

m e g v ilá g ítá s b a n m u ta t já k a v i s z o n y o k a t é s a k ö z g o n d o lk o z á s t . A fe je d e le m tö re k v é s e i t a h ív e k n a g y ré s z e é p p e n n e m h e ly e se lte , fő leg n e m : a tö rö k s z e rz ő d é s t, m e ly a z e g r i ü n n e p s é g m e g n y itó ja v o lt. B iz a lm a t la n o k a g y ű lé s e k le fo ly á sa a la t t is, a m it fo k o z T h ö k ö li e l le n sz e g ü lé se , h o g y a s z u l tá n a th n á m é - já t n e m o lv a s ta t ja fe l s a fe n y e g e té se i a K a s sá n ta r tó z k o d ó ,

d e m e g n e m je le n t n e m e ss é g e l le n é b e n . H o g y a v ég z ések m é g is m e g fe le lte k a z ő p ro p o z ic z ió in a k , a z a z ő e n e rg iá já n a k a z e r e d m é n y e . D e a le lk e se d é s e lm a r a d t . _

[A k a s sa i o rszág g y ű lé s s o r r e n d je :Jan . 13: a d já k elő a fe jede lm i p ro p o z ic z ió k a t :1. A h a z a ja v á t sz ivén v iseli.2. B ék ére tö re k sz ik L ip ó t és a s z u ltá n k ö z t s e z é r t fényes k ö v e t

sége t ó h a jt S ta n ib u lb a k ü ld en i.3. K ív án ja , hogy a n ép te rh e in e k k ö n n y íté s é t k ü lö n m egyei k ü l

d ö ttsé g kére lm ezze a s zu ltán tó l.4. A v é g v á ra k ra in g y en m u n k á t s a b ég ek k a to n á in a k e llá tá sá t

köve te li, v a la m in t a té lre e lsz á llá so lt se reg é t.

M a g y ar N em ze ti M úzeum .

KURUCZ-V1LÁJ3. TIIÖKÖI.I.

5. A k a th o lik u so k tó l e lfo g la lt te m p lo m o k a p r o te s tá n s o k n a k v issza - adan d ó k .

6. Az in té z k e d é se k v isszav o n ás n é lk ü l tö r té n je n e k .T o ld a lé k u l : A g y a n ú s fe lek in k á b b lé p je n e k k i a sz ö v e tsé g b ő l;

m e rt a s z u ltá n h a tá ro z a ta sz e r in t, a k i n e m té r a fe jed e lem h ű sé g é re , az k ö z p ré d á u l esik .

Jan . 14 : az a th n á in é t ism é t n e m en g ed i k ih ird e tn i . K özli a z o n b a n az 1682 sze p te m b e r 19-én B écsben k e l t fe g y v e rszü n e ti o k ir a t p o n t ja i t :

1. L ip ó t k irá ly e lfo g ad ja T h ö k ö li k ö z b e n já rá s á t a s z u ltá n n á l.2. N égy h é tre tilo s m in d e n e llen ség esk ed és.3. A G a ra m o n tú l a v á ra k a t v is sz a a d ja L ip ó tn a k .4. T h ö k ö li k ezesk ed ik , h o g y a tö rö k n e m tá m a d a b á n y a v á ro so k

te rü le té n . E z é rt v isz o n t 3000 fr to t k a p tő lü k .5. T h ö k ö li b iz to s ít ja a b á n y a v á ro s o k a t n y u g a lo m ró l.6. A h o l c sá sz á r i se reg v a n , a h e ly c sá sz á r i k é z e n m a ra d .7. A c sá sz á r i se reg tő l m e g sz á llt h e ly e k e t T h ő k ö li eg y m érfö ld -

n y ire e lh ag y ja .8. A p a p i és fő ren d i b i r to k o k a t n e m zav a rja .9. H a d a i a G a ra m o t n e m lé p ik á t.A re n d e k ú jra k ív á n já k az a th n á m e fe lo lv asá sá t. Ú jra s ik e r

te lenü l.Jan . 1<>: fo ly ik a v itéz i re n d e k ö ssze írá sa . Az e r e d m é n y : 8602 g y a

log és 8600 lovas.Jan . 17 : S á ro s v á rm eg y e k é t k ö v e té t (s tö b b e k e t is), a k ik e l le n

szegültek , T h ö k ö li « m osdatja» .Jan . 18 : Z a jos ü lés. A k a th . re n d e k jo g sé re le m m e l á l ln a k elő , m a jd

u tán o k a p ro te s tá n so k . H a tá r o z a t : «A h o l n in c s te m p lo m a a h á ro m va llá so n levő s ta tu so k eg y ik én ek , o t t á l l í th a tó te m p lo m . A T o ld a lé k ellenében a ren d e l* k é re lm e az, h o g y a fe jede lem a d jo n id ő t. T o v á b b i m egállapodás, hogy S áros, A baú j és Z e m p lé n a rá jo k k iv e te tt h a d a k a t m agok o sz th a tjá k szé t té li szá llá so k b a . P o r ta i k ö v e tü l S z irm a y Is tv án és T assy M ih á ly m e n n e k , k ik n e k a re n d e k 2000 ta l lé r t a já n la n a k fel, m íg T h ö k ö li 50,000 ír tb a n dön t.n

Jan . 20 : A re n d e k k ésed e lm esen g y ü lek szen ek .Jan . 22 : É les sz a v a k b a n tö r k i a fe szü ltség a fe jede lem és a re n d e k

között. A n n ak fenyege tése ire u tó b b m e g h a jla n a k . A r e n d e k v á la sza a propozicz iók ra :

Ad 1. e lism erő leg , a d 2—3. k ö sz ö n e tte l v á la szo ln ak .Ad 4. k ije lö lik a re s ta u rá la n d ó V égeke t, a v ég v ári k a to n á k fize

tését a 30-adból fedez ik , az e ls z á llá so lt h a d a k a t fe lv á ltv a é le lm ez ik .Ad 5. az ev an g é lik u so k v is sz a a d já k te m p lo m a ik a t.Ad 6. h e ly e tt nyo lez p o n tb a n re n d i sé re lm e k e t s o ro ln a k fel.


Jan . 28: K ö veti u ta s ítá s o k S t a m b u lb a :1. A z a th n á m é é r t k ö szö n et.2. A tö rö k h ó d o lts á g b a n a n e m e s sz a b a d o n já rh a s s o n , fegyvert

v ise lh essen , a d ó t n e fizessen , a jo b b á g y a d ó m ia t t n e szenved jen .3. A n em esség tö rv é n y h a tó sá g a a jo b b á g y fe le tt m a ra d jo n m eg a

tö rö k ré szek b en .4. A tö rö k n e a v a tk o z z é k b e le a v á rm e g y e i jog ü g y ek b e .]

VII.

T h ö kö li Sárosban.

E p e r je s e n s z ö v ő d ik ö s sz e T h ö k ö l i fe lk e lé sé n e k tö r té n e te S á ro s v á r m e g y é v e l . A k k o r , a m ik o r le j tő s ú t r a c s u s z a m o d o t t a fe je d e le m . F e l té t le n ü l b íz o t t a h a ta lo m b a n , m e ly fe le m elte . E lk a p ta a s ik e r s n e m v e t te é s z re m a g á t, h o g y a s a já t é r d e k é b e n s z a k íta n i k e z d e lső te rv e iv e l . E g y e r ő s p ro te s tá n s t a r to m á n y t á l l í ta n i s z e m b e A u s z tr iá v a l , m e ly a h a ta lm i tú lk a p á s t m e g a k a d á ly o z z a : n e m v o l t u to ls ó cz é l, k iv á l t h o g y a n é m e t

fe je d e lm e k is s z o r í t já k h á ta m ö g ö t t a c s á s z á r t ; d e a g g o d a lm a t k e l te t t s o k a k b a n a z a k ö n n y ű h ite , h o g y E u r ó p a h a ta lm a s s á g a i c s u p á n a s z a b a d s á g n é p é t a k a r já k tá m o g a tn i b e n n ü n k . In g o v á n y o n lá t tá k á l la n i u ro k a t. X IV . L a jo s s z é p a já n d é k o k a t k ü ld ö t t n e k i é s a s z é p a s s z o n y á n a k , le lk e s s o r o k a t is ír t , d e a z Íg é re te i c sa k lé g v á ra k a lk o tá s á r a v o l ta k v a ló k . E z e k h e z p e d ig é r te t i a fe je d e le m .

A b á n y a v á ro s o k , a h o g y m e g h ó d o l ta k , h a m a ro s a n c sá sz á r i k é z re k e r ü lte k . M e g a n n y i ő r s z e m e i le t te k a la b a n c z n a k . M ajd S c h u l tz a l tá b o r n a g y jö t t , B écs j a v a e m b e re , a k i K é s m á rk k a l

eg y k a r d c s a p á s ra m e g v e tte a S z e p e ssé g e t. O n n a n p e d ig egy lé p é s v o l t a T a r c z a v ize . P a lo c s a h a jd ú i L á n c z y v a l h a m a r ((elta lp a l ta k » e lő le . M ajd S z e b e n e s e tt e l : h iá b a c s ip d e lő z ö tt P e tn e - h á z y a k u r u c z lo v a ssá g g a l a n é m e t « d o n g a tta » fa la k a la tt .

M á sn a p E p e r je s k ö v e tk e z e tt .K e m é n y , h a r c z b a n e d z e t t I a b a n c z e lő h a d V e te rá n i e z re

d e s se l é s B a rk ó c z y v a l, a f e ls ő m a g y a ro r sz á g i v ic z e g e n e rá l is s a l :

THÖKÖLI SÁROSBAN. 27

d ra g o n y o s o k , h u s z á ro k és v a s a s n é m e te k s íe l te k a f e la d a t m e g o ld á s á ra , h o g y T h ö k ö l in e k a S z e k c s ő -v ö lg y b e n , h e g y s z a k a d é k m ö g ö tt a lv ó s e r e g é t f e lz a v a r já k . E g y ó ra s e m k e l le t t s s z é tv e r té k a fe lk e lő s e r e g e t ; ' T h ö k ö l i i s a l ig m e n e k ü lt az á g y á b ó l. S z e b e n u tá n B á r t fa, M a k o v ic z a , S z tro p k ó é s D u n a je c z

e leste , c s a p á s c s a p á s u tá n , fo g y a s z to ttá k a k u r u c z e r ő t . N e m o k n é lk ü l p a n a s z k o d o t t a m a k o v ic z a i k a p i tá n y a f e je d e le m n e k , h o g y : « té v e d é se k já t é k a a z ig a z h itű . . . M á r riio s t a m a g y a ro k k ö z ö l is n e m tu d o m , k in e k h in n e m kellessék*).

Ú g y is v o lt. M in á lu n k n a g y o n is. A v á r o s a in k b a n a h e t v e n e s é v e k ó ta h ű s é g e s n é m e t k o m m a n d á n s o k t a r to t t á k a r e n d e t, te sz e m a z t : E p e r je s e n N ig re lly g ró f , a k ik K a ssa

g e n e rá lis á n a k , C o b n a k p a r a n c s a i s z e r in t r é s e n á l lo t ta k . H a C ob a z t iz e n te á t (1613 m á ju s 4.), h o g y h o lm i lá z a d ó k tö rö k ö t ,

ta tá r t h o z n a k a n y a k u n k r a , s z o r g o s a n a d tu k k i v á rm e g y e - s z e rte a r e n d e le te k e t , h o g y e l k e ll fo g n i m in d e n g y a n ú s t : a k ö z e m b e ré r t 10 a r a n y , a tő e m b e r e s ú r é r t p e d ig 50 a r a n y a ju ta lo m . T ö b b e t is t e t t ü n k : h ű s é g ta n u s í tó fe l i r a tb a n b iz o n y

k o d tu n k , h o g y s e m m ifé le lá z a d ó v a l n e m é r tü n k eg y e t." S k ü ld tü k az a já n d é k o t a g e n e rá l is o k n a k .

N em v o l t te h á t o k n é lk ü l v a ló a z a g g o d a lo m . M ert igaz , hogy E p e r je s t e z ú t ta l k iv é te le se n jó v é r ű n é m e t : F e ld m a je r ta r to tta k e z é n , m e g v e le v o l t a k u r u c z T u n y o g i S á m u e l , d e

S c h u ltz n a k k e m é n y o r d r é t k ü ld te k a b é c s ie k , h o g y a d d ig el n e m o z d u l jo n , m íg a v á r m e g n e m n y i t ja a k a p u i t . A z p e d ig

a g y a k o r la t la n k u r u c z s e r e g k ü ls ő v é d e lm e a la t t t ö b b v o lt a b iz o n y o sn á l.

1 A k e re sk e d ő -c z é h b á s ty á já r ó l a k a r já k e k k o r a v á ro s i n é m e t p a t ta n ty ú sok a se re g é i a p ü s p ö k i p a lo ta s z o m s z é d s á g á b a n lö v ö ld ö z n i, d e a k u r u e z p á r t i ke re sk ed ő k b c sze g ez ik az á g y ú ik a t.

2 1673-ban a v á rm e g y e i k o n g r . ti l tak o z ás a , h o g y v a n n a k , a k ik ő k e t is •nefandse su té r e b e llio n i in v o lv e reo a k a r já k . K ö te lez ik m a g o k a t a r e n d e k , h o g y : • lide litate e t o b se q u io a d u lt im u m v ita ; p e rm a n s u r o s » s a fő isp á n h o z is fe lí rn a k , hogy egy sem á ll a lá z a d ó k h o z s n e m a d n a k t r ib u tu m o t a tö rö k n e k . A v á rm e gyei le v é ltá r ő rz i az I. R á k ó c z i F e re n c z ré sz é re k ü ld ö tt k ir . k e g y e lm i ira to t.

2S IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGHARCZOK.

K o c z k á n á l lo t t m in d e n . A fe je d e le m c z é ls z e rű n e k lá tta , h o g y L e le s z n e k h ú z ó d jé k el. N y il t t á m a d á s t n e m á l lh a to t t kia se re g e .

A k u r u c z fu r fa n g n a k k e l le t t s e g íte n ie . H a rs á n y i G á s p á r s z o lg á lt v e le . Ö tsz á z h u s z á r t k é r t m a g a m ellé , a k ik e t a v á r - s á n c z o k k ö r ü l p a c s ir tá z ta th a s s o n . A z zal b e s u r r a n t T u n y o g i-

h o z . K ész h a d i te r v v e l j ö t t : a z z a l, bog} ' a k a s z a m á tá k a t

k ív á n ja ő r iz n i , h o g y a s z ig o r ú té l i id ő b e n S c h u l tz n a k k e d v e n e k e r e k e d jé k fű tö z n i j ö n n i a v á r o s b a a d id e rg ő h a d a k k a l ; d e h o g y E p e r je s a s s z o n y a in a k , l e á n y a in a k is leg y e n v a la m i s z ó r a k o z á s u k a h o s s z ú o s t ro m a la tt , a r r ó l is g o n d o s k o d n i a k a r . . .

M ik o r te h á t a la b a n c z c o m m a n d o b e é r t E p e r je s a lá , a v á r n é p e jó sá g o s te k in te t te l k a n d ik á l t k i re á a lö v ő ré se k k ö zö l. A z á g y ú s z ó t s e m v e tte z o k o n , p e d ig ig e n k o m o ly a n d o lg o z ta k S c h u l tz p a t ta n ty ú s a i , s t i sz te s s é g n e k o k á é r t m a g a

is v is s z a - v is s z a fe le s e lt . D e csa k , m in th a s z ó t v á l ta n a . S m e le g e d e t t k ö z b e n a p ia c z i n a g y tü z e k k ö rü l .

H a k ü n n n e m a k a d b o ly g a tó , n e m tu d n i , m é g is n e m a t á m a d ó la b a n c z j a v á r a d ő l-e e l a d o logV D e h á t H a rs á n y ié k

se m v o l ta k r e s te k : m in th a a fö ld m é ly é b ő l t e rm e tte k v o ln a elő , h o l itt, h o l o tt ü tö t te k r a j ta a l a b a n c z á g y ú s o k o n . H a m a ro s a n 20 — 40 á g y ú jo k a t sz e g e z té k b e ; m a jd eg y é jje l a v e z é rs á to r ig lo p ó z ta k s o t t k e l le t te k r ib i l lió t . A h id e g is fe lsé g esen m u n k á l t : ó r iá s i h ó m e z ő t rö g tö n z ö t t a v á r k ö ré . E l te l t k é t h é t , e l h ú s z n a p ; S c h u l tz a z o n b a n n e m a k a r t tá g íta n i.

A h u s z o n n e g y e d ik n a p r a d ö n tő t á m a d á s r a k é sz ü lt .C sak ez t v á r ta H a rs á n y i . M ik o r a v á r n é p m e g h ö k k e n v e

lá t ta , h o g y b e n n n e m h o g y a tű z m e s te r e k to lo n g a n á n a k é sz v e s z tő k a p k o d á s k ö z t, d e s ő t T u n y o g i u r a m k is h o rd ó k b a n fe jte t b o r t s h o lm i s z a k á c s i t u d o m á n y b a n v i té z k e d ik : ja j- v e sz é k e lv e k é r d e z ő s k ö d ö t t . R a v a s z m o s o ly o n k ív ü l eg y e b e t a z o n b a n n e m k a p o t t v á la sz u l . Mi tö b b , T u n y o g i e s te le m e n t a s á n c z o k e lé . L a p á t ta l , s e p r ő v e l k is é r té k a z e m b e re i .

THÖKÖLI SÁROSBAN. 29

— N e m ro s s z — m o n d tá k a v á r o s v é n e i. — S c h u l tz elő l

h o rd a tja el a h a v a t.H á t m é g k o ra h a jn a lb a n m e k k o ra le t t a c s o d á lk o z á s ,

a m ik o r H a rs á n y i h u s z á r ja i eg é sz ö k ö r f a lk á t te re l te k fel a t is z tá s ra (glacis), m ik ö z b e n a lu lró l m e g d ö rd ü l te k a z e l le n sé g

á g y ú i !J ö t te k a z o n b a n a z a s s z o n y o k , le á n y o k k a c z k iá s a n k i

ö ltö z k ö d v e , s z é p e n p á ro s á v a l , e g y e n e se n le a k a p u to r o k té lé , h o l r e t te n e te s s iv a lk o d á s b a k a p ta k a z ő r á lló s íp o so k , k ü r tö sö k . A tü z e se b b v é r ű «k o n ty o s h a d » m á r az ú tb a n a p r ó z ta a lép é st, m in th a a h id e g s z o r íta n á .

N é z té k a c s o d á t a sz e g é n y la b a n c z o k s m e g á ll t k e z ű k b e n a s z a b ly a . V ilág f o r d u lá s a k é s z ü l-e , h o g y o s t r o m é v a d já n tá n c z ra g y ű l tú ln a n a z e l le n s é g ? S m in ő e l le n s é g ! A z tá n a tö m é rd e k la c z ik o n y h a , a h o n n é t d e r m e s z tő g ú n y n y a l fü s tö lö g a z á g y ú s z ó ra v is sz a a k a c z a g ó r ő z s e tű z ; h o r d ó h o r d ó

u tá n g u ru l e lő re s h á t r a , s d é v a j a s s z o n y o k i r á n y í t j á k fé rfi- n é p v e s z e d e lm é r e — a c s a p o t. M ajd v a g y ö tv e n e m b e r fad á r d á k k a l áll k i a tü z e k m e l lé ; u tá n o k lo m h a tö m e g e k k u l lo g n a k : a z ö k rö k , s v e z é n y s z ó r a a g y b a -fő b e ü t ik ő k e t s z é k á lló m e s te re k . S k ü r t s z ó r iv a l , h o g y m e g jö t te k a t á n c z o s o k :

H a rs á n y i h u s z á r ja i . S h id e g o s z la tó le sz a m u z s ik a , h o g y so k a lja , a k i é rz i , a la c z ik o n y h á k m e le g é t. T á n c z o t r o p n a k , m a jd la k o m á z n a k . S tö l tik a p o h a r a k a t , d e a z e ls ő i ta l t g ú n y o sa n m e ssz e k iö n t ik a s á n c z fa lo n á t — a z e lle n s é g fe lé .

— így se m v e r té k m é g m e g a la b a n c z o t! — to p o rz é k o l t ö rö m é b e n , a m in t S c h u l tz é k sz é g y e n s z e m m e l to v a k u llo g ó

h a d á t e ls ő n e k m e g p il la n to tta , H a rs á n y i G á s p á r . . .A d ic ső sé g m in d a z á l ta l h u n y ó n a p k é n t m u ta t ta T h ö k ö l i

ú t já n m a g á t. N a g y id ő k v á l to z á s a k ö v e tk e z e tt , a m e ly e lő s z ö r a b á to r H a rs á n y i t s e p e r te el, m a jd — a h o g y m e g jó s o lta — a fe lk e lés ü g y é t. P e d ig T h ö k ö l i c sa k n e m ré g h ird e tg e tte ú jra , h o g y : «A tö rö k p o te n c z ia m á r Is te n re n d e lé s é b ő l a n n y ira e lő re m e n t, h o g y e m b e r i m ó d s z e r in t a l ig r e s is tá lh a tn i n ek i» .

30 ix . a VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGHARCZOK.

H isz e n K a ra M u sz ta fa v i lá g ir tó h a d já r a t r a h o z ta k ö z é n k m é r h e te tle n h a d á t ! . . .

N e m is a «c s i l la g v e z é re n * m ú lt , h o g y B écs, P á rk á n y , E s z te rg o m , É r s e k ú jv á r h a m a r a k e z é b e j u t ta t tá k a fe lség es s z u l tá n s e ly e m z s in ó r já t . S k ö v e tk e z e t t a b o s z ú h a d já ra ta , m ik o r a S z e n t L ig a s z á llo t t k i a s ík r a : XI. In c z e p á p a , a ró m a i c sá sz á r , S z o b ie s z k y J á n o s és V e le n c z e . « U llő és k a la p á c s k ö z é ju to ttu n k ) ) í r t a a s z e re n c s é t le n fe je d e le m , a k ivel V á ra d o n v é g z e tt b o s z ú s á g á b a n e g y id ő r e a tö rö k .

VIII.

T h ö kö li és a várm egye.

M ik o r E r d é ly m á s o d s z o r is (1677) k im o z d u l t a t e s tv é r h a z a é rd e k é b e n , a fé le lm e te s f r a n c z ia - tö r ö k - k u r u c z sz ö v e tsé g n a g y k é s ő n r á s z o r í to t ta a b é c s ie k e t , h o g y e n g e d je n e k . Az 1681. s o p ro n i o r s z á g g y ű lé s e r e d m é n y é t : a z a lk o tm á n y v is sz a

á l l í tá s á t é s a s z a b a d v a l lá s g y a k o r la to t a z o n b a n v ív m á n y n a k n e m t e k in th e t te a m a g y a rs á g ; m e r t a k o r m á n y t n e m az o k o s b e lá tá s v a g y a tö r té n e t i j o g e l i s m e ré s e v e z e tte , h a n e m a k é n y s z e rű s é g . T h ö k ö l i m e g s e m je le n t a z o r s z á g g y ű lé s e n ; f e lh á b o ro d o t t h iv e i m á r c s a k e g y e z k e d n i s e m a k a r ta k a n é m e tte l. S u g y a n ú g y g o n d o lk o d o t t s é r z e t t a fe lső v id é k .

A v isz o n y o k m a g y a rá z z á k k ü lö m b e n T h ö k ö l i sze re p lé sé t . L é p te i a la t t m e g re m e g a fö ld , d e a z é r t a z é lő h i t k ö v e t i ; a n e m z e t s z e n v e d é ly e it h o rd o z z a m a g á b a n s h o v a - h a m a r a b b B é c s le lk i ism e re te szó l a te t te ib e n .

V á rm e g y é n k a z ő f e llé p é s e k o r k é te s h e ly z e tb e ju t . E g y ré s z t a v á r o s o k p r o te s tá n s s á g a fe sz é ly e z i, fő le g E p e r je s é ; m á s ré s z t k i r á ly p á r t i ta g ja in a k tú ln y o m ó s z á m a . M in d já r t 1681-ben , a m ik o r a k u r u c z v e z é r é lé s t k ö v e te l, C a p r a r á t s ie t a d o lo g ró l é r te s í te n i , a k ö v e te lő n e k p e d ig a v é g ső n y o m o rú s á g á v a l fe le l. H ite lre a z o n b a n eg 3rik h e ly e n s e m ta lá l . T h ö k ö l i e lfo g a d ja

u g y a n a m e n tsé g e t, h o g y a r a b ló k k ip u s z t í to t tá k a v á r m e g y é t ;

THÖKÖLI ÉS A VÁRMEGYE. 31

d e m in t a s z a b a d s á g é r t h a r c z o ló , a k in e k a n é m e t g e n e r á l i

s o k k a l s z e m b e n fe g y v e r v a n a k e z é b e n , e l r e n d e l i , h o g y m in d e n e k m e llé je á l l j a n a k ; e l le n s z e g ü lé s rő l h a l l a n i s e m a k a r ; a h a b o z ó t k é s z e l ta p o s n i . C a p r a r a a g e n e rá l is o k m ó d já ra h a tá ro z s ú ja b b te r h e k e t ró v a v á r m e g y é r e . E k k o r a z tá n fe l

k e lé s t re n d e ln e k a re n d e k a r a b ló k e lle n , h o g y a b a j t is ir ts á k , m e g h o g y s e m le g e s f e la d a t fo g la lk o z ta s s a ő k e t.

S e t tő l az id ő tő l fogva a v á r m e g y e k é t tű z k ö z ö t t k a p k o d a m e n tő sz á l u tá n . T h ö k ö l i í r ja , h o g y h á r o m n a p a la t t

K a s sá ra é r ; S tr a s s o ld o 6000 k ö l 1 z a b o t, 10 ,000 k e n y e r e t k ö v e te l, s e g y ú tta l h a r a g s z ik , a m ié r t a lá z a d ó v a l o ly s o k a t tá rg y a l a v á rm e g y e . E z is m é t b iz o n y í t ja a k i rá ly h o z v a ló h ű s é g é t;

k ije le n ti, h o g y n e m T h ö k ö l i - p á r t i ; a k ö v e te lt é lé s t a z o n b a n n e m a d h a t ja m eg , le g fe lje b b « ad c a p ta t io n e m » k ü ld 50 k ö l z a b o t é s 1 h o rd ó b o r t . M eg is k a p ja r á a d o r g a to r iu m o t ,

h o g y : «A v á r m e g y e k o m é d iá z ik , g ú n y o l ja a k i r . s e re g e t . S o k n e m e s p a r o lá z ik T h ö k ö liv e l s m in t p á r tf o g ó t ü d v ö z li , ra g a s z k o d á s á ró l b iz to s ítja , m i t ö b b : m in t a z s id ó k a z a r a n y b o r jú

e lő tt, tá n c z o l s h a j lo n g e lő tte . A v á r m e g y e e m b e re l je m e g v ég re m a g á t; l e h e te t le n s é g re s e n k i sem k é n j 's z e r í t b . A z e g y e z k e d é sn e k a z o n b a n m é g is m a r a d k ö z tü k jo g a la p ja : a z a já n

dék , a m e ly e t m e g k e ttő z n i s a d ju lá n s i ló v a l k ie g é sz íte n i s ie t

a v á rm e g y e . S ő t á l la n d ó b iz to s t is k ü ld a s e r e g h e z S o m ly a y M ihály s z e m é ly é b e n .

E r r e a c s á s z á r ia k p a r a n c s o ln a k . D ie tr ic h s te in g r ó f a

v á ro so k b a é s h é t h e ty s é g b e té li s z á llá s o lá s t r e n d e l . S tr a s s o ld o k ü lö n is m e g ír ja a z e p e r je s i te le lé s fe lté te le i t , a m e n n y ib e n szé n á t, z a b o t, a lo v a s s á g s z á m á r a h á r o m h a v i e l lá tá s t , a

tav a sz i m u n k a s z ü n é s e k o r e r ő d g y a k o r la to k h o z k ö z m u n k á t kö v ete l a v á rm e g y é tő l , m e ly n e k v is z o n t a T h ö k ö l iv e l k ö te n d ő

fe g y v e rsz ü n e t a lk a lm á b ó l a k a to n a s á g o k o z ta k á r o k m e g té ríté sé t ig é ri. A re n d e k a z o n b a n a n y o m o r r a l s z e m b e n te l ie -

Köböl.


te t l e n e k ; a z e l lá tá s t m é g eg y h é t r e s e m b í r já k m e g , a m ik o r 3168 k ö b ö l z a b , 1574 m á z sa s z é n a , 752 c s o m ó s z a lm a a lig v a n ö s sz e -v is sz a a k ö z sé g e k b e n . A z tá n a k a to n a i k á r o k m e g té r íté s é rő l le h e t-e k o m o ly szó , m ik o r Ú j f a lu r a 1 c sa k a z im é n t ü tö tt 60 n é m e t lo v a s , a b e s z o lg á l ta to tt ö k rö k b ő l p e d ig 36 d r b k é z e n - k ö z ö n e lv e sz e t t? A je g y z ő k ö n y v i á t i r a t k ü lö m b e n is h o ssz a sa n p a n a s z k o d ik a k a to n a s á g e lle n , m e ly a s z á llá s á n n e m n y u g

sz ik m e g : r a b o l é s p u s z t í t .S tr a s s o ld o , a m e l le t t h o g y a z a j á n d é k o k r a sz ív e se n h a jt,

a v a llá s d o lg a ib a n is r e n d e lk e z ik . S z e n t- Iv á n y i L á sz ló és B a ra n y a y F e r e n c z já r ta k n á la , a k ik n e k k ije le n ti , h o g y az e v a n g é l ik u s e m b e r o t th o n g y a k o r o lh a t ja a v a l lá s á t, d e v a llá s i

ö s s z e jö v e te le k e t n e m t ű r m eg .V é g re m e g é rk e z n e k T h ö k ö l i ré s z é rő l a f e g y v e rs z ü n e t

(1682) p o n t ja i . « S á ro s b a n az á l lo m á s o k és leg e lő k s z a b a d o k a S á ro s s y M á r to n - fé le b i r to k k iv é te lé v e l , h o g y a c sá sz á r i t á b o r tó l é s Z e m p lé n — S z a tm á r tó l n e n a g y o n tá v o l e s s e n e k a

p á r th iv e k » .A k e d v e z m é n y n e k a z o n b a n fe lté te le i is v a n n a k : é lé sb e n

a k k o r a m e g re n d e lé s , a m e k k o r a ö t c s á s z á r i g e n e rá lis tó l is a r á n y ta la n le n n e . A re n d e k e l b o r z a d n a k ; h is z e n a le g tö b b f a lu n e m k ö te le s a s z o lg á l ta tá s ra , a n n y i r a k im e rü l t . F ay g el F e re n c z , a fe je d e le m k ö v e te , m ik o r a s z a b a d k o z á s t lá tja , k a r d o t r á n t . V é g re is ú g y e g y e z ik ö s sz e a k é t fél, h o g y a

p o r tá k a t l i m i t á l n i 2 fo g já k ; d e a v á r m e g y e fe lír , h o g y íg y is tö n k re m e g y a n é p . í r a z o n b a n a n á d o r n a k is p a n a s z k é p , h o g y b á r c s a k az im é n t s o k e z e r fo r in to t é r ő z a b o t é s g a b o

n á t s z o lg á l ta to t t S tr a s s o ld ó n a k , k i a z á r m e g té r íté s é t Íg é rte s a k u r u c z b e s z á l lá s o lá s e l le n é b e n v é d e lm é rő l b iz to s íto tta

a t e rü le te t , a f e g y v e rs z ü n e t i s z e rz ő d é s b e n e g y e n e se n k ia d ta m in d n y á já t a z e l le n s é g n e k ú g y , h o g y m á r a s z á ju k tó l v o n já k

1 S z in y e ú jfa lu .2 Ú jra á tv iz sg á lá s , il le tő leg fe lm en té s .

THÖKÖLI ÉS A VÁRMEGYE.

cl a fa la to t. M ajd P e tn e h á z y m e g b íz o t t ja k ö v e te l a S á ro ssy -. ré s z b e n p ro v íz ió t a k u ru c z s á g n a k . A v á r m e g y e k ö v e te h iá b a já r n á la , h o g y le h e te t le n t k iv á n ; T h ö k ö l in é l is s ik e t fü le k r e ta lá l az e n g e sz te lő sz ó z a t , b á r jó k ív á n a t k ís é r i , h o g y : «C u i D e u s l a r g ia tu r fe lic e m s u c c e s s u m !» A z i l le té k - h á tr a lé k o t : a

s i l ig o - t1 2 fr t 76, a z a b o t 1 fr t 20 k r já v a l m e g k e ll v á l ta n io k , s ő t P e tn e h á z y v a l ú g y a la k u l k i a h o s s z ú e g y e z k e d é s , h o g y :

I, hadnagy tizedére 23 köbölt szolgáltatnak 2 hétre

A tö b b i t a fű s z e rr e l e g y ü t t p é n z b e n fize tik , a m i k e re k

300 fo r in t .K é t k ö v e t m e g y a z o n b a n T h ö k ö l ih e z a z z a l az u ta s í tá s

sa l, h o g y a k v á r té ly o s o k tó l m e n ts é k m e g a v á r m e g y é t . A z o k m á r i n d u lá s k o r m e g é r t ik , m i v á la sz t k a p h a tn a k ; a fe je d e le m egy ik h a d n a g y a r a jo k r ip a k o d ik , h o g y : «0 1 y p e c s e n y é t sze le k a T e s te d b ő l — — ». G y o rs lá b ú is a k e d v e z ő t le n v á la sz T h ö k ö li t ő i : 30 lo v a s t k ü ld u g y a n a v á r m e g y e v é d e lm é re , d e

rö g tö n 1 0 0 s z e k e re t k iv á n ; m a jd h o g y n e m k a p , ú j r a f e n y e getőz ik .

K ö z b e n a n á d o r jó h í r e k e t ig é r n e m s o k á r a , a d d ig ra

p ed ig g y o rs a d ó t s ü rg e t m a g a is : p o r tá n k in t 16 fr to t , n é g y sze res ta k s á t é s k é ts z e re s m o ln á r ta k s á t . I sm é t k ö v e ts é g e t m e n e sz t a v á r m e g y e a f e je d e le m h e z ; m e r t a b a jo k a t te té z i az a k ö rü lm é n y , h o g y a k u r u c z h a d i b iz to s ré s z é r e p o r t á n

k in t k ö v e te lt 2 f r t b e h a j tá s á t S tr a s s o ld o n e m e n g e d i m eg . De m eg p a n a s z ra is v a n o k ; m e r t ig az u g y a n , h o g y «s a lv a g v a rd iá b a » v e t te a v á r m e g y é t u r u k , d e a k ü ld ö t t k u ru c z lo v asság f iz e té sé rő l n e m g o n d o s k o d o t t . A z te h á t a k é re le m tárg y a , h o g y a lo v a s s á g o t e g é sz íts e k i 30 e m b e r re l , a k ik leg

1 B úza, ille tő leg lisz t (eg y á rú ) .

Tótii Sáxdoii: Sáros vármegye monográfiája II. •!

IV .V.

II. 20161911

2 «2 «2 «2 «


a lá b b k é t h e ly e n ő rk ö d je n e k a k ó b o r ló k r a ; to v á b b á , h o g y a k u r u c z s e r e g p u s z t í t á s a ié r t a d jo n k á r p ó tlá s t . E z ú t ta l sem ju tn a k e r e d m é n y h e z a s z o r o n g a to t ta k : fize tik a s a lv a g v a r - d iá t. p a r a n c s n o k o t é s k o m is s z á r iu s o k a t.

A fe je d e le m 1(582 a u g u s z tu s 1 -re fe lk e lé s t k iv á n . A r e n d e k c s a k a u g u s z tu s 3 -á n g e n e rá l is c o n g r e g a t ió n tá rg y a lh a t

j á k a z ü g y e t. H o g y m e g k é s te k , a z ú j a r a tá s b ó l p o r tá n k in t3 k ő i s i lig ó t é s z a b o t, e s e tle g (i-ot Í g é rn e k ; d e v is z o n t k é r ik ő t, h o g y a s z a k m á n y o z ó k n a k t i l t s a e l a z e x c u rs ió i t, m e r t h isz e n i t t v a n a s a já t b i r to k a is, a tö rö k tő l p e d ig k ü lö n e s z k ö z ö ljö n k i r é s z ö k re sa lv a g v a r d iá t . E g y id e jű le g l im itá ln a k k u r u c z é lé s re , a fe lk e lé s rő l a z o n b a n h a l lg a tn a k .

S z in te m e g re n d e lé s r e k a p n a k k é t í r á s t : a n á d o r tó l és T h ö k ö l i lő l . M in d e g y ik s ü rg e ti a f e lk e lé s t: a m a z «a p o g á n y e lle n s é g a d ó z ó jo b b ág y a ® e l le n ; e m e z m e g n y o m v a a szót,

h o g y : «az n e u l r á l is s á g n a k m á r n e m lé v é n id e je» , s fenye-

g e tő leg , h o g y h ú z ó d á s e s e té n m in d n y á jó k a t « e x h e re d itá l ja » .F o ly ta tó d ik a k ö v e ts é g já rá s , a m e ly é p p e n k é t h é tig

t a r t : a n á d o r h o z , a f e je d e le m h e z . H o g y k é t fe lé c sa k n e m

in s z u rg á lh a t a n e m e ssé g . N y i lv á n v a ló , h o g y a r r a f e lé d ő l m a jd el a d o lo g , a k i a z e rő s e b b ik . A n á d o r h o z m a g y a r fe lir a tb a n v isz i a k ö v e ts é g a p a n a s z t , h o g y m á r a n e m e ss é g egy ré s z e a z e r d ő s é g b e s z o r u lt , m á s id e g e n b e m e n t ; a jó s z á g á n a k h a s z n á t s e n k i s e m v e s z i; a b i r to k o s a k a p u e lé s e m m e h e t ki, m e r t a k a s sa i n é m e t h a d á l la n d ó a n o t t ü l a n y a k á n ; ily k ö r ü l

m é n y e k k ö z t le h e te t le n s é g a f e lk e lé s ; jo b b te h á t, h a le c se n d e - s í tik a z o r s z á g o s v e s z e d e lm e k e t, m in t a h a z a u to lsó v é r- c se p p je it is k io n t já k . A lig re m é n y k e d n e k a z o n b a n n é m i s ik e r b e n B écs fe lő l, m á r is v is s z a é rk e z ik a fe je d e lm i k ö v e tsé g , a m e ly h a tá r o z o t ta n b e sz é l, h o g y a k i a u g u s z tu s 8 - r a (sz o m b a t i n a p r a ) fel n e m kel, a z t e lle n s é g é n e k te k in t i T h ö k ö li .

T e r m é s z e te s e n a v á r m e g y e a k é ts é g b e e s é s s z é lé n á ll e p i l la n a tb a n . K ö v e te k e t k ü ld á t a k o m m a n d á n s h o z (E p e rje s ) ; je le n tsé k k i, h o g y h a a c s á s z á r i ő rsé g g e l n e m b í r e l le n á lla n i,


jo b b h a m in d e n e s tü l tá v o z n a k a v á rm e g y é b ő l . A k o m m a n - d á n s m á r g y a k o r la t ib b a n fog ja fe l a d o lg o t , a z t iz e n i v issz a ,

hog y n e m kell m in d já r t h a n y a t t- h o m lo k r o h a n n i a b a j b a : a ki id ő t n y e r , m in d e n t m e g n y e r h e t ; k ü ld jö n a n e m e ss é g új k ö v e tsé g e t T h ö k ö l ih e z s v á r ja b e , m it t e t t a tö b b i v á r

m egye.íg y h ú z ó d ik e l a z id ő a u g u s z tu s 10-ig . A k k o r a z o n b a n

b e á llít a h í r , h o g y a v á r m e g y e m a g á ra v e s s e n : a fe je d e le m m in d e n e k r o m lá s á v a l fe n y e g e tő z ik . T e h á t e lk e r ü lh e te t le n a k u ru c z . o ld a lo n v a ló fe lk e lé s . M ik o r a k a to n a i p a r a n c s n o k

tu d n i a k a r ja , m i h á t a n e m e ss é g h a tá r o z a ta , m e g iz e n ik n e k i, hog y n e m « c u m o b v e la m in e f id e lita tis» , h a n e m k é n y s z e r í tv e k eln e k fe l; e z é r t a d jo n d im is s ió t a v á r m e g y é n e k . A v á la sz e lu ta s í tó : d im is s ió t n e m a d h a t ; m e r t s e m I s te n n e k , s e m a

v ilá g n a k n e m tu d n a fe le ln i é re tte .((R ettegve é r te t tü k — í r ja a n e m e s s é g a r r a T h ö k ö l in e k —

a lev e le C o n tin e n tiá it . . . M itse m te h e tü n k ; a C o m m a n d a n s m á r a n n y i ra m e n t, h o g y a s z o lg á in k a t s e m e r e s z t i a z k a p u n ki. . . Mi, a k ik i t t k e v e s e n á r is to m a la t t E p e r je s t vag}fu n k ,

n in csen m ó d u n k b e n n e , h o g y v a la m it teg y ü n k )) .

K öve tje , K e c z e r S á n d o r , a u g u s z tu s 14-én a p a r a n c s n o k m ia tt n e m m e r a v á r o s b a jö n n i ; c sa k a z a lsó v á r o s b ó l k ü ld i T h ö k ö li v á la sz á t . «.Mások c o n tra r io m o d o fa t e á l já k K e g y e lm etek d o lg a i t ; c s o d á lk o z o m a K e g y e lm e te k h i t te l v a ló m e n t ségén)). S u tá n a ez v a n í r v a a le v é lb e n : tu la jd o n í ts a k ik i

m ag á n ak , h a m i r a j ta e s ik : n in c s id ő .D ö n te n i k e lle t t . M á sn a p re g g e li 5 ó r á r a ú g y m o n d ta ki

Sáros n e m e ssé g e a k u r u c z p á r t i fe lk e lé s t .

T iz e n ö t n a p r a rá , a S z e n d r ő m e l le t t i S z a lo n n a - fa lu b e li tá b o rb ó l v a ló v is s z a té ré s u tá n , n y o m b a n ö s s z e ü l a k o n g re - gráczió . A k u r u c z s ik e re k eg y k is r e to r z ió t k í v á n n a k : 20 fr t

b írság o t m o n d a n a k k i a z o k ra , a k ik n e m k e lte k léi, m a jd sz e p te m b e r 5 -ig a z ö ssz e g e t, h a a m u la s z tó rö g tö n fizet, 10 fr tra sz á ll í t já k le . S a s z o lg á la tr a k é p te le n e k n e k m e g a z

36 ix . A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABAÜSÁGHARCZOK.

ö z v e g y e k n e k l im i t a t i ó j á b a n 1 b u z g ó lk o d n a k . V é g ü l s z e p te m

b e r 5 -re , a s ó v á r i t á b o r b a r e n d e l ik a fe lk e lé s t 1‘2 f r t ú j b i r

s á g te rh é v e l é s s z e p te m b e r 6 -r a , E p e r je s re l u s t r á t 2 tű z n e k ki. O tt e g y b e n é lé s r e is l im itá ln a k . S z e p te m b e r 2 3 -án , m ik o r

T h ö k ö l i F ü le k rő l 500 k ö l é lé s s z á ll í tá s á ra s z e k e re s e k e t r e n d e l , egy h é t a la t t 50 s z e k e re t Íg é rn e k e m b e r r e l ; F ay g e ln e k m e g a d já k , a m it k ö v e te l: z a b o t, s z é n á t s a c s a lá d ja s z á m á ra

é lé s t ; o k tó b e r 5 -é n B á r t fá ró l R e g é c z ig 2000 és 1000 kö l g a b o n a v i te lé re p o r tá n k in t 1 1 s z e k e re t k ü ld e n e k ; d e n o v e m b e r b e n :

« p o s t r e d itu m ex c a s tr is» le v e le t í r n a k s k ö v e tség g e l a já n d é k o t m e n e sz te n e k a k ir . h e r c z e g h e z ; n o v e m b e r 3 0 -á n : « u r- g e n te s u m m a n e c e s s i ta te » fo ly ik a k o n g re g á c z ió , m e ly b e n a

c s á s z á r i h a d s e re g 4000 k ö l g a b o n a -k ö v e te lé s e a fő d o lo g ; a z tá n T h ö k ö l i E d ic tu m a - t v i ta t já k , m e ly s z e r in t m in d e n e k a h h o z ta r t s á k m a g o k a t: h o g y p a s s z u s - le v é l n é lk ü l s e n k i se

h a g y ja el h e ly é t, a l im itá l t p o rc z ió n tú l s e n k i n e k ö v e te lje n , k ú r iá b a v a g y e g y h á z i s z e m é ly la k á b a s e n k i b e n e s z á ll jo n ; d e c z e m b e r 7 -é n 112 c s á s z á r i k a to n a és 175 ló . j ö n té li k v a r -

t a l ic z iu m ra s h á r o m k o m is s z á r iu s z a b r a és s z é n á ra 29(5 f r to t

k ö v e te l.D e c z e m b e r 2 8 -á n az ö s sz e s n e m e ss é g e t b e id é z ik k o n g re -

g á c z ió b a . K ö v e tsé g re v a n sz ü k s é g a fe je d e le m h e z , m e ly je le n tse , h o g y a d ó ssá g g a l te le a v á r m e g y e ; k é r jé k ő t, h o g y a k a to n a i s z á llá s o k tó l m e n ts e fe l; b á r a z E d ic tu m a v ilá g o s íg é re te t tesz , a h a d a i t ö m é r d e k b a j t o k o z n a k ; ta r t s o n a fe je d e

le m g y ű lé s t , a h o l m e g b e sz é lh e t ik a k ö z d o lg o k a t é s a k a th o - lik u so k s o k s é r e lm é t ; v e z e s se s z e m é ly e s e n , m in t fő isp á n , a j a n u á r iu s i r e s ta u rá c z ió t . A v á la sz g y o r s : jó c so m ó k ö v e te lé s te rm é s -s z o lg á lta tá s b a n , p o r t á n k in t 1 2 fo r in tb a n é s t iz e n eg y sz e re s t a k s á b a n ; a t i s z tú jí t á s t a z o n b a n 1(583 f e b r u á r 4 -re tű z i k i.

1 F e lm e n té s .2 Szem le.

E lő z ő le g , 1683 e le jé n s t a t á r iu m o t h a tá r o z a v á r m e g y e , to v á b b á a k ir . h e r c z e g é s T h ö k ö l i k a s s a i k o n g reg á c z ió já ra n ég y k ö v e t k ü ld é s é t re n d e l i . A z u tó b b ia k u t a s í tá s a k ö v e tk ez ő k ép h a n g z ik :

1. L e g y e n e k ra jta , h o g y e g y e ssé g lé te s ü l jö n s a cckath. s tá tu s in jú r i á i t d ip lo m a t ic a s a tis fa c t ió v a l to llá l já k o

2. A so k fé le k á r o s o d á s e lé g té te l t n y e r je n .

3. A fe l n e m k e lő k ü g y é n e k e lb í r á lá s a k iz á ró la g ;i V á r m eg y e i S z é k d o lg a le g y e n . P a n a s z to v á b b á , h o g y a k i r . k a

m a ra tö b b n e m e sn e k , a k i n e m k e l t fe l, le fo g la lta a b i r to k á t .4 A v á r o s o k a v á r m e g y e i s z ö k e v é n y e k e t n é fo g a d já k b e .5. R á v e e n d ő T h ö k ö li , h o g y a k v á r té ly o z ó k a t tá v o l í t s a

el. v a g y le g a lá b b k ö n n y í ts e n a z e l s z á l lá s o lá s s a l j á r ó t e r heken .

E g y ű lé s u tá n k ü ld i T h ö k ö l i tö rö k k ö v e ts é g b e S z irm a y Is tv án t, a k in e k k ö ltsé g é b ő l S z e n t J á n o s - n a p i h a t á r id ő ig S á ro s v á rm e g y é re ú ja b b 4451 f r t e s ik .

S á ro s v is z o n y a a f e je d e le m h e z e z u tá n is k é n y s z e rű . T u la jd o n k é p : p a n a s z , á ld o z a to k h o z á s a és m o s a k o d á s . E m e n nek s in c s v a la m i n a g y o k a , h o g y a r e n d e k ő s z in te c s a tla

k o z á sá b a n b iz a k o d jé k . íg y m e r ő k ö v e ts é g já rá s o k b a n v e s z te gelik az id ő t. A v á r m e g y e i k ö v e te k u ta s í tá s u l k a p já k , h o g y :

1 ., sü rg e s sé k a r e t te n e te s k ih á g á so k é s g y ilk o ss á g o k o r v o s lá sá t: 2 . p a n a s z o l já k fel, h o g y a s z e p e s i k a m a r a f a h o r d á s t és v ág á s t k ö v e te l: h o g y a k a to n a s á g n a k , to v á b b á a s z ö k e v é n y n é m e t k a to n á k n a k ta r tá s a o ly te h e r , m e ly p o r t á n k in t 1 2 f r t fizetéssel j á r ; h o g y ez a t a r tá s a n n á l k e s e rv e s e b b , m e r t a k a to n a n e m é r i b e a l im i tá l t z a b b a l , s z é n á v a l ; h o g y a 13

v á ro s n e m a d ja k i a jo b b á g y s z ö k e v é n y e k e t ; s v é g ü l, h o g y a k a m a ra k a to n a i v é g r e h a j tá s s a l fe n y e g e tő z ik .

A k a to n a i s z á llá s o k ü g y é t S á ro s . A b a ú j é s S z e p e s v á r m eg y é re v o n a tk o z ó la g a k ö v e tk e z ő le g r e n d e z te ti a fe je d e le m : S á ro s - a s z ö k e v é n y e k e n k ív ü l — 385 n é m e te t é s 140 g y a lo g o t ta r to z ik e l l á tn i : 10(1 n é m e t lo v a s K é s m á r k r a m e g y á t h e ti


38 ix . a VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGI!ARCZOK.

151 f r t 20 4 ,1 a z o n fe lü l a h a d n a g y o k ré s z é r e h a v i 10 f r t

fize tés fe jé b e n .E n n é l a z ü g y n é l s ú ly o s a b b k ö v e te lé s e a fe je d e le m n e k

az ú ja b b fe lk e lés . S á ro s k ö v e te i e r ő s e n v é d e k e z n e k e l le n e :

le h e te tle n s é g , m o n d já k , h o g y a v á r m e g y e n e m e ssé g e L en g y e l- o rs z á g b a fe lk e lje n , a m ik o r o t t a k i rá ly (S z o b ie sz k y J á n o s ) m a g a is h a ta lm a s u l k é s z ü lő d ik ; a k ö z v e te t le n sz o m sz é d sá g , d e a c s á s z á r i h a d a k is g á to l já k a m o z g a lm a t; 1 0 0 lo v a s ra v a ló p é n z t Íg é rh e tn e k , e g y e b e t s e m m i e s e tr e s e m ; a m i jö v e

d e le m k i v a n v e tv e , a z a tisz tv ise lő i fiz e té se k re k e l l ; h a a n e m e ss é g n e k fel k e lle n e k e ln ie , s e m a r r a v a ló m a rh á ja , sem k ö ltsé g e n in c s e n ; k ü lö m b e n itt, a fe lv id é k e n , r e n d e s e n b o ly o n g

n a k fo sz to g a tó k u ru c z o k , a k ik e lé g g o n d o t o k o z n a k e g y e b e k e n k ív ü l a z z a l, h o g y a p a r a s z tn a k e lh a jt já k a m a r h á j á t : a k k o r p e d ig h a m a r o s a n n e m lesz , a k i s z á n ts o n , jö v e d e lm e t te re m ts e n .

A v é d e k e z é s e z ú t ta l is e r e d m é n y te le n . A lu s t r á t m á ju s

15-én m e g k ell ta r ta n i . J á r á s o n k in t v é g z ik , 100 fr t b i r s á g te rh é v e l . U tá n a s ű r ű n v e tik k i a já n d é k r a , h a d i e l lá tá s r a a z a d ó t . T h ö k ö li k ie lé g í th e te t le n : fe jv e sz té s t i la lm á v a l r e n d e l i

j u n i u s 2 4 -re a fe lk e lé s t ; k a to n a s á g k ü ld é s é t ig é ri a z e lle n , a k i n e m m o z d u l v ag y f iz e t; a m á z sa s ú ty á t 1 2 0 ^ - r a e m e l

te t i ; P á te n s b e n h ird e t i , h o g y k e g y e lm e s a n n a k , a k i v is sz a p á r to l ; á r u ló n e k i az , a k i e lm a r a d ; m a jd ú ja b b P á te n s b e n

p a n a s z k o d ik , h o g y s z ö k d ö s n e k a k u r u c z a i ; v é g ü l, m ik o r m á r a n e m e ssé g c s a k u g y a n a tá b o r á b a n v a n ú g y , h o g y sz e p te m b e r 9 -ig k o n g re g á c z ió t s e m t a r th a t , e l is m e r i , h o g y a k ö v e te lte 200 lo v a sb ó l 190 e m b e r és 8 « sze g én y » n e m e s

m e g je le n t, d e e z e k e t a z u tó b b ia k a t v is sz a k e lle t t u ta s í ta n ia . 1 68 4 j a n u á r iu s 5 -é n ta r t j a a v á r m e g y e a b ú c s ú ü lé s é t , a m e ly b ő l m é g e g y sz e r k ik ü ld i a k ö v e te it , h o g y T h ö k ö l i ta r t s o n re s ta u r á - c z ió t; v é d je m e g a r e n d e k e t a le n g y e le k g y ú j to g a tá s a i , a s za b a d k u r u c z o k p ré d á lá s a s e z e k n é l is ta lá n i n k á b b : a s a já t

NEHÉZ ÉVEK. 39

v itéze i e l le n é b e n , a k ik m ia la t t a n e m e ss é g a t á b o r b a n ü l, e sz n e k -isz n a k a k ú r iá k b a n é s s e m m i s e m « im m u n is » e lő t tü k .

A tis z tú jí tá s t f e b r u á r iu s h ó b a n K e c z e r A n d r á s s a l t a r t a t j a T h ö k ö li . A zt ize n i, h o g y a 270 0 f r t h á t r a l é k é r t s e g y é b k ö v e te lm é n y fe jé b e n 3000 fr tig a t isz tv is e lő k v á l la l ja n a k k e z e s

sé g e t: ú g y m e g h a g y ja ő k e t ; a z o n fe lü l , m iv e l «a v á r m e g y e b iz to n sá g á ra s o k a t t e t t », a z a k ív á n s á g a , h o g y K a s sá ró l 20 0 h. b o rt M a k o v ic z á ra s z á ll í t ta s s a n a k át. A k e z e s s é g e t m e g a d já k , s z e k e re s e k re 494 f r to t a d n a k k i. M ajd ú j k ö v e te lé s j ö n : az e p e rje s i k a to n a s á g (2 0 0 ) ré s z é r e f e je n k in t h e t i 60 A s a t isz

tek n e k 3 f r t k iv e té se .Az ő sz e le je m e g in t a fe lk e lé s h e r c z e - h u r c z á ib a n te l ik el.

E g y re s ű r ű b b e n s z a k a d n a k el a fe je d e le m h iv e i . O k tó b e r 18-án a k o n g re g á c z ió a já n ló la g te r je s z ti T h ö k ö l i e lé tö b b n e m e s fe le ség é n ek k é r e lm é t , h o g y a n é m e t s e r e g h e z p á r to l t

u ro k a t k ö v e th e s s é k ; a z o k tó b e r 2 6 -ra , M is k o lc z ra r e n d e l t in s u r - re c tió tó l, m ik o r S á ro s m é g u to l já r a is a z t í r ta , h o g y « m e g fo n to lás v é g e tt a n e g o t iu m o t m á s n a p r a , o k tó b e r 2 6 -ra h a la sz tja # ,

n a g y n e h e z e n az za l á ll e l a fe je d e le m , h o g y 30 lo v a s t k ü ld je n e k n e k i. A r ra k ö v e tk e z ik a v á r m e g y e i t i s z t ik a r e lk e d v e t-

len e d ése s d e c z e m b e r 28 -ik i le m o n d á s a . S ü rg e t ik a r e s ta u r á - cziót. 1685-ben h o s s z a s a n tá y o l v a n a fe je d e le m . 1 6 8 6 -b a n k ez d ő d ik a c s á s z á r i k ö v e te lé s . E g y id e jű le g f e ls z a p o r o d n a k a ra b ló -b a jo k . C sá sz á ri tá b o r n o k o k já té k s z e re a v á r m e g y e , a

m ely n ek v e z e tő e m b e re i é le tü k e t lá t já k k o c z k á n n e m e g y s z e r . ..

IX.

Nehéz évek.

1(584—85 le ié r e m é g is b e f é s z k e l te m a g á t S c h u l tz E p e r jesre és a v á rm e g y é b e . K i is v e te tte a té l i c o n t r ib u t ió t 21,422 r f r t 1 15 k r e r e jé ig ; E p e r je s e n , S á ro s b a n és K a p ib a n

R h é n u s fo rin t = 1 80 m a g y a r fo rin t.

40 IX. A VÁRMEGYE MAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGI!ARCZOK.

g v ű j te t te p o r tá n k in t a s z é n á t, z a b o t. A v á r m e g y e fe lir t a k i rá lv h o z a so k n y o m o r é s re n g e te g a d ó m ia tt . A v á la sz a z o n b a n k i té rő le g h a n g z o t t : a lá z a d ó S z irm a y n é n a k m eg egy s e r e g n e m e s a s s z o n y n a k k iu ta s í tá s á t k ö v e te lte s az t, h o g y a L e n g y e lo rs z á g b a m e n e k ü l t n e m e ss é g , a m in t v is sz a té r , v é d h e s se m a g á t. A z tá n m á s p a n a s z m e n t fel C a p ra rá h o z , h o g y

S c h u l tz f e le s k e tte a n e m e ss é g e t s a s z a v á t a d ta , h o g y s e n k i n e k s e m lesz b á n tó d á s a , s m é g is le lo g a l ja ő k e t, a lo v a k tó l s e g y é b h o lm ijo k tó l m e g fo s z ta tja , m a jd e lz á ra tja S p é n z t k ö v e te l v á l ts á g d í ju l (1085 o k tó b e r 10.).

A t i s z tú jí tá s t a z o n b a n e z é v f e b r u á r iu s 14-én m é g is T h ö k ö li t a r ta t ja h e ly e tte s é v e l : S z ir irra y Is tv á n n a l . O tt tö m é rd e k p a n a s z h a n g z ik el. S o k n e m e s t m e g fo s z to tt a b i r to k á tó l , a z é r t n e h e z e n fize tn ek . M ég a z o k n a k a te rh e is ő k e t n y o m ja , a k ik n y íl ta n e ls z a k a d ta k tő le . H a tá ro z a t tá e m e lik , h o g y k é t k ö v e t e n g e sz te lje k i a fe je d e lm e t, a k ik eg y m á s ü g y b e n is k e re s s e n e k jo g o rv o s lá s t . A z a z ü g y : E p e r je s v á d ja . A fe b r u á r iu s 23 -ik i k o n g re g á c z ió b a n u g y a n is m e g je le n ik a v á r o s k é p v is e lő je :

B a ra n y a y F e re n c z é s s z é k s é r té s t k ö v e t el. A f isk u s k iu ta s ítja . E r r e a m a z m e g in s tá lja a v á r m e g y é t s a b ü n te té s tő l fe lo ld o z

z á k . M ajd az a l is p á n m a g a a d ja e lő , h o g y a v á r o s k ö v e tk e z ő v á d a k a t e m e lt a f e je d e le m n é l: »

1. A v á r m e g y e a z o k a , h o g y tö b b e n a n e m e ss é g so rá b ó l a n é m e te k h e z m e n e k ü lte k .

2. A s z á llá s o lá s o k n á l a k a th o l ik u s o k n a k k e d v e z e tt a v á ro s

k á r á ra .3. A z i t te n i n e m e ss é g s z á m á r a h o r d á t b e m in d e n é le l

m et, a m i n a g y g a b o n a -s z ü k s é g e t o k o z .4. A fe je d e le m n e b iz z a a N á d a s k a y - k a to n á k v e z e té sé t

a z a l is p á n r a , m e r t v e sz é ly e s a d o lo g .

A k é r d ő r e v o n t B a ra n y a y M e d v e c z k y S á m u e lle l , E p e r je s m á s ik m e g b íz o tt já v a l , a z t fe le lik , h o g y m a jd a v á r o s e lé t e r je s z t ik a z ü g y e t s a jö v ő ü lé s e n n y i la tk o z n a k . M ég a z n a p jö n is B a ra n y a y h a r m a d m a g á v a l : a v á r o s i k é p v ise le t két

NEHÉZ ÉVEK. 41

tag jáv a l s k ije le n ti , h o g y E p e r je s a fe la d á s ró l d e le g á lta k e lő t t fog b e s z é ln i ; a v á rm e g y e v á d ja k o m o ly v á la s z ra n e m é r d e m e s ; a v á r o s e lv á r ja , h o g y a k o n g re g á c z ió t is z te s s é g e s e b b e n fo g ad ja a k ö v e te it ; a m in t a v á r m e g y e a m ú l t ü lé s b e n k i je le n te tte , h o g y a z e l le n s é g e t v é r e fo g y tá ig ü ld ö z n i f o g j a : úgy E p e r je s is, h o g y m ik é p a d jo n v á la sz t , a b b a n n e m fog e lté rn i a k i je le n té s e itő l . S a v á la sz u tá n a v á r o s ia k , fe le le te t

sem v á rv a , o t t h a g y já k a z ü lés t.Az e v . v á r o s k e r ü l t így s z e m b e a k a th . v á rm e g y é v e l.

Úgy m e n t el m in d k é t fél k ö v e tsé g e T h ö k ö l ih e z .B en n m é g e g y é b s ú r ló d á s o k is fo ly ta k . M ivel tö b b n e m e s

e lle n sz e g ü lt a v á rm e g y e re n d e lk e z é s e in e k , ez c z i tá l ta t ta ő k e t ;

m ajd F a ig h e l P é te r b iz to s í r t a z a l i s p á n n a k s é r tő lev e le t, h o g y a m egye eg y ré s z é t b iz o n y o s g y a lo g sá g s z á m á ra e l s z a k í t ja ;

m á rc z iu s 1 9 -é n a fe je d e le m fe lk e lé s t k iv á n s P á te n s é b e n u to ljá ra in ti az e ls z a k a d ta k a t é s in g a d o z ó k a t T o k a jb ó l , h o g y jön a tö rö k , n e h ig y je n e k a n é m e tn e k . A v á r m e g y e ré s z le g e s fe lk e lés fe jé b e n ig é r is 000 fr to t, 100 g y a lo g o t é s 40 ö k r ö t ; d e a m ik o r j u l i u s 1 7 -é n s z e m é ly e s fe lk e lé s t k ö v e te ln e k tő le

V izso ly ra , h iv a tk o z ik a fe je d e le m íg é re té re , h o g y c sa k a k k o r k ö te les fe lk e ln i, h o g y h a a h a tá r a ib a lé p a k u ru c z . O ly szegények , í r já k , h o g y n e m b í r já k e l a fe lk e lés t.

A m íg e g y ik o ld a lró l T h ö k ö l i m ia t t s z o r o n g a v á r m e g y e ,

a m ásik fé le n L ip ó t k i rá ly a u g u s z tu s 1 2 -ik i l e i r a ta h a n g sú lyozza , h o g y a n e m e ss é g fe le s k ü d t n e k i s a v á r o s ia k k a l e g y ü tt s z a k íto tt a lá z a d ó k k a l. E lv á r ja t e h á t , h o g y a h ű s é g b e n k ita r ta n a k . F ő is p á n ja m o s t n in c s , a k i t k ü ld h e s s e n , d e a

re n d e le t e re jé v e l t a r ts á k m e g a t i s z tú jí tá s t . E r r e a v á r m e g y e felír a n á d o r h o z , h o g y T h ö k ö l i le h e te t le n h e ly z e tb e k é n y - sz e ríte tte b e le . « N u llo n o b is a m p l iu s e x s ta n te r e fu g io —

a fld e lita te a v u ls i t a l i t e r q u e s u b a c ti , eo f u r e n t iu s t r a c ta t i inm ax im u m in c id im u s l a b y r in th u m ----- N o s te m p o r i a c c o m -m o d an d o » v ég z ik a r e s ta u r á c z ió t s le v é lb e n h ív já k ’ m e g

« c o n s titu tu s v ic e c o m e sn e k » P é c h y G á b o r t . E z v o n a k o d ik ;

42 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGI]ARCZOK.

a k k o r ú j r a e r ő te t ik . S m in d e z e k r á a d á s á u l C sák y Is tv á n g ró f , fe ls ő m a g y a ro rsz á g i g e n e rá l is é r k e z ik s s z e m é ly e s fe lk e lé s t h i r d e t a t ö r ö k e lle n .

A k é te s h e ly z e tb e n S z ta n k a y L a jo s h e ty e tte s a l is p á n v e z e ti a v á r m e g y e i ü g y m e n e te t . P é c h y G. m é g m in d ig h a b o z ik , m a jd v é g k é p p e n le m o n d . H o g y in k á b b a v a g y o n á t vesz ti, d e a j e le n v is z o n y o k k ö z t n e m á ll a v á r m e g y e é lé re . A k o n - g re g á c z ió , h o g y v a la m i t l e n d í ts e n m a g á n , k é t k ö v e tte l lcapa- c z i tá lg a t ja C a p ra ra fő g e n e rá l is t , C sá k y g ró f o t, S c h a f fe n b e rg e t é s a fő h a d b iz to s t : h o g y a n e m e s s é g s o h a s e m t é r t el a k i r á ly h ű s é g tő l ; a c s á s z á r i g e n e rá l is o k n a p r ó l- n a p r a e ln y o m já k ; S c h u l tz h a d a fé k te le n k e d ik , m a g a n e m e s e k e t b e b ö r tö n ö z te t , a jó s z á g a ik a t p u s z t i t t a t j a ; t a tá r , le n g y e l, k u r u c z m in d e n t fe l

d ú l t a v á r m e g y é b e n s m in d e n é lé s t f e le m é s z te t t ; az e ls z á llá s o lá s o k a r á n y ta l a n o k ; S c h u l tz a f e le s k ü d t n e m e se k n e k sz a v á t a d ta , h o g y b á n ta t l a n u l m a r a d n a k , d e a k a to n á iv a l m in d e n ü k b ő l k ifo s z to tta , a m i v e lő k v o l t s p é n z e n k e l le t t m e g v á lta n io k m a g o k a t ; a p o lg á rs á g g a l h a s o n ló m ó d o n b á n t e l ; a s z e p e s i k a m a r a is le fo g la lt m in d e n e la d h a tó t a d ó fe jé b e n .

M ik o r a z a l i s p á n m e g o k o l ja l e m o n d á s á t , a k o n g re g á c z ió e l is m e r i , h o g y m é l tá n fé l a h iv a ta l tó l , h is z e n a n e m e ss é g a

v á r m e g y é b e n fo g o ly ; a t i s z tv is e lő in e k k ö tv e a k e z e ; n e m az a l is p á n v e z e t itt, h a n e m a k a m a r a . S sz ó e s ik a r ró l , h o g y jo b b le n n e e lh a g y n i a v á r m e g y é t . V é g ü l f e lk é r ik E p e r je s v á r o s b ir á já t , c s in á l jo n r e n d e t , h o g y a v á r m e g y e m ű k ö d h e s s é k ; s k é r le l ik (ső t r á e rő te tik ) a v á r m e g y e i ö zv e g y e k és á r v á k é r d e k é b e n S z ta n k a y t, h o g y fo g a d ja e l a z a l is p á n i m e g b íz á s t. S S z ta n k a y , h o g y « n e a s z e p e s i k a m a r a d ir ig á ljo n )) , fe lá ld o z z a m a g á t (1(585 o k tó b e r 1.).

M ajd P ic c o lo m in i h a d a é r k e z e t t té l i s z á llá s o lá s ra . A b éc si f ő h a d ita n á c s te l j e s h a ta lm ú b iz to s a h i r d e t te e lő t te a n é m e t k a to n a s á g s z á llá s o ló s z a b á ly z a tá t . 1 6 8 6 -b a n a k a to n a i k ih á g á s o k h a jm e r e s z tő m é r v e t ö lte n e k . A k o n g re g á c z ió k ín o s a n

tá rg y a lja , h o g y k ö n n y í ts e n a p o rc z ió k d o lg á b a n a le h e te t le n

NEHÉZ ÉVEK. iS

ség ig te rh e l t f a lv a k o n , s m ik o r s e h o g y s e m m e g y a d o lo g , 1 0 0 0 f o r in t a já n d é k k a l p u h í t ja a z ú j k o m m a n d á n s t . O t k ö v e ti C araffa , a k it 60 f o r in t é r té k ű a já n d é k fo g a d , s ő t m ik o r o k tó b e r 19-én S z o ln o k ró l í r ja , h o g y F e ls ő -M a g y a ro rs z á g fő p a r a n c s

n o k a le t t , u ja b b 1 0 0 a r a n y s « p ro o c c u r r e n t i i s » 1 0 a r a n y . A fe leség é t is m e g a já n d é k o z z a a v á r m e g y e , s ő t a z a d ju t á n s s z á m á ra is k ü ld 1 0 a r a n y a t , a m i r e a z « o k o s» a s s z o n y m e g iz e n i, h o g y az u tó b b i c s a k « te rm é s z e tb e n * v e h e t á t r e m u n e r á c z ió t .

E k k ö z b e n a la b a n c z s e re g e k d ia d a lm a s a n h ó d í t já k v is sz a

a r é sz e k e t. T h ö k ö l i u tá n m á r c sa k M u n k á c s ta r t j a m é g m a g á t. Az e lfo g la lt v á r o s o k b a n a z s o ld o s o k a t a p o lg á r s á g t a r t j a el, a p ro te s tá n s o k k i s z o r u ln a k ; h i tb e n , v a g y o n b a n , s z e m é ly b e n e g y m á st é r ik a z a k la tá s o k .

S z e m m e l lá th a tó a l a b a n c z - p á r t fe lü lk e re k e d é s e , m a jd

e rő sz a k a . B u d a v is s z a fo g la lá s a s a f é lh o ld e lh a n y a t lá s a v é r s z e m re k a p a t ta a b é c s i k o r m á n y t , k iv á l t h o g y a n e m z e t az

ö rö k ö sö d é s i tö r v é n y n y e l m e g k ö tö t te m a g á t. G y á sz o s id ő k v o ltak k é s z ü lő b e n . . .

C ara ffa M u n k á c s o s t r o m á v a l b a j ló d o t t m á r j ó id e je , m ia la tt E p e r je s le ig á z o tt á l l a p o tb a n v á r t k e d v e z ő b b f o r d u la t r a . E v a n g é lik u s p o lg á r s á g a a z 1687. é v i V íz k e re s z t u tá n v a ló n ap fo g a d ta a k i rá ly i k o m m is s z ió v é g z é sé t, m e ly n e k ta g

ja i C sák y Is tv á n g r ó f k a s s a i k a p i tá n y , K á ro ly i s z a tm á r i é s B ark ó c zy F e re n c z z e m p lé n i fő is p á n o k , K lo b u s ic z k y é s P u t- n oky k ir . ta n á c s o s o k s tö b b k a m a r a i t a n á c s o s v o l ta k . K a ssá n k e z d ő d ö tt a z ev . t e m p lo m o k k iü r í t é s e ; E p e r je s , u tó b b L ő c se ,

B ártfa é s K é s m á rk s o r r a k ö v e tk e z te k . A z e p e r je s i ev . e g y h á z n ak a L ő cse i ú to n . a n a g y h íd n á l j e lö l te k i a b iz o t ts á g a h ó h é r é s p e c z é r h á z á t is te n i t is z te le t i é s is k o la i h e ly ü l . A p o lg á rság v is s z a u ta s í tó n y i la tk o z a ta o k o z ta , h o g y a m a g a e r e jé ből k e lle t t s ü rg ő s e n o rv o s o ln i a b a jt . Z im m e r m a n Z s ig m o n d koll. fe lü g y e lő , B a ra n y a y , S á ro s s y , B a d v á n s z k y , B ezeg é s R ó tli t i to k b a n 400 f r to t g y ű j te n e k , m ire f e b r u á r iu s 9 -é n a h ív ek a H a z i-h á z b a n g y ű ln e k ö s sz e is te n i t is z te le tre .

44 ix . A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZAliADSÁGHARCZOK.

M á s n a p ra e s e tt C a ra ffa é rk e z é s e , a ki T e r z y g ró f ra b íz ta M u n k á c s k ö rü lz á r á s á t . M in d e n e k e lő tt a k a p u k a t c s u k a tta b e ; m e r t h í r é t v e t te a g y ű j té s n e k , a m it a n n á l g y a n u s a b b - n a k ta r to t t , m iv e l a r é s z e s e k T h ö k ö l in e k k ip r ó b á l t e m b e re i

v o lta k . M ás d o lo g is fo k o z ta a g y a n ú j á t : a r r ó l é r te s ü l t , h ogy a fe je d e le m h ú g a , ö zv . N á d a s d y n é M á r ia M u n k á c s ró l K a ssá ra

u ta z ik , m é g p e d ig m in d e n v a ló s z ín ű s é g s z e r in t az za l a s z á n d é k k a l , h o g y o t t é s E p e r je s e n p á r th ív e k e t g y ű j tsö n . T é n y le g a k é t v á r o s ra g a s z k o d o t t T h ö k ö l ih e z , b á r E p e r je s , o k u lv a a s o k c sa p á s o n , ó v a to s s á le tt, s a v e z e tő e m b e re i k ö z ö l tö b b e n ,

m in t K e c z e r A n d rá s , a fe je d e le m ta n á c s o s a , m ég a te m p lo m b a s e m m e n te k , h o g y g y a n ú s s á n e te g y é k m a g o k a t.

A k a p z s is á g — n e m e g y e tle n e se t a k k o r ib a n — já ts z o t t k e z é re C a ra lfá n a k . S z e n t- I v á n y i L ász ló , a k i K e c z e r é s Z im - m e r m a n jó s z á g a i ra v á g y o tt , h a s z n á l ta k i a g y a n ú já t . T h ö k ö l in é

n e v é b e n le v e le t k o h o l t a z u tó b b ih o z , m e ly b e n a le je d e le m - a s s z o n y k i ta r tá s r a b u z d í t j a a h ív e i t s é r te s í té s e k e t k é r a c sá s z á r i h a d s e re g á l lá s á ró l . A le v é lv iv ő : Ú jh e ly i (T á b o ri) E rz s ó k

m a r k o tá n y o s n é , a k i Z im m e r m a n t W e b e r é s F le is c h a c k e r t á r s a s á g á b a n p o h a r a z v a ta lá l ta . O k fe lb o n t já k a k ü ld e m é n y t s

az a s s z o n y t e lb o c sá tjá k . M ajd m á s o d ik le v e le t h o z S z e n t-Iv á n y i m e g b íz o tt ja , d e m á r s z e m r e h á n y ó sz ó v a l, h o g y Z im m e rm a n n e m v á la sz o lt. A k k o r k ö z ö n y ö s le v é lb e n v á la sz o ln a k , m e ly

te rm é s z e te s e n a m e g b íz ó k e z é b e ju t . E g y id e jű le g C a ra ffa k é t m á s m a r k o tá n y o s n é t fo g a t el E p e r je s e n , k ik r e az a g y a n ú ja , h o g y a N á d a s d y n é e sz k ö z e i. M o st m á r n in c s - m i t h a b o z n ia :

n a g y ö s s z e e s k ü v é s t j e le n t fö lfe lé , m ire h a m a r o s a n v is sz a

é rk e z ik a k o r m á n y r e n d e le te , m e ly r k . tö rv é n y s z é k v iz s g á la

tá r a u ta s í t ja a z ü g y e t. E z a J u d ic iu m D e le g a tu m a v á r o s h á z á n ü t ta n y á i.

C ara ffa u ta s í tá s a az , h o g y re n d k ív ü l i tö rv é n y s z é k e t t a r t

s o n , d e c sa k a k é s ő b b i v é tk e se k e lle n , a k ik t. i. T h ö k ö li ü g y é h e z h a jla n a k ^ A k k o r is a v á r m e g y e i tö rv é n y s z é k sze lle m é b e n já r jo n el.

NEHÉZ ÉVEK. 45

A b iz o t ts á g ta g ja i t ö b b n y i r e id e g e n e k : W a llis k a s s a i h a d p a r a n c s n o k , a le z re d e s a z e ln ö k ; F is c h e r M ih á ly k a s s a i k a m a r a i igazgató , P e lső c z y G y ö rg y k i r . ü g y é sz , S z e n t- Iv á n y i L á sz ló

fő fe ladó , M eg y e ry G á b o r s á r o s v á rm e g y e i je g y z ő , H a r t e r M ih á ly é s M ed v e czk y M á ty á s v á r o s i ta n á c s o s o k , J u l ia n i P é te r é s F r id e r ic i P é te r v á r o s i o la sz p o lg á ro k , T u r c s á n y i v á r o s i p o s ta m es te r , B ra h e im V ilm o s d a n z ig i p o lg á r , G ö r tz M á r to n v á r o s i

ő rs é g p a ra n c s n o k é s B u r g h a r d t M á ty á s h a d b í r ó a tag o k .1687 f e b r u á r iu s 1 6 -á n v a s á r n a p e s te k e z d ő d n e k a b e -

foga tá so k .E lső n e k C a ra ífa W e b e r F r ig y e s v á r o s i ta n á c s o s t v á d o lja ,

hog y M u n k á c s ró l le v e le t fo g a d o tt el. T a n ú r á : T á b o r i E rz s ó k . J e z s u itá t r e n d e l t a fo g o ly m e llé , a k i v a l lo m á s ra u n s z o l ja ,

s h a k a th o l iz á l, íg é r je n n e k i v a g y o n t é s h iv a ta l t . A v á d lo t t , m ag a is k a p z s i e m b e r , h a j lo t t a b iz ta tá s r a s m e g n e v e z te t á r sa it, k ik k e l c s a k u g y a n o lv a s ta a fe je d e le m a ss z o n y iz e n e té t :

K e czer A n d r á s t é s e n n e k v e jé t, Z im m e r m a n Z s ig m o n d o t. R a jta fo r d u lt m e g te h á t a v e s z e d e le m . K e c z e r a la b a n c z -

p á r tn a k ré g tő l m e g je g y z e tt e m b e re , a k i a v á r m e g y é b e n s az 1662-iki o rsz á g g y ű lé s e n a n e m z e t é s v a l lá s s z a b a d s á g á é r t

k ü z d ö tt, k in e k a fe ls ő m a g y a ro r sz á g i p á r tü tő k k ö z t 1 6 7 0 -tő l k ö rö z té k a n e v é t s k i t a z 1671-ik i p o z s o n y i tö rv é n y s z é k elé idéz tek , d e a fe ls é g s é r té s v á d já tó l f e lm e n te t te k ; f e b r u á r iu s16-án, a m in t k ilé p a h á z á b ó l , b i l in c s b e v e r ik . M á sn a p

Z im m e rm a n t é s F le is c h a c k e r t v e r ik v a s b a , K e c z e r fiá t, G á b o r t pedig , a ki a p já é r t j á r k ö n y ö rö g n i , b ö r tö n b e z á r já k . U tá n o k

H a u sc h e r G á s p á r k e r e s k e d ő é s B a ra n y a y F e re n c z v á r o s i ta n á c so s k ö v e tk e z n e k . E z u tó b b i e l le n a z a v á d , h o g y 1 6 8 2 -b e n a n é p az ő fe lh ív á s á ra ro m b o l ta le a f e r e n c z r e n d i z á rd á t .

S k ö v e tk e z n e k m é g m á s o k , m e r t h is z e n h ó n a p o k o n á t t a r t az e lfo g a tás . C a ra ffa E p e r je s e n s m á s u t t é jje l le p e tte m e g s n é m e t lo v a sa iv a l h o r d a l ta ö s sz e a z á ld o z a ta i t . A b ö r tö n ö k , ő r to rn y o k s a z e c z é lra v á la s z to tt m a g á n la k á s o k a lig fo g a d h a ttá k be ő k e t.


A v é r tö r v é n y s z é k a z o n n a l m u n k á h o z fogo tt. A v a lla tá s C a ra lfa je le n lé té b e n a z e ln ö k la k á s á n v a g y a v á ro s i k ú r iá b a n m e n t v ég b e . A z í té le te t ő m a g a d ik tá l ta s h a v a la k i a s z é k ü lő u r a k s o rá b ó l h a b o z o t t v a g y e lle n sz e g ü lt , az za l fe n y e g e tte m eg , h o g y k id o b a t ja a z a b la k o n . H a a v á d lo t t v a llo tt , b e ism e ré s , h a p e d ig ta g a d o tt , m e g á ta lk o d o tts á g c z im é n íté lte t te el. P e d ig A b so lo n és R a d ic h , a m u n k á c s i v á r p a ra n c s n o k ír á s b a n ta n ú s í to ttá k , h o g y a fe je d e le m a ss z o n y és a v á d lo t ta k k ö z ö tt n e m v o lt ö s s z e k ö tte té s ; v a la m in t D o b a y Z s ig m o n d ,

a k i n a p ló t v e z e te t t M u n k á c s o s t r o m á r ó l ; v ilá g o sa n ír ja , h o g y m á ju s 4 -é n és 3 0 -á n , m a jd j ú n i u s 1 3 -án , j ú l i u s 1 -é n és o k tó b e r 14 -én , s n e m e lő b b m e n t E p e r je s re , e g v -eg y k ö v e t, v ag y is m á r a z e l lö g a tá so k u tá n .

A z e lső v a l la tá s n a k n e m v o lt s ik e re , m ire f e b r u á r iu s 2 5 -é n Z im m e r m a n t d e r e s re , m a jd k ín p a d r a h ú z z á k , a ki v é g re m e g tö r té n m in d e n t v a l lo t t s á r ta t la n o k a t is b e le k e v e r t a d o lo g b a . A k ín z á s u t á n m á r h iá b a v o n ta v is sz a v a llo m á sá t. M á sn a p a K e c z e r A n d rá s k ín z á s a k ö v e tk e z e tt , a k it d e r e s re fe k te tte k , a ta g ja i t n y u j tó z ta t tá k , a t e s té t f o r ró s z u r o k k a l és

lá n g g a l é g e tté k . M ajd a z o ld a lá h o z tü z e t r a k ta k , a k e z é t- lá b á t

h á tu l ö s s z e k ö tv e h ú z tá k é s fe sz íte t té k . S z in te h a t ó ra i s z e n v e d é s u tá n s e m b í r ta k a z o n b a n eg 3'e b e t k iv e n n i b e lő le , m in t h o g y n in c s m it v a lla n ia . A k k o r a fö ld re d o b tá k le s v ég re

á p o lá s r a a fe le sé g é n e k e n g e d té k á t . R a u s c h e r é s B a ra n y a y a s p a n y o l v a lla tó s z e rs z á m g y ö tré s é t á l lo ttá k , a m i é les, k i á lló r é s z ű v a sk é s z ü lé k , m e ly e t k u lc s c s a l m o z g a tn a k : ö ssz e s z o r ít ja a lá b a k a t , la s s a n fö lm e tsz i a z e r e k e t , in a k a t, iz m o k a t s e g y b e rá n t ja a ta g o k a t. E z e k te l je s e n k if ic z a m o d o tta n és

e lc sa v a r v a o m la n a k ö s sz e u tá n a . A v é g e t n e m é r ő b o rz a lo m , m e ly n e k t a n ú ja v o lt, h a m a r m e g tö r te Z im m e rm a n t , a ki, m iu tá n k ín z ó já n a k n e jé h e z s ik e r te le n ü l k ü ld e t te el a c sa lá d ja é k sz e re it, á t t é r t a k a th . h i t r e . D e az za l s e m se g íte tt m a g á n . A m á rc z iu s 3 -ik i tö r v é n j 's z é k h a lá lt m o n d o t t k i m in d a n é g y ö k r e : « M in d e n in g ó és in g a t la n ja v a ik e lv e sz té sé n k ív ü l

NEHÉZ ÉVEK. 47

m éltó b ü n h ő d é s ü l , m á s o k r e t te n tő p é ld á já ra , jo b b k e z ö k n e k e lő leg e s le v á g a tá s a u tá n a h ó h é r tó l n y a k a z ta s s a n a k le, te s tü k n ég y fe lé d a r a b o l ta tv á n , E p e r je s k ö r ü l k ü lö m b ö z ő h e ly e k e n

az u ta k ra fü g g e sz te s se n e k k i, fe jő k p e d ig a z a k a s z tó fa m e lle t t a v á ro s o n k ív ü l e g y m á s m e l le t t fe lá l lí ta n d ó b i tó fá r a szeg ez-

lessék fel — így k ív á n v á n a z igazság)).A k iv é g z é s h a r m a d n a p fo ly t le . C a ra ffa a v á r o s k ö z e p é n ,

a fő tér i h á z n a k , h o l la k o tt , a b la k a i e lő t t e m e lte te t t v é r p a d o t : B ab o csa y F a ta T a rc z a le n s ia - ja s z e r in t «K ín z ó n a g y th e a tr u - m ot» , m e ly n e k a z in fá m ía «m é s z á r s z é k » -n e v e t a d o t t . 30 z ö ld ru h á b a ö l tö z ö t t b a k ó é s b a k ó in a s á l lo t t m u n k á b a . A z e lső

á ld o z a t Z im m e rm a n , a m á s o d ik K e cze r, a k i t a b ö r tö n é b ő l L ip ó cz y M ik ló s ev . p a p v e z e t, d e ú g y s e m b í r j a a j á r á s t s a z é rt g e r e n d á k r a té v e c z ip e ln e k to v á b b . V a la m e n n y i k iv é g ze tte t fe ln é g y e lik , m a jd g e r e n d á k r a v e tik s a s á r o s i , se b e s i,

lőcsei és k a s s a i ú to n v a s h o r g o k k a l e l lá to t t k e r e s z t fá k ra és k e rek es o s z lo p o k ra fü g g e sz tik a te te m é t, a fe jé t p e d ig k ü lö n szegezik k i a v á r o s k a p u k e lő tt . Z im m e r m a n te s té t h a t h é t

m ú lv a a fe le ség e az a r a n y a iv a l v á l t ja m e g s a v á r o s h o z közel egy k e r tb e n te m e t i el, a K e c z e ré t c sa k u tó b b k a p já k v issza az ö v é i s S z in y é n te sz ik h a n t a lá .

E z t a z e ls ő t r a g é d iá t m á r c z iu s 2 2 -é n ö t ú ja b b k iv é g z é s követte . E z ú tta l k ín p a d o t , . ta g c s o n k í tá s t é s fe ln é g y e lé s t n e m k ív á n t C ara ffa , a k i, m iu tá n W a l li s é s F is c h e r k i lé p te k a tö rv é n y sz é k b ő l, m e g e lé g e d e tt a z z a l, h o g y a z i té te th o z a ta lb a n te ljesen s z a b a d k e z e t k a p o t t . A v a k G u t th Z s ig m o n d e z ú t ta l a

ka th . v a llá s ra t é r t s m e g s z a b a d u l t . D e m á r á p r i l i s 1 6 -á n F e ja D ávid , a T h ö k ö l i -k o rb e li k a s s a i b i r ó k e r ü l t k ín p a d r a , k i a v a llo m á sa iv a l s o k p o lg á r tá r s á t s o d o r ta b a j b a ; s b o rz a s z tó k ín z á so n e s te k k e r e s z tü l m é g n é g y e n u g y a n e k k o r , k ü lö n ö s e n P a lá s ty G á b o r és R a d v á n s z k y G y ö rg y . Á p r il is 6 -á n E p e r je s v itéz k u ru c z k o m m a n d á n s a : F e ld m a je r S im o n 1 v é r z e t t el.

A b ö r tö n b e n m a g a v e te tt v é g e t az é le té n e k . A tö b b i k iv é g z e t t : K ec ze r

48 ix . A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A S'/.ABADSÁGIIARCZOK.

14-én m á s h é t p o lg á r , s z e p te m b e r 1 2 -én p e d ig a re f. le lkész , a k in e k te s té t C a ra ffa a b itó fa a la t t á s a tja el. A te te m e k e t c sa k 1088 m á r c z iu s e g y ik é jje lé n sz e d ik le v é g k é p a h ó h é r o k , jó l le h e t K e c z e r K lá ra m á r e lő b b tö b b á ld o z a tn a k a c s o n tja i t

g y ű j tö tte ö s sz e s h a n to l ta t ta e l a s z in y e i t e m p lo m to rn y á b a n .A z á ld o z a to k s z á m a 2 4 : E p e r je s rő l 7, S á ro s v á rm e g y é

b ő l ö, A b a ú jb ó l 1, T u ró c z b ó l , G ö m ö rb ő l, N y i t r á b ó l é s S z e p e s - b ő l 1— 1, Z ó ly o m v á rm e g y é b ő l 2 s is m e re tle n h e ly rő l 5. E p e r je s b ö r tö n e i a z o n b a n m é g k i le n c z e t ő r iz te k v izsg á la ti

fo g sá g b a n . A tö b b i v á d lo tt , a k i te h e tte , k ö z ty k R ó th M ih á ly a l is p á n és K le sc h J á n o s , L e n g y e lo rs z á g b a m e n e k ü lt . K éső b b is ú j 12 fo g ly a a k a d t C a ra f fá n a k , a k i a h o l te k in té ly e s vagy g a z d a g p o lg á r r a ta lá lt, 113'o m b a n e lfo g a tta s a fe je d e lem - a s s z o n y n y a l v a ló le v e le z é s se l v á d o l ta . L e v e le t a z o n b a n n e m m u ta to t t . Z e m p lé n v á r m e g y e 4 00 a r a n y n y a l é s jó to k a i b o r ra l v á l to t ta m eg m a g á t, a ta rc z a lia k 50 h . b o rt , P e s t v á r m eg y e 133 fr to t , K e c sk e m é t 590 f r to t f ize te tt. A k iv é g z e tte k m in d e n v a g y o n a a k ir . f is k u s ra s z á llo tt .

A « T h e a tru m E p e r je s s ie n s e » é r th e tő le g o rsz á g o s fe lh á b o r o d á s t o k o z o tt. H o g y a g y a n ú á r n y é k á t e lé g sé g esn e k ta lá l ta az u d v a r , m é l tá n k u ta t tá k a z e lm é k , h o g y a v é r- fa g y a sz tó Í té lk e z é sb e n v o lt-e s m i ré s z e v o l t n e k i? B iz o n y o s, h o g y C ara ffa a h á t té r b e n tu d ta é s é r e z te a n n a k in té z ő tag ja it. B é c sn e k té n y le g s o k k ifo g á s a v o lt e l l e n ü n k : eg y az, h o g y a T h ö k ö l i - fe lk e lé s b e n v a ló r é s z e s s é g ü n k m ia t t a m eg

to r lá s r a ü r ü g y e t k e r e s e t t ; m á s az , h o g y E p e r je s a h e tv e n e s é v e k b e n n e m c sa k e lle n e sz e g ü lt , h a n e m k é ts z e r v ité z ü l v é d te is m a g á t a se re g e iv e l s z e m b e n . A z á ld o z a to k so rá b ó l a b éc s i t i tk o s ta n á c s h a to t m á r é v e k k e l e lő b b h a lá lr a szá n t.

S a z u d v a r ré s z e s s é g é t a z a k ö r ü lm é n y is b iz o n y íto tta , hogy

G áb o r, S a ru d y A n d rá s , M edveczky S á m u e l, S c h ö n le b e n G y ö rg y , S zékely A ndrás, B ezeg h G y ö rg y , W e b e r F r ig y e s é s D án ie l, K o v ács G y ö rg y , B a rtó k Ján o s, S c h w a rc z J á n o s d rá m a író , e g y le v é lh o rd ó , F a z e k a s ro z s n y ó i p o lg á r, k é t inas. Az e lfo g o ttak sz á m á t H ezik 41-re te sz i. T e n y le g 45-en v o lla k .

NEHÉZ ÉVEK.

b á r a z e l fo g o tta k fe le i f u tá r o k k a l j e le z té k a z e r ő s z a k o s k o d á s t , B ecsb e n n e m v o l t k e g y e le m . C a ra ffa f e ls ő b b b e le e g y e z é s s e l m ű k ö d ö t t, ső t h a k e g y e le m é r k e z e t t is le, b iz to s t u d a tá b a n a tá m o g a tá sn a k e g y s z e rű e n z s e b re v á g ta a z ir a to k a t.

A z u d v a r i e l j á r á s is m e g fe le lő v o lt a z ö r ö k ö s ö k k e l s z e m b e n : a v a g y o n - e lk o b z á s o k é s p é n z f iz e té s e k , m in d e n fe lz ú d u lá s és p a n a s z e l le n é re , a n n y ib a n m a r a d ta k . A k ir . f is k u s c sa k a z eg y K e c z e r A n d r á s in g ó s á g a ib ó l tö b b e t h a r á c s o l t ö ssze 20000 Í r tn á l s le fo g la lta s im o n k a i , l ib á n k a i , v ö rö s v á g á s i és z a m u tó i in g a t la n a it . A tö rv é n y s z é k s z e m é ly z e te h a s o n ló k ép b u s á s p é n z t k a p o t t : 6853 r f r t o t ; a k ö l ts é g a k lá i t a sz e p e s i k a m a ra le v é ltá ra őrzi-.

A k é ső n ( o k tó b e r 18.) ö s s z e ü lő o rs z á g g y ű lé s e r ő s t i l t a k o zá sa v e te tt v é g e t a k e g y e t le n k e d é s n e k . K e c z e r G á b o r ö z v e g y e teszi e ls ő n e k o t t a p a n a s z t , m i r e a r e n d e k a k i r á ly h o z f o r d u ln a k , k i a z ü g y rő l m its e m tu d o t t . A s é r e lm e k k ö z t, m e ly ek e t e lé je te r je s z te n e k , v a n R ó th J á n o s e m lé k i r a ta , R a d -

v á n sz k y k é re lm e . A k ir . p e r s z o n á l is k ü lö m b e n a z e s e t t á rg y a lá sa k o r m e g d ö b b e n v e fo r d u l M e g y e ry G á b o r s á r o s v á rm e g y e i k ö v e th e z , a k i r é s z t v e t t a tö rv é n y s z é k b e n . ((K é n y te le n e k v o ltu n k — k a p ja tő le v á la sz u l — a s z a v a z a tu n k a t a h a d b í r ó fü lé b e s ú g n i. A n e m m a g y a r ta g o k s z a v a z a ta n a g y o b b é r té k ű v o lt ; s n e m a s z a v a z a to k h o z k é p e s t h o z ta k íté le te t)) . M ed veczky M áty ás e p e r je s i k ö v e t p e d ig a k k é p v a ll, h o g y p a r a n csu k v o lt, m e ly s z e r in t n e a z o r s z á g tö rv é n y e i , h a n e m C arp z o w é s a l e lk i is m e re t s z e r in t í té l je n e k . M ajd a r e n d e k tő l iz e n e t m e n t á t a f ő r e n d e k h e z a z irá n t , h o g y a k i r á ly a z e p e rjes i k o m m is s z ió t s z ü n te s s e m e g ; to v á b b á la j s t r o m o z tá k a s é re lm e k e t s h o s s z a s a n f e ls o r o ltá k a z e p e r je s i t . A m e g n y u g ta tó k ir . v á la sz d e c z e m b e r 1 9 -én é r k e z e t i le . A k k o r r a m á r (n o v e m b e r h ó b a n ) e lh o r d a t tá k a T h e a t r u m o t , a m e ly nek h e ly é n rö v id e s e n a S z e n t H á ro m s á g s z o b r á t e m e lte a kegyelet.

Az ő sö k n e m e s é r z é s é re v a ll, h o g y u g y a n a z o n a z o rs z á g -

Tótii Sándor : Síiros vármegye monografíája. II. 4


g y ű lé s e n a k a th . fő u r a k e g y e te m e s e n ja jd u l ta k te l az e se t m ia tt . «H a a z e v a n g é l ik u s o k a t a z u jja in k k a l k a p a r h a tn é k k i

a s írb ó l, n e m v o ln a s e n k i, a k i n e m — s ie tn e a s írja ik h o z)). A h is tó r ia i ig a z sá g e z e n fe lü l e g y e b e t is m o n d , az t, h o g y a m a g y a rs á g h ó h é r já t é s c z in k o s a i t k i tü n te th e t té k az u d v a r ia k , d e a z u tó v ilá g m e g v e té se h a ta lm a s a b b v o lt n á lo k . «E zen p r íe te x tu o s a re b e l l io c s a k e g y e d ü l C ara ffa is te n te le n c o n - c e p tu s a v o lt , h o g y a v v a l in c u t iá l ta s s é k t e r r o r in H u n g a r ia a d s u b iu g a n d o s H u n g a ro s » — ír ja O ttly k , a k i m a g a is a lig

s z a b a d u l t m e g a k ö rm e i k ö zö l.A z 1G87 p o z so n y i o rs z á g g y ű lé s 6 . t .-c z ik k e m o n d ja k i a

b iz o tts á g m e g s z ü n te té s é t , a 7. t .-cz . p e d ig a k i r . k e g y e lm e t

h i r d e t i a k iv é g z e tte k u tó d a in a k .A z id ő k ö z b e n b u jd o s ó fe je d e le m I l ire M u n k á c so t h o ssz ú

h á r o m é v e s o s t r o m k ö z e p e t te ta lá l ta . Á llta a h a r c z o t a N a g y a s sz o n y , d e u to l já ra m e g z s ib b a d t a v é d ő k h ite . C ara ffa a lu l ró l s z a b a d e lm e n e te l t íg é r t a n n a k , a k i á r u ló s h a lá lt , a k i to v á b b ra is e lle n á ll. M ire v á r n i to v á b b ? T h ö k ö l i r e , a k i n e m u r a tö b b é a m a g y a rn a k ? A k u ru c z o k ra , a k ik b u jd o s á s b a n v esz n ek o d a ? « K ü z d ü n k és v a g y u n k — i r ta u r á n a k Z r ín y i I lo n a . — K e g y e lm ed a z o n b a n m o z g a ss a E r d é ly o r s z á g o t !» S fe lsz ag g a tta a k in c s e s lá d á it s k ü ld te z á lo g b a a le n g y e le k k irá ly á h o z , hog y a z so ld v a la m ik é p k ite ljé k .

S T h ö k ö l i t m é g e g y s z e r b iz ta t ja a r e m é n y . E rd é ly felől t ö r b e , h o g y le n d í ts e n a fe lk e lé s ü g y é n . Ú jra fe je d e le m s k e z é b e n a h a ta lo m , h o g y E r d é ly n e k n é m e t k é z re já ts z á s a m ia t t s z e m tü l- s z e m b e á llh a s s o n e lle n fe lé v e l, T e le k y v e l. Az ez id ő s z e r in t ( (b iro d a lm i g ró f» é s a k is A p affy k a n c z e llá r ja , n a g y z o k sz ó v a l fo g a d ta az ú j f e rm á n h iré t , m e ly n e k a la p já n T h ö k ö l i « Is ten k e g y e lm é b ő l a fé n y e s p o r tá tó l k in e v e z e tt

e rd é ly i te jede lem )> -nek n e v e z te m a g á t. T ö r c s v á rn á l , h o v a a Z e rn y e s t fe lé v iv ő h e g y m e re d e k s é g e n k a p a s z k o d ta k á t a k u r u cz o k , d ő l t el T e le k y n e k s o rs a , s a fe je d e le m re m é g eg y sz er k is ü tö t t a d ic ső sé g n a p ja . A v is sz a sz á ll in g ó z ó szé k e ly ség

NEHÉZ ÉVEK. 51

E rd é ly s z a b a d í tó já n a k m o n d o t ta : a s z á sz sá g . b á r n é m e tü l , Isten á ld á sá t k é r te re á . S n e m « k in e v e z e tt» , h a n e m ((választo tt# fe je d e lm e le t t a z o rs z á g n a k . D e c s a k p ü n k ö s d i k i rá ly ság le t t r á n é z v e a z ú j té r fo g la lá s . J ö t t a d ia d a lm a s tö r ö k v e rő k irá ly i s e re g , s n e k i n e m m a r a d t e g y é b h á t r a , m in t u d v a r o s tu l - h a d a s tu l a b o z z a i s z o r o s a n á t m e n e k ü ln i O lá h o rsz á g b a .

O n n a n m e n t a le v e le M u n k á c s ra . C a ra ffa k e z é n á t, a k i fel sem b o n to t ta . T u d ta az , m i t í r : «C sak a fe je d e lm i je lv é nyek m a r a d ja n a k a z a s s z o n y á n á l , m in d e n e g y é b rő l le m o n d . L esz ta lá n i rg a lo m a b é c s ie k b e n , h o g y illő t is z te le t te l fo g a d

já k M u n k á c s a ssz o n y á t)).M aga p u s z tá k o n , l ig e te k e n b a r a n g o l t , m íg S z a lá n -K e m é n

m elle tt u to l já r a lá t ta l e á ld o z n i a n a p já t . A z u tá n P a s z a ro v ic z felé, ö rö k id e g e n b e v is z i a z ú t ja . . .

S á ro s v á r m e g y e e z e k b e n az é v e k b e n a la b a n c z k o m

m a n d ó k k a l k ü s z k ö d ik . E lő re s z e d ik a p o r c z ió k a t ; m a jd m e g a m ia tt h a n g z ik a p a n a s z , h o g y n a g y o b b a k iv e té s , m in t a z e lő irá n y z a t. C a ra ffa s z ö rn y ű s é g e i e l i je s z t ik a z . a l is p á n t , a k i

a p o d a g rá t h o z z a o k u l s le m o n d (1687 f e b r u á r 27.), m i r e a v á rm e g y e k ö v e te t k ü ld a z s a rn o k h o z , h o g y m ité v ő le g y e n . A fe le let az , h o g y n in c s k ifo g á sa e lle n e , h a a z a l is p á n g y ű lés re m egy , d e az ő s z ín e e lő t t n e m u ta tk o z z é k . E g y e b e k b e n az egy ik s z o lg a b ir ó le té te lé t k ö v e te li . M ajd N ig re lly g r ó f é s A u sp e rg s z o r ít já k a c o n t r i b u t i ó t ; a g e n e rá l is o k le v é lb e n v a g y

k ö v e te k ú t já n é r te k e z n e k a k o n g re g á c z ió v a l ; r i t k á b b a z e n g e d ék e n y ség , m in t a p a r a n c s s z ó ; C ro n fe ld v á la sz a p e d ig a v á r m egyei k ö v e tsé g h e z e z : « A r b i t r a b a r D o m in a t io n e s V e s tra s m ilii a l iq u id n ö v i a t tu lis s e , V e s tra e D o m in a t io n e s v e r ő illá m tr i ta m c a n t i le n a m c a n ta n t» . S e g y m á s t v á l t já k a k i rá ly i íg ére tek , d e az a d ó c s a v a r a n n á l jo b b a n m ű k ö d ik . B é c sb e n n in c s érzék a sz e g é n jr j o b b á g y i r á n t : g e n e rá l is o k a ta n á c s a d ó k , az o k p e d ig k a p z s ia k . Z s e b r e v á g já k az a já n d é k o t (a m i s a rc z - sz á m b a meg}'), í r n a k s im u lé k o n y a n (m é g C a ra ffa is), d e ö s sz e


fu tn a k a z é r d e k s z á la k a k e z ü k b e n . A fő h a d ib iz to s egy g y é k é n y e n á r u l v e lő k . A v á r m e g y e i je g y z ő k ö n y v e k k e z d e te p e d ig á l la n d ó a n e k k é p h a n g z ik : « P e r t r a c ta t is g ra v is s im is p ra e s e n -

tis h ib e r n i o c c u rre n tiis® .A té li é v a d az a d ó n y u z á s n a k é s k a to n a i k ih á g á s o k n a k

szó l, m ik ö z b e n a v a l lá s o s é rz é s , k a th o l ik u s n á l é s p r o te s tá n s n á l e g y a rá n t, s z ü n te le n h á b o r o g . « Z o k o g ó s írá s s a l s í rh a ts z m a g y a r n e m z e tő : z ú g m in d e n fe lé a k u r u c z d a l a z o rs z á g b a n .

X.

II. R á kó c z i Ferencz.

S o k á ra é r k e z ik d e r ű s e b b p i l la n a t . 1 6 94-ben h a ll ja a v á r m eg y e , h o g y fia ta l fő is p á n - je lö lt je , R á k ó c z i F e re n c z R éesb e ju to tt . M e g g ra tu lá lja « ez en s z e re n c s é s e lő m e n e te lé r t.) ) J ö n a z tá n jo b b h í r , h o g y a je lö l t szé p , i l jú h itv e s é v e l N a g y sá ro s ra r á n d u l s a z in s ta l lá c z ió t 1694 á p r il i s 3 - ik á r a ó h a jt ja . E rd ő d y G y ö rg y g ró f , a z e d d ig i h e ly e tte s , m ű k ö d ik f e la v a tó k é n t ; az

eg ész v á r m e g y e fé n y e s v e n d é g s é g b e n fe le d i rö v id id ő re a k e s e rv e s m ú l ta k a t ; fe lle n d ü l U sz G á b o r sz ó já té k o s fe lk ö sz ö n

tő jé b e n a h it, h o g y j o b b id ő k ö v e tk e z ik .A R á k ó c z ia k k a l m á r a m á s o d ik fe je d e lm i c s a lá d e m e l

k e d ik k i S á ro s v á r m e g y e r e n d je i s o rá b ó l, ü k b o c s á tjá k E rd é ly t r ó n já r a B á th o ry I s tv á n t , a k i t n e m a la p ta la n u l v a l la n a k fö ld ijü k n e k ; tő lü k in d u l k i u g y a n o d a R á k ó c z i Z s ig m o n d , m ajd G y ö rg y , h o g y B e th le n G á b o r u tá n v a la m iv e l c s e n d e s e b b p o lit ik á t ű z z e n e k a v é r e in k k ö z t , a k ik b e n e g y e tle n tá m a s z ra ta lá lh a tn a k .

J ó fé lsz áz e s z te n d e je v it té k m á r a k is o rs z á g k o rm á n y á t a R á k ó c z ia k . S á ro s s a l m in d v é g ig ö s s z e k ü tte té s b e n m a r a d ta k ; a b i r to k is m a ra s z to t ta , a fe lv id é k p r o te s tá n s a in a k ü g y é t sem le le d té k . A z ő sö k u t á n I. R á k ó c z i F e re n c z d ic ső e m lé k e t

h a g y o t t h á t r a f ö ld ü n k ö n : s z in te a v é r é v e l á ld o z o tt a z e sz m é k n e k , m e ly e k s o k n a g y ig y e k e z e tű m a g y a r t e ls e p e r te k . Z b o ró i

H . RÁKÓCZI FERENCZ. 53

k a s té ly á b ó l, m in t S á ro s v á r m e g y e ö rö k ö s fő is p á n ja , figyelte a z o rs z á g r o m lá s á t : 1670 j a n u á r 4 -é n ta r to t t F e lső -M a g y a r- o rsz á g re n d e iv e l g y ű lé s t , m a jd ú j r a E p e r je s r e h ív ta m e g ő k e t. A z e lő z ő tá l ly a i ü lé s a z o n b a n k ik e l t a z á l lá s fo g la lá s a ellen , a m e n n y ib e n a s é r e lm e k o rv o s lá s á t az eg é sz o rs z á g d o lg á n a k te k in te t te . íg y a fe lk e lés — a m e g y é k « c sa k á r n y é k tó l is m eg ije d v é n » — a s z á n d é k n á l m a r a d t : W e sse lén y ié in b i tó ra ju to tta k , ő t p e d ig á p r i l is 2 1 -é n h ű t le n n e k n jú lv á n í to tta a

k irá ly .F ia és u tó d ja : k é t m a g y a r v é r ta n ú n a k v o l t u n o k á ja és

Z rín y i I lo n á n a k g y e rm e k e . M u n k á c s ra v isz i a z a n y ja , ki S á ro s v á rm e g y e 1676 jú l iu s 2 0 -ik i k ö z g y ű lé sé n K a z in c z y P é te rre l, m in t fő is p á n i h e ly e tte sse l , tö l te t i b e a k i s k o r ú fő isp án jo g k ö ré t , 1677 a u g u s z tu s 1 8 -á n a r e n d e k e t ú j fe lk e lé s re sz ó lítja fel s a f é r jé t a k a s sa i j e z s u i ta te m p lo m b a n le m e t-

teti el.II. R á k ó c z i F e re n c z e lső év e i B o rs ib a n , M a k o v ic z á n , m a jd

M u n k á c so n te ln e k . T h ö k ö l i I m re h é t é v e s k o r á b a n v isz i h a d b a

S c h u ltz e llen , E p e r je s a lá . H a m a r ta n u l t a h a d i é le t fo rg a n d ó - s á g á b ó l ; a m i t p e d ig g y e rm e k é s z sz e l m e g n e m é r th e te t t , a t tó l

a k a m a rá s a : K ő rö ssy G y ö rg y ó v ta m eg . íg y T h ö k ö l i eg y ik e m b e ré n e k a t tó l a z a já n la tá tó l, h o g y s e g íts e n lá b a ló l e l te n n i a f iú t: a v ag y o n , m e ly u tá n a T h ö k ö l i r e fog s z á lln i , m in d e n nél n a g y o b b tá m a s z a le sz a fe lk e lé s ü g y é n e k . A k a m a r á s azó ta k is u rá n á l s z e m é ly e s e n v é g e z te a s z a k á c s i te e n d ő k e t is.

A z a la tt p e d ig ((M u n k ács v á r á b a s z o r u lt v é g le g a s z a bad ság a . . .

Az ú j fő isp án , a h á n y s z o r te h e tte , u tó b b ö r ö m e s t m e g fo rd u lt n a g y s á ro s i k a s té ly á b a n . 1 6 9 5 -b e n a n e m e ss é g s z e re te t tel ü d v ö z li v is s z a té r te k o r s a fe le sé g é n e k 2 5 0 ta l lé r a já n d é k k a l k e d v e sk e d ik ; 1 6 9 6 -b a n s z e re n c s é t k ív á n fia s z ü le té s é h e z ; a

re s ta u rá c z ió k o n , m e ly e k e t é v e n k in t v ez e t, e g y e té r t a b b e li k ív án ság á v a l, h o g y a t isz tv is e lő k n e c sa k e g y év ig k o rm á - . n y o z z a n a k . C sak 1 6 9 8 -b a n tá m a d k ö z tü k eg y k is e l le n té t, a


m ik o r k irá ly i p a r a n c s r a k é n y te le n R á k ó c z i k ije le n te n i, h o g y a v ic z is p á n t n e m e n g e d i ú j v á la sz tá s n a k k ite n n i, m íg a ré g i jeg y z ő h e ly e tt m á s t k ív á n . A re n d e k n e m e n g e d n e k a jo g b ó l : v á la sz ta n i a k a rn a k . A k é n y e s h e ly z e tb e n a z o k o s v á rm e g y e i p o li tik a d ia d a lm a s k o d ik : v á la sz ta n a k , d e a v á la sz tá s e r e d m é n y e az , h o g y a z a l is p á n n a l v a la m e n n y i tisz tv ise lő m e g m a ra d . A jeg y z ő i s ; a m i e l le n a z tá n a fő isp á n b e é r i azza l, h o g y te s t im o n iá lis t k é r , a v ic z is p á n p e d ig h a n g sú ly o z z a , h o g y

n e m k irá ly i k ív á n s á g r a v á l la l ja e l a tisz tség é t. A b é k é t R á k ó c z i k ö ti m e g : ú j , a r a n y p e c sé tte l lep i m e g a v á rm e g y é t.

M er t a ré g i p e c s é t é p eg y e s z te n d ő ó ta e l tű n t (1697 á p r i

l is 2 ) a s z é k h á z b ó l. Ú g y lá ts z ik , a z e lő z ő év i fo r ro n g á s id e jé n . V e le v e sz te k e l a D o b a y -je g y z ő k ö n y v e k is. R ég i sz o k á s h o z k e l le t t v i s s z a té rn i : a v ic z is p á n v ag y sz o lg a b iró p e c sé tjé

n e k h a s z n á la tá h o z .N e h é z id ő k e t é l t a k k o r , 1687 jú l iu s n a p ja ib a n , a v á rm e g y e .

A fe ls z a p o ro d o t t r a b ló k u tá n T o k a ji F e re n c z lá z o n g á sa n y u g ta la n í to t ta k e le t fe lő l a fe lv id é k i ta r to m á n y t , S á ro s b a n : M ako- v ic z á t s a z e p e r je s i v o n a la t. M á r 100 g y a lo g o t r e n d e l t k i a k o n g re g á c z ió a k ö z sé g e k b e , a k ik e t 3 —4 n e m e sb ő l á lló é jjeli ő rs é g e l le n ő r z ö t t a já rá s o k b a n , a m ik o r k ö z tu d o m á s r a ju to tt ,

h o g y a z e p e r je s i ő rsé g , T o k a j iv a l e g y e lé rtő le g , é jn e k é v a d já n m e g sz ö k ö tt . K a ssá v a l e g y e s ü lte n ü ld ö z té k a v á rm e g y e i h a d a k a T iszá ig . B en n ú ja b b 100 g y a lo g o t é s 50 lo v a s t á l l í ta n a k , a m in e k k ö lts é g é re 1380 r f r t k ö lc s ö n n e l te rh e l ik m e g a p é n z tá r t . M ajd E p e r je s n e k és S z e b e n n e k e rő s íté se k ö v e tk e z ik . A m a h h o z A b a ú j v á r m e g y e is k ü ld seg ítség e t. Az in té z k e d é se k it t e g y m á s t v á l t já k : ö s s z e ír já k a v á r o s fé rfia it, fe g y v e rk o v á c so k k a l p o r t k é s z ít te tn e k , a m ib ő l id e g e n n e k tilo s a d n i ; a m é s z á ro s o k h a lo m ra g y ű jt ik a h ú s n a k v a ló t ; a k a p u k a t és

ő r s é g e k e t g o n d o z z á k . A z u tó b b ia k n a k n e m e s u r a k a fe lü g y e lő i. A v á rm e g y e m a g a 3600 f r to t u ta l k i a k ö lts é g e k re é s s ü rg e ti

.N ig re lly , a k o m m a n d á n s in té z k e d é s é t , h o g y h ű sé g g e l v éd e k e z h e s sé k a v e sz e d e le m e l le n é b e n . K a p is tő le ő rsé g e t, v a la m in t

II. RÁKÓCZI FERENCZ.

fe lh ív á s t, h o g y a n e m e ss é g e g y e s ü ljö n a sz e p e s iv e l é s h ú z ó d jék K assa i r á n y á b a n . A fe lk e lé s t n y o m b a n k im o n d já k 500 fr t

b írs á g te rh é v e l, a ra b ló k ü ld ö z é s é re p e d ig fe g y v e re s p a r a s z to k a t k ü ld e n e k . M a k o v ic z a p a r a n c s n o k a : A s p e rm o n t g r ó f s a j n á la tta l je le n ti, h o g y a z u r a d a lm a t n e m h a g y h a t ja el, m e r t o tt is fe n y e g e tő a v e sz e d e le m . A v á r m e g y e a z o n b a n n e m e n g e d h e t a k i té r ő v á la sz n a k , a m ik o r n e m eg y ré s z n e k ü d v e fo ro g k o c z k á n s le g a lá b b eg y e x p e d ic z ió k ü ld é s é t k ö v e te li . A k o n g re g á c z ió a z o n fe lü l is e ré ly e s e n lá t h o z z á a d o lo g h o z :

k e re sz tte l je lö li m e g a tá v o lle v ő u r a k n é v je g y z é k é t (m e r t a z o k so k a n v a n n a k ) s k ik ö ti a z u tó la g o s ig a z o lá s t. S z e b e n j a v í tá s á ró l is g o n d o s k o d n a k 2 0 s z e k é r r e l é s h á r o m n a p r a 1 2 m u n

k ássa l. M ajd l im ita t io fo ly ik lo v a k r a : a k i b e s z o lg á lta t ja , az nem t a r to z ik se m sz e m é ly e se n fe lk e ln i, s e m a ré s z le g e s fe lk elé s t e r h e i t v is e ln i. I tt is 100 f r t a b ír s á g . V é g ü l l u s t r á t tű z n ek k i a S z e k c ső m e z e jé re .

A k k o r é rk e z ik B e rc sé n y i M ik ló s g ró f n a k le v e le , h o g y a k irá ly ő t k ü ld i a v é d e le m v e z e té s é re ; a v á r m e g y é k h o z z á c sa tla k o z z a n a k .

J ó k o r . A n é p k ö ré b e n h í r e k já rn a k , h o g y s e n k i n e sz o lg á ljo n a z u rá n a k . B e rc sé n y i t e h á t le g e lső re a m n e s z t iá t h i r d e t

k irá ly i sz ó v a l, h o g y a n é p , m e ly a h u s z á r o k és h a jd ú k e lő l az e r d ő k b e m e n e k ü lt , t é r je n v is sz a b é k e ssé g g e l. J ö n n e k is, k iv á lt m iv e l a l á z a d ó k fő k o r if e u s a in a k fe jé re 1 0 0 0 ta l l é r t tű z ö tt ki a k o r m á n y : a z ö t s á r o s i fő lá z a d ó , k ö z t ü k : L ip ó czy , L engye l é s K is m e g a s ó k u t i p a p fia : C s a tá ry ta n í tó . A z u tó b b it ú gy fo g ták el a p a r a s z to k ; d e m iv e l h ű s é g e t fo g a d o tt,

k eg y e lm e t k a p o t t . A n e m e s i fe lk e lé s h á r o m n a p i h a tá r id ő a la tt a u g u s z tu s 2 3 - ik á ra íg é rk e z ik . K ö z b e n a z e le m e k is b í ró k r a k e ln e k a s z e re n c s é t le n fö ld d e l, m a jd o k tó b e r 4 -é n az á tv o n u ló k a to n a sá g n ö v e li a k é ts é g b e e s é s t ; a lá z a d ó k S ó v á r v id é k é t p u s z tí t já k . A v e s z e d e le m á r a d a tn y i s ie té s se l h a r a p ó z ik tova . S z ö k d ö s n e k a k a to n á k is, a k ik n e k n e m e s é re 1 0 0 , p a ra sz tjá ra 40 f r t b í r s á g o t v e tn e k k i ; a h a jd ú s á g c s o p o r tb a


v e r ő d v e tű n ik fe l i t t s o t t é s szá z h e ly e n s m á r a g y ilk o ss á g tó l s e m ir tó z ik , a n n y i r a ű z i a fa n a t iz m u s a . 1 6 9 8 -b a is á tc sa p a b a j ; á p r i l i s b a n ú j r a 50 h a jd ú t k é n y te le n fo g a d n i a v á rm e g y e .

B á r a to k a ji z e n d ü lé s t s ik e r ü l t e lfo jta n i , a k ö v e tk e z ő é v e k b e n se m n y u g s z a n a k m e g a z e lm é k . H a m u a la tt to v á b b ég a z s a rá tn o k . 1 6 9 9 -b e n a v e le n c z e i k ö v e t jó l í r h a t t a fe je d e lm i

u rá n a k , h o g y e l te m e tté k u g y a n a z o rsz á g o t, d e «k ö n n y e n fe llo b o g h a t i t t ú j r a a lá z a d á s lá n g ja , c sa k ta lá lk o z z é k üg y es k é z , a k i a z t é le sz sz e » .

A k é z la s s a n , d e m é g is — ta lá lk o z o tt .B á k ó c z i 1697 te lé n E p e r je s e n fa rs a n g o lt . A v é le tle n h o z ta

o d a tá r s u l B e rc s é n y i M ik ló st, a k it f ő h a d b iz to s n a k re n d e l t ki a k irá ly . A m ú l t év i p o z s o n y i « n o ta b le » -o k g y ű lé s é n az e l le n z é k v e z e tő i k ö z ö t t s z e re p e lt, m o s t az e p e r je s i h á z á b a n k e re s

g e t té k fe l a h a z a s o r s á n a g g ó d ó f e le k : S z irm a y Is tv á n , A n d rá s é s M ik lós , V a y Á d á m , L á sz ló és M ih á ly , B a d ic s A n d rá s , B er-

th ó ty F e re n c z és K e c z e r S á n d o r . K e se re g te k z á r t k ö rb e n , ta lá n a z z a l a b o r ú s g o n d d a l is, h o g y k ö z tü k v a n s m é g is e lé r h e te t le n tá v o ls á g b a n é l az . a k i a « k ü ld e té s é t» n e m é r ti m eg. K e rü lik , a l ig é r in tk e z n e k v e le . B e rc s é n y i a z o n b a n s z a p o rá n e llá to g a t h o z z á , v a d á s z g a t is v e le s m ia la t t v e r ik fe l a v a d a t, e l-e le j t e g y e t s m á s t a m ú l ta k d o lg a ib ó l. T ö b b e k k ö z t a r ró l , h o g y az 1645-ik i l in c z i (n a g y sz o m b a ti) b é k e h e ly re á l l í tá s ra v á r : a b b ó l is k ü lö n ö s e n a p o l i t ik a i é s v a llá s s z a b a d s á g , m é g p e d ig a f r a n c z ia é s sv é d k i r á ly o k s z ö v e ts é g é b e n , a k ik a d é d a p já

v a l a z u tó d o k a t is k ö te le z ő f r ig y e t k ö tö t te k . A z u tá n f r is s tö r té n e te k re u t a l : h o g y P o z s o n y b a n a r e n d e k e lfo g a d tá k az ö rö

k ö s k irá ly s á g o t, e l tö rö l té k a z A r a n y b u l la z á ra d é k á t s a h a d b iz to s sá g z a v a r ta la n u l m u n k á lk o d ik . Itt, h e ly b e n a h e ly ő rsé g p a r a n c s n o k a m u ta t ja , h o g y m e g fo r d u l t a v ilá g : eg y ág y ú - lö v é s n y ire f ö ld e s ú r n a k te k in t i m a g á t; v á m o t , m é s z á rs z é k e t és k o rc s m á t t a r t a n e m e s i k ú r iá k o n .

S z e re n c s i fé n y e s u d v a r ta r t á s a m é g in k á b b rá v e t i a fe je d e le m r e a k é tsé g á r n y é k á t . A b é k é t le n e k a m in t ö ssz e g y ű ln e k ,

a m ia t t e j te n e k s o k p a n a s z t . «H o l v a n a m a g y a ro k tü n d ö k lő n a p ja ? » — k é r d i S z irm a y Is tv á n , a k u r u c z p o é ta . M e r t a m a g y a r n é p O t t a r t j a t ü n d ö k lő n a p já n a k .

P e d ig T o k a j i F e re n c z , a h a jd ú k h a d n a g y a , m u ta tn á n e k i

az u ta t , a m e ly e n j á r n i a k e lle n e . H a k i t é r t is a k u r u c z o k h ív á sa elő l, a z o k b iz o n y P a ta k ig k is é r té k e l a h o lm ijá t .

A tö b b i e m b e re m e g s o r r a fo g la lta el a v á r a i t . íg y ta lá n s ik e rü l m é g is s z ín t v a l la tn i v e le .

H ogy B écs n e g y a n a k o d jé k a f o r ro n g á s m ia tt , R á k ó c z i

o d a ig y e k sz ik á t te n n i a la k á sá t . M ajd a fe lk e lé s le v e ré s e u tá n m e g v á lto z ta tja t e rv é t s v is s z a té r S á ro s b a , h o l a le n g y e l h a t á ro k m ia t t v a ló v i l lo n g á s o k b a n a z ő j o b b á g y a i is r é sz e se k . De k é m e k tő l t a r tv a n e m p o li tiz á l . A n e m e ss é g k ü lö m b e n is t a r tó z k o d ó ; e g y e d ü l a n é p , k im e r ü lv e a k a to n a i n y o m o r ú ság b a n , p a n a s z k o d ik . 1698 k ö z e p é n , a n é n jé v e l v a ló p e re m ia tt, á l la n d ó ta r tó z k o d á s r a j ő le ú j r a s h o l N a g y s á ro s b a n , ho l E p e r je s e n , h o l a tö b b i v á r a ib a n él. 1 6 9 9 -b e n is g a z d á lk o

dik, v a d á s z g a t s é r le lő d ik . B e rc s é n y i e k k o r m á r f o ly to n vele v an . E g y ü tt ta n a k o d n a k a k a r ló c z a i ú j b é k é n , a m e ly e t ró lu n k , n é lk ü lü n k k ö tö tte k , m e g a n e o a c c ju is t ic a c o m m is s io ü z e lm e in .

A z s a rá tn o k -f e lv e r ő k é z íg y v a n k ia la k u ló b a n .A f r a n c z ia -a n g o l m o z g a lo m k e z d e té n , m e ly a m e g ü r ü l t

sp a n y o l t ró n m ia t t k é s z ü lő d ik , B é c sb e n id ő z ik R á k ó c z i ; m a jd ö rö m m e l, eg y s z e b b jö v ő re m é n y é v e l j ö n le N a g y s á ro s ra s 1700 m á ju s h ó b a n g y a k r a n é r te k e z ik a b ir to k o s s á g g a l . 1701 ja n u á r iu s v é g é n s z in té n fe lk e re s i k a s té ly á t. T á r s a s á g á b a n v a n L o n g u ev a l c s á s z á r i k a p i tá n y , a k i m á r k o r á b b a n is k e d v e l t ven d ég e v o lt. H a m a r o s a n á te s ik a f e b r u á r 3 -ik i r e s ta u r á c z ió s ü n n e p sé g e k e n , k ic s i t U n g v á r ra n é z á t B e rc s é n y ih e z , m a jd á p r il is k ö z e p é n v is s z a té r b e te g fe le sé g é h e z . A k k o r r a m á r m a g a is tu d ja , h o g y a m a g y a rs á g n a k n a p ja h a m a r o s a n v is s z a h o z z a fényét. N e m h a b o z ik t o v á b b ; b e lé p a n a g y te rv e z g e té s e k ú t v esz tő jé b e . L e v e lé t a f r a n c z ia k i r á ly h o z a n é p m e g v á l tó m u n k a é rd e k é b e n e lv it te m á r L o n g u e v a l.

II. RÁKÓCZI FERENCZ. 57


E s te a n a g v s á ro s i k a s té ly b a n e p e r je s i t isz te k a tá rsa sá g a . K i-k i s z o k ta k a z o k j á r n i h o z z á , h is z e n c sa k n e m ré g ib e n t ü n te t te k i ró m a i b i r o d a lm i h e rc z e g i m é ltó sá g g a l a k i rá ly kegye. M e g b íz h a tó n a g y ú r , a k iv e l é rd e m e s p a r o lá z n i a z e m b e rn e k , h a « c sá sz á r i» .

A m in t v a c s o r a u tá n k á r ty á z n a k , R á k ó c z it h i r te le n f u tá r s z ó l i t tá t ja ki. N é n jé tő l h o z B écsb ő l le v e le t : a le v é lb e n v ég z e te s é r te s í té s t, h o g y L o n g u e v a l fo g o ly ; a k i t h ű e m b e ré n e k ta r to t t , a z á r u ló ja le tt. M ég m a g á h o z se m t é r m e g d ö b b e n é s é b e n , a m ik o r ú g y é jfé l u tá n , k é t ó ra tá jb a n — a jtó n y ílik , a S a lm -e z re d k é t t is z t je lé p b e s fo g o ly n a k j e le n t i ki.

Á p r il is 18 — 26 -ig e p e r je s i h á z á b a n ő rz ik a c s á s z á r ia k ; m á ju s 5 -é n K a ssá ra , o n n a n m á ju s 1 6 -á n A u s z tr ia fe lé v is z ik ; m á ju s 2 9 -é n é r N é m e t-Ú jv á rb a .

V e le e g y id e jű le g fo g já k el S z irm a y Is tv á n k ir . ité lő m e s - t e r t é s a h á r o m V a y t. N e k i a b ö r tö n b e n a z a p r ó d ja : B erz e - v ic z y Á d á m m a r a d tá r s á u l . E g y e b e k b e n k iv é te le s b író s á g ( ju d ic iu m d e le g a tu m ) tá rg y a l ja a z ü g y é t, s m in d e n e k e lő tt az u d v a r i k a m a r a a s z e p e s iv e l z á r a lá té te t i a jó s z á g a it.

N o v e m b e r 5 -ik i m e n e k ü lé s é n e k is m e re te s e k a k ö rü lm é n y e i. Z b o ró i H o r v á th Z s ig m o n d v o l t a k o c s is a . H a m a ro s a n n o v e m b e r 2 0 -á n L e n g y e lo rs z á g h a t á r á r a j u t . R o k o n a , a le n g y e l k irá ly s a fő e m b e re k v e n d é g ü l lá t j á k a z ó ta . G á c s o rs z á g b a n a z 1702. év f o ly a m á n S z a lo n ta y J á n o s tó l h a l l a h a z a i e lé g e d e tle n sé g rő l h í r e k e t ; m á rc z iu s v é g é n B rz e z á n i v á r b a n ta lá l já k P a p M ihály és B ige L á sz ló k u r u c z o k a n é p le v e lé v e l, m e ly E sze T a m á s b u z d í tá s á r a B e re g b e n s z e rv e z k e d ik . H o g y 57 0 0 -a n v a n n a k e d d ig — h o z z á k h í r ü l .

M ik o r a b é c s i k o r m á n y 1703 á p r i l i s 2 9 -é n n é p s z á m lá lá s i ta r ta t , R á k ó c z i a lk a lm a s n a k lá t ja az id ő t a r r a , h o g y fe g y v e rre h ív ó sz ó z a tta l lé p je n a n e m z e t e lé . 1703 m á ju s 1 2 -ik i írá sa u tá n P a p M ih á ly e s k ü s z ik fö l e ls ő n e k p i r o s z á s z la já r a , m e ly n e k f e li r a ta : « P ro D eo, P a t r i a e t L ib e r ta te .)) M á ju s 2 1 -é n E sze T a m á s k i tű z i a z á s z ló t s R e re g é s U g o c sa n é p é t fe lesk eti.


R á k ó c z i j ú n i u s 7 -é n in d u l v is sz a a h a z á b a . n R e c n id e s c u n l» c z im ű m a n ife s tu m á t a k e r e s z té n y fe je d e lm e k h e z M u n k á c so n , h a t h ó m ú lv a , e r rő l a n a p r ó l k e lte z te , s b á r a d o lh a i fü z e se k k ö zt K á ro ly i S á n d o r a z n a p le v e r te a fe lk e lő tö m e g e t, jú n iu s 13-án fo ly ta tja a z ú t já t . M á sn a p á tv e sz i E s z e 1000 p a r a s z t já

n a k v e z é rle té t , m ik ö z b e n m u n k á c s i r u th é n je i e le sé g e t h o z n a k s té rd r e b o r u ln a k e lő tte . K ét n a p m ú lv a m á r 3000 g y a lo g és 300 lo v a s e m b e re v an .

E lső k ű l a h ű s é g e s r u th é n e k fo g a d tá k , a k ik a m u n k á c s i v e reség a lk a lm á v a l ja jv e s z é k lé s s e l tö l tö t té k m e g a h e g y e k e t

é s v ö lg y ek e t. R á k ó c z i a s a já t u r a d a lm a ib a n 40 o ro s z p a p h ű sé g é re s z á m íth a to t t . S k i t a r to t t m in d v é g ig a z ü g y e m e l le t t a sze g én y b a ty k ó ; ső t m ik o r 1 7 0 8 -b a n k i k e l le t t b u jd o s n ia , u to lsó é jé t D u z s á r J á n o s b u d p a ló c z i p a p h á z á b a n tö ltö tte .

Egy k e c s k e lá b ú b ü k k fa -a s z ta l t, m e ly n é l ü lt, 2 00 é v e n á t k e g y e lettel ő r iz e t t a fa lu . E n n e k m a is R á k ó c z i-s z á llá s a n ev e .

A tö b b i n e m z e tis é g se m a k a r e lm a r a d n i . A k ie w i p a la t ín u s m á r 1703 j ú l iu s b a n k é t s z á z a d o lá h g y a lo g o s t k ü ld , s a l i s z á n - in n en i r o m á n s á g h ű s é g e s k u ru c z , m in t a n ó tá ja m o n d ja :

«H ej R ák ó cz i, B e rc sén y i!A h o v á m e n le k , o tl l e s z ü n k !»

A « tó t im p e r iu m o t» is s z e re te tte l e m le g e ti R á k ó c z i a k é sőbbi írá s a ib a n . A tó tsá g o t a B e rc s é n y ih e z és O c sk a y L á sz ló hoz v aló lá n g o ló ra g a s z k o d á s h o z z a a tá b o r á b a . E le in te az u r a k ellen tá m a d , m ire 1704 f e b r u á r 6 -á n sz é tv e r ik , d e B e rc sé n y i tó t fe lh ív á s á ra s e r e g e s tü l ö z ö n l ik ((R á k ó czi v il lá m á h o z .) )1 «E gy fitty en tésre , h a k e ll, t íz e z e r tó t g y ű l ö ssz e » — m o n d já k a

k u ru c z v e z é rk a rb a n . S m a r a d k u r u c z n a k a t ó t ; m é g a le v e - re té s u tá n is b ü s z k é n é n e k l i :

(iNem tu d o k én se m m i tó tu l,M ert é n m a g y a r v a g y o n ú .

1 Ocsl>ay László.

60 i \ . A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGIIARCZOK.

A k á r c s a k a s z e g é n y r u th é n , a k i h o s s z ú é v tiz e d e k e n á t c s ü n g e g y k o r i fe je d e lm e e m lé k é n s 1 7 3 8 -b a n tű z z e l tü n te t m e lle t te , m ik o r a v e r e c z k e i p a p h iv a ta lo s r e n d e le t re in ti,

im á d k o z z é k VI. K á ro ly é r t , h o g y Is te n se g íts e m e g a tö rö k e lle n a fe g y v e re it. A zzal fe le l, h o g y : « In k á b b im á d k o z u n k a m i ré g i u r u n k é r t , R á k ó c z ié r t , h o g y m ie lő b b té r je n v issza h o z z á n k .# J ö t t is B é c sb ő l k e m é n y p a r a n c s S z e n t- Iv á n y i főis p á n n a k , h o g y n y o m o z z a k i, m e r r e ta g a d ta m e g a n é p az im á t? M ert, h a e l tu s s o l tá k is jó te v ő k e z e k a d o lg o t, so k fa lu b a n m e g ta g a d ta . M u n k á c s o n 1730— 31 d e c z e m b e r 5 -ig ta r to t ta k h a s o n ló o k b ó l a k ih a l lg a tá s o k é s — k ín z á so k . S z e n t-Iv á n v i o t t tö b b s z e re n c s é v e l m ű k ö d ö t t .

E rd é ly 1706 á p r i l i s 2 2 -é n a h u s z t i o rs z á g g y ű lé s e n c s a tla k o z o tt a m a g y a r c o n f o e d e r a t ió h o z . A s z á s z s á g eg y ré s z e is

R á k ó c z i h ív é n e k h i r d e t te m a g á t, b á r e ls ő n e k fo r d íto t t k ö p e n y t s 17 1 0 -b e n e m lé k é re m m e l g ú n y o l ta k i e g y k o r i u rá t .

R á k ó c z i a s o k b é c s i e s k ű s z e g é s n e k n e m a d h a to tt h ite lt.

A z 1704-ik i o rs z á g g y ű lé s ig é ré se , a m á r c z iu s 2 8 -ik i g y ö n g y ö si é r te k e z le t n e m v e z e tte k c z é lh o z . A b b a n a p i l la n a tb a n , m ik o r B écs te h e te t le n e b b n e k lá t ta a m a g y a r t , h o g y s e m a jo g a ié r t

is m é t fe ls z ó la lh a s s o n , fe g y v e r r e k a p o t t a n é p .

« F e je d e lm ü n k h a jh ! v e z é rü n k h a j h !M ag y a rto k g y á sz b a n ü l . . . »

E z a sz ó v is s z h a n g z o t t a h a z á b a n . S fe g y v e rn e k s s za b a d s á g n a k r ia d á s a k e lt. S o rb a n jö t te k a n a g y o k s n y o m u k b a n a h ő s f ia ta ls á g ; a z tá n a n é p : a z e ls a n y a rg a to t t jo b b á g y s á g ; a n e m e ssé g , m e ly e t a b i r to k a ib ó l k i fo s z to t ta k ; a b á n y a v á ro so k , m e ly e k n e k id e g e n a jk ú la k o s s á g a v e lü n k é re z e tt. Szíve, le lk e é b r e d t m eg a z o rs z á g n a k , m ik o r II. R á k ó c z i F e re n c z

e l le n á l lá s ra h ív ta fel n e m z e té t .V ih a r n a k já rá s a v o lt e z a h a r c z . Ö t é v e n á t fe n y eg e tte

m e g «A s a so k h á z á » -t , h o g y r á b iz o n y í ts a , m ily s o k a t sze n v ed i a m a g y a r, d e m é g se m a n n y i t , h o g y m e g s z ű n jé k s z e re tn i m a


gát. L ev e n té k k o ra ú ju l m e g tö r té n e tü n k b e n , m e ly fe lé a tö rp e u tó d fé lv e p il la n t , m in t fé n y ö z ö n b e n ég ő n a p r a , m e r t szo k a tla n a s z e m é n e k . S m e g re m e g a b ü s z k e e lle n sé g , m ik o r a felkelő o rs z á g Ó n o d o n m e g ta g a d ja v e le k ö z ö ssé g é t s k im o n d ja , h o g y fü g g e tle n ü l, b á r v é s z n e k -b a jn a k k i té v e é l in k á b b , ho g y sem jo g t ip r á s n a k , tö rv é n y te le n h itsz e g é s n e k m a r ta lé k a legyen.

S á ro s v á rm e g y e a fe lk e lés e lső k é t é v é b e n a c s á s z á r i h ad v e ze tő sé g v a ló sá g o s t o r tú r á in es ik át. A z ú ja b b z a v a rg á

sok m eg fé k e z é sé re S c h lic k tá b o rn o k k ö z e lít, a m ire W ils o n e p e rjes i p a r a n c s n o k fo r té ly ly a l , e r ő s z a k k a l k e lle m e tle n k e d ik . Az 1703 d e c z e m b e r i k o n g re g á c z ió b a n a z a l is p á n e lő te r je sz ti ,

hogy a p a r a n c s n o k éjje l, a h a r m a d ik ő r je lz é s e lő t t k ö z ö lte vele, h o g y p a p o k és p o lg á ro k a r r ó l é r te s í te t té k , h o g y a n e m esség ö s s z e e s k ü d t a h e ly ő rs é g e lle n , s a z t k ív á n ta , h o g y

m in d n y á ja n g y ü le k e z z e n e k ö ssze . J e le n t i to v á b b á a z a l is p á n , hogy egy p o lg á r a k k é p n y ila tk o z o tt , h o g y a n e m e se k e t, m in t az eb e k et, k i k e lle n e ű z n i a v á r o s b ó l. V iz sg á la tra K á ro ly i S á n d o r s z o lg a b iró t k ü ld ik k i, a v á d r a v o n a tk o z ó iz e n e te t pedig m ag a az a l is p á n , R ó th M ih á ly í r j a m eg .

Az e p e r je s i n e m e ss é g e lle n fe lm e rü l t g y a n ú o k a i :1. A v á rm e g y e a N a g y F e re n c z — K á p o sz tá s -ü g y re v íz ió ja

k o r a fe la d ó N a g y F e re n c z e t a té n y á llá s b e d ik tá lá sá tó l n e m hogy fe lm e n te tte v o ln a , h a n e m e li té l te s így a fe la d ó n a k ú tjá t v á g ta (o b ic e m p o su it) .

2. M ás v á d az , h o g y a m a r h á k e lh a jtá s a k o r a v á r m e g y e nem a ra b ló k a t ü ld ö z te , h a n e m a z ü ld ö z ő s z o lg á k r a c s a p o tt le, m ik o r e z e k e t b e sz é lg e té se n é r te a lá z a d ó k k a l.

3. E g y ra b b esz é li, h o g y a n e m e ssé g ö s s z e e s k ü v é s t s z ő tt a p o lg ársá g g al a k a to n a i ő rs é g le g y ilk o lá s á ra s m in d e g y ik ellen n ég y s i lo p o t (d á rd a ) i rá n y z o t t e lő .

4. A lá z a d ó k e lle n á l l í to t t H a js z te rm a n k a p i tá n y h a l lotta, hog y a p o lg á rs á g ja jv e s z é k e l t a fő té re n , h o g y a n e m e s ség éjjel le a k a r ja m é s z á ro ln i ő k e t.

62 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZARADSÁGIIARCZOK.

5. T ö b b n e m e s v a n a l á z a d ó k k ö z t s tö b b szo lg a is k ö

v e t te ő k e t.6. A b ir to k o s s á g n e m p a r a n c s o l ta m e g a la k ó in a k , h o g y

k e lje n e k fe l a l á z a d ó k e llen .7. A h h o z a v iz s g á la th o z , m e ly e t a p a r a n c s n o k K e resz te s

la k ó i e l le n ta r to t t , a v á r m e g y e n e m á l l í to tt ta n ú k a t.8. N ig re lly ta rc z a v id é k i p a r a n c s n o k g y a n ú s í t ja a z a l is

p á n t : e z é r t E p e r je s p a r a n c s n o k a s e m b íz ik b e n n e .H á ro m ta g ú k ö v e ts é g is m e g y W ils o n h o z , h o g y a v á r

m e g y e a fe lje le n tő k e l le n v iz s g á la to t k é r ; e g y e b e k b e n p e d ig k ije le n ti , h o g y a p a r a n c s n o k r a a k a to n a i d o lg o k ta r to z n a k s

n e m a v á r m e g y e fe le t t v a ló b í r á s k o d á s : v ég ü l tu d n i k ív á n ja , h o g y K á p o s z tá s je le n le g k in e k a r a b ja .

A p a r a n c s n o k v á la sz a r ö v i d : n e k i k ö te le s s é g e a k ö z r e n d re ü g y e ln i ; a fe la d ó k a t n e m a d ja k i ; K á p o s z tá s t N a g y F e re n c z z á ra t ta e l ; az a l is p á n e lle n a g y a n ú t v is sz a v o n ja . Ú ja b b k ö v ete lé s e az , h o g y a n é p m in d e n lá z a d ó t k ö te le s n e k i fe lje le n

te n i , s a m it lo p n a k , a z t m e g v e n n i 40 fr t b í r s á g s a v e tt h o lm i e lk o b z á s á n a k te rh é v e l t ilo s . O k tó b e r 3 -á n a z o n b a n a r e n d e k ö n é r z e te s fe llé p é se u tá n k ia d ja m é g is í té le tre a fe lje le n tő k e t. T e r m é s z e te s e n a v á d a k e g y tő l eg y ik a la p ta la n o k n a k b iz o n y u ln a k .

O k tó b e r 16 -án ú ja b b g á n c s o t v e t W ils o n . A v á rm e g y e a r r a k é r i, h o g y a s z ü r e t i e n g e d é ly ü g y é b e n a d jo n eg y fe le s k e te tt n e m e s i k ik ü ld ö ttn e k fe lh a ta lm a z á s t, h o g y R ák ó c z iv a l é s B e rc sé n y iv e l t á rg y a lh a s s o n . A p a r a n c s n o k R ó th M ihály

ré s z é r e k i is a d ja a z ig a z o lv á n j 't , d e e g y h é t m ú lv a (o k tó b e r2 4 -én ) k é r d ő r e v o n ja • a n e m e ss é g e t, h o g y m ié r t i r ta k a k é t lá z a d ó n a k , m ié r t c z ím e z té k a z e ls ő t f e je d e le m n e k s m ié rt

a lk a lm a z tá k a v á r m e g y e p e c s é t jé t? A z a lis p á n ism é t ö n é r z e te s e n v á la sz o l, h o g y T h ö k ö l i t is így c z ím e z te a v á r m e g y e ; a p e c s é te t a z é r t ü tö t te r á a z i r a t r a , m iv e l a z a k o n g re g á c z ió h a tá r o z a ta v o l t ; e g y e b e k b e n , h a b e le e g y e z e tt a k ü ld ö tts é g b e , n y u g o d jé k b e le az í r á s b a is. M in d a z á lta l , h o g y a b a jn a k ele


jé t veg y e s h o g y n ó tá t n e k a p jo n a c z ím é r t , f e l í r a v á r m e g y e a b éc s i k ö v e th e z , a fő is p á n h o z , ső t a k a s sa i k a to n a i p a r a n c s n o k s á g h o z is s a t i s z te k n e k a já n d é k o k a t s z a v a z m eg .

K ö z b en eg y k is k e lle m e tle n sé g e tá m a d R ó th a l i s p á n n a k ,

a m e n n y ib e n e lv e sz te tte ú tk ö z b e n a k r e d e n c z io n á l is t s M ád és T a r c z a l k ö z t e lfo g tá k és fo g sá g b a n ta r to t t á k a k u ru c z o k .

Új m e g b íz á s t ke ll k iá l l í ta n i s z á m á ra .Az iz e tle n k e d é s a z o n b a n e g y re t a r t s a k e s e rű s é g n ö v e k

szik . T ö b b e s k ü d t e l le n k é n y s z e rü l n e m s o k á r a p a n a s z t e m e ln i

az a l isp á n , h o g y n e m e n g e d e lm e s k e d n e k n e k i . S z á m a d á s ra h ív ják u g y a n a tö b b i k ö z t Z o m b o ry J á n o s t , d e a h á b o r g á s n ak n e m tu d já k ú t já t v á g n i. A S á n d o r - já rá s s z o lg a b ir ó n é lk ü l

van , s a v á r m e g y e h iá b a k ü ld i k i L u b y G á s p á r t , a z n e m m o zd u l, m e r t ((S á n d o r Is tv á n B á r t fá n ta r tó z k o d ik ) ) . L á tn iv a ló , hog y m á r s o k a n e m e ss é g s o r á b a n a z « in g a d o z ó » .

M ajd is m é t a p a r a n c s n o k ú j í t ja a b a j t . A z t í r ja , h o g y

E p e r je s rő l tö b b n e m e s á tp á r to l t a lá z a d ó k h o z , a m i tö b b okbó l lá tsz ik b e b iz o n y íto t tn a k . E g y ik o k az , h o g y a k u ru c z - ság az ő c s a lá d ju k a t é s b i r to k u k a t n e m z a v a r ja ; m á s ik o k ,

hogy az ily b i r to k o k a t m á s n e m e se k h ite le z ő k ö rv e a la t t m a g o k h o z v e sz ik é s b iz to s í t t a t j á k ; v é g ső o k p ed ig , h o g y a lá z a d ó k n a k a v á rm e g y é b e n m e g h i t t e m b e r e ik v a n n a k , a k ik

e ltitk o lják ő k e t. K ö v e te li te h á t , h o g y a z i l le tő c s a lá d a z o n n a l é r te s ítse a g y a n ú s í to t t c s a lá d ta g o t, h o g y 24 ó ra a la t t j e l e n t kezzék E p e r je s e n , m e r t k ü lö m b e n m a g á n a k a c s a lá d n a k is a z o n n a l tá v o z n ia k ell. A c z in k o s tá r s a k és a lá z a d ó k h o lm ijá t re jtegetők h a s o n ló k é p t isz tá z z á k m a g o k a t 24 ó r a a l a t t ; h a ped ig v a la m e ly ik n e m e s á t a k a r s z ö k n i a fe lk e lő k h ö z , k ö z ö l

jé k vele a s z á n d é k á t, h o g y e l fo g a th a s s a ; k ü lö m b e n á r u ló n a k tek in ti s n ó tá b a fo g a tja az i lle tő t. A v á r m e g y e e lu ta s í t ja a

kö v ete lés t, h o g y a p a r a n c s n o k jo g k ö r é b e n e m a v a tk o z ik .N o v e m b e r 2 3 -á n a v á rm e g y e , m ik o r r a — ú g y lá ts z ik —

m eg so k alta a b o s z a n tá s t , p a n a s z le v e le t in té z W ils o n h o z , m e ly sze rin t, b á r o s t ro m n in c s e n , se m a n e m e se k e t, s e m a k o c s i

6* IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSÁGIIARC'/.OK.

jó k a t , s e m a c s a lá d jo k a t n e m e r e s z t i k i a v á r o s b ó l. A lo v a k s z á m á ra , í r ja to v á b b , n in c s e le sé g ; a m i ló v a n a n e m e ssé g b i r to k á b a n , a z n e m v a ló k a to n a i s z o lg á la tra . M i a z o k a a n n a k , h o g y a m id ő n a n e m e s e le sé g e t h o r d á t b e a b ir to k ró l , 2 — 4, ső t t ö b b n a p r a is a k a to n a s á g le fo g la lja s d o lg o z ta t ja a fogato k a t . V é g ü l s z ó v á te s z i R ó th J á n o s n a k a p a r a n c s n o k tó l — ú g y lá tsz ik , k e z e s s é g r e — e lz á r t fe le ség é t.

W ils o n ü g y e t s e m v e t a p a n a s z o k ra , ső t k é t z á s z ló ta r tó ja

á l ta l rá iz e n a v á r m e g y é r e , h o g y e z e n tú l m á s k é p , m in t a z ő ú t já n , m e g t i l tja a n e m e ss é g n e k a le v e le z é s t .

A z 1704. é v se m h o z jo b b id ő k e t, b á r a z a l is p á n a k o n - g re g á c z ió b a n le á lc z á z z a a p a r a n c s n o k m e g sz é g y e n ítő e l já rá s á t s Ü sz G á b o r , b é c s i k ö v e t je á l ta l fe ls é g fo ly a m o d v á n y b a n te r je s z t i e lő k ín o s h e ly z e té t . W ils o n j a n u á r 8 -á n az za l fe le l, h o g y

a f e g y v e r tá rb a re n d e l i b e a n e m e ss é g ö s sz e s fe g y v ere it.A v á r m e g y e a fe g y v e re k re v o n a tk o z ó la g í rá s b e li é r te s í

té s t k ív á n , h o g y h a tá r o z h a s s o n . A z í r á s h e ly e tt a z o n b a n G h illá n y i b á r ó , M o n te c u c c o li z á s z ló ta r tó ja jö n s h a j la n d ó s á g á t k é rd i a n e m e ss é g n e k a fe g y v e re k á ta d á s a i r á n t . Az a z o n b a n m e g k ö ti m a g á t, h o g y h a k é t p ro p u g n a c u lu m v é d e lm é t

ő r á b íz ta a p a r a n c s n o k s m o s t e g y e b e t a k a r , Í r á s b a n je le n tse ki, h o g y m e g m á s ít ja a r e n d e le té t . A k ö v e t v is s z a té r az ú ja b b re n d e le t te l , h o g y W ils o n fe g y v e re s h a ta lo m m a l fo g ja a fegyv e r e k e t e lk o b o z ta tn i. S m ö g ö tte fe lh a n g z ik az u tc z á n a «G ene- r á le L á r m á s , s d o b v e r é s h a lla ts z ik , a m i a z t je le n t i , h o g y

im m á r m in t lá z a d ó k k a l , ú g y a k a r e lb á n n i a n e m e se k k e l, a p a r a n c s n o k . A r ra a k o n g re g á c z ió m e g h a jl ik a k é n y s z e r í té s e lő tt.

A lig s z e n te l r ö v id id ő t a v á r m e g y e a b e lső ü g y e k re n d e z é s é re s f e b r u á r iu s 1-én a b lo q u a d e - r é z p é n z v e r é s é h e z felv á ltv a k ü ld i k i a k o n g re g á c z ió ta g ja it , f e b r u á r 12 -én m á ris ú j r a b e le k ö t W ils o n . E g y fo g o ly ü g y é b e n tö rv é n y s z é k i ü lést

k ív á n . H iá b a je le n t ik n e k i, h o g y a jeg y z ő tá v o l lé te m ia t t n em le h e t, d e a h á b o r ú s id ő b e n n e m is s z o k á s ta r ta n i s e d e s ju d i—


c ia r iá t . A p a r a n c s n o k e r ő s z a k o s k o d ik , m ire a z 1556. 23. t .-cz .-k e l fe le ln ek n e k i. M ajd h o g y is m é t k ö v e te li a h a tá r id ő k itű z é s é t, m ég p e d ig a z o n a z a la p o n , h o g y a s z ü k s é g tö r v é m 't b o n t , e n g e d n e k s m á r c z iu s 2 6 -ra ö s s z e h ív já k a z ü lé s t.

V é g re m á ju s 15-én eg y k is jo g s é r té s r e is rá e rő s z a k o l ja a n e m e ssé g e t a p a r a n c s n o k . E d ic tu m o t k ü ld á t h o z z á , h o g y az a v á rm e g y e p e c s é tje a la tt ju s s o n k ö z h í r r é . A h i r d e tm é n y e zek k e l a sz a v a k k a l k e z d ő d ik :

« M i: B á ró d e W ils o n E d e , S á ro s v á r m e g y e U n iv e r s itá sa s E p e r je s v á r o s B írá ja é s T anácsa® s tu d tu l a d ja , h o g y a v á ro s v é d e lm é re b ü n te té s t e rh é v e l te s z ik k ö z z é e g y é r te lm ű

i g a k ö v e tk e z ő k e t, h o g y :1. A p a r a n c s n o k r é z m o n é tá i t m in d e n n e m ű á r ú é r t e l k e ll

fo g a d n i;2. a z a d á s -v e v é s a k ö z té re n fo ly jo n :3. a h ú s k im é r é s f o n to n k in t é s n y i lv á n o s a n t ö r t é n j é k ;4. m a g á n k é r é s r e t i lo s s z a r v a s m a r h á t le v á g n i.Ily jo g o t a v á r m e g y e a v á r o s t e r ü le té n n e m g y a k o r o lh a

to tt. De m iv e l a h i rd e té s k ö z z é té te le k ü lö m b e n le h e te t le n n e k b iz o n y u lt, a v á r m e g y e h o z z á já r u lt a p e c s é tn y o m á s á v a l. A z á p r il is 2 2 -ik i k ö v e te lé se a z o n b a n m á r n e m te l je s ü lh e te t t az e rő sz a k o s k a to n á n a k , h o g y k o n g re g á c z ió ü ljö n ö ssze . A z a l ispán b e te g e n fe k ü d t, a n e m e ss é g e lsz é le d t. Á p r il is 2 5 -é n ö ssze ü lt u g y a n v a la m e ly e s ü lé s , d e a n n a k a je g y z ő k ö n y v e — els ik k ad t.

E p e r je s 1705 j a n u á r i u s 1-i k a p i tu lá c z ió ja u tá n . m ik o r B ossányi e z re d e s 250 m u s k é tá s t v á g a to tt le, s z e p te m b e r 12-én gyű ltek e g y b e S z é c s é n y b e n a z o rs z á g r e n d j e i : h a t p ü s p ö k , n a g y sz á m ú p a p sá g , 36 fő ú r , 25 v á rm e g y e , m a jd n e m az ö ssz e s

v áro so k k ö zsé g e i. O tt k é s z ü lt a n a g y sz ö v e tsé g -le v é l, m e ly a ''S z ö v e tk e z e tt S ta tu so k V e z é r lő F e je d e lm é v é )) te sz i B á k ó c z it. «Cum m a g n ó p u d o r e C o m ita tu s » é r te s ü l S á ro s , h o g y a h á r o m k ö v e tje : K eczer. S z irm a y é s N e m e s s á n y i n e m j e le n t m e g ; azért az a l is p á n h á r o m n e m e sse l n y o m b a n s ie t a fe je d e le m

5


h e z , h o g y k i r e p a r á l ja a b a jt. A n a g y ta n á c s : n é g y Főpappal, n é g y f ő á r r a l é s 16 n e m e s i s z e n á to r r a l m e g a la k u l. A v á r m e g y é k 2 — 2 a lk a lm a s e m b e rö k e t t a r t j á k m e lle t te . A z I. s ze n á to r B e rc s é n y i, m in t a s z e n á tu s n a k e ln ö k e ; a k ö z g a z d a sá g i ta n á c s é lé re p e d ig K lo b u s ic z k y F e re n c z b á r ó j u t . E rd é ly is e g y id e jű le g e m b e re l i m e g m a g á t : fe je d e im ü l v á la sz tja m eg

R á k ó c z it.

XI.

Sáros vá rm egye és II. R á kó czi Ferencz.

N e m e s s é g ü n k 1706 j a n u á r i u s 2 0 -á ra tű z i k i a fe lk e lésé t. A k o n g re g á c z ió jo g o t a d D e sse w ffy F e re n c z a l is p á n n a k , hog y ö n á l ló a n v e z e s se a z ü g y e k e t : a d is lo c a t ió k a t , a k u r u c z tisz te k ré s z é r e a já n d é k o k k ü ld é s é t . S h a tá r o z a to t h o z , h o g y m iv e l a ré g i v á r m e g y e i z á sz ló tá b o r i h a s z n á la t r a n e m a lk a lm a s

tö b b é , ú ja t k é s z ít te t . E z a la t t j á r a n e m e ss é g h o s s z ú id ő n á t t á b o r b a n . M a k iá r ró l 1705 s z e p te m b e r h ó b a n sz e k e re k e t k ér .

K ü ld is a v á r m e g y e 3 1 -e t, d e a k o n g re g á c z ió t m a g á t, m e ly e n tá rg y a ln i k e lle n e a z ü g y e k e t, az ü lé s e z ő k c se k é ly s z á m a m ia tt e l ke ll o d á z n ia . P e d ig fo n to s r e n d e le te i v á r n a k a fe je d e le m n e k e l in té z é s re : a m e g y é k b e n v é g z e n d ő l im itá c z ió k e g y ö n te tű s é g é rő l , a z á r ú k d i ja in a k m e g á lla p ítá s m ó d já r ó l , a ré z p é n z k u r z u s á n a k m eg fig y e lé sé rő l, D e b ie c z e n rő l é s K e c sk e m é trő l,

m in t tö rö k és r á c z k e r e s k e d e lm i d e p o z i tu m o k ró l . M ajd levél j ö n a tá b o r b ó l , h o g y n in c s k e n y é r é s a b r a k . A z a lis p á n 30 s z e k é r r e v a ló t k ü ld rö g tö n , d e e g y ú t ta l k im u ta tá s t is csa to l a fe lk e lő s e r e g á llá s á ró l . F e ls o ro l ja , h o g y k ik e t t a r t v is sz a a t isz ts é g ü k , k ik m a r a d n a k el s z e g é n y sé g ö li v a g y a lk a lm a tla n v o l tu k m ia t t s k ik m a k a c s s á g b ó l. E z u tó b b ia k s z á m a : 101 n e m e s . T ö b b s z ö k e v é n y is a k a d t m á r : így n é h á n y B erze- v ic z y , a S z e n t- Iv á n y ia k , R o s k o v á n v i é s K o r o tn o k y . K áro ly i S á n d o r k e m é n y d o r g a tó r iu m o t m e n e sz t r á ju k s k ö v e te li, hog y3 n a p a la t t m u lh a ta t la n u l f e g y v e rk e z z e n e k : " B iz o n y h is tó r iá -

SÁROS VÁRMEGYE ÉS I I . RÁKÓCZI FERENCZ. 67

b á n í r h a t já k , m ik é n t k e ll c o n f o e d e r á ln i é s m ik é n t k e ll a n n a k m e g fe le ln i .» 3000 k a to n á v a l fe n y e g e tő z ik , h a a tö b b i n e m e s fel n e m kel. «E gészen e lv á lto z v á n a z ig a z N e m e s i V é r — n e m e g y é b re , h a n e m k u p e c z s é g re , p ró k á to r s á g r a és jo b b á g y fo rm á n v a ló á ld o z a tra , h o g y — a h i tv á n y te s tö k e t k e n y é r re l h iz la lh a ssá k .)) A v á r m e g y e v é d e k e z ik , a h o g y tu d , a v á d e l le n ; a z t m o n d j a : b á r m e g h ird e tte a g y ű lé s t , s e n k i s e m je le n tk e z e tt ; az e lm a r a d ta k n a k id ő re v a n sz ü k s é g ü k , h o g y a h á z u k

tá jé k á t re n d b e h o z h a s s á k ; 100 p a r a s z t a z o n b a n m á r e g y ü t t van E p e r je s e n . C sá k y g r . o k tó b e r 7 -re e p e r je s i m u s tr á r a ú jó lag b e r e n d e l te t i a z a l is p á n n a l a n e m e se k e t, ső t a d a ró c z i

tá b o rb a n ta n y á z ó re n d m a g a is k ö v e te li u g y a n a z t ; m a jd B erc sén y i, m iv e l K a ssa a la t t v a n m á r a z e lle n sé g , jó sz á g -e l- p ré d á lá s sa l fe n y e g e tő z ik s fe le lő s sé te sz i a z a l is p á n t , h a a

T a rc z a v ö lg y é b e ö ssz e n e m g y ű l m in d e n fe g y v e rfo g h a tó . T e rm é sz e te se n a v á r m e g y e i in té z ő s é g a l e g n a g y o b b z a v a rb a n

v an , a m it te té z m é g a T o r n á b a n id ő z ő in s z u rg e n s e k lev e le , a k ik h a n g s ú ly o z z á k , h o g y ők a k é p v is e lő i a n e m e s v á r m e g y é nek : a h o n n le v ő k jo g ta la n u l v é g e z té k a l im itá c z ió t . K ü ld e n e k eg y ú tta l új l im itá c z ió t s k ö v e te lik a fe lk e lés t.

S z a k a d á s e lö lt á l l i l y k é p e n S á ro s v á r m e g y e n em esség e . Az a lis p á n a N a g y s á ro s o n d e c z e m b e r h ó b a n ö s s z e g y ű lt k o n -

g re g ácz ió t tö rv é n y te le n n e k je le n ti u g y a n k i. d e h a n g s ú ly o z z a a z t is, h o g y a z é r t jö tt, h o g y a s z a k a d á s n e k ö v e tk e z z é k b e . B o rn e m isz a Is tv á n in s z u rg e n s k a p i tá n y v is z o n t a z a l i s p á n n a k n e m h a j la n d ó s z o lg á la tá ra á l l a n i ; h a n g s ú ly o z z a , h o g y m e g y eg y e n est E p e r je s re a z á sz ló v a l, a z u tá n B e r th ó ty F e re n c z v icz e - g e n e rá lis t á b o rá b a , a ki m a g a is s ie t fig y e lm e z te tn i a n e m e ss é get s c s a tla k o z á s r a h ív ja . H o ssz a s a c z iv a k o d á s , a m it é p p e n

n em o sz la t el B e rc sé n y i irá s a , m e ly s z e r in t «sz é g y e n re h a g y ják a z á s z ló t a t á b o r b a n a tö b b i r e n d e k m e g b o trá n k o z á s á ra ) ) . A fő g e n e rá lis e g y é b irá n t m é g a z t is m e g te sz i, h o g y m iv e l «a p u sz ta z á s z ló n a k se m m i haszna® , v is s z a k ü ld i v e le a k a p itán y t. Ig a z u l m u ta t r á a fe je d e le m a d e c z e m b e r 5. s z é c h é


n y i P á te n s b e n e r r e a « m á r f a r k á b a n tö rv é n a k ést» -fé le p á r to lá s r a . N a g y s o k á ra — 1706. fo ly a m á n m é g is ö s sz é b b k e r ü ln e k a h a d a k o z ó u ra k , p o r t á n k é n t m e g s z a v a z n a k 4 g y a lo g o s t, R ó th G y ö rg y e p e r je s i p a r a n c s n o k n a k a v á r o s e rő s íté sé r e 25 s z e k e re t é s 50 m u n k á s t , a t is z te k n e k e g y e n k in t ló ra 240 , s á to r r a 120, p is z to ly o k ra 54, m e d v e b ő r r e 1 4 4 0 r f r to t « a lb a m o n é tá b a n x , m a jd o k tó b e r 1 5 -é n a z a b o s i k o n g re g á c z ió n zá sz ló a la t t íg é r ik m e g je le n é s ö k e t. I t t V á ll S á n d o r n e m e s t

540 f o r in t ta l fe lm e n tik a fe lk e lő k ö te le z e t ts é g tő l ; o k tó b e r 2 8 - ik á n N a g y s á ro s o n s z e p te m b e r - o k tó b e r h ó r a g a b o n a - im - p o s i tió t s k ö z s z ü k s é g c z ím é n p o r t á n k in t 100 m a g y a r fo r in t k iv e té s é t h a tá ro z z á k . A n o v e m b e r 1 5 -ik i f e l i r a tb a n sz ü re ti

p ih e n ő t k é r n e k , d e a fe je d e le m h a r a g g a l fo g a d ja a k ö v e tje i- k e t s n o v e m b e r 2 5 -re p a r a n c s o l ja a fö lk e lé sö k e t.

A fe lk e lé s u g y a n n o v e m b e r 2 6 -á n e lm a r a d s a tá b o rb a n ta n y á z ó k is h á r o m n a p m ú lv a v is s z a té rn e k , a z o n b a n az e l s z á l lá s o lá s k ö r ü l tá m a d ú j n e h é z s é g a s z é n a -h iá n y m ia tt, a m i t fo k o z B e rc s é n y i re n d e le te , h o g y a k a to n a s á g ú g y h e - ly e z e n d ő el, h o g y eg y n a p a la t t m o z g ó s í th a tó leg y e n .

N e m e s s é g ü n k h u zó d o zá sc i a fe lk e lé s i ig y é lő l v a la m e n y - n y i r e m a g y a rá z h a tó . B á k ó c z i a z z a l, h o g y a v a l lá s s z a b a d s á g n a k h ird e tő je , m e g n y e r i k é ts é g te le n ü l a p ro te s tá n s u ra k a t, s a s z e m é ly e i r á n t é lő v o n z a lo m a k a th . r e n d e k s o ra ib ó l is

h ű sé g e s t á r s a k a t n e v e l : a z o n b a n so k és n a g y a k a d á ly a v an a m o z g a lo m n a k , h o g y b e n n e , m in t a h o g y v á r n i le h e te tt v o ln a , S á ro s v á r m e g y e a m a g a e g é s z é b e n sz ív v e l-Ié lek k e l ré s z t v e g y e n . A T h ö k ö l i -k o rs z a k e m lé k e m é g fr is sé b e n é lt, v a la m in t a rá k ö v e tk e z ő v is s z a h a tá s é , s a k é t m o z g a lo m o k o z ta k ö z n y o m o rú s á g b a n sem fo g a n h a to t t m e g a z á ld o z a tk é sz sé g . A re n d e k k ö z t a z o n fe lü l s o k a z a u l ik u s g o n d o lk o z á sú em b e r,

d e a z ú j o rsz á g o s k o r m á n y z á s s z e lle m e s a z e se m é n y e k irá n y ítá s a se m k e c se g te tő . H a a T h ö k ö li- fe lk e lé s k é s z ü le tle n ü l

ta lá l ta a z o rsz á g o t, a B á k ó c z i- fé le se m é p í th e te t t jo g o san a z i lá l t v is z o n y o k ra . A h a d v e z e té s ig en g v e n g e ; tisz te k n in c se

SÁROS VÁRMEGYE ÉS II. RÁKÓCZI FERENCZ.

n e k : a z o x ic r u c iu m o k tó l1 d ö n tő s ik e r e k e t v á r n i n e m le h e t.

In n e n v an , h o g y a h ő s ie s s é g c s o d á i f e ls z a p o ro d n a k u g y a n , s egy ú j e p iz ó d ja tá r u l fel a h a jd a n k o r d a l iá s v i lá g á n a k , d e a k ü z d e lm e k n e k té n y le g e s e r e d m é n y e a lig tö b b , m in t — a le g ú ja b b id ő k ig — u to lsó b e m u ta tk o z á s a a fü g g e tle n M ag y a r- o rsz ág n ak . K u r u c z és la b a n c z e g y a rá n t m e g re m e g te tik a fö ldet, a m e ly e n á tv o n u ln a k , s g y ő z ő é s le g y ő z ö tt n y o m á b a n h a lá lra g y ö trö t te n ja jv e s z é k e l a n é p . A h a d i é le t is z o n y a ih o z

já ru l az o rs z á g b e lü g y i á l la p o ta . L e n g y e l m in tá r a s z e rv e z i R ák ó cz i ta n á c s a a z o rsz á g o t. A v e z e tő e le m a v á rm e g y e , i l le

tő leg a n e m e ssé g , m in t sz ö v e tsé g e s re n d e k te s tü le te , m e ly az a lk o tm á n y é r t v ív o t t k ü z d e le m c z é ljá h o z k é p e s t s z in te b e le fu l

az a lk o tm á n y o s é le t fo ly a m a tá b a . M ég a h á b o r ú t is o rs z á g - g y ű lé s ile g v e z e tik . A z u tá n , u g y a n c s a k a z a lk o tm á n y s z e m p o n tja m ia tt , a z a d ó ü g y re n d e z é s e s e k é ly e s e d ik el. A p é n z ügy p ed ig m e r ő n y o m o r ú s á g : a n e m e s fé m h a d is z e re k á r á b a n

tű n ik el az o rs z á g b ó l, a r é z p é n z : a l ib e r tá s e lé r té k te le n e d ik . S igazi k o m o ly p o l i tik a i h á t te r e s in c s a fo r r a d a lo m n a k : b é k e a lk u d o z á so k , ö rö k ö s ta k t ik á z á s s fő le g a d ip lo m a t ik u s te rv e lg e té se k á l la n a k a p e r s p e k t ív a tá v o lá b a n . A le g ő s z in té b b b a r á tu n k , XIV. L a jo s is a b b a n h a g y ja a z ü g y tá m o g a tá sá t .

B iz o n y o s, h o g y a s á r o s i n e m e s b e n la s s a n m e le g s z ik e k k o r fel a sz ív , s a m ik o r k é s ő r e m é g is fe lle n d ü l a h a r c z o k v ih a rá b a n , a h i r te le n fo r d u la t a n n á l d e r m e s z tő b b e n h a t re á . fiV azallusi d e v ó c z ió ra h a j to t ta á t — í r ja a k o n g re g á c z ió 1711 m á rc z ju s 21. u tá n PálíTy J á n o s g ró fn a k , az ú j fő is p á n n a k — a d ü h ö s k ö d ő k u ru c z s á g n a k k e m é n y d o m ín iu m a a ló l fe ls z a b a d ítv á n a k i rá ly a N e m e s v á r m e g y e T a g ja in a k sz ív e i t s a z u n d o k és k á r h o z ta tó e g y e n e tle n s é g tő l m e g tis z tí tv á n , ö s sz e kapcsolta .))

1 P a c s ir tá z á sn a k is n e v ez ik a k u r u c z k ö n n y ű lo v a s sá g tá m a d á sa it.


X II.

A vá rm egye h elyze te a felke lés idején.

H a v á d a k é r lé k a n e m e ss é g e t, h o g y k e s e rv e s e n a d ta r á

fe jé t a fe lk e lé s t á m o g a tá s á ra , a s ú ly o s v is z o n y o k , m e ly e k k ö z é 1706— 171 1 -ig b o n y o ló d o t t , s o k te k in te tb e n m a g y a rá z a tta l s z o lg á lh a tn a k . A z e lő z ő n e h é z év e k , m iu tá n a v é g le te k ig k im e r í te t té k S á ro s t , m in th a m e g k e ttő z ő d te k v o ln a e z ú tta l s a n y a r ú s á g te k in te té b e n .

1. A lig t é r t v is sz a a fe lk e lő s e r e g 1706 n o v e m b e r 29-én a z o t th o n á b a , K e c z e r S á n d o r , a k u ru c z s á g k e r ü le t i b iz to s a a r e p a r t ic z ió g o n d ja iv a l fo g a d ta . K a ssa e rő s íté sé h e z k e l le t t leg - e ls ő b b e n m u n k á s , fa é s fa s z é n , m a jd m e g a s e re g k ü lö m b ö z ő o s z tá ly a in a k e l lá tá sá ra 447 2 o r á li s é s 2 8 1 2 e q u i l i s 1 azaz" p o r t á n k in t 58 o r . é s 36 e q u . p o rc z ió . E z e k b e s z o lg á lta tá s a a z o n b a n

a lig v o l t v é g e z h e tő . R á k ó c z i n e m o k n é lk ü l s z ó lí to tta fel a r e n d e k e t , h o g y ig y e k e z z e n e k a p ia c z o t fe lle n d íte n i, a z á r a k a t

l im itá ln i s a p a r a s z to t á r u b e h o z a t a l r a r á s z o r í ta n i . K e cze r b iz ta tó la g íg é rte h o z z á , h o g y a k in e k g a b o n á ja v a n , k é sz p é n z e n b e v á ltja .

N e m j á r t a z o n b a n e r e d m é n y n y e l a d o lo g . K im e rü l t a v á rm e g y e , a d rá g a s á g p e d ig fe ls z ö k k e n t. A n e m e ss é g a szo m o r ú h e ly z e té t e lp a n a s z o ln i k é t k ö v e te t k ü ld ö t t a s z e n á tu s h o z .

A z o k e lő a d á s a s z e r i n t :

1. Az a lsó já rá s , b á r a leg te rm ék en y eb b , egészben k ip u sz tu lt. A 132 p o rta sz á m e rő s d e fa lc a tió t k iv án .

2. K a ssá ra — a la b a n c z h a d e llen — 6000 p a llis a d a sz á llí tá sá t re n d e lik , h o lo tt a szek e re sség k im e rü lt .

3. Az e ro g a tió k a t n em b ir ja to v á b b a n ép , a n n y i vo lt.4. Sok a ba j a k a to n a i szá llá so k o n . A had v eze tő ség ad jo n k i a

nem esség m eg a k a to n a sá g ré szé re is re g u la m e n tu m o t.5. A tá b o ro z á sb a n a s z e k e re k e lv e s z te k : a k á r t az o rszág pénz

tá ra fizesse meg.

1 A m az a g y a lo g sá g , e m ez a lo v a s sá g s z á m á ra .

A VÁRMEGYE HELYZETE A FELKELÉS IDEJÉN- 71

6. A d rá g a sá g e lv is e lh e te tle n . T a lá l ja n a k k i v a la m i m ó d o t a n n a k k o rlá to z á sá ra s v á l ts a n a k b e p á r e z e r l ib e r tá s t , m e r t a k é sz p é n z k ifogyott.

7. T i l ts á k e l az id e g e n e k n e k K assán a lu l a b o r v á sá r lá sá t és L engyelo rszágba v a ló s z á llítá sá t.

8. Sok p a ra sz t á ts z ö k ö tt a szo m széd v á rm e g y é k b e , a m i a fa lv ak ra e lv ise lh e tlen te h e r . Az ily e n e k k ia d a n d ó k .

A v á la sz u g y a n a n n y i p o n tb a n m é ltá n y o lta é s le h e tő le g o rv o so lta a p a n a sz o k a t:

1. H an g sú ly o z ta , h o g y az a lsó já r á s r a a z e lsz á llá so lá s te k in te té ben figye lem m el v o ltak .

2. A m ib e n a v á rm eg y e a seg é ly h ez h o z z á já ru l t , a z t m e g té r ítik .3. A feles e ro g a tió k ró l a z e ro g a to r s z á m o t fog a d n i.4. A szegény n é p n e k p ó to ln i fog ják a k a to n a i k á ro k a t.5. A k i a s z e k é rk á r t o k o z ta , az k ö te le s m e g té r íte n i.6. A l im ita t ió t e lre n d e lté k .7. D isp o n á ln i fo g n a k a b o r üg y éb en .8. A p a ra s z tn a k sz a b a d k ö ltö z k ö d ő jo g a v a n .

N a g y o b b te r ü le te n k e l le t t m in d a z á l ta l r e n d e z n i a z á l la p o to k a t, k ü lö n ö s e n a g a z d a s á g i b a jo k a t. 1707 j a n u á r 2 0 -á n a v á rm e g y é k és v á r o s o k d e p u t á tu s a i 1 ö s sz e is g y ű l te k e c z é lb ó l.

L im itá ltá k a fe lv id é k i d rá g a s á g m ia t t a k ö z ö s á r a k a t s m e g á lla p íto ttá k a k a s s a i s m á s e r ő d ö k e r ő s íté s é r e é s a k a to n a s á g e llá tá sá ra v o n a tk o z ó s z ü k s é g le te k e t .

S áro sra a k ö v e tk ező k iv e té s e s e t t :I. K a ssá ra : 50 k a to n a , m u n k á s o k (p a llé r) é s m o ln á ro k . E zek

ellá tása . 50 d b tö lgy fa , 132 d b p a l l i s á d a . 600 k ö l á r p a (á 1 p . = 6 kö l), 40 szekér.

II. Á l ta lá b a n : 132 p o r ta u tá n 625 s z e k é r ; 363 e m b e r é s 3 p a llé r . 6419 11 h ú s , a m u n k á s o k n a k 81 k e n y é r ; 18 k ö l g a b o n a , 1286 U sz a lonna, 641 iccze v a j ; 9471 s in g vászo n , 18 ff c zé rn a .

E zen fe lü l B e rc sén y i e lre n d e lte , h o g y az e lsz é le d t z so ld o so k a t é s p o rlá lis h a jd ú k a t te re ljék ö ssze s a z o k a t, a k ik e le s tek , p ó to lják . T o v á b b á a várm egye 156 3/i p o r tá ja u tá n 4 —4 g y a lo g o t : 627-et a R ó th - és 240-et a F o rgách -ezredbő l sz á llá so lta k be . V égül a 10,905-85 fo r in t h á tr a lé k fedezését vászon , d a ró c z , b o c sk o r , c s iz m a é s sü v e g szo lg á lta tá sá b a n k íván ták , m ég p ed ig R ák ó cz i leve le é r te lm é b e n , a k i eg y ré sz t m eg

1 A oN em es C o n fo e d e rá lt S ta tu so k ') n e v é b e n .

o k o lta a l ib e r tá s fe ls z a p o ro d á sá t, m á s ré sz t a z t rem é lte , h o g y h a a v á rm e g y é k te rm é sz e tb e n n y ú j t já k a k a to n a i ru h á z a to t, az ü d v ö s csere ú tjá n fel fog le n d ü ln i a o rsz á g k e re sk ed e lm e .

H a m a r k id e r ü l t a z o n b a n , h o g y a j ó in d u la tú in té z k e d é s e k n e k s e m le tt m e g a k ív á n t s ik e rö k . A d rá g a s á g n e m s z ű n t m eg , a k ia d á so k p e d ig , m in t a k a s s a i m u n k á s o k ré s z é r e v a ló h o z z á já r u lá s , v a la m in t a g y a lo g o k h a v i 4 í r t j á n a k 1 m e d iu s kö l g a b o n á v a l tö r t é n t k ie g é sz íté se , s z a p o ro d ta k . A 13 v á rm e g y e é s v á r o s o k m á r c z iu s 2 1 -ik i e p e r je s i ü lé s e ú j r a k e z é b e v e tte az ü g y e k r e n d e z é s é t : s z a b á ly z a to t k é s z íte t t a f isk u s ré s z é re a l im i ta t ió n a k és a k ö z p é n z e k e lle n ő r z é s é n e k m ó d ja i r ó l ; k im o n d ta , h o g y a k o n f is k á lt h o lm i e g y h a r m a d a a k o n f i s k á to r é ; m e g v iz sg á lta a k a to n a i k ih á g á s o k a t ; a m á rm a ro s i só (kő) á r u s í t á s á t 1 m a g y a r f o r in tb a n á l la p í to t ta m e g ; a k a to n a sá g v á s z o n s z ü k s é g le té t p o r t á n k in t 5 00 r ő f j o b b és 500 r ő f d u r v á b b m in ő s é g ű b e n v e te tte k i ; h o z z á j á r u l t a h h o z , h o g y a k ér . b iz to s a h á tra lé k ö s s z e g n e k m e g fe le lő e n 1088 fo n t h ú s , 2640 k ö l s ilig o , 360 0 k ö l z a b té te l t é s 06 s z e k é r á l l í tá s á t r e n d e lje e l ; v é g ü l a z a l is p á n 170 6 — 7. é v i k ü lö m b ö z ő k ik ü ld e té s e in e k m e g té r í té s é ü l 1579 '73 fr to t , fő tis z ti a já n d é k o k c z ím é n 506 ta l lé r t , R á k ó c z in a k p e d ig 1000 im p . t a l l é r a já n d é k o t sz a v a z o tt m eg . U g y a n e k k o r k ü ld a v á r m e g y e a z e p e r je s i k a th . p lé b á

n o s n a k a z i f jú s á g o k ta tá s á r a 100 ta l lé r seg é ly t.2. A m e g y e g y ű lé se k ez id ő s z e r in t , fő le g a n em e ssé g

s o k i r á n y ú e lfo g la lts á g a m ia t t , r e n d e t le n ü l fo ly n a k . E g y re - m á s ra e lh a la s z t ja , m e g ú j r a ö s s z e h ív ja a z a l is p á n . V égre h a tá r o z a tb a m eg y , h o g y a z ó n o d i o rs z á g g y ű lé s e n , m e ly e t m á ju s 16 -ra t ű z te k k i, a m e g y e z á s z la já v a l é s p e c s é tjé v e l je len ik m e g S á ro s v á r m e g y e . E b b ő l k ifo ly ó la g a m á ju s 14 -ik i ep e rjes i k o n g re g á c z ió 2 00 f r t b í r s á g o t m o n d k i a r r a , a k i le m a ra d . M in d a z á lta l s o k a n le m a r a d ta k .1 J u n iu s 30 -k i v is s z a té r tü k k o r az

1 J u l iu s h ó b a n fo ly t a v iz sg á la t, m e ly 66 tá v o lm a ra d t n e m e s t je lez . Ezek b ir s á g á t 100, ső t 10 f r t r a s z á ll ít já k le a v a g y o n i á llá s s z e m m e lta r tá s á v a l.

A VÁRMEGYE HELYZETE A FELKELÉS IDEJÉN.

ep e rje s i ü lés , m e ly a z ú j d i c a t i ó r a k ik ü ld ö t te k e t fo g a d ja , k i m o n d ja , h o g y m in d e g y ik n e m e s , a k i 16 é v é t b e tö l tö t te s a

k o n fö d e rá c z ió ra m é g n e m e s k ü d ö t t fe l, e s k ü té te l r e s a k ö v e tk ező ü lé s b e n e lm a r a d á s á n a k ig a z o lá s á ra k ö te le s , s h o g y 274 g y a lo g o t á l l í t ; v a l a m in t fe lo lv a s ta t ja «A z ó n o d i g y ű lé s r e e g y b en g y ü le k e z e tt M a g y a r O rsz á g i S tá tu s o k e lő t t v a ló P r o p o - sitió k a t» é s «A z H a z a k ö z J a v á r a s z o lg á ló T ö r v é n y e s T e r -

h ek n e k rö v id m e g m u ta tá sá t) ) .

E z a « R ep a rtitio S u b s id ia r ii M ilita ris» ú j k iv e té s i fo rm a , m e ly te tem esen m egnöveli az a d ó t a s zö v e tk eze tt s ta tu s o k te r ü le té n :

Kiuetés: 1 p o r tá r a h a v i 384 fi t, ö s s z e s e n : 12,940 80 frt, 6 h ó ra (53,920 k a to n á n a k ) 23,520 k ö l g a b o n a , 430810 m a rh á ra (20510 ló ra ) 102550 k ö l zab , (25 sz . k ir . v á ro s ra ) 1— 1 lo v as u tá n 900 fr t, 3 p o r tá r a á 3 (852) lo v a sra 30772 fr t, k a to n a i r u h á z a t r a 5662 frt, n y á r i 6 h a v i kenyérre , a m ib e n in c s b e le sz á m ítv a a k ö zség ek té li szo lg á lta tá sa , 5162 frt.

K özli to v á b b á ugy an ez a k iv e té s i fo rm a a d ic a to r i u ta s ítá so k a t, va lam in t a b ir to k o k n a k o sz tá ly o z á sá t s v égü l a « T a b e lla Ig n o b iliu m » -o t, m ely k ü lö n tá b lá z a to k b a n Íra tja ö ssze a n e m te le n e k szem é ly é t, á lla ta it , term ését, a k é z im u n k a (ip a r i) - jö v e d e lm e t; a b o r t nég y o sz tá ly b a so ro z z a ; m egállap ítta tja a só- é s b á n y a te rm é s , sö rfőzés, a v á m o so k , m észá ro so k , hajósok stb . jö v e d e lm é t, a ta lá lh a tó k ész p é n z e k e t, a c zen zu s t, a d o h á n y os k e re sk ed e lm i jö v e d e lm e t, v a la m in t az ü s tö k u tá n eső h a s z n o t ; e lre n deli a p a ra sz tsá g n a k sz e k é rá l l í tá s ra v a ló s z o r í t á s á t ; v ég ü l k im o n d ja , hogy a k á r bélyeges, a k á r b é ly eg te len a n é g y p o ltu rá s p é n z d a ra b , egyform án elfogadandó .

V árm egyénk m á ju s - ju liu s h a v i k ia d á s a te h á t a k ö v e tk e z ő :

P é n z b e n .......... _ _ _ 28,766 rf tS iligo 6 h ó r a ... _ _ 15,289 k ö l H ú s 6 h ó ra _ 3,984 ííT a k a rm á n y 2 h ó r a .......... _ 13,569 k o c s ira va lóS zek é r _ _ _ _ ... _ _ _ 177.

V alam in t ú j repartitio tö r té n t :1770 süveg re , 3117®/* s a r á r a , 227V* Vs sz e k é r s z é n á ra , 453 aU\'8 köl

z a b ra ;Kassa erősítésére p ed ig k ire n d e lte k :az összes kö zség ek b ő l 3—6 m u n k á s t , 4 — 12 sü v eg e t, 2 10 sa rú t,

9—17 c s iz m á t;

74 ix . A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZARADSÁG1IARCZOK.

to v á b b á R á kó cz i részére, a m in t a v á rm eg y e te rü le té re lép , e llá tá s t, a m e ly n e k n o v e m b e r 2 3 -ik i té te le it a szeb en i ko n g reg ácz ió a k ö v e tkezőkben . á l la p í to t ta m e g :

100 lú d , 300 ty ú k , 600 c s ib e , 2000 to já s , 100 ta v a li b á rán y , 60 kap- p a n , 60 in d ty ú k , 52 szo p ó s m a rh a , 8 te h é n b o rjú v a l, 40 k ö l liszt, 6 köl b o rsó , 3 k ö l len cse , 3 k ö l k en y é re r je sz tö , 600 iccze vaj. V égül «a b o rb e li k e d v esk ed és b iz a t ta t ik a M egye rendelésére# .

E zek h ez a te rh e k h e z p e d ig a h o z z á já ru lá s a köve tkező v o l t : a) az a d ó h o z a n em es 1— 1 d ic a u tá n 30 fize te tt, a «jogai sé re lm e né lkül)) h ú s t és g a b n á t ad o tt , m ég p e d ig a szem ély i d ic á n felül. íg y egy-egy n e m e s pl. 2 m . h ú s t sz o lg á lta to tt ; b) a fe jed e lm i k o n y h a -e llá tá s t 1—1 p o r ta u lá n 46 ez. m o n é tá v a l, 4 d ic a u tá n 1 k ö l s iligóva l, 1 k ö l zab b a l s 16 d ica u tá n 1 m á z sa h ú s s a l fedez ték . A zonfe lü l vo lt a v árm egyei h a jd ú k ru h á z a ta p o r tá n k in t 46 feh é r m o n é táv a l.

T o v á b b i te rh e k v o lta k m ég :A k a ra b é ly o s e z red (12 k o m p á n ia ; e lszá llá so lá sa 623 o rá lis és e q u i-

l i s 1 p o rcz ió v a l, a fő h ad i b iz to s sá g n a k 81 o r., 125 equ ., az eperjesi tü z é r ségnek 334 or., 102 eq u . p o rcz ió . E z az adó , v a la m in t a 9 ú j a lk o m isszá - r iu s é s a s zázad o k h o z k ü ld ö t t 12 n em es i b iz to s d íja 41 község re esett.

D ecz. 5 -é n K a ssá n ta n á c s k o z n a k ú j r a a v á rm e g y é k k ö v e te i

a fe je d e le m e ln ö k lé sé v e l. S z in te k iz á ró la g a d ic a -ü g y e t t á r g y a l já k 11 ü lé s b e n , m e r t 1708 ja n u á r iu s 16-ig m e g k e ll tö r té n n ie a k iv e té s n e k . E z é r t h a tá r o z z á k el, h o g y a k i n e m je le n tk e z ik , a r r a k e t tő s d ic a k iv e té s e v á r . A d ic a a d ó b a n 3 3 '/a 4 = 40 m a g y a r d é n á r . U g y a n c s a k 150,000 ta l lé r t s z a

v a z n a k m e g a fe je d e le m u d v a r ta r t á s á r a és B e rc sé n y i tá m o g a tá s á ra , a k in e k h a v i e l lá tá s á t is r é s z le te z ik . A z ü g y m e n e t k ü lö m b e n sz e m é ly e k k e l is k é n y te le n fo g la lk o z n i. így a fe jed e le m k o n f is k á l ta t ja a z e lp á r to lt P é c h y G y ö rg y v a g y o n á t; in té z k e d ik a z e p e r je s i n e m e ss é g h á z a i d o lg á b a n , a m e ly e k

b e n m e n te s s é g ö k d a c z á r a k a to n á k a t s z á llá s o lta k e l ; végül B e rc sé n y i h a j la n d ó n a k je le n t i m a g á t a r r a , h o g y o ly n e m e s il ja k a t , a k ik m é g n e m a lk a lm a s a k t isz ti á l lá s o k b e tö lté sé re , a h a d a k o z á s r e n d jé n e k e l ta n u lá s a c z é ljá b ó l a t á b o r k a r b a v e sz fel.

1 G y alo g o s és lovas.

A VÁRMEGYE HELYZETE A FELKELÉS IDEJÉN. 75

3. A z 1708. é v i v á r m e g y e i é le t k é t t e k in te tb e n v o n ja m a g á ra a f ig y e lm et. A z e g y ik az a d ó já r u lé k o k b e s z o lg á l ta tá sá b a n n y ila tk o z ó k e s e rv e s á l la p o t , m e ly e t a f e b r . 2 8 -á n t a r

to tt t i s z tú jí tó sz é k k o n s ta tá l , a m á s ik a n e m e ss é g á l lá s fo g la lása a fe je d e le m m e lle t t .

a) A z a d ó z á s ü q y é v e l s v e le k a p c s o la to s a n a n e m e s i fe lkelés, v a la m in t a k a to n a á l l í t á s b a ja iv a l i t th o n , m a jd E g e r ben , a m a k iá r i t á b o r b a n é s T á ly á n s z in te s z a k a d a t la n fo ly

to n o ssá g b a n fo g la lk o z n a k a re n d e k . B e r th ó ty F e r e n c z v ic z e - g e n e rá lis , m in t fő is p á n i a d m in i s z t r á to r a h a d i p é n z t á r j a v á r a

100 fr t b í r s á g o t á l la p í t t a t m e g a z o k ra , a k ik a k ö te le s z s o ld o so k a t n e m m u ta t já k b e ; m a jd B e rc sé n y i k ö z l i m á rc z . h ó b a n a h a d i k a ssz a ü g y m e n e té t , to v á b b á a 20 ,658 é s 1248 r f t ú ja b b k ö v e te lé s t. V isz o n t a n e m e ss é g a fe je d e le m e lő t t k ö v ete i á lta l h a n g s ú ly o z z a , h o g y n e m ta lá l a la p o t, a m e ly e n a k iv e tés t fo g a n a to s íts a , ső t p a n a s z a i v a n n a k . Így, h o g y a h a d i p é n z tá r a d ic a - jö v e d e lm e t r é z p é n z b e n n e m fo g a d ja el, a v á r m eg y é n ek p e d ig n e m áll m ó d já b a n , h o g y a n é p a z 5000 d ic á t k é t ré sz b e n , a n e m e s p e d ig h á r o m n e g y e d ré s z b e n e z ü s tte l fizesse; a B a b o c s a y -e z re d is j o g ta la n u l k ö v e te l 78 h iá n y z ó z so ld o sé r t f e je n k in t 100 fr to t , h o lo t t a z o k s z á m á t a 2 4 0 lo v a séba b e le fo g la lta a fe je d e le m ; B á r t fá n a n e m e s i d ic a m e g

v á ltá sá t 3 5 0 H tjá v a l k ö v e te lté k ; v é g ü l s o k fa lu n a k , m in t P a ta k á n a k és M e g g y e sn e k a jo b b á g y s á g a e lsz é le d t, a n n a k k ö v e tk e z té b e n a d ic á k o n n é t n e m s z e d h e tő k .

A s z e n á tu s n e v é b e n K e c z e r S . v á la s z u l c s o d á lk o z á s á n a k ad k ife je z é s t a g y ű lé s b e n , h o g y a v á r m e g y e n e m ta lá l a d ó a lapo t, h o lo t t p l. k ih a g y já k S ó v á r t a z a d ó z á s b ó l . E g y é b ir á n t u ta l a m á ju s 15 -ik i e g r i ta n á c s k o z á s ra , h o v a a fe je d e le m úgyis v á r ja a v á r m e g y e h á r o m k ö v e tjé t . E z e k m e g je le n n e k a h a tá r id ő re s e lő b b ta n u lm á n y tá rg y á v á te sz ik , h o g y « m á s m eg y é k n ek m in ő c o m p u tu s a ik v a n n a k a p o s i t ió r a n é z v e », m ajd a S ó v á r r a k is z a b o t t 557 9 :t/* p o r c ió t 1 2 0 0 -ra s z á ll í t ta t já k le. U g y a n it t s z o m o rú a n h a l l já k , h o g y a p a r a s z t s á g a


h e g y e k b e n lá z o n g a n i k e z d s k é n y te le n e k k ije le n te n i, h o g y e l le n e a k ö v e te lt ‘200 h a jd ú t p é n z h iá n y á b a n a v á rm e g y e n e m b ír ja ö s s z e to b o r z a n i . Ú ja b b in s tr u c t ió ik h a z u lró l m ég ro s s z a b b a t m o n d a n a k , az t, h o g y a te rm é s z e tb e n n y ú j th a tó té te le k e t a b e s z á l lá s o l ta k m e g k a p tá k u g y a n , d e a k é sz p é n z e n v a ló fiz e té s l e ro v á s á ra n in c s a la p . I n n e n v a n , h o g y a h a d a k a fa lu k o n a z é le lm e n k ív ü l m é g 8 — 8 p o l tu r á t is sz e d n e k a jo b b á g y tó l : v is z o n t ez p a n a s z b a n tö r k i, h o g y v a la m e n n y i

s z e k e ré t e lv i t té k m á r s m é g is a h á t r a l é k é le lm i s z e rn e k táv o l e ső p o n to k r a v a ló s z á ll í tá s á t k ö v e te lik tő le .

A « C o n v e n tu s R e g n ic o la r u m A g r ie n s is» a n e h é z h e ly z e tb e n m é g se m te h e t e g y e b e t, m in t h o g y a k is z a b o tt d ica - ö s sz e g h e z ta r t j a m a g á t A S ta tu s o k r a 2 .678 ,562 f r to t v e t ki,

a m ib ő l S á ro s ré s z e : 53 ,000 d ic a á 5 g a ras^ 15 v ö rö s p o l- tu r a , h a v i 13,250 f r t . A v á rm e g y e a d ó ja t e h á t : 190,800 frt. T o v á b b á a v á r o s o k f iz e tn e k :

E p e r je s - ............... 2000 d ic a u tá n 2100 fr to t,S z e b e n _ ....... 2800 « « 840 «

B á r t fa 6000 « « 1800 «

[A v á r m e g y e i d ic á k b ó l d e f a l c a t i o ': 96 d ica .]

M ia la tt i t th o n a v á r m e g y e a p o r ta - a la p o n v a ló a d ó k iv e té se n h ó n a p o k o n á t d o lg o z ik , a z e g r i h í r i je sz tő té n y e k b e n v a ló s u l m eg . G y ü le v é sz to lv a jo k p u s z t í t a n a k m in d e n fe lé , S z e n t-Iv á n y i h a jd ú i s z ö k d ö s n e k , K is sá ro so n O cska}r S á n d o r

k u r u c z a i e r ő s z a k o s k o d n a k . A jú l iu s h a v i k o n g re g á c z ió , a ré s z tv e v ő k c se k é ly s z á m a m ia t t , n e m b í r h a tá ro z n i s c su p á n a n n y i t te sz m e g az a l is p á n k ö rn y e z e te , h o g y a 96 n e m e s tő l s z o lg á lta ta n d ó h a jd ú - l i s z tá t á l l í t ja ö ssz e , a fe je d e le m ira tá ra p e d ig , a m e ly b e n e z f e lp a n a s z o lja , h o g y a r é z p é n z n e m fo ro g a v á rm e g y é b e n s a p a r a s z ts á g in k á b b e l ro m la n i h a g y ja a g a

b o n á t . m in ts e m e la d n á , a je g y z ő k ö n y v e k ta n ú s á g á ra u ta l,

E le n g ed é s . L. X II. sz ak a sz .


hog y m in d e n t m e g te t te k a re n d e k , s b ü n te tő jo g o t k é r az o ly a n o k e lle n , a k ik a z á r u t s z á n d é k o s a n v i s s z a ta r t já k . H o g y p ed ig v a la m i k ö n n y í té s r ő l g o n d o s k o d jé k , a u g u s z tu s h ó b a n l im itá lta t ja a z ü lé s b e n a z é le lm is z e re k á r á t , ö s s z e ír ja a z o k a t a b i r to k o s o k a t , a k ik ö n k é n t a já n la n a k fe l e la d á s r a é lé s t s

a d a to k a t s z e re z te t b e a p a r a s z t s á g e l á r u s í th a tó te rm é s e irő l . E g y id e jű le g K a ssa ja v í tá s á r a 8 00 m u n k á s t , 20 s z e k e re t é s 24 ác so t k ü l d ; d e rö v id e s e n a r r ó l é r te s ü l , h o g y a z o k is m e g sz ö k te k .

íg y é rk e z ik e l a u g u s z tu s 2 0 -d ik a , a m ik o r S ó v á r t sz e m ély es f e lk e lé s b e n g y ű ln e k ö s s z e ü lé s re a r e n d e k . F e lo lv a s sák a te lje s n é v s o r t , m á s n a p k ih o z z á k E p e r je s rő l a v á r m e g y e i

z á sz ló t s a tá v o l le v ő k e t eg y h e t i h a t á r id ő n b e lü l c s a tla k o z á sra h ív já k fel. A m a k iá r i t á b o r b a n t a r t j a m á r a n e m e ss é g s z e p te m b e r 3 -á n a k o n g re g á c z ió t é s s z e p te m b e r 2 8 -á n a lu s tr á t , a m e ly e n 56 n e m e s je le n lé té t k o n s ta tá l ja . A h o n n m a r a d t v e z e tő sé g re h á r a m l ik a fe lm e rü lő s o k b a j o r v o s lá s a : íg y a

lengye l h a t á r fe lő l m u ta tk o z ó já r v á n y e lle n h a t á r ő r ö k k ü ld é s e ; a fe je d e le m ú ja b b p a r a n c s a , h o g y a ré z p é n z « to llá la n d ó » , s a r a n y és e z ü s t p é n z é r té k b e n k é s z íte n d ő e lő a d ic a tio . K ö z b e n

é rk e z ik a g e r e n c s i P á t e n s o k tó b e r 1 -rő l, a m e ly m á r g y á s z o s fo rd u la to t s e jte t, a m e n n y ib e n e g y -e g y d ic á tó l é s a c o n t r ib u -

tió tó l v a ló fe lm e n té s t ig é r m in d e n k in e k , a k i f e g y v e r t r a g a d .

Az adó-repartitio a k ö v e tk ező te rv e z e te t m u t a t t a :A p o rta szá m : a rég i 1763/* h e ly e tt 132.Kivetés k é szp én zb en g a b o n a 792 k ö l, z a b 39(5 k ö l, h ú s 396 m .,

szekér 8 8 ; te rm é sz e tb e n g a b o n a 1584 kö l, z a b 3564 k ö l, h ú s 396 m .A d icá k su b rep a rtiliö já t a zász ló a la t t v issz a é rk e z ő n em esség o k t.

14-én N ag y sáro so n végezte a gyű lé sb en .53,000 d ica 6 h ó ra = 36,402 p a ra sz ti é s 6598 n em es i, ö sszesen

43,000 d ica . E zek a d ó ja : s ilig o 5400 k ö l, z a b 1800 köl, h ú s 2137 m . A h ián y zó 1000 d ic a a tö b b i d ic á ra k iv e tv e p ó tlan d ó .

U tó lag , d e c z e m b e r 2 9 -é n is m é t v á l to z ta tn i k e l le t t a t e r v ezeten , a m e n n y ib e n a z 1708 n o v e m b e r 1 -tő l 1709 á p r i l i s r a te r je d ő té li é v a d a d ó já r a é g e tő v o l t a s z ü k sé g . A v á l to z ta tá s ra b e fo ly ta k a v á r m e g y é k n e k T á ty á n é s S á r o s p a ta k o n k ia d o t t


s ta tú tu m a i . A n e m e ss é g t. i. a fe je d e le m b e le e g y e z é sé v e l fe le ré s z b e n a tá ly a i t á b o r h o z c s a tla k o z o t t , fe le ré s z b e n p e d ig a m e g y e i h a t á r v é d e lm é re m a r a d t v is sz a . A z u tó b b ia k b ó l R á k ó c z i 3 0 — 40 n e m e s t a s z ö k e v é n y e k fo g d o s á s á ra r e n d e l t k i ; m e r t n e m c s a k a n e m e ssé g h ú z ó d o z o t t a fe lk e lé s tő l, h a n e m a h a j d ú s á g és z s o ld o s s á g is tö m e g e s e n e lh a g y ta a zász la it.

A z ekko ri k ive tés:

E p e rje s : D ica 7000-def. 6 0 9 = 6 3 9 1 ; sil. 1596; z a b 3192; h ú s 639 ni.B á r tfa : « 6000 « 5 2 2 = 5 4 7 8 ; « 1368; « 2736; « 54780 m „S z e b e n : « 2800 « 2 4 4 = 2 5 5 6 ; « 639; « 1278; « 255 m .A n é p re : 44,408, a n e m e ssé g re : 3981 d ic a esik.Az 1709 ja n . 9 -ik i fe lkeléssel k a p c so la tb a n a m egyegyűlés a repar-

t i t ió t a la p já b a n így végzi, a z é lé sb en va ló szo lg á lta tá s t a z o n b a n leszá ll í t ja a k ö v e tk e z ő k é p e n :

N ép : sil. 11,100® i ; zab 22,201 ; h ú s 4439 80 m . ; fegyvertelen h a jd ú 967 frt.

N em esség : sil. 9952 * ; z a b 1991; h ú s 398 m .; fegyverre pénz 6769 frt.

E g y ú tta l a d ic á z á s t is szab á ly o zza .

b) A n e m e ssé g á l lá s fo g la lá s a s z in té n a z 1709 fe b r . 28-ik i t i s z tú jí tá s a lk a lm á v a l v á l to z ik a fe lk e lé s ü g y é v e l s z e m b e n . A fe je d e le m le i r a tb a n k ö z li a r e n d e k k e l , h o g y a c s á s z á r P o z s o n y b a n o rs z á g g y ű lé s t h i t t ö s s z e s e g y ú t ta l ő t p ro s e r i - b á l ta t ta , a z o rs z á g e lle n e r ő s z a k o s g y ű lé s e k b e n k is z o r íto tt a r t i c u lu s o k a t m in d ú jo n n a n m e g e rő s í tte tte , a k e s e rv e s e m lé k e z e tű , v é r e s E p e r je s i T h e a t r u m o t h e ly e sn e k e l is m e r te tte s a m a g a le k e n y e re z te e m b e re i á l ta l t a r t a t e g y ú t ta l o rsz á g g y ű lé s t. «A m it a z Ú r k é r , a jo b b á g y n a k a k a r n ia k e ll.» K ü ld i to v á b b á E s z te rh á z y P á l h e r c z e g le v e lé t s r á a s a já t v á la sz á t , m e ly n ek é r te lm é b e n c s o d á lja , h o g y a n á d o r a m a j á r o m a lá éd e sg e ti

a m a g y a r t , a m e ly a ló l m e g s z a b a d u l t s o rs z á g h e ly e tt b e szé l, h o lo tt f é lá rk u s t n e m tö lt k i a c s á s z á r p á r t ia k n é v s o r a ;

D ica 53.000, d e f a lk á l t : 4611 = 4 8 ,3 8 9 ,

V á rm e g y e :T r i t ic u m (b ú za ) k ö l Z ab k ö l H ú s m.

12,096,24,192,

4,87380.


v isz o n t ő a z t t a n á c s o l ja n e k i , h o g y a p á r e m b e ré v e l in k á b b té r je n h o z z á , m in ts e m a S tá tu s o k e ls z a k a d á s á b a n re m é n y k e d jé k .

A z e rő s , ö n tu d a to s h a n g m e g in d í t ja a re n d e k e t , a k ik h ó d o la tta l ü d v ö z l ik a f e je d e lm e t. S e z ó ta m in d e n ig y e k e z e te i ö s s z e te s z n e k , h o g y a fe lk e lé s ü g y e k e d v e z ő fo r d u la to t veg y en . A t r e n c s é n i v e re sé g , m e ly rő l a u g u s z tu s h ó b a n í r R ák ó cz i, h o g y a z ű r z a v a r o s h í r e s z te lé s e k n e k se n k i fe l n e

ü ljö n , n e m c a ü g g e sz ti el a s o ra ik a t . N y o m b a n k é s z ü lő d n e k az a u g u s z tu s 2 1 -ik i s z e re n c s i fe lk e lé s h e z . M ajd , a m ik o r v é g leg le h a n y a t l ik a k u r u c z s á g sz e re n c s e c s il la g a , 1710 ju n . 16 -án , m ég is a z t h a tá ro z z a a k e c z e rp e k lé n i k o n g re g á c z ió , h o g y fo ly ta tn i k e ll a h a r c z o t s k ik i a d a n n y i t , a m e n n y i t a d h a t . « Á m b á r e ls z o m o ro d o tt s o r s r a j u to t tu n k , — í r já k M u n k á c s ra R á k ó c z in ak -1 8 0 0 r f to t a z o n n a l , h a t h a v i r e p a r t i t ió v a l p e d ig 6 000 r f to t

adunk.® íg y é r th e tő , h o g y 1710 d e c z e m b e r 1 0 -é n e k d é li 12 ó r á jáig, E p e r je s fe la d á sá ig , h ű s é g e s e n k i ta r t a z a p á r t , a m e ly a j o g és tö rv é n y ig a z sá g á n a k s z e m p o n t ja ib ó l t á m o g a t ta fe je d e lm é t.

4. A v á rm e g y é k tő l a z e lő z ő év n o v e m b e r 2 2 -é n T á ly á n és S á ro s p a ta k o n k ia d o t t S ta t ú tu m o k f o g a n a to s í tá s á v a l 1 7 0 9 -b e n

fo g la lk o z ik a v á rm e g y e . A n n a k p o n t ja i t i r á n y a d ó k u l te k in ti , d e m ag a is tö b b fé le in té z k e d é s s e l to ld ja m e g . íg y t u d o m á su l vesz i, h o g y a fe je d e le m «A z O rsz . T ö rv é n y e s T á b l a » fo ly ta tó la g o s m ű k ö d é s é t r e n d e l te e l : a z á l ta lá n o s b ö j t t a r tá s á r a s a k á r o m lá s m e g s z ü n te té s é re c z é lz ó u ta s í tá s t , v a la m in t a

k a to n a i in té z k e d é s e k e t m e g y e sz e r te h i r d e t t e d m é g p e d ig a z o k kal a m ó d o z a to k k a l, h o g y a b ö j t t a r t á s á t a p é n te k i n a p r a tű z i k i ; a k á r o m k o d ó k r a b o tb ü n te té s t r e n d e l ; m e g sz a b ja , h o g y m in d e n k ö z sé g a te le lő k a to n á k n a k f e je n k in t h a v i20 w h ú s t , 2 — 2 k a p u tó l m e g fe le lő g a b o n á t é s s ó t s z o lg á l ta s son : h o g y m iv e l a z a p a n a s z , h o g y a p a r a s z t h a j la n d ó m e g főzni a k a to n a é le ié t s m e g s ü tn i a k e n y e ré t , d e a h o z z á v a ló esz k ö z t n e m a d ja k i, k ö te le s a z o k s z o lg á l ta tá s á ra i s ; h o g y 1 1 ló ra a k ö z sé g 7 k a p u tó l a s z ü k s é g e s z a b o t, e g y sz e k é r sz é n á t é s e lé g sé g e s s z a lm á t n y ú j tso n .


A z 1709. m á r c z iu s h a v i t i s z tú jí tó ü lé s b e n az ú j r a m e g v á la sz to tt t i s z tv is e lő k r é s z é r ő l a j e g y z ő te l je s re s ig n a tió v a l je le n ti k i, h o g y i l le t le n d o lo g le n n e a z o rs z á g s z o m o rú h e ly z e té b e n n e m s z o lg á ln io k , s a z ó ta T okozott m é r té k b e n lá th a tó

a R á k ó c z i -p á r t i n e m e s s é g e lk e d v e tle n e d é s e , a m it a jú n iu s 1 8 -ik i s z in y e i k o n g re g á c z ió és lu s t r a c se k é ly lé ts z á m a , m é g in k á b b B e rc s é n y in e k L ő c s é rő l a u g u s z tu s 2 -á n B e r th ó ty h o z in té z e t t r e n d e le te b iz o n y í t . « S ie s se n K e g y e lm e d : v a g y adós,

v a g y n e m a d ó s ; v a g y s ír , v a g y j a jg a t : a k á r m in t m e n tsé k m a g o k a t . . . S ie s s e n : a k á r U r , a k á r P a p , a k á r k i Ö rd ö g — c sa k fo ly ta s s a m in d e n r e s p e k tu s n é l k ü l ; v a la m it el tu d k ö v e tn i, k ö v e s s e el.»

N a g y o n is f e ls z a p o ro d ta k a v ih a r f e lh ő k a v á rm e g y e

e g é n . N o v e m b e r h ó b a n k u r r e n t á l t a tn i ke ll m á r , h o g y a p e s t is k ö z e lg é se m ia t t ta r tó z ta s s a n a k le m in d e n k o c s is t é s k e r e s

k e d ő t ; a P a u e r - íé le e ls z á llá s o lt e z re d fé k te le n k e d é s e h a t á r t n e m lá ts z ik i s m e r n i ; a fe je d e le m ír ja , h o g y z á sz ló i p u s z tá n m a r a d n a k ; az 1710. t i s z tú j í t á s k o r k e s e r ű e n je le n ti a n e m e s

ség , h o g y c s a k 18 o ly a n b i r to k o s a k a d , a k i m e g b ír ja a z a d ó t ; v é g ü l f e b r u á r 2 7 -é n 57 n e m e s , h o g y b iz to s í ts a m a g á t, E p e r je s re k ö l tö z k ö d ik .

5. A z ú j é v f o rd u ló a z ö n v é d e le m , a z a d ó és p e s t is s z e m

p o n t já b ó l j e lz i m á r a z 1710. é v s z o m o r ú tö r té n e té t . E p e r je s e n e lső s o rb a n s z e rv e z k e d ik a b e n n s z o r u l t n e m e ssé g , m e ly n e k 40 ta g já t S c h r é te r J á n o s p a r a n c s n o k n ég y p ro p u g n a c u - lu m b a o s z tja b e 3— 3 k a p i tá n y a la tt . H o z z á ju k ta r to z n a k a

F e ls ő k a p u - , K is k a p u - és A ls ó k a p u - á l lo m á s o k o n a k e re s k e d ő k s n é m i b e s z á l lá s o l t k a to n a s á g . E m e l le t t s z a k a d a t la n t a r t az ü lé se z é s . A z a l is p á n je le n t i , h o g y a k o n fö d e rá c z ió n k ív ü l v a n eg y k o n fö d e rá l t n e m e ss é g k ü n n a v á rm e g y é b e n , m e ly n e k k u r r e n t á l i s a 1 j á r s z e r te s z é t , h o g y a m íg n e m k é ső , t é r je n m e g m in d e n k i c s á s z á r i h ó d o la t r a . H a eg y i ly e n E p e r je s re is é rk e -

1 H irdetés.

A VÁRMEGYE HELYZETE A FELKELÉS IDEJÉN. SÍ

zik , a re n d e k k ü lö n s z ó l í ts á k le l v á la sz u l a k ü ls ő n e m e se k e t, hog y e s k ü jü k re g o n d o lv a , c s a tla k o z z a n a k ő k R á k ó c z i ü g y é h ez . M ivel rö v id e s e n m e g k a p já k a fe ls z ó lító i r a to t , k i is b o c sá ta n a k a s z o lg a b ir á k h o z k u r r e n t á l i s t . M á rc z . 2 7 -é n S c h r é te r

é le le m k iv e té s é t k ív á n ja , a m ib e n S z e n t- Iv á n v i J á n o s v á r m egye i k o m m a n d á n s tá m o g a tá s á t ig é ri . M ajd á p r i l i s 2 4 -é n

B erc sén y i is k ö v e te l g a b o n á t . M ig t e h á t a S c h ré te r - f é le k ö v e te lés 1441 o r á li s p o rc z ió ró l , 1441 g a b o n a - té te l rő l é s 57 ,6 4 0 ff h ú s ró l szó l, a d d ig a B e rc s é n y i- fé le 1000 k ö l s i lig ó t , 2000 k ö l

h o r d e u m o t1 je le z a p a r a s z to k ré s z é r ő l , to v á b b á 3 00 m a r h á t v ag y 600 in . h ú s t a n e m e ssé g tő l é s p a r a s z ts á g tó l . A p r . 28 -án a k o n g re g á c z ió ta n a k o d ik , h o g y a m á s ik k o n fö d e rá c z ió n e m e

se ire is k iv e s se n -e a d ó t s a z o k a t a b i r t o k o k a t is b e le fo g la lja -e a re p a r t ic z ió b a , a m e ly e k a z e l le n sé g e k e z é b e ju to tta k . A h a tá ro z a t az , h o g y a k é r d é s e ld ö n té s é t B e rc s é n y ire b í z z á k ; to v á b b á , h o g y é le lm e t s z e re z n e k b e a s z o m s z é d v á r m e g y é k ből s a s ó n a k e la d á s á t k iz á ró la g a k o m m a n d á n s h o z u ta l já k . M ajd m á ju s 3 -á n re p a r t ic z ió t v e tn e k k i a z o k b a n a k ö z sé g e k

b en . a m e ly e k a v á r m e g y e a lá t a r to z n a k .M áju s 1 6 -á n b iz ta tó a n h a n g z ik a z ü lé s b e n a v á r p a r a n c s

n o k lev e le , h o g y K e lle m e s fe lő l a m o s k o v i t a 2 k ö v e t jö n az

o ro sz c z á r m e g b íz á s á b ó l . A n e m e ss é g k iv o n u l e lé je S z e n t- Iv á n y iv a l a z é lé n ; E p e r je s e n a b i ró fo g a d ja . M á ju s 2 6 -á n az a lisp á n je le n t i , h o g y a z e l le n s é g n a g y ré s z e tá v o z o tt a v á r

m egye t e r ü le té r ő l ; i t t a z id e je t e h á t , h o g y r e n d e t c s in á l ja nak . A n é p c sa k e k k é p b í r ja á l la n i a z a d ó t . S z e n t- I v á n y i is h o zz áfo g a v á r e r ő s íté s é h e z : 50 k o c s it , 2000 d e s z k á t, 3 0 k é z i m u n k á s t , (50 m o ln á r t é s 20 á c s o t r e n d e l k i eg y h é t a la tt , .lú n iu s h ó e le jé n a z o n b a n m e g in t a té l i im p o s i t io t e r h e s z a kad a k o n g re g á c z ió n y a k á b a , a m e ly n e m b í r in té z k e d n i , a m e n n y ib e n a n é p v é g k é p k im e r ü l t s a fö ld eg y ré s z e az

1 Á rpa.2 Muszkn.

Tóth SAmioii Sáros vármegye monográfiája. II


e lle n sé g k e z é n v a n . K e s e rű e n je le n t i a n e m e ssé g , h o g y a

n y á r i im p o s i t io a m ú g y is fö lö s t e r h e t (3 0 ,2 7 7 9 4 fo r in to t 25 ,084 52 f r t h e ly e tt) m u ta to t t .

E g y id e jű le g te r je d a v á r m e g y é b e n a p e s tis v e sz e d e lm e . E p e r je s rő l m e n e k ü ln i k é n y s z e rü l a n e m e ssé g , a m e ly eg y re tá v o la b b i p o n to k r a h ú z ó d ik . A z ü lé s e k e t is fe lv á ltv a tö b b

k ö z s é g b e n ta r t j a . A jú n iu s 1 6 -ik i k e c z e rp e k lé n y i k o n g re g á - c z ió b a n a z a l is p á n fig y e lm e z te ti a r e n d e k e t , h o g y S z o ln o k n á l á ll a s e re g , h o v a a fe je d e le m p é n z n é lk ü l n e m m e h e t.

P e d ig p é n z t k e ll e lő te r e m te n i , k ü lö m b e n az e lle n sé g n ag y b a j t h o z a v á r m e g y ^ e . A h a r c z fo ly ta tá s á tó l fü g g a k o n fö -

d e r á c z ió ü d v e . A v á la sz te rm é s z e te s e n e z ú t ta l is ta g a d ó , a

m e n n y ib e n se m a n é p n e m á ld o z h a t , s e m a n e m e ssé g n e k n in c s e n p é n z e . D e a fe je d e le m k ö v e tje , a k i u r a n e v é b e n

k ö z li, h o g y a p e s t is m ia t t n e m h ív h a to t t u g y a n ö s sz e ü lés t, te h á t im p o s i t ió t s e m k ív á n h a t, m é g is a b o ld o g u lá s v a la m i

m ó d já n a k k ie s z e lé s é t k é r i, a n n y i r a fe ile lk e s íti a re n d e k e t, h o g y ú ja b b á ld o z a to t h o z n a k . E g y ú t ta l k ü lö m b ö z ő h e ly e k e n

m a n s ió k a t1 re n d e z te tn e k b e , h o g y a m e g le v ő fe g y v e re s e rő v i s s z a ta r th a s s a a z ú j r a k ö z e le d ő e lle n sé g e t, a p e s tis te r je d é

s é n e k p e d ig g á ta t v e s se n . A m a n s ió k b a n ő rö k ta r to z n a k fe lü g y e ln i ; 12 lo v a s c z irk á l s d o m b o k o n tű z i j e le k e t a lk a lm a z .

J ú n iu s 2 5 — 6 -á n K a p ib a n a n e m e ss é g n e k ú g y k e ll az ü lé se n m e g je le n n ie , h o g y a fe lk e lé s k ö te le z e tts é g é tő l m e g v á ltsa

m a g á t. Itt g o n d o s k o d n a k új l im i t á c z ió r ó l ; m a jd a lu s z trá n e lő b b a z e lp á r to lta k n e v e i t tö r l ik , a z u tá n p e d ig a sz o lg á la tra

a lk a lm a tla n o k é t . M ivel a n e m e ss é g a v á r a k b ó l a b ir to k a ib a m e n e k ü lt a já r v á n y é lő i, e se tle g e s h a d i tá m a d á s e l le n ő rs é g ek e t s z e rv e z . H a tá ro z a tk é n t m o n d já k k i, h o g y h a jö n az e llen sé g , n e m c sa k az i lle tő k ö z sé g b e lie k , h a n e m a sz o m sz é d

sá g is k ö te le s 100 f r t b i r s á g te r h e a la t t fe jsz év e l v a g y m á s esz k ö zze l se g íts é g re r o h a n n i . A k a to n a s á g k a p i tá n y á v á Sem -

K ato n a i ő rá llo m ás .


sey M ik ló s t te sz ik . U g y a n c s a k jú n iu s 2 6 -á n K e re s z te s e n fo ly ik a k o n g re g á c z ió , h o l a n e m e ss é g r e p a r t ic z ió já t v é g z ik a fe lk e lé s v á lts á g d íjá ró l. A k o n f ö d e r á l t n e m e se k tő l 1 4 5 6 4 1 , a z o k tó l p e

dig, a k ik e lp á r to lta k , d e a c s a lá d ju k ta g ja i a v á rm e g y é b e n ta r tó z k o d n a k , 146 r f r t o t s z e d n e k . J ú l iu s 1 6 -á ra b e é rk e z ik a h ír, h o g y S z e p e s -v á r m e g h ó d o l t a l a b a n c z s e r e g e lő t t s fé lő , hog y ez m ih a m a r b e t ö r n y u g a t fe lő l. A z a l is p á n s ü r g ő s e n in tézk ed ik , h o g y a m íg a lo c u m te n e n s se g íts é g e t k ü ld , s z o r o s a n ta r ts á k a z ő rs é g e t a b i r to k o k b a n . A fe je d e le m , m a jd B e r

csé n y i u ta s í t já k is a z e p e r je s i p a r a n c s n o k o t , j u l iu s 3 1 -é n p ed ig a z u tó b b i a v á r o s é lé s tá rá b a n 8000 k ö l g a b o n á t , 4000 m . h ú s t é s 700 s z e k é r s z é n á t, v a la m in t K a s sá ra 300 s z e k é r s zé n á t r e n d e l. A v á r m e g y e a z o n b a n n e m fe le lh e t m e g a r e n d e lk e z é sn e k , s ő t n a g y s z o r u lt s á g á b a n á t í r E p e r je s t a n á c s á hoz, h o g y m iv e l a m e g y e h á z z s e llé r je i k ip u s z tu l ta k , a h iv a ta l ü re s e n á ll, v e g y e ő r iz e té b e a n e m e s s é g e lh a g y o tt h á z a ival e g y e te m b e n . A u g u s z tu s 9 -é n a f ő g e n e rá l is p a r a n c s á r a az a lisp á n a k ö z s é g e k b e n a z e l le n s é g fo g a d á s á r ó l in té z k e d ik s a

k o n g re g á c z ió b ó l le v é lb e li ú to n h ív ja m e g a le n g y e l h e g y e k közé m e n e k ü lt R is k ó S im o n k a p i tá n y t , h o g y á l l jo n a v é d e lem é lé r e ; h a m ib e n b a ja v o ln a a fe je d e le m n é l, a n e m e ss é g válla ln i fog ja é r te a k e z e s sé g e t. A z a u g u s z tu s 2 3 -d ik i g i rá l t i k o n g re g á c z ió b a n K e c z e r fő b iz to s a z t a já n lja , h o g y tá v o la b b i p o n tra h ú z ó d jé k a n e m é ss é g , a h o v á n e m é r e l a j á r v á n y , ( i irá lto t tű z ik k i g y ü le k e z ő h e ly ü l s e g y b e n k im o n d já k , h o g y m iv e l az a d ó s z e d ő k e lh a lta k v a g y b e te g e k , a z a l is p á n te l je s h a ta lm ú la g in té z k e d jé k s k é n y s z e r í th e s s e n b á r k i t a s z o lg á la t té te lre ; v é g ü l 40 h a jd ú t fo g a d n a k a tű z e m b e r e k (ő rö k ) e l le n ő rz ésé re , a m e n n y ib e n é r té s ö k r e e s ik , h o g y a l ip tó i s e r e g ra b o lv a tö r á t a z eg é sz ú tv o n a lo n . S z e p te m b e r 3 0 -á n a lo n g i k o n g re g ácz ió te r je s z t i e lő a fe je d e le m ú ja b b p á te n s é t a z o ro s z in te rv e n c z ió ró l, m e ly e t A u s z tr ia m e g a k a d á ly o z o t t u g y a n , d e b iz to n v á r h a tó A n g liá n a k , H o l la n d iá n a k és O r o sz o rs z á g n a k e ré lj’e s k ö z b e lé p é se .

84 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABAÜSÁGIIARCZOK.

A c s á s z á r i h a d és a p e s tis a z o n b a n e g y re s z o r o s a b b ra v o n ja a n e m e ss é g k ö rü l a h a t á r v o n a la t ; a t isz tv is e lő i k a r a T a p o ly n á l h ú z ó d ik m e g s h o l K a rá c s o n y m e z ő n , h o l G irá lto n in té z i az ü g y e k e t. K ö z b e n , o k tó b e r 6 -á n k é t p a r a n c s n o k o t

r e n d e l a m e g y é b e a fe je d e le m , a k ik « p o s t ir u n g b a » h e ly e z z é k a k a to n a sá g o t. E z e k ré s z é r e h e t e n k in t r e n d e ln e k 1 — 1 fr to t, h ú s t , k e n y e re t , s z é n á t é s a b r a k o t . A k é t p a r a n c s n o k k ö zö l E p e r je s k o m m a n d á n s a B ag o ssy L á sz ló , a b r ig á d é ro s p e d ig S z e n t-Iv á n y i J á n o s . N o v e m b e r l - é r e k é t e z re d jö n a v á r m e g y é b e : a B e le z n a y - é s G é c z y -fé le : a z e ls ő ré s z é r e 741 o r. 8 42 e q u ., a m á s o d ik ré s z é r e p e d ig 7 12 + 811 p o rc z ió a k iv e té s . A z o ra lis n a k 3, a z e q u i l is n e k 2 r f r t a z á r a . E z e n fe lü l U ng-

v á r r a é s M u n k á c s ra 1000 d e s z k á t, 1000 g e r e n d á t , k o c s ik a t és m u n k a e r ő t k ü ld e n e k . A b r ig á d é r o s h o z k ö v e t m e g y E p e r je s re , h o g y m iv e l a n e m e ss é g n e m m e h e t b e h o z z á a v á r o s b a ,

je le n ts e k i, m in ő a já n d é k r a v a n sz ü k s é g e . O k tó b e r 2 8 -á n a g i rá l t i ü lé s tő l B e rc sé n y i a m ó d o s a b b b ir to k o s u tá n 1 fr to t. a k e v é s b b é m ó d o s u tá n p e d ig — k e t tő t - h á r m a t ö s sz e v é v e — eg y k a to n á t k ív á n . A z u tó b b i k ö v e te lm é n y a b e é rk e z ő k a to n a s á g m ia t t tá r g y ta la n n á v á lik , v a la m in t a fe je d e le m is k ö n y - n y í t a n é p e n a z z a l, h o g y m iv e l té l i id ő n a k ü ls ő ő rsé g e k e n v a n e lfo g la lv a , 1 1 ta l lé r t e n g e d e l a p o rc z ió k b ó l . N o v e m b e r h ó tó l k e z d v e a r e p a r t i t i o fo ly ik .

V é g re d e c z e m b e r 7 -é n E p e r je s ú j r a b e f o g a d h a t ja a r e n d e k e t.

6. A k ö z p o n t v is z o n t lá tá s a a z u to l s ó m o z z a n a t S á ro s v á r m e g y e fe lk e lé sé b e n . A z se m h o z o t t v ig a s z ta lá s t . 3000 e m b e r e p u s z tu l t k i a v á ro s i la k o s s á g n a k , s r á a d á s u l V irm o n d t I). H . g r ó f fe n y e g e tő á g y ú i t á to n g ta k a fa la k n a k irá n y í tv a .

R é g ó ta fo ly t a v á r o s b i r to k á é r t a z o s t ro m . M ia la tt B á r tfa é s a h e r tn e k i k a s té ly m e g h ó d o l t , B a g o ssy L ász ló v i té z ü l k ita r to t t E p e r je s e n a k u r u c z ü g y é r t. S o k tá m a d á s t v is sz a v e r t s c sa k a k k o r e n g e d e tt , a m ik o r e l le n fe le a K a ssa fe lő l é rk e z ő k u ru c z s á g o t fe l ta r tó z ta t ta , a v á r o s 1200 fő n y i ő rs é g e p e d ig


k ije le n te tte , h o g y m iv e l a s o k a t s z e n v e d e t t h á z a k te tő z e té n e k

e lh a m v a s z tá s á tó l k e ll ta r ta n i , m e g a d ja m a g á t. A k a p i tu lá c z ió

fé n y e s f e lté te le k e t k ö tö t t k i a p a r a n c s n o k és k u r u c z a i ré s z é re ,

h o g y t. i. h a d i z e n e k ís é re té b e n , k ib o n to tt z á sz ló k k a l, fegy

v e r e s e n és á g y ú k k a l tá v o z h a tn a k K a ssá ra .

A lig s o ra k o z ta k a d e c z e m b e r 7 -ik i m e g y e g y ű lé s ta g ja i,

n y o m b a n je le n te tte a v á r o s h á r o m ta n á c s b e l i e m b e re B a g o ssy

n e v é b e n , h o g y a c s á s z á r i g e n e rá l is p r o p o s i t ió k r a ó h a j t j a b e

k ü ld e n i k é t t isz tjé t. R ó th a lis p á n é s h á r o m n e m e s a z o n n a l a

v á r o s h á z á ra s ie t , h o g y o t t v á r ja b e a v á la sz t . E k k o r H e ric z

M á r to n n e m e s h o z z a a h í r t , h o g y a fe lső k a p u n á l k é t c s á s z á r i

tisz t v á ra k o z ik s n y o m u k b a n v a n a z e l le n s é g ; fig y e lm e z te ti

a k ü ld ö tts é g e t , h o g y n e k o c z k á z ta s s a n a k tö b b é s e m m it s t é r

je n e k a re n d e k k irá ly h ű s é g r e ; a k ü ls ő n e m e ss é g e g y ó r a i

k é s e d e lm e t e s z k ö z ö l t k i s z á m u k r a , h o g y v á la sz t v ih e s s e n e k .

A k ü ld ö t te k m á s n a p 9 ó r á r a tű z ik k i a re n d e k h a tá r o z a t

h o z á s á t s a d d ig fe g y v e rs z ü n e te t k é r n e k .

D e c z e m b e r 8 -á n re g g e l 6 ó r a k o r a z a l is p á n n á l g y ü le k e z

n e k a re n d e k , m a jd a v á r o s h á z á r a v o n u ln a k s o t t n é g y n e m e s

é s h á r o m v á ro s i tisz tv is e lő d ö n té s é r e b íz z á k a z ü g y e k e t.

A d ö n té s t a z o n b a n ig a z á b a n a p o lg á rs á g v égz i, a m e n n y ib e n

h a tá ro z o t ta n k ö v e te li a tisz te s sé g e s k a p i tu lá c z ió t . A r ra a

b iz o tts á g e lh a tá ro z z a , h o g y k é th e ti h a la d é k k é r é s é r e k ü ld i k i

a c s á s z á r ia k h o z a z a l i s p á n t é s b í r ó t S e b e s re . H a la d é k ra a z é r t

v a n sz ü k sé g , h o g y a fe je d e le m á llá s fo g la lá s á t m e g tu d h a s s á k .

A v á la sz , m e ly e t k é t k a p i tá n y s a z a l i s p á n u l k i rá ly i r e n d e le t

te l k in e v e z e tt B e rz e v ic z y J á n o s h o z , n e m e n g e d h a la d é k o t ,

a m e n n y ib e n k e g y e le m a d á s ró l le h e t c sa k szó , a m i n e m fü g g

R á k ó c z itó l. D e c z e m b e r 9 -é n d . u . 3 ó r á r a h ív já k ö s sz e a

v á r o s h á z á ra , a n e m e ss é g e t é s p o lg á r s á g o t s m e g á lla p ít já k a

m e g a d á s m ó d o z a ta it.

A tá b o rn o k v á la sz a p o n tró l p o n t ra m e g fe le l a z o k r a :

86 ix . A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABADSAGIIAROZOK.

A közönség kívánalm ai:

I. Az E p e rje sen levő n em esek n ek é s ho zzá jo k ta r to z ó k n a k te ljes b ű n b o c sá n a t.

II. A nem esség ö sszes ja v a i b iz- to s ita n d ó k .

III. A n em es i k iv á ltság o k épség b e n m ara d ja n a k .

IV. Az ö rö k ö sö k jo g o san ju s s a n a k it b ir to k a ik h o z .

V. A re jte k b e n élő n e m e se k is b e v o n a n d ó k a k a p itu lá c z ió b a .

VI. A zok a n em esek , a k ik m en e k ü lte k , v is sz a té rh e sse n e k a b ir to k a ik ra .

VII. H aso n ló k ép azo k , a k ik m á r b e h ó d o lta k a felségnek .

V III. Uj k o n tr ib u c z ió t n e v essen e k k i a várm eg y ék re .

IX . A n e m e s t ille tő ta r to z á so k m eg té ríten d ő k .

X. Az ep e rje si nem esség h á z a it é s k o rc sm á it a h a d se re g m egk ím éli.

X I. A nem esség a m eg ille tő tisz te le tb en részesü l, s é re lem n e m éri.

X II. Az egyességet a fe lség m ege rő s íti s a tá b o rn o k a várm eg y é t a já n lja nek i.

X III. M inden egyes k a p i tu lá l t n e m e s Írá sb a n k a p ja m eg a szerződést.

Az elfogadott feltételek:

I. M egadja . A távo llev ő k rö v id id ő a la t t h ó d o la ti e sk ü té te lre k ö te lesek .

II. Az in g ó sá g o k a t b iz to s í t j a ; az in g a t la n ró l az a u la in té z k e d ik .

III. A p o zso n y i o rszággyű lés jo g k ö ré b e u ta lja .

IV. A m i tén y leg a b ir to k b a n v an , az az ö v é k ; a tö b b ib e n az au la in té z k e d ik .

V. A h ó d o la tu k tó l függ.

VI. U. az.

VII. H ozzá já ru l.

V III. Az a u lá r a ta r to z ik a dolog.

IX . A b iró i szék in tézk ed ik .

X. H ozzá já ru l.

XI. U. az.

XII. H a v á lto zn ék is a táb o rn o k , az u tó d k ö te le s a fe lté te lek e t m eg ta r ta n i. Az a já n lá s m eglesz.

X III. K iad ja azza l a to ld ássa l, h ogy az ö sszes h a d i k é sz le tek á t- a d a n d ó k .

D e c z e m b e r 1 0 -én 12 ó r a k o r v o n u l b e a c sá sz á r i s e re g a r e n d e k és p o lg á rs á g je le n lé té b e n . A n y o m b a n ö s s z e ü lő k o n - g re g á c z ió b a n a je g y z ő h ó d o la t ta l szó l a k i rá ly r ó l s k ív á n ja , h o g y : « C u iu s v ic to r ic ia a r m a p e r p e tu o s in a n n o s g lo r io s is s im e

t r iu m p h e n t» ; a c s á s z á r p á r t i B e rz e v ic z y J á n o s a l is p á n és P a lu g y a y Z s ig m o n d je g y z ő p e d ig P á lffy J á n o s g r ó f fő isp á n re n d e le té r e á tv e sz ik a v e z e té s t.


A II. R á kó czi Ferencz felke lése u tá n k irá lyhűségre tér tek :

1707-ben S zen t Iv á n y i L ász ló gróf, S z e n t Iv á n y i J ó z s e f gróf, P a lo - c sa y M ihály báró , P éch y G yörgy ,1 K o ro tn o k y P á l é s fia.

1708-ban S z inyey K ris tó f, P e k ly á n sz k y Já n o s , B e r th ó ty S á n d o r, B e rth ó ty Á d ám ifj., D essew ffy Z s ig m o n d , N é m e th P á l, P é c h y S á n d o r.

1709 nov . 17-én B erzev iczy Já n o s és f ia : J á n o s , E zék ie l é s L ászló , D essew ffy Á dám d e V ö rö sa lm a , D essew ffy L ász ló , D essew ffy J á n o s , D essew ffy P é te r de L yubócz, T e rn y e y J á n o s , L a d o m é rsz k y L ász ló , K osz trabovszky M iklós, S z o m b a th y György.

1710-ben (Szepességre m en t ú t) B erzev iczy M ihály . (L e flc tho lcz tá b o rn o k n a k Szebenbe érkezésekor): Usz G yörgy, P a lu g y a y Z s ig m o n d , D o b ay Z sig m o n d , F e re n c z é s L ász ló , S zen t Iv á n y i L ász ló , S em sey Is tv á n , P éch y Z sigm ond id ., M árto n , F eren cz , Z s ig m o n d ifj., Im re , L ász ló id . é s S ám u e l, H ed ry A n d rás , H án y L ász ló , Z ab re c z k y Já n o s , B o sk o v án y i F e re n c z ifj., M átyás, G ábor, F e re n c z de Brusóc'z, L ász ló , Z s ig m o n d é s M ihály , B u z in k a y F e ren cz ifj. é s Z s ig m o n d , S z in y ey F e re n c z é s G yörgy, Uj- fa lu ssy Is tv án , B u k o v ic s Á dám , B oczkó Á goston , T a h y Is tv á n , K om lóssy Ján o s.

(U g ya n a n n a k b e u e n titá sa k o r): U jfa lu ssy G áb o r, U sz Is tv á n , T a h y K ris tó f és F eren cz , B erzeviczy M iklós, G ásp á r, S á n d o r é s K ris tó f, B ic h te r M árton , T u ró c z y J á n o s , P a s s u th F e ren cz , Z s ig m o n d é s G yörgy, M ak ay G yörgy, D essew fly Z s ig m o n d id. é s Is tv án , M egyery G ergely, S zéke ly Is tván , G adeczky U lysses, G a b á n y i G yörgy, M a rsc h a lk ó György.

1711-ben a tö b b i.

7. A s z a tm á r i b é k e k ö té s u tá n , m in t a z eg é sz o rsz á g , S á ro s v á r m e g y e is a te l je s k im e rü l ts é g k é p é t m u ta t ja . H a a

k ü lső b a jo k s z ü n ő b e n v a n n a k , b e lső , t ú ln y o m ó a n v a llá s i e g y e n e tle n sé g e k d ú ln a k m e g y e sz e r te . A ré g i a d ó z á s n y o m o rú s á g a is ú ju l ta n ú jú l. A z u tó b b i m in d já r t 1711 d e c z e m b e r 11-én sú ly o s g o n d d a l n e h e z e d ik a re n d e k re . A b é c s i k ö v e t 1 7 6 :t t

p o r ta u tá n 2115 p o r c z ió r ó l te sz je le n té s t , a m i a h a t té li h ó ra 50,7(50 f r t te h e r . M á r a u g u s z tu s 1 3 -á n b ő v e n é r k e z ik a k o n g re g á c z ió h o z p a n a s z , h o g y s o k a v é g r e h a j tá s , h o lo t t a n é p a k a to n a fo g d o s á s e lő l, m e g a r a b ló k m ia tt , k ik e l le n 50 zso l-

1 A k o n g reg á cz ió x je g y z ő k ö n y v m á r 1707-ben m e g jeg y z i ró la , h o g y a táv o lb ó l e lu ta s íto tta a z e lp á r to lá s á r ó l s z á r n y a ló h íre k e t. S 1708-ban té n y le g első á ru ló n a k je lz i.

88 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A S7.ABADSÁGIIARCZ0K,

d ó s t* k e ll á l l í ta n i , tö m e g e s e n s z ö k ik (313 e m b e r) . M a jd .M a k o - v ic z á n (933 k ö l g a b o n á b a n ) jé g k á r t s m e g y e sz e r te « v u lk án » - p u s z t í l á s o k a t2 e m lí tn e k a je g y z ő k ö n y v e k . N é m i v ig a sz ta lá s

1712 m á rc z iu s 13 -án é rk e z ik , a m ik o r a k ö v e t-a l is p á n m eg h o z z a az a m n e sz tiá t . N y o m b a n 1713 k e z d e té n a z ú j r e p a r t i t io

(évi 114,108 rfrt) , p o r tá n k in t 1000 v e r é b - é s h o l ló - im p o s it io ,:‘ a k a s s a i c z ita d e lla l e ro m b o lá s á ra p e d ig 800 m u n k á s v ag y

8 000 r f r t f ize tése te rh e l ik a v á r m e g y é t ; u tá n u k a T a rc z a - á ra d á s , a B ra n y is z k ó , F a rk a s v ö lg y e é s H a ra p k ó tá já n a p e s tis e lle n v a ló k ö ltsé g e s v é d e k e z é s , o k tó b e r 6 -á n jég eső , á r v í z : eg y ik c s a p á s a m á s ik u tá n k ö v e tk e z n e k . A z 1714—5. é v e k se m k e d v e z ő b b e k úgy , h o g y 1 7 1 5 -b e n az a l is p á n C o m m u n is In q u is i t io - ra m e g y k i a v á rm e g y é b e .

A ra b ló é le t a z o n b a n n e m h o g y s z ű n n é k , e g y re n a g y o b b

a r á n y ú v e s z e d e lm e k e t h o z a la k o s s á g r a . 1 717-ben K áro ly i S á n d o r tá b o r n o k le v é lb e n é r te s í ti a re n d e k e t , h o g y a k ö z jó v é d e lm é re k ü ld i ő t a fe lső v id é k re a k irá ly . L á tja , h o g y k ü lö m - b ö z ő ü rü g y e k a la tt j á rn a k -k e ln e k g y a n ú s a la k o k , a k ik e llen

s z ig o rú é jje li é s n a p p a l i ő r iz e te t k iv á n . A p á te n s e k és p ro - te c tio n a lis o k e lfo g a d a n d ó k , m in d e n m á s k ó b o r ló fo g sá g ra v e te n d ő . U g y a n ő f ig y e lm ez te ti a v á rm e g y é t, h o g y a «lá z a d ó s z á m ű z ö t t e le m e k » n y u g ta la n s á g o t s z í ta n a k a k ö z sé g e k b e n , a k ik e lle n a n é g y já r á s b a n k a p i tá n y o k , 100 h a jd ú és 40 lo v as ő rk ö d je n e k . K ö z b en a tö rö k h á b o r ú e sé ly e i is s z a p o r í t já k a g o n d o t, k iv á l t h o g y K á ro ly i s z e p te m b e r 1 -é n a n e m e s i z so ld o s lo v a ssá g o t T o k a jr a r e n d e l i k i.

A v a llá s i to rz s a lk o d á s o k is k ié le s e d n e k , k ü lö n ö s e n 1717-ben , a m ik o r a s ó v á r ia k e g y h á z i ü g y e v á lik k é rd é se ssé . O tt a v iz s g á la to t t a r tó a l is p á n e lle n S z e n t-Iv á n y i M ih á ly és B e rz e v ic z y Z s ig m o n d fe llá z ít já k a n é p e t , F e jé r v á r y I s tv á n n é p e

1 1713-ban ism é t 100 h a jd ú t.2 F ö ld re n g és .

a I í s z á rn y a so k p u sz títá sa c zé ljáb ó l . A re p a r t i t ió n a k m á s k o r is szokásos n e m e ; tu la jd o n k é p a g ra tu i t i la b o re s e g y ik fo rm ája .


d ig n y i lv á n o s a n g ú n y o l ja ő t. A rá k ö v e tk e z ő k o n g re g á c z ió v a ló sá g o s d u la k o d á s és a g y a rk o d á s s z in te r e : a n e m e se k e g y m á s n a k m e n n e k n e k i s az a l is p á n t , m in t a k i rá ly s z e m é ly é n e k k é p v ise lő jé t, e g y á lta lá n n e m re s p e k tá l já k . H a tá ro z a t tá is v á lik ,

h o g y «az o ly a n im p e r t in e n s k e m é n y fe jű e m b e re k (az ág. h itv . e v a n g é lik u so k ) m e g fe d d e n d ő k .» S e g y r e -m á s r a i s m é t lő d n e k a b ra c h iu m o k .

így , jó ré s z t a v is z o n y o k h a tá s a a la tt , lé p e lő té r b e la s s a n a fő is p á n i h a ta lo m . S z irm a y T a m á s g ró f n a k H á m b o r k ö z sé g ben 1720 s z e p te m b e r 1 6 -ik á n t a r t o t t fő is p á n i sz é k fo g la lja se jte t i

m ár, h o g y e r ő s k é z ra g a d ja m e g a k o r m á n y z á s g y e p lő it , a m ely — a z 56. tö rv é n y c z ik k é r te lm é b e n — á l la n d ó a n a v á rm e g y e t e r ü le té n m ű k ö d ik . A b e ls ő é le t n y e r á l ta la eg y ség e sség b en , d e n e m a v a g y o n i h e ly z e t , m e ly r o h a m o s a n

m e g ro m lik a tö m é rd e k a d ó m ia t t . A v á r m e g y e 1 7 2 4 -b e n s tö b b m á s a lk a lo m m a l h a s z ta la n e m le g e ti n y o m o rá t , u ta s í t ja

a k ö v e tje it, í r fel e g y e n e se n a k i r á l y h o z : a p o r ta a d ó s o h a s e m m a ra d a h a v i 200 r f r to n a lu l . S h a é g e tő a z a d ó e m e lé s s z ü k sége : a k o n g re g á c z ió n k e llő n y o m á s c z é l já b ó l m in d ig m e g

je len ik a fő is p á n . S a z a d ó e m e lé s s z a p o ra , h o lo l t 1735 s z e p te m b e r 6 -á n ú j r a fe lír a H . T .-h o z a n e m e ssé g , h o g y p u s z tu l és r i tk u l a v á r m e g y e ; 1737 á p r i l i s 2 8 -á n p e d ig s z o m o r ú a n jelzi, h o g y a s z ö k e v é n y e k s z á m a e g y re s z a p o r o d ik ; a k o n t r i - b u cz ió k e v e s e b b u g y a n , d e a n y o m o r n a g y o b b . A z év e k e k k é p e g y fo rm a sá g b a n ő r lő d n e k le ; a z in té z m é n y e k b e n n in c s v á l to

zá s; a lá tó k ö r a n e m e s i jo g b a n és r e p a r t i t ió - p a n a s z o k b a n h a tá ro ló d ik m e g a d is lo c a t io n y a v a ly á ib a n . 1 7 3 9 -b e n a H. T . re n d e le té re a j á r v á n y m ia t t a fő - é s a l is p á n á l la n d ó a n E p e r je sen t a r tó z k o d n a k ; T ih a n y b a n és R u z s in b a n L a z a r e th u m o t re n d ez b e a v á r m e g y e ; a p e s t is e l t i tk o ló i t h a lá lb ü n te té s s e l fe n y e g e ti ; a p e s t is e s n e k h o lm ijá t e lé g e tte t i s a h á z i p é n z tá r t k á r té r í té s re jo g o s ít ja fe l. S n in c s v é g e -h o ssz a a z e le m i c s a p á so k n ak . M ajd 1 7 4 0 -tő l a h á b o r ú s id ő k k ív á n n a k ó r iá s i e r ő -

m e g le sz íté s t; tö b b n a g y c s a lá d tö n k r e m eg y , d e a k i s e b b

90 IX. A VÁRMEGYE HAJDANI KÖZSZEREPLÉSE ÉS A SZABÁDSÁGIIARCZOK.

n e m e s is s iö k é p a n é p a k é ts é g b e e s é s p o n t já r a ju t . M ajd 17 47-tő l a H. T . v a l lá s ü g y i s z a b á ly z a ta fo g la lk o z ta tja a v á r m e g y é t, a m e ly ú j r a t a n ú ja a fe le k e z e ti v i l lo n g á s o k n a k . S o k a z e r ő s z a k , n a g y a k e s e rű s é g m in d e n fe lé . 1763— 4 -b e n fe lb u k k a n n a k z s id ó r i tu á l i s g y i lk o ss á g o k v á d ja i, a m e ly e k n a g y iz g a lo m b a n ta r t j á k a la k o ssá g o t.

M e d d ő a k o r , á ld a tla n o k a v is z o n y o k .1

1 L . III . k ö t. XV. sz.

X. SZAKASZ.

HADÜGY.

I.

A re n d i s z e rk e z e t a s z a b a d o k v a la m e n n y i o s z tá ly á t a s z a b a d b i r to k a r á n y á b a n k ö te le z te a h a z a v é d e lm é re , jó l le h e t m á r S z e n t I s tv á n k o rá b a n v o l ta k n a g y b ir to k o s o k , a k ik b i r to k u k é r t fe g y v e re s e k e t t a r to t ta k s á l l í to t ta k a k i r . z á s z ló alá . H a so n ló k é p já r ta k e l a fő tis z tv ise lő k . M ajd III. B é la a la tt , m ik o r h a ta lm a s fő ú r i r e n d k e le tk e z ik , a fő p a p i r e n d p e d ig sz in te fü g g e tle n á l lá s r a te sz s z e r t , eg y e se k e g y re s z a p o rá b b a n v á ln a k s a já t h a d e r ő u ra iv á . E z a b i r to k a r is z to k r a c z ia s ü ly e sz ti le a k irá ly i h a ta lm a t, m e ly a z o rsz á g g a l eg } 'ü tt n e m b í r e l le n - á l la n i a ta tá r s á g n a k . IV . B éla , o r s z á g u n k h e ly re á l l í tó ja , t i s z tá b a n v a n v e le , h o g y a z e la já n d é k o z o t t v á r ja v a k a t le h e te t le n v is s z a s z e re z n ie ; a z é r t fe la d ja a ré g i r e n d s z e r t s n é m e t jog - m in tá ra a h ű b é r i e le m g y a r a p í tá s á h o z fog , m iá lta l a n a g y b ir to k o s s á g le sz a m a g y a r h a d e r ő a la p já v á . A z A n jo u k k e z d e tb e n v is sz a a k a r n a k té r n i a ré g i v á r r e n d s z e r r e , m a jd a v á r re n d s z e r m a r a d v á n y a i t j ó r é s z t a k i rá ly i v á r a k h o z c sa to ljá k , a v á ro so k h a d i k ö te le z e tts é g é t p é n z e n v á l ta t já k m eg , m e g tö rik a d in a s z t iá k a t s h ű s é g e s fő ú r i c s a lá d o k a t te re m te n e k . H adi e r e jé t B o b é r t K á ro ly az za l is fo k o z z a , h o g y h a r c z i j á t é k o k h o z sz o k ta tja a z u ra k a t , v i té z i r e n d e k e t a d o m á n y o z és c z ím e re k e t o sz to g a t. S a já t z á sz ló a la t t 50 v ité z z e l je le n h e t ik m eg tá b o rá b a n a n e m e s ú r . A z ő s is é g ju t ta t ja m é g is n a

X. HADÜGY.

g y o b b h a d e r ő h ö z N a g y L a jo s k i rá ly t . M e g a la k u l a baridé- r iá lis r e n d s z e r . M elle tte a k ö z n e m e s s é g a v á r m e g y e i z á sz ló k

a lá s o ra k o z ik .Z s ig m o n d a la tt m á r ú j r a e lh a n y a t lo t t a k i rá ly i h a ta lo m

s a b a n d e r iá l i s r e n d s z e r is e lz ü llö t t . A z 1 4 35-ik i p o z so n y i o r s z á g g y ű lé s s z a b á ly o z z a ú jra a h o n v é d e le m ü g y é t. A b a n d e r iá l is r e n d s z e r t f e n n ta r t ja , d e m e g is e r ő s ít i . 500 e m b e r t é r t a b a n d é r iu m o n ; a fő t is z tv is e lő k é t é s fő p a p o k é t « tisz ti b a n - d e r iu m » - o k n a k n e v e z i, a v á r m e g y e i b a n d é r iu m o k a t m e g h a g y ja s ú j e le m k é n t a t e le k -k a to n a s á g o t á l l í t ja b e .1 E z ré s z b e n a

b a n d é r iu m o k h o z k e r ü l , r é s z b e n — a k is b ir to k o s o k a t — a v á r m e g y e i z á sz ló k a la t t c s o p o r to s í t já k . A t isz ti b a n d é r iu m o t fizetik . E z a s e r e g — a k ö z n e m e s s é g h a d e r e jé n k ív ü l — 120,000 f ő r e r ú g s e g é s z b e n lo v as . Z s ig m o n d e lő s z ö r s z e rv e z tü z é r

sé g e t is.A z o rs z á g g y ű lé s k ü lö m b e n a h a r e z i m ó d o t is m e g á lla

p í t ja , a m e ly in k á b b v é d e lm i te rm é s z e tű . H a d b a e lső s o r b a n a k irá ly i , a tisz t i b a n d e r iá l i s é s v á r o s i s e r e g á ll. E n n e k

a z ú j s z e rv e z é s n e k se m le t t a z o n b a n je le n tő s e b b s ik e r e : a fő ú r i r e n d k e r e k e d e t t is m é t fe lü l, m íg n e m M á ty á s k o ra az á lla n d ó , r e n d e s h a d s e re g in té z m é n y é v e l rö v id id ő re k e d v e z ő b b fo r d u la to t je lez .

A z 1492. 18. t.-cz . sz ó l a n e m e s i fe lk e lé s rő l , m e ly e t eg y ete m e s n e k és ré s z le g e sn e k j e l e n t k i. E n n e k c s a k a k k o r v an h e ly e , h a a b a n d e r iá l i s e r ő n e m e lé g sé g es . A p o r ta l i s in s u r- r e c t io d iv a tja k e z d ő d ik ; k a to n a i s z e rv e z é s e k fo ly n a k . A lo v a s

s á g t is z t je i t a v á r m e g y e , a g y a lo g sá g é t k a p i tá n y tó l lefe lé u g y a n a z v á la sz tja , m íg e n n e k fő b b t is z tje i t — a v á rm e g y e a já n la tá r a — a n á d o r n e v e z i k i.

A tö rö k h ó d o l ts á g te l je s e n m e g v á lto z ta tja a m . h o n v é d e lm e t : a b a n d e r iá l i s re n d s z e r tö n k r e m e g y s h e ly é b e a ré sz

1 A p o r tá n la k ó 33 jo b b á g y u tá n e g y jó l fel feg y v e rz e t t lo v a s. A k isb ir to k o so k tö b b e n ö ssz eá llv a á llítjá k ki u g y a n az t.

RENDI SZERKEZET.

leg e s n e m e s i fe lk e lé s é s z s o ld o s s e r e g lé p . ' A h a r c z i m ó d a v á r v é d e le m r e sz o r ítk o z ik , m e ly c s a k a m e g tá m a d o tt v id é k e t tá m o g a tja . A v á r a k k ü lö m b e n a k o r m á n y k e z é re j u tn a k ; a

v á r o s o k is k ir . h e ly ő rs é g e t fo g a d n a k fe l. T e r m é s z e te s e n a h a d ü g y e z á ta la k u lá s a fe le t te n a g y h a t a lm a t e n g e d á t a k i rá ly n a k , a k i a XVII. s z á z a d ó ta id e g e n z s o ld o s o k k a l tö lti m e g a z o rsz á g o t. E k k o r tű n ik e l a n e h é z fe g y v e rz e tű lo v a s ság , s jö n h e ly é b e a h u s z á r , a l io r v á t k ö n n y ű lo v a s s á g é s a

k a to n a i h a tá rő rv id é k i k a to n a sá g .A n e m e s i fe lk e lő s e r e g m á r n e m il lik b e le a X V III. s z á

z a d m o d e rn á lla m á b a , d e a z é r t m é g jó id ő re m e g m a r a d . K o llo n ic s , h o g y a s z ü k s é g e s n e k b iz o n y u l t á l l a n d ó k a to n a s á g

re n d s z e r é re té r je n e k á t, m e g k ís é r t i u g y a n a f e lk e lé s n e k p é n z e n v a ló m e g v á ltá sa te rv é t , d e h a jó tö r é s t s z e n v e d . 1 7 1 5 -b e n c sa k a p o r tá l i s k a to n a s á g k a p ja m e g a z á l la n d ó je l le g e t . E z ó la to b o ro z z á k a jo b b á g y o t, s a m e ly ik b e le k e rü l , h o l tá ig o t t m a ra d .

1 741-ben s z a p o r í t já k a r e n d e s k a to n a s á g o t ,(1 p o r t a = 1 lovas), k im o n d já k a z á l ta lá n o s fe lk e lé s t , e g y e s f ő u r a k k ü lö n e z re d e -

k e t á l l í ta n a k fel, m a jd a k ö v e tk e z ő é v e k b e n ú j a b b s e g é d h a d a k a t s z e rv e z n e k . S a XVIII. s z á z a d v ég e s a X IX . s z á z a d

k e z d e te is m é t r é g i fé n y é b e n m u ta t ja a m a g y a r k a to n a i v i té z s é g e t; is m é t h a d b a á ll a n e m e s i fe lk e lő s e r e g ; d e a z tá n

(1808— 09) a tö rv é n y te le n k o r m á n y z á s v é g k é p le lo h a s z tja a m a g y a rs á g n e m e s tű z é t . A z u to ls ó n e m e s i í n s u r r e c t io m á r csa k c se k é ly fe lb u z d u lá s k ö z t ü l fe l s G y ő rn é l k im ú lik v e le a ré g i n e m z e ti h a d s e re g . N é v le g a z o n b a n m é g él to v á b b is

a/, in té z m é n y , s ő t 1 8 1 1 -b e n a n á d o r a fe lk e lő n e m e ss é g h a d i s z e m lé jé t é s 12 n a p i g y a k o r la tá t r e n d e l i e l S á ro s b a n is. A n n a k

1 A fő re n d m e g v á lt ja m a g á t : 1560—70 k ö z t a 14323 fő b ő l á lló n e m es i b a n d é r iu m h e ly e tt a v á l t s á g d í j : 280.805 frt. S á ro sb a n :

a P c r é n y i- c s a lá d : 300 lo v a s t, 200 g y a lo g o s t = 6000 f rt ta l, a T a h y -c sa lá d : 100 « 50 « = 3000 «Ö zv. S e r é d y n é : 300 « 200 « = 10000 frt ta l v á lt m eg .

A n e m es s z em é ly e sen ta r to z ik sz o lg á ln i. Az á l ta l á n o s h a d ik e r e tb e s z o r ítás k ü lö n ö se n a s z a tm á r i b é k e u tá n folyt.

X. HAD ÜGY.

v e z é re D e sse w ffy S á m u e l g ró f , k i t a v á r m e g y e v á la sz t . 1813-ban

a k i rá ly a s á r o s ia k fe lk e lő s e r e g é n e k lu s z t r á já t é s g y a k o r lá s á t k ív á n ja 129 lo v a ssa l , a m i r e a v á r m e g y e 25 .000 f r t k ö lc s ö n t k é r a k in c s tá r tó l . E z e n tú l n e m e m l í t ik a z ü g y e t a z ira to k . M a g y a ro rs z á g o ly a n fü g g e tle n o rsz á g , a m e ly n e k k a r d ja n in cs .

[A v á r m e g y e i b a n d é r iu m t e h á t a fe lk e lt n e m e ssé g b ő l és

a h á z s z á m s z e r in t k iv e te t t t e le k k a to n a s á g b ó l á l lo tt . M áty ás a la t t eg y év i p é n z já ru lé k k a l v á l to t ta m e g m a g á t ; a X V I— VII. s z á z a d b a n a H a b s b u rg o k a la tt is e z v o l t s z o k á s , b á r r e n d s z e r

te le n ü l . A z 1715. 8. t .-cz . s z e r in t a z á l la n d ó k a to n a sá g m e lle t t is k ö te le s v o lt a n e m e ss é g fe lk e ln i. 1848-ig fo g la lk o z n a k is a r e n d e k e k ö te le z e tts é g ö k re n d e z é s é v e l, d e m e g o ld á sh o z

n e m ju tn a k .]

II.

A b a n d é r iu m , a t e le k k a to n a s á g g a l e rő s ö d v e , a XVI. s z á

z a d tó l s z in te s z a k a d a t la n u l f e g y v e rb e n á ll. H o l a V égek v é d e lm é r e (1513-ban), h o l a p a r a s z to k (1 5 1 4 -b en , 1632-ben) e l le n k ü ld ik . M in d e n a lk a lo m m a l « c u m s u is G e n tib u s» h ív já k ö ssz e az in s u r r e c t ió t , a m i a n e m e s s é g sz o lg á la tra

k é p te le n e in e k é s a z ö z v e g y e k n e k l i m i ta t i ó já u a l1 j á r . U g y a n c sa k tö b b n y i r e n y í l t h e ly e n (pl. a z e p e r je s i m ez ő n ), z á sz ló

a la tt , k ü r t - é s d o b s z ó m e lle t t , j á r á s o n k in t t a r ta n a k lu s tr a - t .2 Az 1526 au g . 2 9 -ik i m o h á c s i ü tk ö z e tb e n S á ro s is m e g h o z ta

á ld o z a ta i t ; o t t v e s z te k : T a r c z a y M ik ló s , K a p y L ász ló és S a n d r in , a k i a c s a ta e lő t t s z ó b e li v é g r e n d e lk e z é s t te t t M erse Is tv á n é s L á sz ló s Iv e lle m e sy I m re e lő t t ; to v á b b á a K eczer-, U sz-, S o ó s- é s D o b a y -c s a lá d tö b b ta g ja . A z u tá n h e ly i b a jo k

fo g la lk o z ta tjá k j ó k é t é v s z á z a d o n á t a n e m e s i fe lk e lé s t: a v á r m e g y é n e k a « m a le fa c to ro k » , g o n o s z te v ő k , r a b ló k (1 568-ban ,

1 K iv á lo g a tá s . A z ille tő t fe lm en tik a té n y le g e s fe lk e lé stő l, d e b izo n y o s v á ltsá g d íjja l. A sz e g é n y t a r r a u ta s ítjá k , h o g y : - o r e t* : k é r je a z ille té k e len g e d ésé t.

2 A z 1683. jk v . 14. k ö t. az 586. é s 642. la p o n kö z li a te lje s ö ssz e írá s t és sz em lé t. *

NEMESI 1NSURRECTI0.

15 9 3 -b a n , 1626— 7 -b e n , 1 6 7 9 -b e n s tb .) é s 1 6 0 3 -b a n a k o z á k ra b ló k s s z á m ta la n s z o r a le n g y e l b e tö r ő k e lle n k e ll v é d e

k e z n ie . S z a p o r a a z ese t, m in t a z 1 6 2 7 -d ik i, h o g y já r á s o n k in t

4 — 4 n e m e s t re n d e ln e k k i r é s z in t a v á r m e g y e h a jd ú iv a l , r é s z in t a m e g tá m a d o tt k ö z sé g e k fe g y v e re s la k ó iv a l e l le n ö k . 17 15-ben a v á r m e g y e , a H . T . r e n d e le té r e , a z a l i s p á n n a l é s

s z o lg a b ir á k k a l in k v iz ic z ió t t a r t a t a ra b ló k , b ű n ö s ö k , z e n e b o n a

k e ltő k e l le n ; a T h ö k ö li- fé le k e s e rv e s id ő k b e n s t a tá r iu m o t h a tá r o z e l (1 6 8 3 -b an ) a n é p n y o m o r g a tó in a k , a f u v a r r o b o t

e r ő s z a k o ló in a k s a m a r h a e lh a j tó k n a k m e g fé k e z é s é re . A z i ly e n e k b ü n te t le n ü l l e ü th e tő k . 1 7 0 4 -b e n a n e m e ss é g a lá r e n d e l ik

a s z a b a d o s o k a t fe lk e lé s a lk a lm á r a ; 1 7 0 6 -b a n ú j v á r m e g y e i

z á sz ló t k a p a n e m e ss é g , m e ly e t 16 v á r m e g y e i h a jd ú k ö rn y e z , s e g y id e jű le g k iv e t ik a fe lk e lő k r é s z é r e s z ó ló k o c s i- , h a jd ú -

és s z é n a - já ra n d ó s á g o t.

III.

A n e m e s i in su rre c tio II. R á k ó c z i F e re n c z fe je d e le m m e lle tt 1705 á p r i l i s 2 — 1 5 -b e n E s z te rh á z y A n ta l tá b o rn o k , K e c z e r

S á n d o r k é r . b iz to s és D e sse w ffy F e re n c z a l is p á n v e z e té s é v e l

a k ö v e tk e z ő n e m e s e k b ő l é s h o z z á ju k ta r to z ó k b ó l á l lo t t :

/. A z a lsó já rá sb a n :

1. Szem élyesen fe lk e ln e k a m egye 3. Z so ld o so k k ö z t:

z á sz la ja a l a l t : C serw esz fia I í iis tó r ,M elczer J á n o s m egyei k a p i tá n y . M elczer M ih á ly 1 ló,K eczer J á n o s m egyei v ezér. K encz J á n o s 1 ló,So ltisz Já n o s . E p e rje s v á ro s do b o sa .S án ta Z sigm ond .

4. Z so ld o so k a d ó i :2.Szem élyesen u o n u /n a ft a z á sz ló v a l: S zen t Iv 4 n y i L á sz ,ó gl. 2 ,ó

Sós Is tv án , B u z in sz k y e x tra n e u s 1 ló,V ányay G yörgy, G u tth K r is tó f 1 ló,H arságy i M árton , D iv in y i P é te r l ló,T u rc sán y i G yörgy, J a k o s ic s G yörgy 1 ló,K opasz István . J a k o s ic s J á n o s 1 ló.

X. HADÜGY.

S zan tay Is tv án 1 ló,V adász özvegye 1 ló ,M edveczky M átyás 1 ló,H o rv á th M ik lós 1 ló,V all S ám u e l 1 ló,R ósz S á n d o r e x tr . 1 ló,Szü lő özv. 1 ló.

5. H a v i fizetésre k ö te le se k :

L y u b a G á sp á r K ru csay -n á l l ib . I , 1 B orsy Á dám a k o m isz á r iu sn á l 1, T o rm á sy L ö rin cz Sebesi ö reg k on-

f rá te re 1,T o rm á sy F eren cz , L. l i a : ju r á tu s

n a k B. 75.B a jo ry M ik lós j u r á tu s n a k 75. B áb ak ö zy G yörgy n y o m o ro g , k ö

n y ö rö g jö n e len g ed ésért.S c h m id t M en y h ért. E p e rje s p o s ta

m es te re fe lm en tve ,K áro ly i S á n d o r a kér. k o m isz á ru s

t i tk á r a fe lm entve,H g L u b o m é rsz k y ex tr. lib . 6,N agy F e ren cz özv. 1,C su d a B á lin t özv. 1,B e rth ó ty D áv id özv. 2,H a rság y i S á n d o r özv. B 50,K eczer P é te r a lk a lm a tla n lib . 2, S án ta G yörgy a lk a lm a tla n lib . 1, M elcz D áv id özv. 1 f,B e rk esz B o ld iz sá r 120 D o b ay M átyás özv. 21 f,S ta m ia n i ö rököse i 1 f,K u n ia d G yörgy 1 f,W elcz J á n o s özv. 1 f,B a ric sk a y Já n o s 0 50 ■3/J,J u l ia n i P é te r 1 f,V adász J a k a b 1 f,

H ed e ra ic s J ó n á s 1 f,S u b e rc s Z s ig m o n d 1 1',S to k in g e r M átyás a lk a p i tá n y 1 f, H o lleg an s G yörgy 3 f,B re m u h a T ó b iá s b iró i k ü ld ö tt 2 f, T u ró c z y Á d ám 3 f,B o rb é ly (Al. V á rad y ) Is tv án 1 f, Szepsy J á n o s 1 f,C seh G yörgy 0 60,T u c z e n ta lle r P á l 075 ,S z ik szay P á l 1 f,S za lay G yörgy ore t,S p ile n b e rg e r S zan isz ló (k a i. ru h a

tá r ) 0-50,M eczner M ih á ly b e teg l -80,K lés J á n o s 1 f,B a ran y a i-ö rö k ö sö k o ren t,M elcz M ih á ly v árm egyei fogatok

k o m isz á r iu sa 0 75,C zegléd i M ih á ly 0-75,C zegléd i G yörgy 0’75,S te tze l M ih á ly 075 ,K rek v ic s G yörgy 0 24,G reg e r M ih á ly özv . 0-24,C zo m p ó J á n o s 2,S en n D án ie l 030 ,S en n D án ie l özv. 050 ,G a llé r özv. 0 50,T u rc sá n y i M á ty ás 1 f,S z ik szay Já n o s k e re sk e d ő 1 f, F a ra g ó M ih á ly 012 ,S z ik sz a y J á n o s a lv á ro s i 0 50, S z ik szay J á n o s fia 0 25,Á rv ay G yörgy özv. k é rjen , T ro c sá n y i c s iz m a d ia 0 25,V ad ász A n d rá s ü ‘50,M eisz J á n o s 0 25,L á n g M árto n özv. 0 60,T o rm á s y L ő r in c z ifj. 0‘50,

1 L ib. _ l i b r a ; ex tr. lib . = e x tra o r d in a r ia l i b r a ; n je lz e tle u sz ám jeg y lib ra -t, N B . 50 = d é n á r t je le n t , v a la m in t i s ; v é g ü l / , v a g y a je lz e t le n tiz ed e s tö r ts z á m fo rin t-é r ték .

NEMESI 1NSURRECTIO.

6. K a to n á sko d n a k : F ű z y Á dám ,A n d rássv M átyás b án , S v áb y Im re , R ad ics A n d rá s k a s sa i k a p itá n y , G ro th e r T ó b iá s ,F ű z y Já n o s , B re isz A n d rás .

II. Fejérváry Z s ig m o n d já rá sá b a n :

1. Szem élyesen f e lk e ln e k :

B asz lav iczy Is tv á n ,. « S án d o r,

« L ászló ,« A ndrás ,

M akay Já n o s ,S án d o ry Is tv án ,P ro t t Z sigm ond ,M ore Já n o s ,H o rv á th J á n o s gyalog, Sz tan k ay A n ta l,

« A ndrás ,<í M iklós,

S a rn a y Is tv án ,G yulay László,M ore Sám uel,Sem sey György,F e jé rváry Lajos,F ran cz ia Já n o s ,K ükem ezey Á dám ,

« Já n o s ,B ánó F erencz ,D ukay György,

« A ndrás,D ebreczeni Is tv án ,T ach y Á dám ,

i F e re n c z id.« Z sig m o n d ,

B erthó ty M ihály,H orvá th Já n o s ,Kosa György,F ek e te Ján o s ,

« M iklós,.T iv ad a r György,

K á ln áss F eren cz ,K o h án y i Is tv án id .K o h án y i Is tv á n ifj.T ro c sá n y i F eren cz ,H o rv á th M ik lós d e T ro csán y , B a k o n y i S án d o r,J a n c s ó k Ja k a b ,L ad o m é rsz k y A ndrás ,D u rc sa k M ihá ly ,

« Ignácz ,P a p s a n d a le n s is .

2. Szem élyesen z ász ló a l a t t :.

K örívéi yessy J á n o s ,K ü k em ezey Z s ig m o n d de S iro ka ,

•T u ró czy F e re n c z k u r im a i ,J á n o s p a p u c so s .

3. Z so ldossa l va g y f iú k k a l résztvevők '.

K ap y G áb o r 5 ló,O csv á ry P é te r fia,C sengery A n d rá s fia,K o rp o n a y Á d ám 1 ló,S z ta n k ó Is tv á n (B u cz ló i) fia, B asz lav iczy P é te r ö reg , 1 ló ,

« Á dám a lk a lm a tla n , 1 ló , T iv a d a r Is tv á n fia,

« A n d rá s fia,B a lk a I s tv á n 2 ló,K o h án y i P é te r 2 ló ,F e jé rv á ry I s tv á n özv. fia 2 ló. T iv a d a r J á n o s 2 ló,B á rtfa k ü r tö se é s 1 ló,

Tóth Sándoii : Síiros vármegye monográfiája. II.

X. HADÜGY.

L a d o m é rsz k y L ász ló 1 ló,P é c h y A d án i b á r t fa i jeg y ző 1 ló, U lie sza -ö rö k ö sö k 1 ló,E iszd o rffe r S ám u e l é s b iró fia 2 ló, Z a d e c sk y fia gyalog ,Z o n czó P á l 1 ló,L a d o m é rsz k y J á n o s fia,R ácz Is tv á n fia,K eller Z s ig m o n d 1 ló,R ácz Z s ig m o n d 1 ló, E iszd o rfe r-c sa lád .

4. Zso ldos-a d ó k :

S em sey P é te r id . é s a n y ja 1 ló. K o ro tn o k y P á l beteg , 1 ló, H o lleg an z Já n o s 1 ló,S irm e r Z s ig m o n d é s ne je 1 ló.

5. A k a d á ly o zv a v a n n a k :

N em essán y i B á lin t k ir . tan ácso s , S z irm a y M ik lós k ir . ta n . 2 ló, D ezsőffy F e re n c z fő isp án és E p e r

je s k o m m a n d á n sa ,P écsy G ásp á r m . jegyző öcscse á lta l, Izd en czy M árton A sp e rm o n t ügy

v éd je 1 ló,B ü d ö sh ázy S ám u el 1 ló, K ük em ezey Z s ig m o n d E p e rje s ő r-

ségebe li,B án ó Já n o s Ep. ő rseb e li,U gróczy I s tv á n m a k o v ic z a i k a p i

t á n y 50 4 ,K ükem ezey G yörgy E p e rje s ő rseb e li, D an ecsy Á d ám b o g n á r , szegény , D o b y Z s ig m o n d ö reg e sk ü d t 50 -fy, S z o m b a th y Is tv án szolga.

6. Fizetésre k ö te le s e k :

K ükem ezey Z s ig m o n d ö reg 1 frt, D u k a y Já n o s szegény , a lk a lm a tla n ,

k érjen ,K á ln ássy S á n d o r özv. 2 frt,S em sey Já n o s , g irá lti, nyava lya-

tö rő s 3'60 H o rv á th M artin u s b o lond , B asz lav iczy P á l özv. kérjen , F a b in y i S ám u el (L O ban) 2 frt, M o k u sin i S ám u e l 50 S erédy Já n o s 2 frt,G oznov icz J á n o s ö reg 2 frt,F in it M ihá ly 1 frt,H o s titi J á n o s 1 frt,F ra n k e n s te in J á n o s 2 frt.In g lin g A n d rás 2 frt,V ran cs ic s J á n o s zbo ró i 30-ados 1*50, T u ró c z y J á n o s 75 B egeczy J á n o s özv. 1 frt,D u rc s a k Ignácz beteg 2 frt, B iszah a P é te r özv. 50 B ánóczy F eren cz l -50,K rivácsy F e re n c z 60 ^ ,M iié te r 4 frt,N ád főy G yörgy özv. 25 H o rv á th Is tv án beteg és szegény, B oro n k ay ,Pusz tay .

7. K a to n á sk o d n a k :

.S z tan k ay Á dám ,K álnásy J á n o s id.,K lyusovszky Ján o s,P o d h o rá n v i Á dám ,J a n c só k M ihály,V ran csic s G yörgy.

NEMESI INSURRECTIO. 99

III. E isdorjjer Keresztéi;/ já r á s á b a n :

1. Szem élyesen f e lk e ln e k :

B rez inay Já n o s ő rsp a ra n c sn o k , Szent Ivány i L ász ló ,Szent Iv án y i L ajos,P écsy L ászló ,

a Á dám ifj., a F erencz ,« Im re ,

B a lp a tak y Is tv án ,B a lp a ta k y Já n o s ,

o Z sig m o n d ,G om bos Já n o s ,G ergely lak i M iklós,P a lu g y ay Z sig m o n d ,T a rn ó czy Is tv án ,N ovák Já n o s ,M akay György,L ipóczy P é te r,S zinyey G yörgy id.Sem sey Is tv án ,R oskovány i G ábor,N ém eth P á l,Rácz Z sigm ond ,Pécsy György, láb a s e b e se n 1 el

k ü ld ték .

2. Szem élyesen k ö ve tik a v árm egyei z á sz ló t:

Szent M ik lóssy T a m á s ,D ezsőfly Z sig m o n d , o sz tró p a ta k i, Rácz J á n o s , szebeni,S im on is Ján o s,Pécsy M árton beteg,C sem niczky Ján o s.

3. Z so ldost á l l í t a n a k :

Szegedy Á dám 2 ló,U sz G áb o r n e je fiáva l,Z o m b o ry Is tv án fia,P o d h o rá n y i Z s ig m o n d fia,G o m b o s Is tv á n özv. fiáva l, G e rge ly lak i F e re n c z ö zv . fiáva l, P a u e r G yörgy beteg , 1 ló,U jfa lu sy Is tv á n fia,U sz G yörgy fia,U sz G yörgy ö reg , 1 ló.Szeben k ü rtö se ,P é c h y Z s ig m o n d fia,P éch y S á n d o r beteg, 2 ló.

4. Z so ldos-á llításra k ö te le s e k :

S z ta n k a y L ász ló 1 ló,S á ro ssy Is tv á n ifj. fe lség -szo lgá la t

b a n 1 ló,B á ró S z irm a y Is tv á n 3 ló.

5. H iva ta lra k ö te le s e k :

K eczer S á n d o r kér. k o m isz á r iu s , B o rn em isza I s tv á n m . a d ó szed ő 1 ló, R o th J á n o s h a d i k o m isz á r iu s 1 ló, R is th a u e r Szevér, D o b ay S á n d o r :

S z irm a y Is tv án század o sa i 1 ló, R o th M ih á ly fejed, sző lők felügye

lő je 1 ló,S em sey P é te r fejed, u d v a rb iró 1 ló, Z o m b o ry G á b o r m . e sk ü d t 1 ló, H a la p y L ász ló ü g yvéd veje,Ig ló d y Já n o s fia,

I .á b á n m e g seb e sü lv e .

100 X. HADÜGY.

N ém eth J á n o s k o m isz á r iu s 90 N y áray M ihá ly m . e sk ü d t 75 B ocskó Á goston m . e sk ü d t 50 V érc sy Já n o s só h iv a ta ln o k 1 ló, P e tró czy S ám u e l só h iv a ta ln o k 1 ló, U sz B á lin t sóh iv . fő n ö k 2 ló, B o rb é ly J á n o s sá ro si.

6. Fizetésre k ö te le s e k :

S zegedy S á n d o r b e teg 2 frt,G y u lay Z s ig m o n d szegény, o re t, B a lp a ta k y J á n o s o re t,V erbovszky Já n o s szab ad o s 50 G om bos L ász ló szo lga, g ró f B a r-

k ó czy u d v a rb irá ja 2 frt,H á n y L ász ló a lk l. 2 frt,Z o m b o ry F e ren cz gyenge 3 frt, S z lu h a F erencz ,S z lu h a G yörgy b e teg 1 frt,S á ro ssy Is tv á n id . h a h iv a ta lb a n

v a n 1 frt,Gőcze M ihá ly (S z irm ay M ik lós szo l

gája),S zab ó J á n o s 75 K arló czy Já n o s 50 J>,

Já n o s , R o th M ihály szo lgá la tában2 frt,

P a ta k y Á dám özv. 50 4 , F e jé rp a ta k y Á dám özv. 1 frt, K a ran csy M iklós b e teg 1 frt,N agy Is tv án 75 4 ,H erk e ly i Jó n á s 50 J>,P écsy J á n o s id . szegény, beteg, 3 lia

k a to n a ,P écsy Á dám özv. (iát segíti, K a ln ay Já n o s o ret,K o ro tn o k y F e ren cz 1-20, K u ro v szk y F eren cz o tth o n m arad t, S árossy G áb o r özv. 50 4 ,B acsó özv. 60B ad ácsy szebeni a ra n y m ű v e s 50 4 , B ad ácsy szeb en i m észáro s 50

7. K a to n á sko d n a k ;

N y á rád y Is tván ,F e jé rp a ta k y István ,S zelecsényi L ászló,B a m e r M ihály,B e rth ó ty B o ld izsár,L ipóczy Ján o s,P écsy M iklós.

IV . Berzeviczy G ábor já rá sá b a n :

S zin y ey K ris tó f vezető, T a h y Is tv án ,T a h y F e re n c z ifj., B o sk o v án y i Z s ig m o n d id., B o sk o v án y i Z s ig m o n d ifj.,

« M ihály , D o b ay F e ren cz id.,D o b ay F e ren cz ifj., B u z in k a y J á n o s ifj,, B u z in k a y Já n o s id., D essöffy L ászló,

G adeczky U lisszes,G ab án y i György, B erzeviczy K ristóf,

<í B o ld izsár,« L ajos,

S zinyey G yörgy,H ed ry A n d rá s ifj.,

« G áspár,« B enedek ,« A n d rá s id.,« Im re ,

S z ta n k a y Is tv án , h e rm án y i, D o b ay L ászló.

NEMESI INSL'RRECTIO. 101

2. Szem élyesen a vm .-i zászló a l a t t :

D essöfiy Z s ig m o n d de T a rc z a , S zo m b a ty György,D essöfiy S á n d o r,R oskovány i K ristóf,Z áb o rszk y Já n o s ,K u b iny i György,D essöfiy P é te r id.,P ek ly án szk y Já n o s ,B erzeviczy Im re ,D raveczky G ásp á r,H ed ry Á dám id.,B e rth ó ty Á d ám ifj.,

3. Z so ldosok á l ta l k e lte k f e l :

Br. P a lo c sa y Is tv án id . özv . 2 ló, K osz tu rb o v szk y M iklós, a n n a k

30-adosa 1 ló,T a h y K ris tó f fia B enedek ,P a ssu th G ásp á r id. fiai,D essöfiy Á dám , v ö rö sa lm á s i 3 ló, R oskovány i F e ren cz id . fia,D obay Z s ig m o n d a lk tl . 1 ló,D obay F e ren cz id . 1 ló,B erzev iczy Já n o s d a ró c z i 2 ló, 3 frt, B erzeviczy L ász ló h a m b o rg i, a fia

és 1 ló,B erzeviczy M iklós fia,B erzeviczy Is tv á n , fia,Szinyey Z sigm ond ,B e rth ó ty S á n d o r fia,H edry Z sig m o n d 1 ló,B e rth ó ty Z s ig m o n d 1 ló,Pécsy L ász ló , id . fia,H edry Á dám ifj. sz ilv á i, so k gye

rek m ia tt.

í . Z so ld o so k k ö z t :

B r. P a lo csay Is tv á n ifj. özv. B erzev iczy G á sp á r h iv a ta lb e li, Berzeviczy G áb o r h iv a ta lb e li ,

B e r th ó ty L a jo s és an y ja , B erzev iczy M ihály ,B e r th ó ty G ábor,

a F e ren cz , a L ászló ,« A n n a ,« Is tv á n .

5. T isz tv ise lő k :

B erzev iczy E zék ie l h . a l is p á n és k o ro n a u ra d a lo m -fe lü g y e lő 1 ló,

B u z in k a y Z s ig m o n d id . e sk ü d t 50 B e r ta la n its M átyás özv. fia E p e rje s

községben .S za lay P á l özv. fia a z a l is p á n m elle tt, K om lóssy J á n o s ugy an az ,D o b ay Is tv á n E p e rje s ő rségében .

6. F ize tn i k ö te le s e k :

T e rn y e y M ik ló s é s a ty ja 3 ló, G yörgyey F e re n c z 1 ló,D essöfiy L a jo s özv. 2 ló,D essöfiy F e ren cz , lu b o tin i, o re t, Szegedy A n d rá s 3 ló,S zék e ly I s tv á n szegény 50 B o sk o v án y F e re n c z ö reg 1 frt, R o sk o v án y i L ász ló tisz tv ise lő l -50, L e n a rc s ic s Is tv á n 2 frt,K raszn ay I s tv á n o re t,S zá raz G yörgy özv. o re t, B erzev iczy F e re n c z özv . 50 S z inyey F e re n c z id . szegény , o re t, F a b r ic z i A n d rá s ö re g 2 frt,H e d ry M ih á ly 120 ,V itk ó czy J á n o s 1*20,B orsy G yö rg y özv . o re t,H ed ry G yörgy özv. 50 , B e r th ó th y B á lin t özv . 3 frt, B e r th ó th y Á dám id . özv. fe lm en tve , K öv iczky Á dám esk ü d t.

X. HADÜGY.

7. K a t o n á i d n a k : “ f ö " ? P é te r lu b o t in i 'b p ly e m ic s Illés,

B r. P a lo c sa y G yörgy , K irá ly L ászló ,B r. P a lo c sa y M ih á ly , R o sk o v án y i G áspár.

D é c sy S. K r ó n ik á ja 1 7 4 2 -b ő l a v á r m e g y e n e m z e ti ö n á lló s e re g e d ic s ő í té s é n e k a k ö v e tk e z ő s o r o k a t s z e n te l i : ((N em csak f o r m a r u h á já n a k d ísz e , n e m c s a k k ü ls ő te k in te te , h a n e m fe ls ő b b és a ls ó b b r a n g ú ta g ja in a k e re d e te , n e m e és é r d e m e is

k e d v e s s é s e m lé k e z e te s sé te t t é k a M. H azában .® R e n d k ív ü l fé n y e s e k a z ö l tö z é k e k . L o b o g ó ju k v ö r ö s k a m o k á b ó l v a n s ta n - d á r d f o r m á ra , k ö r ü l a r a n y p a s z o m á n t ta l , v ö rö s s e ly e m m e l

e le g y a r a n y b o j to k k a l . A v á r m e g y e c z ím e re , m e ly a z á sz ló n v a n , s á r g a ö l tö z e tű , m e l lé n k e r e s z tfo r m á n á l ta lv o n t fe h é r

ö v e s , l e b o c s á to tt h a j ja l é s ifjú f o r m á b a n á b r á z o l t , k ö ld ö k ig lá th a tó a n g y a l, a k i a fe jé n le v ő k o r o n á t k é t k e z é v e l ta r t ja . F e l í r á s a : « V e x illu m C o m . S á r . A. I). M. D C C V I.» ; a m á s ik

o l d a l o n : a b é k e s s é g Is te n a s s z o n y á n a k k é p e , fe jé n b o ro s ty á n k o s z o r ú , k e z é b e n e f e l i r a t : « M elio r e s t c e r ta p ax , q u a m spe-

r a ta v ic to r ia » . E z a s e r e g B u d á n , a S z e n t-K o ro n a ő r iz e té b e n fe lv á ltv a te l je s í t s z o lg á l a to t . . .

A b a n d ér iu m felszereléséből 1743-ban m e g m a r a d t:

162 ló , 105 p a n ta l lé r 111 zab ly a ,81 k a ra b é ly , 104 p u sk a p o r - ta r tó , 90 kö té lfék .

159 p isz to ly , 152 n y e reg é s ló sze r - 115 d á rd a , szám ,

1 7 5 5 -b en : a k ir . b iz to s m e g y é sp ü sp ö k elé m egy k i várm egyei z á sz la já v a l H a n u s fa lv á ig a d iszb a n d ériu m . U g y an az g y a k ra n fogadja az in s ta llá c z ió ra é rk e z ő fő isp á n o k a t.

1790-ben: B a n d ér iu m a M. S ze n t K orona m e llé :

I. K a p i tá n y : P a lo c sa i H o rv á th Jó - cz ió s 100 a r a n y a t e rre a czélraz se f b á ró , a k i a d ísz ő rsé g ru h á - a já n l ja fel. G an zau g h P á l 500 frtotz a tá t é s s z a b á ly z a tá t á lla p í t ja m eg. kö lc sö n ö z % n é lk ü l. N a p id íj: 1’30S zen t-Iv án y i fő isp á n az in s ta l lá - rfrt.

NEMESI 1NSURRECTI0.

II. K a p itá n y : K ap y József,I. H e ly e tte s : O k o lic sá n y i J á n o s ,

II. « : B erzev iczy Já n o s , S z á rn y p a ra n c s n o k -a d ju tá n s :

P é c h y József,A lh a d n a g y o k : P é c h y S án d o r,

R o sk o v án y i S á n d o r.A b a n d é r iu m a d ju tá n s a : S z ir

m a y József,

A u d i to r : D essew ffy J á n o s ,I. Ő rm e s te r : K ap y J ó z s e f , if.

I I . a : K eczer L ász ló , Z á s z ló ta r tó : B e rth ó ty G ábor,

I. K á p lá r- S z e n tiv á n y i M árk ,II. « . K eczer József,

III. « : F e jé rv á ry G yörgy,IV. « : D essew ffy G ásp ár.

B o th G yörgy,T a h y K áro ly ,P illé r Ignácz ,B ánó A ndrás , L ad o m érszk y József, G om bos F eren cz , U jházy D án ie l, M eczner Sám uel,

B a n d e r is tá k :

R asz lav iczy G yörgy, G an z a u g h József, B e rth ó ty A ndrás , S z in y ey József, K ü k em ezey S ám u e l, B o rn em issza G ábor, K ö rtv é ly essy S á n d o r, K áro ly i L ász ló ,

K eczer M árk , P é c h y A n d rá s , P u ls z k y S ám u e l, F ű z y F e ren cz , G o m b o s A n ta l, K ád as Is tv á n , D essew ffy S án d o r, D essew ffy F eren cz .

1 k á p lá n , 1 k iru rg u s , 2 k ü r tö s , 1 fa b e r (p u sk a m ü v e s) , 40 nem es, 5 tag. (F e le sk ü sz n e k a zász ló ra).

P o rc z ió k : k a p i tá n y tí, h e ly e tte s 4, a d ju tá n s 3, ő rm e s te r 3, z á sz ló ta r tó 3, ta g 2, k á p lá n 2, k ü r tö s 1, k iru rg u s 1, fa b e r 1 eq u ilis .

Az ö s s z e s n e k : 300 p o zso n y i m e tr e ta (m érő ) z a b (á 151 r f r t) , 8 kocsi, 3 h a jd ú , k ik k ö zü l 1 a k a p i tá n y m e llé , 1 a p é n z tá r ő rzé sé re ,1 az ú ti n eh ézség ek e lo sz la tá sá ra va ló .

(A ugusz tus 9 -én a k o n g reg ácz ió ü d v ö z li a v is sz a té rő b a n d é riu m o t.)

1 7 9 7-ben: A z in s u rg e n s e k té l i r u h á já r ó l a v á r m e g y e g o n d o sk o d ik . M in d e g y ik k a to n a k a p : tu n ik á h o z h a s o n ló c h l a m y s t1

b á r á n y b ő r- b é lé s s e l , b e k e c s e t b á r á n y b ő r - p r é m e z e t te l , 2 g a ty á t, 1 lo v a g ló n a d r á g o t é s 2 p á r c s iz m á t. E g y b e n m e g á lla p ít já k a f a i l l e tm é n y e k e t : e z re d e s n e k 10, a z ő r s é g e k n e k é s i r o d á k

n a k 40, a d ju tá n s n a k 2, a u d i to r n a k 3, c o a c to r n a k é s fo g ly o k n a k 4, k á p lá n n a k 3, z á s z ló s n a k 2, s e b é s z n e k é s k ó r h á z b a 4, f u r ir n a k l 1/*, s á r o s i k a p i tá n y n a k 4 , fő - é s a lh e ly e t te s n e k

1 D erékhoz á lló felső.

104 X. HADÜGY.

(h a d n a g y ) 5, n a g y s á r o s i k a p i tá n y n a k 5 , 2 h e ly e tte sn e k 5 = 5 5 .‘/a o rg .- t. (E z t a fe lk e lé s t d e c z e m b e r 2 9 -é n le fú jják ) .

1 8 0 0 -b a n : A fe lk e lé s h e z a v á r m e g y e h á r o m sz á z a d ra v a ló (480) g y a lo g o s t é s 80 lo v a s t á l l í t . F e d e z e tü l C assa c o n -

c u r r e n t i a l i s t s z e rv e z n e k . A n e m e ss é g és v á r o s o k e g y m á s k ö z t r e p a r t iá l j á k a s u b s id iu m o t . A p a p o k is fiz e tn e k . A h o n o rá - c z io r é s s z a b a d o s ta k s á t a d . E p e r je s 40, B á r tfa 25, S zeb e n 12 g y a lo g o t s 1 — 1 lo v a s t k ü ld e n e k . A h a t j á r á s á 80 g y a lo g o t, d e a s z á m b a n k is e g í t ik e g y m á s t. N o v e m b e r 30 -ig t a r t az a d ju s z tá c z ió . A n a p i d ij = 10 k r . — 1 — 1 z á s z ló s t a v á ro so k a d n a k . A z ő r m e s te r e n k iv ü l k á p lá r is v a n . A k é r . tá b o r n o k 56 0 fe lk e lő t k ív á n s h o g y a lo v a s s á g fél-, a g y a lo g sá g 3 s z á z a d b a á l l jo n . S o p r o n a g y ü le k e z ő h e ly ; id ő : n o v e m b e r 20. T is z ti ló = 16 a r a n y . D e c z e m b e r 1 3 -á n fo ly ik le az e p e rje s i p ia c z o n a lu s tr a .

1803-ban D iszb a n d er iu m K á ro ly k ir . herczegnek, a k i G ácsország- b ó l E p e rje se n á t té r v issza . K o m á rn ik o n fo g a d já k : 9 p ap , 5 m ág n ás,24 n e m e s , 25 t is z tv is e lő ; az eperjesi co n sessu so n : 13 p a p , 14 m ágnás,11 n e m e s , 47 tá b la b iró é s v á ro s i tisz tv ise lő , 37 várm eg y e i tisztv iselő . K o m á rn ik o n a fo g ad ásk o r , B á rtfá n é s H e rtn e k e n lak o m ák .

18 0 5 -b e n : B é c s ( o k tó b e r 28.) e l fo g la lá s a k o r a v á rm e g y e m in d e n á ld o z a t r a k é sz . A fe lk e lé s b e n r é s z e s e k : 2000 fo r in t jö v e d e le m u t á n a n e m e s 1 lo v a s t , 500 f r t jö v e d e le m u tá n4 n e m e s 1 lo v a s t , a s z e g é n y e b b je m e g fe le lő s z á m ú t állít. A k i c s e k é ly jö v e d e lm ű , a k á r g y a lo g , a k á r lo v a s k é p sz e m é ly e s e n k e l fe l. A g y e n g é t v a g y ö re g e t ta k s á ljá k . M in d e n n á d o r i p o r t a u t á n 2 lo v a s é s 6 g y a lo g o s j á r a z o k k ö z ü l, a k ik a s a já t k ö l ts é g e t n e m b í r j á k el. A k i m á r k a to n á s k o d o t t , felté t l e n ü l b e á ll. A fe lk e lő k ü lö m b e n a z ö s sz e s s z ü k sé g le te k rő l m a g a g o n d o s k o d ik . A n e m e s t a r to z ik a b i r to k v á l to z á s t a k ö v e tk e z ő k o n g re g á c z ió b a n b e je le n te n i. A k i a m ú l t fe lk e lés id e jé b ő l d íj ja l t a r to z ik , rö g tö n f ize sse , k ü lö m b e n k é tsz e re se n fize t. A h o n o r á c z io r o k é s s z a b a d o s o k ö s s z e ir a n d ó k . L e h e tő

leg a n e m e ss é g b ő l á l l í t a n d ó k a lo v a so k .

NEMESI INSURRECTIO.

L ovasság i tis z tika r: I. k a p i tá n y : D o b ay K áro ly , II. k a p i tá n y : H o rv á th F rig y e s b á ró , I. fe lső h e ly e t te s : D essew ffy A n d rá s , II. felső h e ly e tte s : T ó th F e ren cz , I. a lsó h e ly e tte s : H rab éczy A n ta l, II. a lsó h e lye ttes : T a h y A n ta l.

S uperior v ig itia ru m prae fec tu sn a k n á d o r i k inevezésre a já n lo tta k : K eczer L őrincz , T ó th F e ren cz , S zen t-Iv án y i K áro ly , G ad a József.

G yalogsági tis z tik a r : I. s zázad , k a p i tá n y : D o b ay Z s ig m o n d , h a d nag y : B án ó Jó zsef, a lh a d n a g y : P écsy Is tv á n , B e rzev iczy L ip ó t. II. sz á zad : k a p i tá n y : W in k le r A n d rá s , h a d n a g y : P é c h y P é te r , a lh a d n a g y : G h illán y i L ász ló , L aczk ó Jó zsef. III. s z á z a d : k a p i t á n y : B e rth ó ty F e rencz, h a d n a g y : R asz lav iczy F e ren cz , a lh a d n a g y : U sz Jó zsef, S em sey Pál.

(K ir. r.-re 516 k a to n á n a k v a ló fegyver é rk e z ik B u d á ró l K assá ra . H ire ké l az au sz te r lic z i c sa tá n a k , m ire a jeg y ző ü lé s t t a r t , hog y h a jö n az o ro sz v e r t h a d (16,000 m e g ré m ü lt em b er), h o n n a n szerezzen a várm egye g ab o n á t. Az 1806-iki b é k e k ö té s u tá n a n á d o r le fú jja a felkelést.)

1 8 0 9 -b e n : A k i r á ly 3 é v r e r e n d e l i e l a fe lk e lé s t . A T is z á n

in n e n fe k v ő k e r ü le t fe lk e lő n e m e ss é g é n e k H a d ik A n d r á s g r. a v e z é re , H e rte le n d } ' b á r ó a b r ig a d é r o s a . Á p r il is 2 7 -tő l m á ju s 1-ig t a r t j á r á s o n k in t a lu s tr a .

Lo va ssá g i t is z tik a r : I. k a p i tá n y : S p lén y i Jó z se f b r ., II. k a p i tá n y : W in k le r G ábor, I. su p .1 lo c u m te n e n s : D essew ffy A n ta l, II. su p . lo c u m - te n e n s : P éch y Á dám , I. su b . lo c u m te n e n s : T ó th F e ren cz , II. su b . lo c u m tenens : M edveczky Z s ig m o n d . A lt is z te k : S te rb in s z k y L ász ló , F o lk u s- házy -G yörgyik Jó z se f ő rm e s te re k .

G yalogsági t is z tik a r : I. k a p i tá n y : D o b ay Z s ig m o n d , su p . lo cu m t. : B e rth ó ty F e ren cz , In f. l o c u m t . : I. S em sey P á l é s D essew ffy A lajos, B enyey Já n o s , K ö rtvé lyessy T a m á s , S z a la y P á l, U sz J ó z s e f és R o k iczk y József. A ltisz tek : K örtv é ly essy T a m á s (?), D ra h o sso v its Im re ő rm es te rek .

(A z s id ó sá g ra 2000 fr t fe lk e lési tak sa ).

A fe lk e lés id e je : m á ju s 6 . A fe g y v e r t D e sse w ffy L a jo s B u d á ró l E g e r b e sz á ll í t ja , d e «a k e r ü le tb e n t a lá la n d ó p i s z to ly o k , k a r d o k , fo k o so k , n y e r g e k , n y e r e g b u n d á k s ló s z e r s z á m o k b e s z e rz e n d ő k ; a v á r o s o k is a d já k k i. A z o b s i to s h u s z á ro k ta n í ts á k a z új se re g e t . A r u h á z a to t B u ja n o v i ts V in c z e

1 S up e rio r 1. = főhadnagy , sub . 1. = a lhadnagy .

g o n d o zz a .)) A k i r . é lé s t a d u k la i , v e r e c z k e i é s m a g u ra i n y o m o k o n B e rz e v ic z y P á l s z á ll í t ja . M áju s 14 -én a g y a lo g sá g fel

v a n s z e re lv e ; a lo v a s s á g n a k n in c s p is z to ly a ; k a r d o t e g y e lő re a z s o ld o s o k tó l s z e re z n e k . M á ju s 2 0 -á n V a rsó k ö rű i p u s z tí t s o k f r a n c z ia ; a n e m e ss é g K a ssa k ö r ü l ta r t j a m ag á t. M ájus 2 3 -á n a fő is p á n e ln ö k lé s é v e l a fe lső v id é k k o n fe re n c z iá ja v é d e le m re k é s z ü l. J e lz ik , h o g y fo r ro n g á s , b ú j tó g a tá s v a n G á c s o r s z á g b a n ; a d u k la i m a g a z in u m m e g m e n te n d ő . A r ra 1500 k o c s i k e ll, d e a k a to n a s á g s z á ll í tá s á v a l v a n m in d e lfo g la lv a . Z e m p lé n a d 5 0 0 -a t. Á lla n d ó d e p u tá c z ió k v a n n a k e g y ü tt

a v á r o s o k b a n , a m e ly e k a z é r te s í té s e k e t á tv e sz ik s a s z o m s z é d m e g y é k n e k k ia d já k . T e lje s j o g k ö r r e l v a n n a k fe lru h á z v a . U ta s í tá s az , h o g y a g á c s o rs z á g i p a s s z u s o k o n 1 n e m e s , 1 v á r m e g y e i z s o ld o s , 2 lo v a s é s 24 fe g y v e re s p a r a s z t (sc lo p is vagy le g a lá b b v a s v il lá k k a l) ő r k ö d jé k : a z is m e re tle n á tk e lő k e t fog

já k el. E g y e s p o n to k o n s z a lm a c s o m ó v a l je lez zék , h a k ó b o r n é p t ö r b e . P a s s z u s o k a t j e lö ln e k k i :

Eperjes-Kassa k ö z t : K ende , L em es, B u d a m é r, K assa.Eperjes-Szepenség k ö z t: K ajá ta , B e rlh ó t, S iro k a , K o ro tnok .E perjes-L ub tó k ö z t: S zen t-M ih á ly , H é th á rs , L u b o tin , P lav n icza ,

L u b ló .E perjes-M ussina k ö z t : U g y anazok az ö rö k s to v á b b : C sircs és

M u ss in a felé.E perjes-B ártja k ö z t : G e rg e ly lak a , T e rn y e , O ssikó , H e rtn ek , B ártfa ,

D u b in a , O rlic h , L a d o m é r, K o m árn y ik .K o m árny ik -G irú tt-E perjes k ö z t: L ad o m ér, M eszticzkó , K erek rét,

K eresz tes , K ap i, E p e rje s .E perjex-S tropkó k ö z t: K ap i, K eresztes, G irá lt, Sz tropkó .Eperjes-U jhety k ö z t : S z en t-P é te r, L a p isp a ta k .

A k é m e k a h a tá r o n , s ő t G á c s o rs z á g b a n e lfo g a n d ó k .

A p a p o k a g á c s o rs z á g ia k tó l s z e re z z e n e k é r te s ü lé s t s ők , v a la m in t a s z o lg a b ir á k , « q u i P a r e n te s P ro c e s s u u m a p p e lla n tu r» ,

a z u ra lk o d ó i r á n t v a ló h ű s é g b e n e rő s íts é k a n é p e t. G ács- o r s z á g g a l a k ö z le k e d é s m e g s z ű n ik : i r o t t p a s s z u s kell a z á tk e lő n e k . A m e ly n e m e s n e m fe lk e lő , a s z o lg a b iró fe lh ív á sá ra b e n n k ö te le s v é d e k e z n i. F ő ő rs é g - re v iz o r o k a t k ü ld e n e k k i :

100 X. HADÜGY.

NEMESI 1NSURRECTIO. 107

az ő rs é g e k h e te n k in t v á l ta k o z n a k . A d ic a s te r iu m o k s ré s z b e n a cs. u d v a r r é s z é r e s z á llá s t k e r e s n e k M isk o lc zo n , K a ssá n , E p e r je se n . F e lo sz tjá k a v á r m e g y e i h iv a ta l i f u n k c z ió k a t : 1. az a l is p á n a p o li tik a i ü g y e k e t v i s z i ; 2. a h e ly e tte s a l is p á n a k in c s

tá r i ü g y e t, a k a t o n a - é s e le sé g s z á ll í tá s t ; 3. R o s k o v á n y i Is tv á n a fe lk e lé s ü g y é t. B á r t fá ró l , h o l a z e le sé g a m a g a z in u m b a n ro m lik , 1800 k o c s in s z á ll í t já k á t a k é sz le te t E p e r je s re . J u n iu s25-én a b i r to k o s o k a v á r m e g y e b e ls ő v é d e lm e é r d e k é b e n o t t

h o n k a to n a i g y a k o r la to k a t v é g e z te tn e k . K ü lö n c s a p a to t is s z e rv e z n e k . A v á rm e g y e 50 ,000 s m e g ú jra 50 ,000 f r t k ö lc sö n t k é r a k in c s tá r tó l . E g y id e jű le g a fé n y i tő tö rv é n y s z é k m e g ro s tá lja a ra b o k a t , m e r t a v á r m e g y e t e r h é n é ln e k . W in k

le r ( i á b o r II. k a p i tá n y S z á n o k v á r o s n á l m e g ü tk ö z ik a le n gyel fe lk e lő k k e l s g yőz. A k irá ly , a z 5993. sz. re n d e le le s z e r in t , eg y e tle n r e m é n y é t a m a g y a r v ité z s é g b e h e ly e z i, 40 ,000 u jo n -

cz o t k é r s k i tü n te té s e k e t ig é r. B é c s e lfo g la lá s á n a k h í r é r e a v á rm e g y e n e m e ssé g e a k a to n a i s o r b a á l ló k n a k fe je n k in t 30 fo r in to t ig é r s k im o n d ja a m á s o d ik fe lk e lés s z e rv e z é s é t . Új

lo v as s v a d r o n t á l l í t s ú ja b b 100 ,000 f r t k ö lc s ö n t k é r . O k tó

b e r 29 -én m e g tö r té n ik a b é k e k ö té s . A v á r m e g y e T e D e u m -o t ta r t , d e t i lta k o z ik , h o g y a k i r á ly a n e m z e t h o z z á já r u lá s a n é l k ü l k ö tö tte m e g a b é k é t. H a n g s ú ty o z z a a S z e n t K o ro n a eg y ség é t. E z u tá n s z a k a d a t la n k a to n a i s z á ll í tá s o k k ö v e tk e z n e k

G á cso rsz ág fe lé s v issz a . A v á r m e g y e 4 0 ,0 0 0 -e n fe lü l a d k o - . csit. A G á c so rsz á g b ó l v is s z a té rő 12 e z r e d m u n ic z ió s tu l eg y h a v i n y o m o rú s á g o n v e r ő d ik át.

A fe lk e lés ü g y é v e l ö ssz e fü g g m á ju s 1 2 -é n K á ro ly A m b ru s k ir . h e rc z e g , p r ím á s fo g a d á sa U jh e ly fe lő l. A v á r m e g y e i n e

m esség , m in t m á s s o lle m n itá s o k a lk a lm á v a l , fé n y e s e n k ite sz m a g á é rt. D e p u tá c z ió k k a l fo g a d ja a h a t á r o n ; 22 n e m e s b a n d e - r is ta k isé r i E p e r je s ig , h o l a m á s o d ik k ü ld ö t ts é g v á r ja . A h a r m a d ik k a l a fő is p á n v e z e ti s z á llá s ra . A k o n g re g á c z ió b a n a p r ím á s a z o rs z á g n a k v e s z e d e lm é t e c se te li s k ö n n y e k r e in d ítja a r e n d e k e t, a k ik a z in s u r r é c t ió n k iv ü l 150 fe g y v e rte le n

X. HADÜGY.

lo v a s t , 2000 m . s i lig ó t é s z a b o t a já n la n a k fe l. E g y e se k k é sz p é n z b e n 7130 fo r in to t g y ű j te n e k . A p r ím á s t lu s z trá l is d e p u - tá c z ió k k is é r ik S z in y e -U jfa lu ig , o n n a n S iro k á ig .

IV.

A z á l la n d ó p o r tá lis k a to n a s á g . 1745-101 1758-ig a k ir á ly n ő a s z o r o n g a to t t h e ly z e té b e n g y a lo g sá g o t k é r . A v á r m e g y e h a t é v r e 2 0 0 -t a já n l fe l. S o ro z á s t r e n d e ln e k el. A b iró e g y la k o s s a l E p e r je s e n k ö te le s c o m p u tu s r a m e g je le n n i 100 b o tb ü n te t é s t e rh é v e l . A z o k je le n tik , v a n - e t i ro .1 A k i r u r g u s 1 le g é n y u t á n 3 k r t k a p . A z u jo n c z 5 lá b 2 h ü v e ly k m a g a ssá g o t t a r to z ik m e g ü tn i s h a r m a d ik k o ro s z tá ly ú n a k k e ll le n n ie . 1762- ben, m ik o r h á b o r ú k é s z ü l L e n g y e lo rs z á g é s S z ilé z ia fe lő l, a v á r m e g y e k ö v e tk e z ő k é p i n t é z k e d ik : 120 p o r ta u tá n 2000 g y a lo g o t é s 120 lo v a s t á l l í t ; a t i s z t ik a r t a z a l is p á n v e z e ti s 4 k é m e t a lk a lm a z . M in d e n p o r ta 8 m é r ő s i lig ó t a d , h o g y rö g tö n ő rö lh e s s é k . A h o l a c s a p a t á l lo m á s o z ik , o t t k e n y é r rő l a s z o m s z é d k ö z s é g e k g o n d o s k o d n a k . H ú s s z e rz é s e a b iz to s do lga . F e g y v e r t a k i r á ly a d . E g y -k é t s z á z a d re n d e s k a to n a sá g o t á l l í t a n a k fe l. H e ti k é t n a p o n ü l ö s sz e a z á l la n d ó k o n g re g á c z ió . A h a d i a d ó t a H T . h a v o n k in t k ö v e te li b e . 1763-ban t a t á r b e tö r é s e l le n r e n d e l k i a v á r m e g y e v é d e lm e t : 1. a len -

. g y e lo r s z á g i u t a k a t é s ö s v é n y e k e t to r la s z o lta t ja e l ; 2. n y i l t u ta k o n ő r s é g e k e t á l l í t s e z é r t a h a jd ú s á g o t eg y h a d n a g y sá g g a l (100 e m b e r re l) s z a p o r í t j a ; 3. a cs. e z re d e s s e l é s a s z o m sz é d a l is p á n o k k a l s ű r ű n é r in tk e z ik ; 4 a z a l is p á n sz á z m e g b íz h a tó e m b e r t k é m k e d é s r e k ü ld k i L e n g y e lo rs z á g b a . H a v i k ia d á s : 2 95 3 0 r f r t .

A z u jo n c z o z á s t a fö ld n é p e tű r h e te t le n á l la p o tn a k ta r t ja , 1 7 7 3 -b a n a tó ts á g c s a p a to s tó l s z ö k ik e lő le ; v is z o n t a n a p o le o n i id ő k b e n , b á r ó r iá s i t e h e r n y o m ja a n é p v á lla i t , a r á n y ta la n u l

1 U joncz.

KATONAI BÉREK. 109

n ag y az á ld o z ó k é sz sé g . 1 8 0 3 -b a n 102, 18 1 2 -b e n 2 70 (s ló ra

3000 fr t) a z u jo n c z . 1 8 13-ban 3 00 k a to n a , 900 0 m . s i lig o és 13,500 z a b sz ü k sé g e s , m a jd is m é t eg y v e lite s -rsz á z a d .1 E k k o r

a v á r m e g y e a fő is p á n e lő t t h a n g s ú ly o z z a , h o g y o r s z á g g y ű lé s i h a tá ro z a t h iá n y z ik , d e a z é r t m e g s z a v a z m in d e n t . A h e ly ta r tó - ta n á c s (1 8 1 2 - tő l: K o rm á n y s z é k n e k írv a ) e l r e n d e l i , h o g y a v á r m eg y e a k a to n a i á t i r a to k h o z la t in és n é m e t f o r d í tá s t c s a to l

jo n . A z u jo n c z s z á m 3 3 2 -re e m e lk e d ik , m i r e a v á r m e g y e 25,000 f r t k ö lc s ö n t k é r . M ik o r a z I. v e l i te s -c s a p a t ú tn a k in d u l a r e n d e k k ö z le lk e s e d é s e k ö z e p e tte , K á d a s Is tv á n 50 r f r t j u t a l m a t ig é r a n n a k a k ö z e m b e rn e k , a k i e ls ő n e k tü n te t i k i

m a g á t a h á b o r ú b a n . 1 8 1 4 -b e n a b é k e k ö té s u t á n 1239 u jo n c z o t v e tn e k k i a v á r m e g y é r e . A z u jo n c z fo g la ló ja : 1 0 —20 r f r t ,

m in t e g y e b ü t t is (1 7 44-ben 40 r f r t ) . .A z á l la m i k a s z á r n y á k m in tá já t 1 7 3 2 -b e n e lő s z ö r k ü ld i

le a h e ly ta r tó ta n á c s .A z a r m á l is ta 1 7 4 2 -b e n 100 f r tta l v á l th a t ja m e g h a d k ö te

lez e ttsé g é t. (E b b e n a z é v b e n 173 v á r m e g y e i é s 28 e p e r je s i

a r m á l is ta v an .) 17 6 1 -b e n a z a h a d k ö te le s , a k i a d ó f iz e tő n e k fia v ag y c s a lá d o s e m b e r , m a g a h e ly e tt 2 u jo n c z o t á l l í th a t

vagy 2 ta k s á t fiz e th e t. A n e m e s e k b irs á g a , h a a fe lk e lé s t e lm u la s z tjá k , id ő k in t k ü lö m b ö z ő : 16 5 8 -b a n 100 fr t, 16 6 3 -b a n 5 0 - 2 5 — 12 f r t, 1 6 6 4 -b e n 100— 2 00 ta l lé r , 1 6 8 2 -b e n 20 f r t (rö g tö n f iz e tv e : 10 frt). K é s ő b b n a g y o b b ö s sz e g is.

V.

K atona i bérek.

A) Nem esi ka to n a sá g .- B) Portá tis ka tonaság .

1595-ben 1 k a p i tá n y h a v i 100 frt, 2 1591-ben 26a lk a p itá n y h av i 50 frt, 1 g y a lo g h a d - 1592-ben 40 u tó b b 36nagy h av i 1 6 fr t ,c e n tu r ió k h a v i 8 frt. 1593-ban 28 .

1 Könnyű lovasság.- Az aránylag nagy s egym ástól elütő tételeket a felszerelés költségei

teszik érthetőkké meg a többnem ű koczkázat.

X. HADÜGY.

1596-ban 1 lo v as k a p i tá n y h a v i 60 frt, 1 lo v a s k a p i tá n y (e rdé ly i h a d n á l) h a v i 75 frt, 1 a lk a p i tá n y h a v i 15 fr t, 1 s á ro s i a lk a p i tá n y h a v i 00 frt.

1597-ben k a p itá n y o k h a v i 60 frt, a lk a p i tá n y o k h a v i 8 frt, k ü r tö s h a v i 10 frt, z á sz ló ta r tó h a v i 10 frt, p u sk a - m ű v es h a v i 16 fr t, a fe lv id ék i se reg k a p i tá n y a h a v i 100 frt, m e lle tte k é t k a p i tá n y 20 frt.

1598-ban a k a p i tá n y és v ic e k a p itá n y 2 ló ra é s só ra fizettessék)).

1599-ben 2 lo v a s k a p i tá n y h a v i 100 fr t, 1 g y a lo g o s k a p i tá n y h a v i 32 fr t, 1 g y a logos a lk a p i tá n y hav i 25 fr t [150 lovas, 300 gyalogos].

1603-ban 20 h á z u tá n = 1 lo v a s ; P éch y , U sz, B u ty k ay , S em sey , B ocs- k a y , K á th a y , szep es i k a p i tá n y 1— 1 lo v as, K ap y 2 lovas. M indegy ik n e m e s a leh e tő le g n a g y o b b a p p a rá tu s s a l t a r to z ik fe lk e ln i. K a p itá n y h a v i 100 frt.

1606-ban lo v a so k h a d n a g y a az u ra d . is p á n , lo v a so k h a d n a g y a a s z o lg a b iró (I - IV).

1613-ban lo v a s k a p i tá n y h a v i 20 frt, lo v a s k a p i tá n y h a v i 4 frt, g y a lo g o s h a d n a g y h a v i 20 frt, 30 g y a lo g o s á h a v i 3 frt, g y a lo g tiz e d es h a v i 4 f r t. [H av i 138 frt.]

1620-ban lo v a s k a p i tá n y h a v i 35 fr t, g y a lo g o s k a p i tá n y 16 frt, é r s e k ú jv á r i h a d lo v as k a p i tá n y a h a v i 60 frt, é r s e k ú jv á r i h a d g y a lo g k a p i tá n y a h a v i 15 frt. [T is z tik a r fizeté se 1 p = 50 <?.] K assa i h a d g yalo g k a p i tá n y a h a v i 16 fr t. [K a to n a sá g ra 1 p = 3 h ó ra = 2 f r t 50 .]

1596-ban á lla n d ó k a p itá n y hav i 25 frt, á lla n d ó a lk a p itá n y hav i 25 frt.

1603-ban g y a log k a to n a h a v i 3 f r t (1 p 1 u tá n = 1 p u sk á s , szab ly ás d a ra b o n t a r a b ló k ellen.)

1620-ban la to rk e rg e tő h a d n a g y o k : T a rc z a m e l lé : P aczó th F e ren cz ,,

C su d a A ndrás .B á rtfa f e lé : B a lp a ta k y János,

G om bos György.L u b ló fe lé : F ű zy Im re , R osko

v á n y i K á lm án és B erzeviczy Zsigm o n d .

P = p o r ta .

KATONAI BÉREK.

1630-ban n e m e s i gya lo g o k k a p itán y a h a v i 60 frt, n e m e s i gy a lo g vezető h a v i 16 frt, 57 n em es a d = lovast, p é n z b e n = 67 f r t 36 ■$.

1632-ban k a to n a i m en te sek te rh e :I. j á r á s : 13 ló _ 34 fr t 24 4

II. « 29 « ___ 8 « 42 «III. « 17 c . . . . . 2 c 83 «IV. a 33 « _ 0 « 72 « L ovas k a p i tá n y h a v i 80 « — «82 lovas á « 1 « 87 V*« V árm egye h a d n a g y a

hav i .................. .......... 20 « — «G yalogvezető h a v i 20 « — «

[1 p = 1 gyalog vagy 1 frt 50 4 - ]

1633-ban v á rm eg y e h a d n a g y a h a v i 50 frt.

1636-ban tö rö k e lle n 177 lovas 4 k a p itá n y a la tt . V ezető k a p i tá n y h a v i 40 frt, vezető k a p itá n y he ly e tte se hav i 10 frt. [A V ex illu m m a iu s ala tt.] G y a lo g k a p itá n y h a v i 100 fr t -+ 4 szén a , gya logveze tő h av i 15 frt. A szem ély es fe lke léshez1 p = 1 s a tr a p a (gyalog). 56 lovas n em esi k a p itá n y a h a v i 80 frt.

1638-ban lo v as h a d n a g y h av i 50 frt.

1639-ben lovas k a p i tá n y h a v i 80 frt, lovas a lk a p i tá n y h a v i 32 frt.

1663-ban lovas k a p i tá n y (a lisp án ) hav i 80 frt, 4 lo v as h a v i 12 frt.

B ra n y isz k ó f e lé : B e rth ó ty F e ren cz , V iczm án d y S án d o r.

T a p o ly f e lé : K á ln á ssy G ergely, F e jé rv á ry Z sig m o n d .

Az I —IV. j á r á s b iró i ü lé se q u a r - t ic z iá t re n d e l s a k a to n á k r é s z é re : h é t. 1— 1 k a to n á n a k 2 p = 3 v ék a g a b o n á t (vagy lisz te t) , 1 fogato t2 ló v a l, 16 m a rh a h ú s t.

1630-ban to lv a jk e rg e tő h a d n a g y h a v i 10 frt, to lv a jk e rg e tő tiz ed es h a v i 4 fr t, to lv a jk e rg e tő k a to n a h a v i 3 frt. V á rm eg y e a d : k a to n a sá g n a k 1 p = 23 ^ + 300 k ö l lisz t, 112 g a b o n a , 112 z a b ; E p e rje s a d : k a to n a s á g n a k 100 h o rd ó b o r ; B ártfa a d : k a to n a s á g n a k 32 k ö l l i s z t ; S zeben a d : k a to n a s á g n a k 1 h á z =1 fr t 50 •<$, 1 p = 4 k en y é r.

H l

1633-ban g y a logveze tő h a v i 30 frt.

1639-ben 1 zso ld o s = 4 frt.

X. HADÜGY

lo v as zász ló s h a v i 8 frt, gyalog veze tő h a v i 15 frt.

1679-ben b á r tfa i és szeb en i n em esek m a g y a r tá b o rá n a k : 4000 frt. 50 lo v as á h a v i 5 fr t, 50 gyalog á h a v i 3 frt, lo v a s k a p i tá n y á h av i 50 fr t, lo v as a lk a p i tá n y á h a v i 16 fr t, g y a logveze tő á h a v i 26 frt.

1697-ben lo v as k a p itá n y h a v i 40 frt, lo v as a lk a p i tá n y h a v i 18 frt, lo v as ő rm e s te r h a v i 16 frt, lovas zá sz ló s h a v i 12 frt, 100 lo v as á h a v i (1 k ő i zab ) + 5 frt.

1705-ben g y a log k a p i tá n y h av i25 rfrt.

1740-ben lo v as k a p i tá n y h a v i 300 rf r t , lo v a s h e ly e tte s k a p i tá n y h av i 120 rf r t , lo v as zá sz ló s h a v i 100 r f r t , lo v as ő rm e s te r h a v i 90 rfr t, lo v a s fu r i r h a v i 60 rfrt.

1744-ben h a d iz e n e t F ra n c z ia - o rszág n ak . A fra n c z ia h a d a k o z á s m ó d já t ta n u l ja a n em esség . A g öncz i ú tra , b á r nem k ö te le s rá , a v á r m egye' 500 r f r to t a já n l fel, m a jd a p o ro sz e llen fe lszere lt 100 lo v ast é s 100 gyalogo t. A k i n e m á llí t lo v ast, 500 r f r t b ír s á g o t fizet.

K a p itá n y h a v i 40 rf r t , h e ly e tte s k a p i tá n y h a v i 20 rfrt, ő rm e s te r h a v i 10 rfrt, zá sz ló s h a v i 15 rfrt, k á p lá r h a v i 3 rf r t, fu r i r h a v i 6 rfrt, seb ész h a v i 5 rf r t, p a tik a h a v i 20 rfrt. [160 tá b o r i szekér.]

1679-ben ra b ló k ellen m in d en p = 4 k a to n a . [H a a h ad k ö te le s nem ö l fel, 1 fe lszerelt lo v a t ad.]

I s m é t : 1 p = 2 felszerelt gyalog (vagy 8 frt) K ap iv á r tá já ra .

1680-ban v á rm eg y e til t ja , hogy k u ru c z n a k v a lak i á lla to t elad jon .

1743-ban a «hajdúsági) neve e z e n tú l : «M. gyalogsági).

1744-ben gyalogezredbe ta r to z á s ; b e n n e 4 ú j zász lós á 16 em berre l.

1747-ben a h a jd ú k k ap itá n y a havi 60 rfrt.

1800-ban gyalog n a p i 6 k r ( l hó ra 3245-01V2 rfrt) , lovas n a p i 8 k r3 h ó ra 450 — rfrt).

1808-ban h ad k ö te le s : 250 k eresztén y , 11 zsidó.

ZÁSZLÓK.

VI.

A n e m e s i tes tö vsé g b e a v á r m e g y e 6 n e m e s if jú t je lö l s 2000 r f r t o t a já n l f e l : 1760. 1 8 1 0 -b e n B á r t fa a z o t ta n i k is - k a to n á k (k a to n a isk o la ) t a r t á s á é r t s a lg a m u m 1 k if iz e té s é t k é r i a v á rm e g y é tő l , d e o n n a n a H T -h o z u ta s í t já k .

V II.

Z á s z ló k .

A X V I— X V II. s z á z a d n e m e s i fe lk e lő s e r e g é n e k tö b b fé le

z á s z la já ró l e m lé k e z n e k m e g a z a d a to k . A z ö re g zá sz ló á r a :21 fr t 25 a s z a b ó n a k és 21 f r t a fe s tő n e k . A c s a ta lo b o g ó á r a : 8 f r t a r ú d , 15 r ő f (á 25 k r .) a p o s z tó , 35 k r . a s e ty e m - ro jt, 1 f r t 20 k r .a m u n k a b é r = 15 f r t 60 k r . A k ö n n y ű lo u a s- z á s z ló á r a : 4 f r t 48 k r . A h a jd ú - s ta n d á r á r a : 5 f r t 26 k r .

[Az 1596. II. t .-cz . r e n d e l i e l a v á r m e g y e i z á s z ló t , m e ly a v á r m e g y e i s e re g h a d i je lv é n y é ü l s z o lg á ljo n . A X V III. s z á z a d b a n , a z e ln y o m a tá s id e jé n , a v á r m e g y e e lő té r b e s z o r ít ja a c z ím e r t , p e c sé te t , s ü n n e p i a lk a lm a k k o r a v á r m e g y e i b a n

d é r iu m e lő tt v i te t i a c z ím e re s v á r m e g y e i z á sz ló t . M á r ia T e ré z ia a la t t ú j z á sz ló k é sz ü l, m e ly m in t h a d i je lv é n y a f ra n c z ia h á b o r ú b a n s z e re p e l u to l já ra .]

II. R á k ó c z i F e re n c z 1706. z á s z ló ja .2

S ö té tv ö rö s , n e h é z s e ly e m ; a fe lső ré s z e n k ö v e tk e z ő fe li r a t : ((V exillum C o m ita tu s S á r o s ie n s i s # ; k ö z é p ü t t : a v á r m eg y e c z ím e r e ; a lu l f e l i r a t : « A n n o 1706.» A z á s z ló m á s ik o ld a lá n a k ö z é p s ő r é s z t eg y if jú a la k tö l ti b e , k in e k jo b b ja p á lm a á g a t, b a l ja b o r o s ty á n k o s z o r ú t t a r t . L á b a i m e l le t t j o b b -

• L. X II. sz .2 E z s a k ö v e tk e z ő k a v á rm e g y e i le v é l tá rb ó l a b á r tf a i m ú z e u m b a k e rü ltek .

T óth Sándoii : Sáros vármegye monográfiája. II.

114 X. HADÜGY.

r ó l é s b a l r ó l h a d i z á sz ló k , á g y ú é s d s id a v a n n a k fe ltü n te tv e ; fe je fö lö tt f e l i r a t : « M elio r e s t c e r ta p ax , q u a m s p e r a ta v ic - to r ia » . A z á s z ló r ú d c s ú c s á ró l k é t n e m z e ti s z ín ű sz a la g csü g g le . M in d k e t tő n e k f e h é r o ld a lá n v a n f e l i r a t ; a z e g y ik e n : « Isten s e g í ts ! S z a b a d s á g Istene!® , a m á s ik o n : « S á ro s m e g y é n e k 1867. S z in y e i-J e k e lfa lu s s y V aléria® . A sz a la g o k a r a n y ro j tú a k

s a r a n y m 'o m a tú a k . A z á sz ló a z 1 867-ik i k o ro n á z ó ü n n e p e n , 1 8 7 1 -b e n S z in y e i M e rse Is tv á n fő is p á n i b e ik ta tá s a k o r é s 1894

m á r c z iu s 4 -é n a b u d a p e s t i S z a b a d e lv ű N a g y g y ű lé s a lk a lm á v a l s z e re p e l t .

I. In surrectionalis zászló 1742-ből.

B a rn á s , n e h é z se ly e m , s ö té tv ö rö s s e ly e m sz e g é ly ly e l és k é t s ö té tv ö r ö s s e ly e m r o jt ta l . A r ú d fe lső v é g é n , ré z le m e z b e f o g la lt f e l i r a t : « S u b a u s p ic i i s E x c e lle n tis s im i D. M. S u p re m i C o m itis , I l lu s t r is s im i T h o m e e S y rm a y D e C se rn e k , D. C olo- n e l l i A n d re se D e ssew ffy , D. V ic e c o lo n e ll i T h o m ae D essew ffy , D . C a p i ta n e i G a b r ie l is D o b a y ; p e r M a r tin u m W a g n e r hsec h a s ta e s t fa c ta . A . 1742.® A z á sz ló s á r g a ré z -d is z í té s ű c s ú c s le m e z é n f e l i r a t : « C o m ita tu s D e S á ro s : V e x illu m inclitse m ili-

tise.® A z á s z ló s z ö v e te n írá s , k é p n in c s e n .

II. In surrec tiona lis zászló 1742-ből.

T e lje s e n e g y e z ik a m a z z a l, c sa k r o j t ja n in c s e n .

III. In surrectionalis zászló 1797-ből.

S ö té tp ir o s , n e h é z se ly e m , n e m z e ti s z ín ű sze g é ly ly e l. E gy ik o ld a lá n fe li r a t f e n t: « V e x iI lu m C o m ita tu s S a ro s ie n s is® ; a la tta a v á r m e g y e a r a n y s z e g é ly ű c z ím e r e ; le n t a r a n y o z o t t b e tű k k e l : « A n n o 1797.® A m á s ik o ld a lo n a r a n y o z o t t s z e g é ly ű és a r a n y k o r o n á jú o r s z á g c z ím e r . K e ttő s n e m z e ti s z ín ű se ly e m s z a la g o n fe li r a t : « H a z á t S z e r e te tb ő l A já n lo tta é s V a r r ta J a n -

ZÁSZLÓK. 115

k o v ic h A p o llo n ia 1822.» A r ú d s á r g a ré z c s ú c s á n le m e z : e g y ik o ld a lá n a S z e p lő te le n S z ű z k é p e és « P a t r o n a H u n g á riá é — B e a ta V irg o M aria n fe li r a t , m á s ik o ld a lá n a v á r m e g y e c z ím e re és « V e x illu m in c litse M ilitise C o m ita tu s D e S á ro s» v é s e tt f e l i r a t . A c sú c s le m e z a la t t r é z to k r a v é s e tt f e l i r a t v a n : « S u b a u s p ic i i s

E x c e lle n tis s im i D . S u p re m i G o m itis F ra n c is c i S z e n t - I v á n y i D e S z e n t- I v á n y ; D. D u c is C o lo n e lli J o a n n is O k o l i ts á n y i D e E a d e m e t B á k ó c z ; D . V ic e c o lo n e ll i M ic h a e lis B o l D e B a jo r ;

D. C a p ita n e i S te p h a n i D a x n e r A. 1797. P a u lu s S z a k m á r y fec it.»

A z 1877. é v i t is z tú j í tá s a l k a lm á v a l h a s z n á l t j á r á s i z á s z ló k :

I. M a k o v ic z a i já r á s : z ö ld se lv e m -z á sz ló , a r a n y o z o t t c s ip k é z e tte l é s f e h é r s e ly e m k e t tő s s z a la g g a l. A z á sz ló e g y ik o ld a lá n a j á r á s fe lir a ta , a m á s ik o n a v á r m e g y e i c z ím e r .

II. A ls ó ta rc z a i j á r á s : ró z s a s z ín s e ly e m -z á s z ló , a r a n y o z o t t c s ip k é z e tte l é s ró z s a s z ín -s e ly e m k e t tő s s z a la g g a l. F e l i r a t é s c z ím e r u g y a n úgy .

III. S z e k c s ö i já r á s : s á r g a s e ly e m -z á sz ló , a r a n y sz e g é ly - lyel, k é t n e m z e t i s z ín ű sz a la g g a l. U g y a n a z .

IV. F e lső ta rc za i j á r á s : ró z s a s z ín s e ly e m -z á s z ló , k é t n e m ze ti s z ín ű sz a la g g a l. U g y a n a z .

V. T a p o ty i j á r á s : h a lv á n y r ó z s a s z ín se ly e m -z á sz ló , s e ly e m ro j t ta l , k é t n e m z e ti s z ín ű sz a la g g a l. U g y a n a z .

8*

XI. SZAKASZ.

A VÁRMEGYEI SZERVEZET.

I.

A v á r m e g y e i i n té z m é n y k ia la k u lá s a .

S z e n t Is tv á n v á r m e g y é je m e rő b e n k ir . u ra d a lo m . Az ő s i n e m z e ts é g e k k ív ü l á l la n a k r a j t a : z á r t s o ro k b a n , n e m a k i r . tö rv é n y , h a n e m a z ő s i m a g y a r s z o k á s jo g s z e r in t é ln e k a n n a k ta g ja i. A X II. s z á z a d b a n a l’ő b b n e m z e ts é g e k ú j a r is z to k ra c z iá v á fe jlő d n e k , m iá l ta l a k i r . v á r m e g y e s a n e m z e ts é g b o m la d o z ik . A k ir . a d o m á n y o z á s o k a v á r m e g y e te s té t s z é tté p ik ; d e a m e n n y ib e n a ré g i n e m z e ts é g e k b ő l is k iv á lik a fő b b e le m , a k ö z ö s é le t m e g la z u l, a s z o k á s jo g e re je l a n k a d s á n e m e ss é g k é n y te le n a k i r . v á r m e g y é h e z k ö z e le d n i. A z o n b a n m ég az e g y h á z h a tó s á g i1 és k ö z ig a z g a tá s i t e r ü le t ö ssz e e s ik . A T a tá r j á r á s u tá n re n d e z i IV . B é la a m e g y e i te rü le te t s d o m b o r í t ja k i a z i s p á n i jo g h a tó s á g o t . íg y a k ü lö n n e m e s i é s v á rm e g y e i t e r ü le te k k ö z t a v á la sz fa l le d ő l, s a n e m e ss é g és k ir . v á r jo b b á g y s á g s z e rv e z k e d ik . A n e m e ss é g n e k (k ir. szo lg á k n a k )

s z o lg a b ír á i v a n n a k , k ik e t m a g a v á la sz t, s m e g k e z d ő d ik la ssan a z ö n k o rm á n y z a t .

A v á rm e g y e i in té z m é n y tö r té n e ti k ia la k u lá s á n a k h o ssz ú

a z ú t ja . E lé g s z á m o s r a j ta a m e g á lla p o d ó p o n t : a XIII. száz a d ig k a to n a i s z e rv e z e tő , a X IV . s z á z a d v é g é ig d e m o k ra tiz á lt ,

m a jd 1526-ig a r is z to k r a t iz á lt j e l le g ű ; a z u tá n v á lik a u to n o m

1 1248-ban S á ro s m e g y e az e g r i p ü s p ö k jo g h a tó s á g a a la tt áll.

A VÁRMEGYEI INTÉZMÉNY KÍALAKULÁSA. 117

in té z m é n y n y é 1848-ig . D e e h a t á r p o n to k k ö z t is lá tn i s z e m b e ö tlő v á lto z á s o k a t ; p l. a p o li tik a i h a tó s á g i je l le g e a v á r m e g y é n e k R ó b e r t K á ro ly a la t t k e z d ő d ik , d e N a g y L a jo s a la t t fe jlő d ik k i ; 14 2 7 -b e n S á ro s m e g y e a « L u c r i C am erse R e g is tru m » s z e r in t m é g a k a s s a -s z o m o ln o k i k a m a ra n e g y e d h e z ta r to z ik ; M áty ás k irá ly a la t t e lv e sz ti d e m o k r a t ik u s je l le g é t s a k ö z n e m e ss é g k iz á ró la g o s v á r a le s z ; a z 1528. 4. t .-cz . s z é g y e n le te s

k ö te le s sé g e k e t s z a b m é g k i a fő - é s a l i s p á n r a , d e m é g is ez a z u tó b b i k e r e k e d ik fe lü l s a z ö n k o rm á n y z a t i j ó g is s z i lá r d u l ; u tó b b a z a l is p á n — b á r a s z ig o rú s á g a n a g y — n e m b í r u ra le n n i a z ű r z a v a r o s v is z o n y o k n a k , a m i a z a u to n o m ia

m e g s z o r í tá s á ra v ez e t. 1528-tó l a f e ls ő m a g y a ro r sz á g i k a p i tá n y o k u ra lk o d n a k i t t f e n n ; 1 6 7 0 -b e n te l je s h a ta lm ú k o rm á n y z ó t

(S p a n k a u P á r i s b r .) k ü ld le B écs . S a X V III. s z á z a d m e n té n ism é t fo r d u la t k ö v e tk e z ik , v a la m in t a XIX. s z á z a d v é g é n a v á rm e g y e ú jjá s z e rv e z é s e . D e a z is ig e n fo n to s m o z z a n a t a v á rm e g y e é le té b e n , h o g y a fe ls ő b b k o r m á n y h a tó s á g m in ő , a

m e ly ly e l s z e m b e n á l l ; m e r t h is z e n m á s k ö z tü k a v is z o n y 1562 e lő tt, m ik o r a k ir . t a n á c s é s fő k a n c z e l lá r v e z e te t t s m á s u tó b b , a m ik o r B é c sb e n a fő k o r m á n y s z é k lé p h e ly ö k b e . U g y a n ú g y v a g y u n k a k é s ő b b i id ő k k e l, a II. J ó z s e f k o rá v a l ,

m e ly b e s z ü n te t i a v á r m e g y é t s a z z a l a k o r r a l — a XV III. s z á za d v ég é v el, m e ly v is z o n t h a ta lm a s e r ő k ife j té sé t m u ta t ja .1

A v á r m e g y e a z 1291. 5. t.-cz . 2. §-a ó ta k ö z ig a z g a tá s i é s

ig a z sá g sz o lg á lta tá s i te rü le te g y s é g , m e ly fö lö tt jo g h a tó s á g o t az isp án g y a k o ro l n é g y s z o lg a b ir ó v a l . N a g y L a jo s a la t t t a r t m á r k ö z g y ű lé se k e t, a n á d o r v id é k i b í rá s k o d á s a is fo ly ik b e n n e . A k ö z ö n sé g e tú ln y o m ó la g n e m e s : U n iv e r s i ta s N o b il iu m . A k ö z g y ű lé st, b á r m á s is m e g je le n h e t ik b e n n e , m in d ig a n n a k ta r t já k . M e g je le n h e tn e k p e d ig : a h o sp e s , a v á r o s i p o lg á r , a k ir. jo b b á g y , a b i r to k o s jo b b á g y . A n e m -n e m e s a z o n b a n c s a k

a k k o r , h a s ta tu s a v a n (C u iu sv is s ta tu s h o m o ): s ta tu s a p e d ig

L. III. kötet, xv .

118 XI. A VÁRMEGYEI SZERVEZET.

b ir to k o s n a k le h e t. A b i r to k ta la n e g y é n n e m id e , h a n e m az ú r i s z é k h e z ta r to z ik . A z U n iv e r s ita s e g y k o r : C o m m u n ita s v o lt. M á r N a g y L a jo s id e jé b e n m u ta t te s tü le t i ö n á lló sá g o t, b á r jo g i s z e m é ly ly é m é g n e m a la k u lt k i. E z a z ö n á lló sá g a o t t lá ts z ik m e g , a h o l m in t k ö z ö n s é g o k ira to k a t a d k i fü g g e t le n ü l a v á r m e g y e i h a tó s á g tó l . P e c s é tje n i n c s : e g y h á z i v a g y

m e g y e i (fő-, a l is p á n i , s z o lg a b iró i) p e c s é te t h a s z n á l. U g y a n a z a z e se t, a m ik o r a z U n iv e r s i ta s N o b il iu m ü g y v é d i k é p v ise le t ú t já n je l e n ik m eg .

A fö ld e s ú r i h a tó s á g Á r p á d -k o r i. A z 1351. 18. t.-cz. s za b á ly o z z a . A b ir to k o s a m a g a jó s z á g á n g y a k o r o lja a jo b b á g y o k

é s s z o lg á k f ö lö t t : a z ú r i s z é k e n . M in d e n k e r e s e t h o z z á in té z e n d ő . A v á r m e g y e g y a k r a n s é r t i e z t a jo g o t; so k is a p a n a s z a k i r á ly e lő t t . L á tn iv a ló , h o g y a fö ld e s ú r i b í r á s k o d á s g a z d a

ság i o k o n a la p sz ik . A b e id é z é s e k tö n k r e te h e tte k egy-egy b ir to k o t . H a a f ö ld e s ú r m e g ta g a d ja a jo g s z o lg á lta tá s t , a k k o r a jo b b á g y a k i r á ly h o z fo r d u lh a t , d e a k k o r is a z u r a t id éz ik , h o g y el n e k e ll je n v o n n i a b i r to k tó l a m u n k a e rő t . K irá ly i p a r a n c s r a k ü lö m b e n a z ily u r a t a v á r m e g y e is fe le lő ssé g re v o n h a t ja , s ő t 1405. 10. t.-cz . ó ta k ö te le s is a z t m eg ten n i.

A z ú r i s z é k g y a k r a n k ív á n ja eg y k é t s z o lg a b iró k ik ü ld é sé t , a v á r o s is k é r h e t s z o lg a b i r ó t ; v is z o n t a f ö ld e s ú r is u ta s í th a t ja a v á r m e g y é h e z a fe le t. A v á r m e g y é h e z ta r to z ik m á s ré s z t a jo b b á g y b ű n ü g y e ,1 n o h a a v á r n a g y is , v a g y a iu s g la d ii-v a l f e lr u h á z o tt f ö ld e s ú r is íté lk e z ik b e n n e . A fe lje b b e z é s a z o n b a n m in d ig a v á r m e g y é h e z m e g y , ta lá n m á r N a g y L a jo s ó ta. A f ö ld e s ú r m é g a fa lu s i b í r ó s á g r a is r á r u h á z h a t ja a b í rá s k o d ó

jo g á t — a b ű n ü g y k iv é te lé v e l .A v á r m e g y e e lz á r t jo g h a tó s á g i te rü le t , a m i fo n to s k é r

d é s , m iv e l t e le k k ö n y v n in c s , le g fe lje b b r e g is t ru m o k v a n n a k a k i r . b i r to k o k ró l . S v a n n a k m a g á n b ir to k -fe lje g y z é se k : le le ttá r - fé lé k a X IV . s z á z a d e l e jé r ő l ; v a n to v á b b á 1427-bő l a d ó la js tro -

1 A v á rm e g y e i b ö r tö n t az A rs N o ta r ia lis em líti e lő sz ö r (175 p.).

A VÁRMEGYEI INTÉZMÉNY KIALAKULÁSA. 119

m ű n k . íg y a tu la jd o n jo g le s z á rm a z á s á t ta n ú k k a l k e l l a ré g ib b k o rb a n ig a z o ln i, ső t a b i r to k lé te z é s é t is k ö z tu d o m á s s a l . E z é r t

o ly n e h é z a tu la jd o n jo g k im u ta tá s a , s in n e n v a n n a k a h o s s z a s b ir to k p e r e k . A z is b a j , h a e g y n e v ű b i r t o k tö b b m e g y é b e n

v a n (m in t N ó v u m C a s tru m v á rm e g y é b e n ) , v a g y h a a b i r to k fo g la ló ú j n e v e t a d a b i r to k á n a k , h o g y a jo g k e re s ő fe lp e re s n ek a d o lg á t n e h e z íts e . S á ro s m e g y é b e n a n é v c s e ré n s z in te v a la m e n n y i b i r to k á tm e n t , m a g u k a k ö z sé g e k is v á l to z ta ttá k a n e v e t. A sz e p e s i k á p ta la n , m ik o r f a s s ió t1 v e sz fe l, s o k s z o r

n e m is tu d d ö n te n i s ú g y se g ít m a g á n , m in t a ré g i k i r á ly i o k le v e le k , h o g y k ö r ü lm é n y e s e n m e g ra jz o lja a b i r to k t e r ü le ti k ép é t. K ü lö n ö s e n a v á r m e g y e - h a tá r i b i r to k a d so k n e h é z sé g e t, v a la m in t a n a g y b ir to k , a m ik o r o s z tá s r a k e r ü l . «A k ö z tu d o - m á sn a k » k e ll i ly e n k o r d ö n te n ie .

S á ro s m e g y e te rü le te , a k ia la k u lá s u tá n , a n n y i r a o s z ta t la n , h o g y a z 1291. 5 . é s 1(1 t.-cz . m é g já r á s o k a t s e m e m lí t b e n n e . E ze k , a z é lö k re á l l í to t t s z o lg a b iró v a l, a XV. s z á z a d

b a n je le n n e k m e g , m ik o r a d ik á l is ö s s z e ír á s k ö v e te li a m e g o sz tá s t. A le g ré g ib b , az 1 4 2 7 -ik i a d ó la js t ro m r é s z é r e a s z o lg a - b irá k m á r k é s z íte n e k b iz o n y o s s z á m ú p o r tá k k im u ta tá s á t , b á r a p o r tá k n y i lv á n ta r tá s a n e m ú g y tö r té n t . É rd e k e s , h o g y a v á rm e g y e , t e r ü le t i o s z ta t la n s á g a d a c z á ra , a s z é k h e ly k é r d é séb e n ig en h o s s z ú id e ig n e m b í r m e g á lla p o d n i. A z o k e lő b b

a v á rm e g y e n a g y k is z é le s e d é s e v o l t ; 2 u tó b b , S á ro s m e g y e e lk ü lö n ü lé s e ó ta , m á s a z o k : e g y s z e r a z e le m i c s a p á s , m á s s z o r a fő is p á n i k é n y e le m . C sa k az 1647. 109. t .-cz . d ö n t i e l E p e r je s v á r o s j a v á r a a v á r m e g y e i s z é k h e ly k é r d é s é t . A d d ig a v á rm e g y e le g tö b b k ö z b ü ls ő ré s z é n fe k v ő h e ly s é g b e n t a r t a n a k k o n g re g á c z ió t. (D e ta r t a n a k a z u tá n is.)

1 A b ir to k m e g h a tá ro z á sa .2 Még 1346-ban is K assán ta r t ü lé s t S á ro s é s A baú j v á rm e g y e .

XI. A VÁRMEGYEI SZERVEZET.

II.A tisz tika r m ú ltja .

N a g y L a jo s id e jé b e n a - t i s z t ik a r k i fe j le t t m á r , d e a n n a k s z e r e p - é s s z á m k ö r e u tó b b n a g y o t v á lto z o tt . E lő b b a z isp á n h a tá s k ö r e tág , m a jd p u s z ta m é ltó sá g g á v á lik , a m in t v e le s z e m b e n a n e m e s v á r m e g y e , a k ö z n e m e s s é g e g y re h a tá ro z o tta b b á l lá s t b í r e lfo g la ln i . S z in te a k e tte jö k k ö z t v a ló k ü z d e le m a t i s z t ik a r h o s s z ú tö r té n e te . T e rm é s z e te s e n az isp á n m in d ig m in t a k o r m á n y k é p v is e lő je á ll a k ö zn e m esség g e l s z e m b e n .

1. A z ő s i t i s z t ik a r é lé n a z is p á n (com es) á l lá sa v a ló sá g o s h iv a ta l s g a z d a g ja v a d a lm a z á s ú m é ltó sá g . A co m es so k fé lé t

je le n t . M in d e g y ik k ü lö n h iv a ta l fe je is az , m in t : c. cam erse , c. t r i c e s im a r u m ; s o k s z o r a z a l is p á n is a z (1313), m e g a h o m o re g iu s , v a g y a s z o lg a b iró , h a ta n ú s í tv á n y t a d k i. C o m e s 1 m é g is l e g tö b b s z ö r a z is p á n , d e v a n : c. p a ro c h ia lis , p r in c ip á lis é s p a r o c h ia n u s is . A z i s p á n t a k i r á ly te sz i m eg , d e n e m k in e v e z é s , h a n e m a d o m á n y o z á s (c o lla tio ) ú t já n . A z a d o m á

n y o z á s id e ig le n e s , le g fe lje b b p á r p a p i fő re n d n é l ö rö k ö s . C s a lá d n e m k a p ja a z á l lá s t , d e j u t h a t tö b b is p á n s á g is egy s z e m é ly n e k : k i tü n te té s ü l s a h a d a k o z ó ú r v a g y o n i tá m o g a tá s á r a . A z i s p á n in k á b b c sa k a n e v e t h o rd o z z a s a jö v e d e lm e t h ú z z a ; ig az i h iv a tá s a a k i r . k ú r iá h o z k ö ti . 1345-ben M ik ló s fő é te k fo g ó m e llé k e se n S á ro s , S z e p e s és N ó g rá d v á r

1 A c o m e s a XV. s z á z a d ig d iv a to s ily é r te le m b e n , a m id ő n a z tá n a grófi m é ltó sá g fo g a lm á t ö l t i fel. S z e n t Is tv á n id e jé b e n c o m es é s n e m c o m e s a világi o sz tá ly . A c o m ite s (k ísé rő k ) k ir . h iv a ta ln o k o k é s lia d o sz tá ly v ez e tö k (tö rzsfők). E z a z u tó b b i é r te lm e a s z ó n a k g ö r ö g fo r r á s ra u ta l, m e ly m in t m é ltó sá g a szláv is p á n fo rm á b a n j u t e l h o z z á n k . G éza é s S z e n t I s tv á n t. i. n e m z e tsé g e k re bo n to ttá k a tö rz s sz e rv e z e te t. I m r e k irá ly a la t t c s a k h iv a ta ln o k -c o m e s v a n ; a törzsfő- u tó d o k : a c s a lá d fő k p u sz ta c z im ü l h a s z n á l já k a c o m e s t . N in c s h a ta lm i jo g k ö rü k . E lő b b ez a h a ta lo m a sz a b a d b í r á s k o d á s b a n n y ilv á n u l t : a p a llo s jo g b a n . M indk é t c o m e sn e k tu la jd o n k é p e z a jo g k ö re .

A TISZTIKAR MÚLTJA. 121

m eg y ék is p á n ja . K ö z n e m e s 1 r i tk á n j u t az i s p á n i sz é k b e , a k k o r is v ag y n a g y é r d e m e k , v a g y s a já to s v is z o n y o k e m e lik o d a . T ö b b i s p á n s á g e g y e s íté se « p r o h o n o re » c o l la t io . A v á r m e g y e i

k ü lö n is p á n s á g o t a z 1498. 44 . t.-cz . m o n d ja k i .2Az i s p á n a k i r . fe lsé g s z e m é ly e s ítő je . K ö z ig a z g a tá s i ö n

á lló h a tá s k ö r e n i n c s : a m e g y é n k ív ü l — s z o lg a b ir ó n é lk ü l — n e m in té z k e d h e t ik ; m é g a v á m ü g y b e n is, h a é r d e k e l t fé l,

k o r lá to z v a v a n . H a tá s k ö re a z u d v a r i s z e re p lé s ; t e h á t fo n to s közjo g i a k tu s o k n á l je le n ik m e g : a z u ra lk o d ó c s a lá d h á z a s s á g i

k é rd é sé b e n , a s z e n ts z é k k e l v a ló é r in tk e z é s n é l, m in t k ö z jo g i

tén y e ző . A z o n fe lü l r é s z t v e s z a n y o lc z a d o s tö r v é m 's z é k (o c ta - v a lia) b i ró i t e s tü le té b e n s a z o ly b í r ó s á g b a n , h o l a k i r á ly sz e m é ly e se n je l e n v a n .

J ö v e d e lm e k e t t ő s : a ) a r é v - é s v á m jö v e d e le m n e k — K á l

m á n k irá ly ó ta — e g y h a r m a d á t , b ) a p e r b e l i b i r s á g n a k k é t h a r m a d á t h ú z z a . A b ir s á g je g y z é k e t a v á r m e g y e v e z e ti.

A k ir. m e g y e i s z e rk e z e tb e n a b í r á s k o d á s t a z u d u a r b ír ó (cu -

r ia l is c o m e s) v ég z i, a k i n e m v á la s z to tt é s n e m k ir . k in e v e z é s ű : az is p á n te sz i a m e g y e i a d m in is z t r á c z ió és ig a z sá g s z o lg á lta tás é lé re . N e k i is s o k n e v e v a n : v ic e c o m e s p a r o c h ia l i s ; ve. c o m ita tu s X . ; v e . m a g is t r i X . ; J o a n n e s v ic e N i c o l a i . . . c o m i- lis D e X . ; m a g is te r X ., v ic e Y-i, c o m it is X -n s is s tb . A z is p á n

v ice co m es , iu d e x n o s te r - n e k n e v e z i. A v ic z is p á n a m e g y e i isp á n h e ly e tte se , k é p v is e lő je , k i az ő s z e m é ly é b e n és n e v é b e n m ű k ö d ik ; m á s s z ó v a l : a s z o lg a b ir á k k a l e g y ü t t m egye i- h a tó ság, d e n e m m e g y e i t i s z tv is e lő . A m e g y é n e k k ü lö n v ic z e is p á n ja v a n ; n é h a v a n k e t tő is, d e a k k o r v a ló s z ín ű le g a z e g y ik c sa k

h e ly e tte s . J a v a d a lm a z á s a a l ig e g y é b a b i r s á g n a k a z i s p á n t ille tő ré s z é b ő l v a la m in ő h á n y a d a , a m ire n é z v e m e g e g y e z h e ttek e g y m á s k ö z t. H a c z ím e re n in c s , a z i s p á n é t h a s z n á l j a ; h a

1 S á ro sm e g y e 1353-iki o k ir a t á b a n : «V ic ec o m es , m a g is tr i filii D o n c h p e r D. S tep h a n u m d u c e m p r o iu d ic e d e p u ta tu s : > D o n c h n e m fő isp á n , h a n e m m a g a is Is tván k ir. h e rc z e g a lisp á n ja .

2 A h o l e g y sz e rre k é t i s p á n v a n , a z o k te s tv é re k .


v a n , m in t a s z o lg a b ir á k is, a z t h a s z n á l ja h iv a ta lo s ü g y ek b e n . A t isz te a z is p á n é v a l m e g s z ű n ik . H a jd a n s z a p o rá n v á lta k o z o tt m in d k e t tő .

A v á r m e g y e i a u to n o m ia e lső h íre lő i , a z e lső v á la sz to tt t i s z tv is e lő k : a s zo lg a b irá k . cdudex N o b iliu m » 1362 ; «V ice- c o m e s e t iu d ic e s N o b ile s D e S a ru s .» G y a k ra n a c o m e s n e v e t

is h a s z n á l já k , te h á t h iv a ta lfő k . H iv a ta lv e sz té s te rh é v e l fe le lő s e k : a z é r t e s k ü s z n e k is. A z 1291. 16. t.-cz . é r te lm é b e n n ég y e n

v a n n a k ; ité le tö k k e z d é s e m in d ig : «N o s c o m e s e t iu d ic e s N o b il iu m .»

A S e d r i á n 1 a z o n b a n n in c s e n e k m in d ig v a la m e n n y ie n je le n . J a v a d a lm a z á s u k a z is p á n i k é th a rm a d ré sz e se d é s i a r á n y a ; h a m á s n a k j u t a b irsá g , a n n a k e g y h a rm a d a az ö vék . H a a v ic z is p á n p e r e s fél, a s z o lg a b iró eg y m a g a v ise li k e p é t a m e g y e i h a tó s á g n a k . A s z o lg a b iró i h a tá s k ö r : a p ro h ib i t ió r a

( jo g fe n ta r tá s h o z s z ü k sé g e s c se le k m é n y re ) é s jo g ü g y e k (fizetés , o s z tá ly , b ir to k - fe lo s z tá s s tb .) ta n ú s í tá s á r a te r je d ki. A s z o lg a b ir ó n a k n in c s k ü lö n h iv a ta la . H a e lő z e te se n is végez h iv a ta lo s c s e le k m é n y t, a s e d r iá n b e je le n t i ; a p a n a sz o s fél m e g k e re s é s é re a h e ly s z ín e n m e g á lla p ít , m a jd a m eg y é n ek

je le n i , m i r e e z ta n ú s í t . 0 is a d k i ta n ú s í tv á n y t s m ag a is

g y a k o r o l b í r ó i l e e n d ő k e t : « Iu d ic a n d o d e c re v im u s» .H iv a ta lo s e l já r á s r a a m e g y e eg y -k é t s z o lg a b iró t k ü ld k i;

a m in t a z o n b a n fe ls z a p o ro d n a k a z ü g y ek , k ü lö n m e g y e i

e m b e r ( te s t im o n iu m ) m e g b íz á sa v á lik sz ü k sé g e ssé . A z ily en ek

bő l a la k u l k i a m e g y e i e s k ü d t i in té z m é n ) '.A j e g y z ő a z A n jo u -k o r i m e g y e i h a tó s á g i s z e rv e z e t fon tos

a l a k j a : 1351. é s 1 3 5 8 -b a n e m lí t ik a z o k ira to k . N é h a a n ád o r je g y z ő je m e l le t t a m e g y e i jeg y z ő is m ű k ö d ik , m ik o r a k on

g re g á c z ió je g y z ő k ö n y v e k é t - i r á s ú ; ily e n p l. a z 1369 jú n iu s 1 1 -ik i s á ro s m e g y e i é s a z 1370 s z e p te m b e r 4 -ik i a b a ú jm e g y e i je g y z ő k ö n y v . A z o k le v e le k s z e rk e s z té s m ó d já t az «A rs N o ta ria -

1 T ö rvé n y szé k i ülés.

A TISZTIKAR MÚLTJA.

lis» s z a b á ly o z z a ta n á c s o k fo r m á já b a n . A s z a b á ly z a to t m a g á t a k ö z sz o k á s á l l í tg a t ta ö ssze .

A z e s k ü d te k n e m re n d s z e r e s í te t t t i s z tv is e lő k : « a d h o c» v á la sz to tt ja i a k ö z g y ű lé sn e k . « J u ra ti a s s e s s o r e s ;» a k ö z

g y ű lé s v e z e tő jé n e k , a k ö z g y ű lé s i id ő re , b i ró i s eg é d e i. N a g y L ajos id e jé b e n a s e d r iá n m é g n in c s h e ly ö k . A z a 12 eg y én , a k ik e t az 1298. 45. t.-cz . m e g je lö l , n e m e s k ü d t , h a n e m a k irá ly tó l n y o m o z á s r a k ik ü ld ö tt b i z to s ; v is z o n t a N a g y L a jo s a la tt k ö z g y ű lé s ile g v á la s z to tt 12 e g y é n m á r e s k ü d t . A k é s ő b b

szo k á so s e s k ü d t i in té z m é n y a te s t im o n iu m b ó l fe jlő d ö tt . Az 1444. t .-cz . n é g y n e m e s v á la sz tá s á t r e n d e l i e l a z i s p á n és sz o lg a b irá k m e llé , d e m é g n e m n e v e z i e s k ü d te k n e k .

2. A k é sö b b k o r i t i s z t ik a r e g é sz e n m á s te rm é s z e tű . A z is p á n -

ság fő isp á n i m é l tó s á g le tt, a z u d v a r is p á n s á g p e d ig v ic z is p á n - ság. A v á lto z á s o k a az , h o g y a k in e v e z é s i r e n d s z e r v á l to z o t t á t v á la sz tá s iv á . A z is p á n a X V II. s z á z a d b a n e lv e sz ti h e ly e tte

sén e k k in e v e z ő jo g á t , m iv e l n e m á l lo t t m á r m ö g ö t te eg y sé g es k ö z p o n ti h a ta lo m s m iv e l a fő u r a k is g a z d a s á g ila g és h a ta l- m ila g le s ű ly e d te k . S ő t a X V II. s z á z a d n e m e ss é g é n e k a z a jo g a

a la k u l ki, h o g y a fő is p á n b e ik ta tá s á t m e g ta g a d h a t ta . A z e lő b b k irá ly i b iz a lm i e m b e r a k k o r a k i r á ly é s n e m e ss é g b iz a lm i em b e re . É r th e tő , h o g y a fő is p á n i h it le v é l in té z m é n y e v á l t szü k sé g essé , a m it e g y é b k é n t a z o rs z á g n a k n e m z e tk ö z i : eg y

fe lü l a n é m e t, m á s lé iü l a t ö r ö k k ö z t v a ló h e ly z e te m a g y a rá z . Á llam n e m v o lt, d e v o lt m e g y e i k is á l la m , m e ly e t a fő is p á n

k in e v e z é sé n é l r e s p e k tá ln i k e lle t t , h o g y el n e s z a k a d jo n . D e a m ik o r a tö rö k k i s z o r u l t a z o rs z á g b ó l, a fő is p á n i c o n d i t ió k h e ly é b e a z o n n a l a fő is p á n i p o s tu la tu m o k k ö v e tk e z te k S z irm a y T a m á s g ró ffa l. (L . X I. s z a k a s z V.)

A z e lle n té te s k ia la k u lá s a z o n b a n n a g y id ő t k ív á n t . A n e m zet fo k o z a to sa n tö re k s z ik a s a já to s a n id e g e n c z é lú k irá ly i h a ta lo m k o r lá to z á s á r a . P e rs z e a z o rs z á g o s n é p e s s é g s z a p o ro

d á sa is e g y re jo b b a n k ív á n ta a n e m z e t k ö z r e m ű k ö d é s é t . E lő b b a k ir. m e g y e i i s p á n f e n n h a tó s á g a a ló l ig y e k s z e n e k e g y e sek


s z a b a d u ln i s a s a já t b i r to k o n s a já t ú r i jo g h a tó s á g o t lé te s íte n i. M ajd k ife jlő d ik e g y n a g y s z á m ú , k iv á lts á g o s o s z tá ly : a k irá ly i s z o lg á k é , il le tő le g a k ö z n e m e s s é g , a k ik ú r i s z é k e t ü ln e k , a m a g u k d o lg á b a n p e d ig v á la s z to tt b í r á k a t is m e rn e k el. E zzel tu la jd o n k é p a z e g é sz n e m z e t s z e rv e z k e d ik , b á r c sa k la ssan ju t el o d a , h o g y o rs z á g o s ö n k o r m á n y z a t a la k u ljo n k i. Azt s z á z a d o s k ü z d e le m v ív ta k i. E lő b b a k ir . v á rm e g y e i isp á n sá g o t fo r m á l ta á t, m a jd ú j s z e rv e z e te t l é t e s í t : a n e m e s i v á rm e g y é t. A X IV — X V II. s z á z a d o k k e lle t te k a h h o z a z á ta la k u lá s h o z .

T e r m é s z e te s d o lo g , h o g y a z eg é sz m e g y e i é le t s a m e g y e i jo g é l e t fo r r á s a i is v á l to z ta k id ő k h a la d tá v a l . A z A n jo u k o n v m . c s a k a n n y ib a n d e m o k ra t ik u s , h o g y a n e m e se n k ív ü l m á s t is b e f o g a d a k ö z g y ű lé s . A n e m -n e m e s a z o n b a n n em

b írá s k o d ik , c s u p á n a v iz sg á la ti k é r d é s e k r e fe le l. H a v ála sz t

e s k ü d t b i r ó tá r s a t , c s a k n e m e s t v á la sz t . A z 1291 : IV. t.-cz. k iz á r j a a m e g y é n a n e m -n e m e s n e k h iv a ta lo s k o d á s á t . C sak a v ic z is p á n le h e t n e m -n e m e s . S á ro s m e g y é b e n s o h a s e m v o lt. Az a u to n ó m iá n a k is c sa k a g y ö k e r é t lá tn i a ré g i m eg y éb en .

P é n z - é s h a d ü g y i a u to n o m ia is m e re tle n d o lg o k m é g ; az ig a z sá g s z o lg á l ta tá s b a n v a n m á r m e g y e i ö n k o rm á n y z a t , de c s a k e ls ő fo k ú , a m e n n y ib e n a n á d o r k ú r ia i b í r á s k o d á s a f o k ta t j a a b o n y o lu l t ü g y e k tá rg y a lá s á t . S a z u tó b b i e se tb e n a m e g y e i a u to n o m ia c sa k a b b a n n y i lv á n u l , h o g y a n á d o r a b í r á s k o d á s t a m e g y e i h a tó s á g g a l é s e s k ü d te k k e l g y ak o ro lja . A s e d r iá n v a ló a u to n o m b í r á s k o d á s te h á t a lá re n d e lt je llegű ,

a b i r t o k p e r b e n n e m il le té k e s ; a s z e n ts z é k i b í rá s k o d á s is k o rlá to z z a . A s o k e x e c u tio o k á n a m e g y e i n e m e ss é g n e m is nag y o n k ív á n ja a z a u to n o m b í r á s k o d á s t . A z ö n k o rm á n y z a t i jelle g c s a k o t t d o m b o r o d ik k i, a h o l m á r a m eg y e «hiteles*) h e ly iv é fe jlő d ik s a z e g y h á z n a k v e té ly tá r s á v á v á lik . A megye k ic s ib e n a z o r s z á g k é p e ; a k o ro n a k é p v is e lő je : az isp án , a n e m z e té : a m e g y e k ö z ö n sé g e . I tt lá tn i a z ö n k o rm á n y z a t

e m b iy ó já t . A m e g y e i jo g é le t f o r rá s a i is j e le n tő s k ü lö m b sé g e t 'm u t a t n a k id ő k h a la d tá v a l . A m e g y é b e n a z o rsz á g o s jog él


(o rd in e j u r i s m e d ia n te ) ; a n n a k f o r r á s a i : a tö rv é n y , a k i rá ly i re n d e le t , a k iv á lts á g , a z o r s z á g o s s z o k á s . í r o t t f o r r á s o k : a

tö rv é n y és re n d e le t , m e ly e k e t a k i r á ly k ö z ö l. M e g ta r tá s u k k ö te le z ő ; j e l l e m ö k a jo g v é d e lm e . A z A n jo u - k o r b a n i r o t t jo g n in c s ; le g b ő v e b b jo g f o r r á s a sz o k á s . A b b ó l a la k u l k i a m eg y e i s ta tu tu m .

A k irá ly i v á rm e g y é b ő l e z e k s z e r in t k e v é s m a r a d t . M eg

sz ű n t az e g y h á z fő k k ö z r e m ű k ö d é s e ; a p a p s á g (a fő - é s al-) a k ö z g y ű lé s ta g ja le t t . A z u tó b b i a z o n b a n k o r lá to z o t ta b b fo k b a n . A v á r n a g y b ó l a j tó n á l ló ( ia n ito r ) l e t t ; a v ic z is p á n egészen m á s v a la m i. A tö b b i k i rá ly i t is z tv is e lő (h a d n ag } ', szá zad o s , tiz e d e s , p o ro s z ló , k i r á ly b író ) a k i r á ly i s z o lg á k

b irá ib a n , a h o m o re g iu s a z e s k ü d te k b e n , k é s ő b b tá b la - b í rá k b a n s m á s n e v ű és jo g k ö r ű t is z tv is e lő k b e n tá m a d t ú j é le tre . A z u d v a r is p á n 1504-ig k e v é s b b é , a z tá n m á r r o h a m o

san b o n ta k o z ik k i v ic z is p á n n á . 1548-ig a z i s p á n v ic z é jé n e k m o n d ja m a g á t s az i s p á n is «A z é n v ic z is p á n o m » - n a k n e v e z i. S a v ic z is p á n s a n é g y s z o lg a b ir ó la s s a n v á l ik ig az i n e m e s i h a tó ság g á . C s u p a m a g á n o k ir a to t á l l í ta n a k k i, m e ly n e k é r v é

n yessége a z ő é le tö k r e t a r t ; s c s a k a m a g á n p e c s é tjö k e t h a s z nálják . 1 5 5 0 -b e n h a tá r o z z á k e l a v á r m e g y e n e v é b e n k ia d a n d ó pec sé t h a s z n á la tá t . E k k é p n y e r te a v á r m e g y e i c z ím e re s p e c s é t

a n a g y je le n tő s é g é t, a m i a v ic z e is p á n le lé p é s e k o r s ú j b e ik ta tá s a k o r n y i lv á n u l t m eg .

3. A z a u to n o m ia fe j lő d é s e és a z isp á n . A n e m e ss é g a z

a u to n o m ia e r ő s íté s e é r d e k é b e n ig y e k sz ik a z i s p á n k in e v e z é sét k o r lá to z n i, v a g y is r e fo rm á l ja a k o r á b b i k i r á ly i i s p á n i jo g k ö rt. m é g p e d ig e lő s z ö r a z z a l, h o g y a z o r s z á g ta n á c s h o z z á j á ru lá s á t (1222.) k ív á n ja , m a jd a z t k ö t i k i (1486. 60. d ec r.) , hogy a fő p a p i é s b á r ó i t a n á c s b iz a lm i e m b e r é t n e v e z z e k i a k irá ly . E k k o r a z tá n a z a d o m á n y o z á s - s z ó n e m j e l e n t b i r to k

a d o m á n y o z á s t is . U tó b b a k ö z n e m e s s é g is m é t to v á b b m e g y s b iz to s í té k o k a t k ö t k i a z i s p á n n a l s z e m b e n , h o g y t. i. a meg}’é b e n la k jé k , o t t b i r to k o l jo n , n e m e s fé rfi, n a g y k o r ú és


k e r e s z té n y le g y e n . E z e k a b iz to s í té k o k u tó b b is m e g m a r a d ta k , m e r t k i s k o r ú R á k ó c z i L á sz ló h e ly e tt a g y ám , ö zv . R á k ó c z i F .-n é Z r ín y i I lo n a n e v é b e n a n n a k b iz to s a k o rm á n y o z . 1 2 9 0 -b e n a z t k ö t i k i a n e m e ssé g , h o g y eg ész m e g y é t ö rö k b i r to k u l n e a d h a s s o n a k i rá ly , t e h á t a z i s p á n t se te h e sse ö rö k ö s s é . A fe lté te l a X IV . s z á z a d b a n é r v é n y r e ju to tt , d e csa k r ö v id i d ő r e ; m e r t a H a b s b u rg o k is m é t d iv a tb a h o z z á k a z ö rö k ö s fő is p á n s á g o t (S á ro s m e g y é b e n : a P e ré n y i- , R á k ó c z i-c sa lá d - d a l). A d iv a t a X V II. s z á z a d b a n a n n y i r a m eg y , h o g y a z o rsz á g n a k s z in te a n n y i a z ö rö k ö s , m in t a k in e v e z e t t fő isp á n ja . S a

m e g y e m e g n y u g s z ik a d o lo g b a n s h a a fő isp á n ja m eg h a l, n y o m b a n b e ik ta t ja a z ö rö k ö s é t.

A n e m e ss é g a z e l le n is v o lt , h o g y a z i s p á n n e tö lts ö n b e t ö b b tisz ts é g e t . A z v o l t t. i. a k ö z p o n to s í tá s fő e sz k ö z e . 1222., 1498. é s 1 5 0 4 -b e n ily i r á n y b a n k a r d o s k o d ik . D e a 9 p ü s p ö k

i s p á n is, a z u d v a r i fő t is z te k is az o k . N é h a eg y ik -m á s ik k a p 4 — 5 m e g y é t is (P á lffy J á n o s , S z e n t- Iv á n y i F e re n c z g rófok). H iá b a s t a tu á l ja a t é te l t m é g a z 1047. 75. d e c r . is. A b a j t n ö v e li m é g a z a u to n o m ia v e s z e d e lm é r e a z a k ö rü lm é n y , h ogy a z i s p á n a k i rá ly tó l fiz e te tt t isz tv is e lő . Ú g y se g ít te h á t a n e

m e s s é g m a g á n , h o g y a z i s p á n s á g o t n o b i le o f f ic iu m m á a la k í t ja á t , a m e ly n e k c s e k é ly b i r s á g r é s z t ju t ta t , m a jd tisz te le td í ja t s ö r ü l , h o g y a k i rá ly d ú s g a z d a g b i r to k o s t n e v e z k i, a

k i fü g g e tle n v a g y o n ila g . I t t is a rö v id e t h ú z z a a z o n b a n , m e rt h a a k i rá ly m e g n y e r te a g a z d a g b ir to k o s t , m e g n y e r te v e le — a m e g y é t.

M in th o g y te h á t a b iz to s í té k o k a t n e m ta lá l ta e lég ség esek n e k a m eg y e , h á t a z e s k ü - k iv é te l re t é r t á t. A z e sk ü a z t je le n te t te , h o g y a z i s p á n e l fo g a d ta a m e g y e fe lté te le it. A m ire

e s k ü t te tt, a z é r t fe g y e lm ile g é s v a g y o n i la g fe le l.A z e s k ü a k i r á ly i i s p á n r a is k ö te le z ő , d e n e m b iró i je l

le g ű ; az zá a z 1435. 2 . d r . e r e jé v e l v á lik . A s z o lg a b iró is letesz i. A z i s p á n n á l a z e s k ü té te ln e k a b e ik ta tá s e lő tt k e ll m e g tö r

té n n ie . A r ró l s z ó l , h o g y ig a z sá g o t r é s z re h a j lá s n é lk ü l fog


ten n i. M ivel p e d ig c s a k ‘a b ír á s k o d á s r a v o n a tk o z ik a z e sk ü .

íi ré g i m e g y e i j o g r e n d n e k é s a lk o tm á n y n a k e g y é b b iz to s í té k a it is k ív á n ta a m e g y e . A z o k : a fe l té te le k v o lta k .

A b e ik ta tá s a X V I. s z á z a d k ö z e p é tő l a k ö z g y ű lé sb e n v a g y a k i rá ly e lő t t 'fo ly t le. H a a k ö z g y ű lé sb e n , a k k o r b e ik ta tó k irá ly i b iz to s k in e v e z é s e v á l t s z ü k s é g e s s é ; h a p e d ig a k i rá ly

fo g ad ta e l a z e s k ü t, a k k o r a m e g y e h i te le s b iz o n y ítv á n } ' b e m u ta tá s á t k ö v e te lte . A H a b s b u rg o k a la t t á l t a lá b a n m in d ig a k ö zg y ű lé s e lő t t ik ta t já k b e a z i s p á n t . A z a k tu s v a ló d i ü n n e p , m in t a r e s ta u rá c z ió is. A k irá ly i b iz to s s z o k á s s z e r in t fe lk é ri a v á r m e g y é t a b e ik ta tó n a p k i tű z é s é re , a m it a z e lő k é sz ítő

k ö zg y ű lé s v ég e z . E k k o r le h e t ó v á s t e m e ln i a k in e v e z é s e l le n s a r ró l a z is p á n te s t im o n ia lis t v e s z k i. S á ro s m e g y é b e n c sa k S z irm a y T a m á s g ró f n á l f o r d u l t e lő e z a z ese t. A b e ik ta tá s k ü lö m b e n d ís z b a n d e r iu m o k k a l , d e p u tá c z ió z á s s a l s n a g y á ld o m ással s z o k o t t le fo ly n i. A b e ik ta tá s t á b la b i r á k . u tó b b t is z te

leti tisz tv ise lő k fő is p á n i k in e v e z é s é v e l j á r t . A b e ik ta tá s a n n y i b a n is fo n to s m o z z a n a t , m iv e l m é g a fő is p á n s á g e l tö r lő je :

II J ó z s e f is i ly fé le d o n á c z ió s le v é lb e n , a z 151 8 — 5). 1552. d e c r . sze rin t, n e v e z k i íő i s p á n i b iz to s o k a t .

Az i s p á n t k is k o rú s á g v a g y e g y é b o k m ia t t a d m in is z tr a - to r h e ly e t te s í t i : u s q u e a d p la c itu m re g is . N e k i is m e g v a n m in d e n jo g a a b e ik ta tá s u tá n , c sa k n e m ta r to z ik a m á g n á sok k ö zé . M id ő n II. R á k ó c z i F e re n c z m e l lé E rd ő d } ' G y ö rg j' g ró f a d m in is z t r á to r u l j u t S á ro s m e g y é b e s a b e ik ta tó n a p r a e lő re r e s ta u r á c z ió t h i r d e t , a m e g y e k é ts z e re se n is t i lta k o z ik : e lő szö r a z é rt , m e r t b e ik ta tá s e lő t t n e m v o l t r á j o g a : m á s o d

s z o r a z é rt , m e r t a 15 n a p i t e r m in u s t n e m t a r to t ta be .íg y a la k u l á t a z e g y k o r i k i r á ly i t i s z tv is e lő b ő l a z i s p á n

o ly sz e rv v é , a m e ly in g y e n é s b e c s ü le tb ő l v é d i a k i r á ly és

k ö z n e m e ssé g s e g y ü t t a r e n d i a lk o tm á n y é r d e k e i t . D e á ta la k u l a h a tá s k ö r e i s : k ö z ö s b iz a lm i e m b e r , a k i a v á r m e g y e tö re k v é se it m é rs é k li, a k i r á ly n á l p e d ig k ö z b e n j á r . H a tá s k ö re h á rm a s i r á n y ú m a r a d to v á b b r a is, v a g y is a z ig a z sá g sz o lg á l


ta tá s r a , a k ö z ig a z g a tá s r a é s a h a d ü g y r e v o n a tk o z ik ; d e je le n tő s e n m ó d o s u l. A z e lő tt a z e lső te k in te té b e n a z is p á n fe lté tle n ü l in té z k e d e t t , a s z e rv e k e t k in e v e z te , s z a b á ly o k a t a lk o to t t s k a r h a t a lm a t g y a k o r o lt . J o g k ö ré b e n a lő d o lo g : a k in ev e zés , a m i e l le n a m e g y e a v á la s z tá s t v ív ja k i ; a z i s p á n é s u d v a r i s p á n b i r ó i h a tá s k ö r e , a m i e l le n v is z o n t m á r a XIII. s z á z a d v é g é n a je lö lé s n é lk ü l v á la s z to tt n é g y s z o lg a b iró b i r ó tá r s a t á l l í t ja . S á ro s m e g y e a z u tó b b i v ív m á n y t e n y h é b b e n a lk a lm a z z a : 1 6 2 5 -b e n 58 e s k ü d te i é s 16 9 2 -b e n je g y z ő t a z isp á n je lö lé s é v e l v á la sz t . T e h á t a n e m e ss é g íg y s z o r ít ja m e g az i s p á n i j o g k ö r t a z z a l, h o g y m a g a j u t c se le k v ő h a tá s k ö r h ö z . * A m i to v á b b á a k ö z ig a z g a tá s i s z e m p o n to t ille ti, a n e m e ssé g 1 2 9 0 -b e n é s 1 4 8 6 -b a n a z t a m e g s z o r í tá s t v ív ja k i, h o g y az is p á n u d v a r is p á n já v á c s a k m e g y e i n e m e s t te h e s s e n , a k i a v á r m e g y e e lő t t e s k ü d jé k , m in t b i r ó ; 1 5 4 8 -b a n m á r k ik ö ti, h o g y a z i s p á n és n e m e ss é g k ö z ö s m e g e g y e z é sse l v á la sz sz a n a k . S á ro s m e g y e 1 6 3 1 -b e n a z is p á n n é g y je lö l t je k ö z ö l v á la sz t, v is z o n t a z o n b a n 1 6 7 6 -b a n ö zv . R á k ó c z i F e re n c z n é n u n c z iu sa c s a k P é c h y G á b o r t a já n lja v ic z is p á n n a k , a k i t a k o n g re g á c z ió m é g is e g y h a n g ú la g v á la sz t m eg . A z i s p á n je lz e t t k é t h a tá s k ö r e t e h á t a n e m e s s é g ja v á r a m e g s z o r u l t, i lle tő le g az e ln ö k sé g és k i je lö lé s té n y e ir e z s u g o r o d o tt ö ssze . H a d ü g y i te k in te tb e n is n a g y a v á l to z á s : a XV. sz á z a d k ö z e p é ig az is p á n a v e z é r , a k i a m e g y e i z á s z ló a la t t v e z e t , t isz te k e t n e v e z k i s a c s a p a t ja iv a l v é g r e h a j t ; 1454-tő l m á r a n e m e ssé g v ála sz t h a d v e z e tő t ; n e m a z i s p á n v e z e t, h a n e m a v ic z isp á n (esetleg

v á la s z to tt k a p itá n y ) , t i s z te k e t is a v á r m e g y e n e v e z k i, lu s z trá t a v ic z is p á n t a r t s a tá v o l le v ő t ő b ü n te t i . E b b e n a közigazgatási

á g b a n t e h á t a z is p á n n a k , i l le tő le g a k ö z é p p o n t i h a ta lo m n a k a tú l s ú ly a v é g k é p e n le tö r t . A XVI. s z á z a d tó l a z is p á n s á g valósá g o s r e p re z e n tá ló , h o l t ig ta r tó m é ltó sá g , m e ly n e k k ép v ise lő je n e m la k ik a m e g y é b e n , n e m is ig en fo ly ik b e le sem m ib e . C sak r e s ta u r á l , v a g y h a k a to n a k e ll, a k k o r m u ta tk o z ik s csi

n á l ja a h a n g u la to t . íg y M á r ia T e ré z ia , m a jd I. F e re n c z ala tt.

A VÁRMEGYE TESTÜLETILEG GYAKOROLHATÓ JOGAI A KÖZGYŰLÉSEN. 129

A v á r m e g y e a te s tü le t i le g g y a k o r o lh a tó jo g a i t a k ö z g y ű lé s k e r e té b e n a lk a lm a z z a . A v á rm e g } 'e i s z e rv e z e t k ié p í té

sé n e k a la p ja a z ő s g y ű lé s (g e n e rá l is c o n g re g a tio ) , m e ly n e k tag jáv á e lső s o r b a n a n e m e s a p á tó l v a ló tö rv é n y e s s z á r m a

zá s a v a t s c sa k k iv é te le se n k irá ly i b e f o ly á s : v á r o s i k ö v e te k k ü ld é se , e g y h á z i k in e v e z é s v a g y ú j n e m e s í té s ú t já n . A ta g sz e m é ly e se n v ag y m e g h a ta lm a z o t ta l g y a k o r o lja a jo g a i t . A z ö zvegy n e m e s a s s z o n y is. A fő n e m e s a k k o r tag , h a jo g o t g y a

k o r o l t ; k ö te le s s é g te k in te té b e n « e x se c u tu s» .Az a u to n o m ia é r d e k é b e n a k o n g re g á c z ió k ü z d e ls ő s o r

b a n a k i rá ly i b e fo ly á s e l l e n ; így 1649., 1 6 6 2 -b e n k iv isz i a

nem e ssé g , h o g y a k i r á ly a p a r a s z tn a k , s a já t u r a b e le e g y e z é se né lk ü l, n e a d h a s s o n n e m e ss é g e t, ső t m é g a p o lg á r n a k se , csak a v á ro s i ta n á c s é s a v á r m e g y e a j á n la t á r a ; 1 6 8 7 -b e n az t, hog y a v á r o s k ö v e tk ü ld é s i jo g a a tö r v é n y h o z á s h o z z á já r u

lásá tó l fü g g jö n .A s z e g é n y e b b , l a t in u l n e m tu d ó n e m e s k i s z o ru l . A s z a

v a z a to k a t n a g y o n is m é r le g e l ik ; tö b b n y i re jó z a n é s e lő k e lő

e lem d ö n t, a m e ly re v á r k ü lö m b e n is az ö n k o r m á n y z a tb a n v a ló cse le k v ő k ö z r e m ű k ö d é s . R á n é z v e k ö te le s sé g is a m e g je le n é s . V an ese t, h o g y e lh a la s z t já k a d ö n té s t rö v id e b b - h o s s z a b b id ő re azzal a m e g o k o lá s s a l, h o g y tö b b e n le s z n e k m a jd e g y ü tt , v a ló já b a n p e d ig a r r a a c z é lra , h o g y a te k in té ly e s e b b e le m m e g je le n h e ssé k . A m e g le p e té s e k r i tk á k a k o n g re g á c z ió n .

E lő b b a k i rá ly a d o t t a k o n g re g á c z ió t a r t á s á r a e n g e d é ly t, m a jd az isp á n h i r d e t i m e g ; u tó b b m á r a v ic z is p á n is ö s sz e h ív h a tja . D e a z ö s s z e h ív á s t m in d ig m e g o k o l ja : vág} ' a fe lső b b és s ü rg ő s re n d e le te k ö s s z e h a lm o z ó d á s á v a l , v a g y a re n d k ív ü l i v is z o n y o k k a l. H o g y a s z e g é n y n e m e s ta g sá g a ta r ta lm a t la n

jo g , az is b iz o n y ít ja , h o g y v a n k ir . r e n d e le t ,1 m e ly a z (>Uni-

1 W a g n e r D ip lo m . S á r . 22.

Tóth Sándor : Stiros vármegye monográfiája. I


v e r s ita s N o b i l iu m ta m s c il ic e t P o s s e s s io n a to ru m , q u a m U n iu s S e s s io n is C o m ita tu s » -r ó l e m lé k e z ik .

A té n y le g t a g o k : a tá b la b ir ó i e le m , m e ly S á ro sm e g y é b e n a X V II. s z á z a d b a n 6 0 — 70, 1 6 2 9 -b e n 31, 16 3 5 -b e n 64, te h á t a k ö z g y ű lé s i ta g o k '/s -a . K ö z tü k v a n n a k , a k ik n e k a z i s p á n az in s ta l lá c z ió n p u s z ta c z ím e t a d ; v a n n a k , a k ik ig én y t t a r th a t

n a k a z ö n k o r m á n y z a tb a n v a ló c se le k v ő k ö z r e m ű k ö d é s re és v é g ü l a jo g ila g já r t a s a k , a k ik n e k m in t a s e d r ia k in e v e z e tt t a g ja in a k e ls ő fo k ú b í r ó i j u r i s d i c t i ó ja v a n .

A z 161í . gén. congregatio ta g ja i :

I. In a llo d io s u n t is ti (s a já t b i r to k o s o k ) :

B erzev iczy a lisp á n K ap y Z s ig m o n d K ap y L ász ló D essew ffy F e ren cz D essew ffy J á n o s J á n o s y Isv án B e r th ó ty J á n o s B e r th ó ty M árto n S z in y ey M ik lós S z in y ey Já n o s M erse K r is tó f ifj. F e jé rv á ry Z s ig m o n d B o rn e m isz a M ik lós B o rn e m isz a Is tv án P é c h y P á l B erzev iczy H e n rik

B erzev iczy J á n o s B erzev iczy Is tv án Usz Is tv á n K éry Já n o s G o m b o s J á n o s G o m b o s G ergely B a lp a ta k y G yörgy G erg e ly lak y M iklós G e rg e ly lak y Já n o s K ö rtv é ly essy M ihá ly T h y v a d a r P é te r T ro c s á n y G yörgy In c h é d y P é te r H e d ry Im re H e d ry F a rk a s F a rk a s F a rk a s De H ar-

ság h y S ó v á ry F e re n c z d eák

H o rv á th -Ju k o v ic h Mátyás

P a c so th F eren cz R o szk o v án y i J á n o s ifj.II. A bsen tes (távo l

levők) :O rm á n y J á n o s K eczer J á n o s Sós G yörgy S zinyey B álin t R o szkovány i J á n o s id. D obay M árton D o b ay Z sigm ond N y o m ark ay L örincz R asz lav iczay M ihály R asz lav iczay A ndrás K ükem ezéy Is tván S em sey György.

A z e s k ü d te k s z á m a e lé g k ö v e tk e z e te s . «E sk ü d tn e k )) szok á s k ik é r n i p l. b i r to k p e r b e n a n e m e s t , a k in e k (1693.) té li szo lg á la tlé te ib e n 25 A n a p i d í ja v a n . 16 0 7 -b e n 41 e s k ü d t v an és 1 j a n i to r , 1 6 3 2 -b e n 45, 1 6 3 4 -b e n 47 (E p e rje s k é t s z e n á to rá t é s a k a s s a i u r a d a lo m p re fe k tu s á t is b e v e sz ik ), 1635-ben 47, ( to v á b b á a h á r o m v á r o s és K a ssa s z e n á to ra m e g a bog d án y i

u r a d a lm i t isz t ta r tó ) .


A k ö z g y ű lé se n a k ö z ö n sé g , hog} ' a v á r m e g y e h a tó s á g i te k in té ly é t v é d je , fe g y v e re s e n j e le n ik m eg . M in d e n tá m a d á s , a m e ly e t v a la k i a v á r m e g y e i h a tó s á g e lle n k ö v e t el, a n e m e s i s z é k e lle n e lk ö v e te t t sér tés . H a jd a n m é g s z ó b e li s é r té s m ia t t is p a n a s z m e n t fel a k i rá ly h o z , v a g y h a a v á r m e g y e i t isz tv ise lő t a m e g y é n k ív ü l is é r te b á n ta lo m . E g y i ly e n e s e tr ő l

í r ja N. L a jo s , h o g y : « In re g n o n o s t r o in a u d i tu m » s k i rá ly i e m b e r t k ü ld k i a m e g to r lá s r a .

a) A s zé k s é r té s g y a k o r i, a z é r t m á r 1 5 8 6 -b a n á l la n d ó é r v é n y ű h a tá r o z a to t (C o n s t itu t io p u b l ic a ) h o z n a k e lle n e . T ilo s e z e n tú l k a r d d a l v a g y k é z i b o m b a r d á v a l a s z é k h á z b a b e l é p n i ; a ki á t lé p i a t i la lm a t, ‘/a— 12 m a g y a r ír t ig , e se tle g in g ó k b a n b e c sé rté k s z e r in t , b írs á g o lh a tó . M in d já r t ez a lk a lo m m a l L e n c sé s A lb e r te t s m é g 10 m á s n e m e s t b ü n te tn e k 12 fr tig . S n e m k ell g o n d o ln i , m in th a v a la m i s ú ly o s k ih á g á so k id é z n é k fe l a

s z é k s é r té s t : e lé g a « N e m ig a z !» sz ó (1757.). a m a k a c s k o d á s is, h o g y a m e g y e i ü g y é sz p e r b e fo g ja a z il le tő t. A z « e lm a r a d á s » is id e t a r t o z ik : a z is m e g s é r té s e a k ö z n e k . 1 6 2 2 -b e n a z

a l is p á n p a n a s z t te sz a z é r t is, h o g y a P r o h ib i to r iu m v á g j ' A tte s ta to r iu m S ig il lu m n e m ré s z e s ü l m e g fe le lő r e s p e k tu s b a n s m á r 12 f r t b í r s á g o t m o n d a n a k k i. D e f o r d u ln a k e lő s ú ly o s

e se te k is : 15 9 5 -b e n a m e g y e K e n d y t a v ic z is p á n e l le n v a ló e rő s z a k m ia tt fe j- é s jó s z á g v e s z té s r e í t é l i : 1 5 9 6 -b a n U sz

á n d o r a v ic z is p á n e lle n m o n d o t t i l le t le n s z a v a k é r t 100 fo r in to t fizet,- 16 2 5 -b e n G o m b o s G y ö rg y é s G e rg e ly ((szen n y e s é s b e c s te le n ítő k i la k a d á s o k é r tw 25 f r t b í r s á g o t k a p n a k s h a

n e m f iz e tn e k , « tis z te s s é g e s » fo g sá g v á r r á ju k : 1 6 3 2 -b e n G ro ff é s S z ta n k a y s z é k tö r é s é r t 25 f r to t f iz e tn e k : 1 6 3 9 -b e n T iv a d a r L ász ló sz ó v a l s é r t i a b í ró t , a b i rs á g a 25 f r t ; 1 6 4 2 -b e n S eg - n y ey Is tv á n é s G á b o r, 1 6 4 3 -b a n R a s z la v ic z y és S tr á z s F e re n c z b ü n te té s e n y e lv k iv á g á s ra sz ó l, d e 100 f r t t a l m e g

v á ltjá k m a g o k a t; 1 6 4 2 -b e n a v ic z is p á n n a l v a g y s z o lg a b ir ó v a l s z e m b e n m a k a c s 2 00 f r t, 1 6 7 1 -b e n a v é g r e h a j tó s z o lg a b ir ó - n a k e lle n s z e g ü lő e g y n e h é z m á r k a b ír s á g o t s z e n v e d e l ;


1 644-ben S tr á z s M ih á ly «b a b o n á s » s z ó é r t k ö v e ti m e g a k o n - g re g á c z ió t s a k k o r 12 fr t b i r s á g r a Íté lik , m e g a r ra , hog y a s z e n te g y h á z a t is a d o m á n y n y a l k ö v e sse m eg . 1661-ben a v iczis p á n p a n a sz o lja , h o g y a b ír s á g o t az u ra k n e m v esz ik k o m o ly a n : fe lh ív já k te h á t a s z o lg a b irá k a t , h o g y a 12 f r t b írs á g o t h a j ts á k be. 1745-ben a H e d ry - te s tv é re k v io le n t ia m ia t t 100 r f r to t fize tn ek . A k ö z g y ű lé s rő l v a ló e lm a r a d á s b irsá g a elég á lla n d ó .

R e n d e se n e lő re je lz ik a m e g je le n é s k ö te le z e tts é g é t a h ird e té s b e n . 1642-ben 100 fo r in t , 1 6 44-ben 12 fr t, ism é tlő d é s e se té n 100 fr t, 1 657-ben 100 fr t ( a r m á l i s tá n a k : 12 frt), 1 6 63-ban 100

fo r in t a b irsá g .N e m e g y sz e r h o z z á k a z o n b a n m a g o k k a l a v isz o n y o k ,

h o g y h a r c z r a k é sz e n , te h á t fe g y v ere sen k e ll m e g je le n n ie a n e m e ssé g n e k a k ö z g y ű lé sb e n : a le g tö b b N e m e si F e lk e lé s

lu s z trá já n v ag y a h a r c z b a in d u lá s k o r , z á sz ló -á tv é te l é s v is sz a sz o lg á lta tá s e se te ib e n , ső t a b a n d e r iá l is d ís z -k iv o n u lá s k o r is.

b) Ülés so k fé le v a n , a m e ly e k h a tá s - é s tá rg y k ö r s z e r in t v á lto z n a k . Ü n n e p s é g s z á m b a m eg}' a z is p á n -a v a tó m e g tisz tú j í tó te lje s ü lé s (g e n e rá lis c o n g re g a tio , se d e s e le c to ria , sedes. r e s ta u r a to r ia ) ; a z o c ta v a lia (o k tá v á s ü lés) ta g ja i : a z a sse s-

so re s s e d is iu d ic ia r is e C om . S á ro s (1561—62.), a z a l is p á n , és a s z é k ju r á tu s o k (1584.), tá rg y k ö r e p e d ig : b ir to k b e li e rő sz a k , fe ljeb b e zé s az ú r i s z é k tő l (156 3 -b an a T a r c z a y A nna-fé le), e r ő sz a k o s z á lo g o sítá s , e rő sz a k té te l, o sz to z k o d á s i p e r , egyezkedés. 1562-ben , m ik o r O r m á n y M ik ló s v ic z is p á n eg y e zk e d és i ü g y é t

tá rg y a ljá k a z ú r i sz é k e n , k iv é te lk é p a n é g y s z o lg a b iró v an

je le n . A z ú r i s z é k ez id ő b e n E p e r je s e n , n é h a N a g y sá ro so n szé k e l s t á r g y k ö r e : o sz to z k o d á s , f ig y e lm e z te té s , fe nyegetés , v é g re h a jtá s , h a tá r ig a z ítá s , v é r o n tá s b irs á g a (1563.), b ir to k v é te l (1561-ben B e rz e v ic z y -c sa lá d 1500 f r to n v esz i m e g H o rv á th J á n o s b ir to k a it) . A z ily ü lé s e k rő l v e z e tik a « P ro to c o llu m C ita tio n u m e t S ta tu tio n u m » -o t (1572— 1621 ; 1582-ig m a g y a ru l) .1

1 1620—40-ben la lin k e re tb e n sok a m a g y a r szó .


V a n n a k : h u z a m o s , á l la n d ó k o n g re g á c z ió k , k iv á l t h á b o r ú s v a g y v é sz e s n a p o k b a n , a m ik o r h ó n a p s z á m r a eg } 'ü tt ü l a n e m e ssé g . Ig}T 1 7 8 5 -b e n d e c a s o k s z e r in t o s z t já k fe l m a g o k a t a k ö z g y ű lé s ta g ja i . V a n : iu d ic iu m s im p le x ; s e d e s s ig il la r is n o b i l iu m (1609.), s. r e s ta u r a to r ia , s. c a lc u la to r ia , s . iu d ic ia r ia , s. e x e c u to ria , s. c a p t iv o r u m re v is o r ia (1785.); s e d r ia u r b a r i a l i s e t r e v is io in v e s t ig a t io n u m u r b a r i a l i u m (1785 k ö r ü l s z a p o ra ) ; a z o n fe lü l a c o n t r ib u t ió r a v o n a tk o z ó ü lé s e k . A te l je s ü lé s e ln ö k e : a fő isp á n (c o m e s) v a g y a h e ly e tte se . A k o n g re g á c z ió t m e g n y i th a t ja a v ic ze is p á n v a g y a h e ly e tte s is, a k i t a n e m e s

s é g m e g b íz v e le .1c) M in d e n ü lé s rő l j e g y z ő k ö n y v e t v e z e tn e k . A z o k 1561-tő l

k e z d ő d n e k a m i m e g y e i k o n g r e g á c z ió n k b a n . T e r m é s z e te s e n n a g y id ő k e l le t t h o z z á , h o g y a k e l lő fo r m a , b e o s z tá s é s s t í lu s k ia la k u lh a s s o n b e n n ö k . A z e lső é v t iz e d e k je g y z ő k ö n y v e i m a g y a ro k , d e r e n d s z e r te le n e k : c s a k a d e á k o s s t í lu s h o n o s í t m e g n é m i fo rm a i é r z é k e t . L á tsz ik , h o g y a la t in m ű v e l ts é g ű n é m e t v á ro so k , fő le g E p e r je s je g y z ő i jó v a l e lő b b r e v a n n a k . O tt m á r k o rá n , s ő t s z in te k e z d e ttő l (1424.) fo g v a v a n n é m i b e o s z tá s a s k e llő s o r r e n d je a je g y z ő k ö n y v n e k . M ég a z 1680. k o n g re g á c z ió k is ö s s z e -v is s z a s o ro ln a k f e l : k ö v e tk ü ld é s e k e t

a n é m e t p a r a n c s n o k o k h o z , p o rc z ió -k is z a b á s t , f e l i r a to k a t a so k te h e r e l le n . H a e b b e n a z é v b e n r i t k a a s z e m é ly i vág} ' b i r to k ü g y , m á s é v e k b e n a n n á l s z a p o r á b b ú g y , h o g y s iv á r r á te sz ik a je g y z ő k ö n y v m e n e té t . O ly a n o k e z e k a je g y z ő k ö n y v e k , a m in ő a n e m e ss é g h e ly z e te : n é h a s o k ta g je le n ik m e g a k ö z g y ű lé se n , n é h a a l ig j u t o d a v a l a k i ; k ö v e te k j á r n a k id e - o d a , le g tö b b e n a R á k ó c z ia k h o z m e g a k o m is s z á r iu s o k h o z ; d e eg y c s o m ó a k a to n a i c s a p a to k a t e l le n ő r z i , m á s a z a d ó k iv e té s t , b a jö s s z e írá s t , k ü ls ő m u n k á la to k a t v ég z i. S így to v á b b . A tá rg y k ö r is íg y b ő v ü l k i v a g y s z o r u l ö ssz e , d e s o r r e n d e t s o h a n e m ta r t . T ö b b s z ö r ig a z á n s e b t ib e n k é s z ü l a j e g y z ő

1 L . 1680. N o rm a -t, 1702., 1713. é s 1723. sz ab á ly za to t.


k ö n y v ; n e m is le h e t h á t v a la m i á t te k in té s t n y ú j tó te rv s z e rű s é g e . 17 8 5 -b e n k e z d ik a p a r t ic u la r i s c o n g re g a tió té te le it s z á m s o r r a l m e g je lö ln i , m a jd h a v o n k in t a d já k az a k tá k a t1804-ig , o n n a n k e z d v e p e d ig a 150-s s z á m m a l 695-ig fo ly ta t já k . A ju d ic ia r iá k a t m in d ig e g y ü t te s e n k ö z lik . M eg lep ő e g y é b irá n t , h o g y a n a p o le o n i k o rs z a k , k iv á l t 1800 k ö rü l , e lfo jt m in d e n é r d e k e t : u n a lm a s e g y h a n g ú s á g b a n e g y e b e t sem k ö z le n e k a k k o r a je g y z ő k ö n y v e k , m in t e g y h á z i é s b i r to k lá s i ü g y e k e t. T ö r té n e t n in c s a la p ja ik o n .

1771 m á ju s 16 -án a je g y z ő k ö n y v k ö v e tk e z ő fe lo sz tá sá t r e n d e l i el a k ö z g y ű lé s : I. C irc a p o l i tic a e t s ta tu m p u b l ic u m c o n c e r n e n t ia ; II. C irc a iu r id ic a e t a d q u o d v is p r iv a to r u m in-

s ta n t ia s p e r t i n e n t i a ; III. C irca c e c o n o m ic a a c c o m m o d a t io n e m m ili la r e m e t n e g o t iu m c o n t r ib u t io n is p e r c e p to r a le ta n g e n - t i a ; IV. C irc a u r b a r ia l ia . 1 7 8 0 -b a n ú j b e o s z tá s t k a p a je g y z ő k ö n y v , a m e n n y ib e n a z e lő z ő n e k fe lo lv a s á s á t je lz i s o s z tá ly o z v a : « C irca P o li t ic a , O e c o n o m ic a , J u r id ic a e t P r iv a to r u m In s ta n tia s » k ö z li a h iv a ta lo s i r a to k a t. A H T . is b e le a v a tk o z ik la s s a n a d o lo g b a : m e g s z a b ja a fo rm á t, e l le n ő rz i a je g y z ő k ö n y v e t (1771-ben m é g a p a r t ic u la r i s c o n g r e g a t ió é t is b e k ö v e te li) , ső t 1 7 9 2 -b e n c z e n z u rá t a lk a lm a z (a v á r m e g y e a z o n b a n n y o m b a n t ilta k o z ik ) . S a fo r m a re n d e z e tts é g é v e l t é r t h ó d ít- n a k a j e g y z ő k ö n y v b e l i m a g y a r n y e lv i r é s z le te k , a m e n n y ib e n a b e ls ő ü g y e k rő l h a z a i sz ó re fe r á l . 1 8 0 8 -b a n m a g y a r ü d v ö z lé s fo g a d ja a f ő i s p á n t ,1 s ő t 1812 S z e n t J a k a b h a v a 2 7 -é n a k ö z g y ű lé s rő l te l je s m a g y a r je g y z ő k ö n y v e t írn a k . M ert o tt n a g y d o lg o k ró l e s e tt szó . A b e z á ru l t o rsz á g g y ű lé s k ö v e te tü z e s h a z a fis á g g a l je le n t ik , h o g y a h a z a i n y e lv fe lv irá g o z ta tá s á ra tö r té n t ig y e k e z e te k fü s tb e m e n te k ; e z é r t a r e n d e k fe lh ív já k a v á r m e g y é k re n d je i t , h o g y t a n u l já k m e g és á p o ljá k a n y e lv e t, m e ly a z ő se ik é . A r ra a k ö z g y ű lé s fö le le v e n ít i a z 18 0 6 -b a n h o z o t t r e n d s z a b á ly o k a t , m e ly e k a z id ő k m o s-

1 1810-ben a fő isp á n m a g a is m a g y a ru l n y itja m e g a k ö z g y ű lés t .


to h a s á g a m ia t t fe le d sé g b e m e n te k , s k ö v e tk e z ő h a tá r o z a to

k a t h o z :1. A D esse w ffy Im r e a l is p á n e lő lü lé s e a la t t t a r t o t t t isz t i

g y ü le k e z e tb e n fe lje g y z ik a z o k n a k a t i s z t i ta g o k n a k a n e v é t, a k ik ö n k é n t v á lla l já k , h o g y m in d e n h iv a ta lo s í r á s t m a g y a ru l v é g e z n e k . A k i e lé g g é n e m já r ta s a m a g y a rb a n , a z m é g

d e á k u l í r h a t ; d e re m é li a g y ü le k e z e t , h o g y ő k is, fő le g az i f ja b b a k , s e m m i fá ra d s á g o t n e m fo g n a k k ím é ln i , h o g y a

fo g a lm a z á s a ik m a g y a ru l s z ó lja n a k .2. A z a n y á k s z o r íts á k a m a g y a r n y e lv t a n u lá s á r a g y e r

m e k e ik e t , h o g y az 1 8 0 6 -b a n h o z o t t s m o s t ú j r a m e g e rő s í te t t h a tá r o z a t s z e r in t a k ö z h iv a ta lo k b ó l k i n e z á ró d ja n a k .

3 . A s z é p n e m e t a jeg y z ő « fu tó » le v é lb e n b u z d í ts a , h o g y

a tá r s a s á g b a n c sa k m a g y a ru l b e s z é lje n e k .4. F e lk é re n d ő a H T ., h o g y a N e m z e ti O s k o lá k e lő s z ö r

a m a g y a r n y e lv re ta n í ts a n a k , d e a ta n í tó k is tö k é le te se n j á r ta s a k leg y e n b e n n e .

S a jn o s , e z ú t ta l is c sa k a f e lb u z d u lá s n á l m a r a d t a v á r

m eg y e , s a j e g y z ő k ö n y v to v á b b r a is — la tin .A je g y z ő k ö n y v e k e t é v e n k in t k ü lö n k ö n y v fo r m á b a ik ta t

ják . A jeg y z ő az u to ls ó t í r ja a lá s re n d e s e n a k e z d ő s o r o k b a n is m e g n e v e z i m a g á t A z in i t ia le -k k ic z ir k a lm a z o t t b e tű k k el í r ó d n a k ; g y a k r a n d e d ik á ló je lm o n d a to k a t , v e r s e s S z ű z M á r ia - fo h á s z t fo g la ln a k m a g o k b a n . A z e p e r je s -v á ro s i M á ty á s

k o ri je g y z ő k ö n y v m eg fo rm á s , n a tu r a l is z t ik u s r a jz o k a t v a g y te n d e n tió z u s e r k ö lc s i m a x im á k a t, k la s s z ik u s c z i ta tu m o k a t k ö zö l.

1770-ben a ’ H T . is s z á m o k a t a d a r e n d e le te in e k s k ív á n ja ,

h o g y a k ö z jó ra v o n a tk o z ó ü g y e k e t n e a k ö v e te k ú t já n , h a n e m írá s b e lile g te r je s z s z e fe l a v á r m e g y e (4097. sz.). E g y id e jű az az in té z k e d é s e is, h o g y a r e p a r t i t ió k r ó l , b e ls ő in té z k e d é s e k rő l id ő s z a k o n k in t v a ló je le n té s e k e t , a z á r v á k n e v e lé s é rő l p e d ig fé lé v i e lő te r je s z té s t k iv á n .

M á r 1 692-ben h á r o m f é le k ö n y v e t v e z e t a v á r m e g y e .


I. C r im in a lia , II. P o li t ic a e t J u r id ic a , III. P o r t io n a l ia . A z e lső k e t tő t a je g y z ő k é sz ít i , az u to l s ó é r t k ü lö n m e g b íz o tt 100 r f r t

d í ja t k a p .d ) R é szv é te l a tö r v é n y h o z á s b a n : a z a r r a v o n a tk o z ó jo g

a re n d i a lk o tm á n y e g y ik s a r k a la to s b iz to s íté k a . 1 385-ben a

k i rá ly n é m á r n e m fe je n k in t h ív ja m e g o r s z á g g y ű lé s re a n e m e se k e t, h a n e m 4 —4 m e g y e i k é p v is e lő t . M a rc z a li s z e r in t 1351- b e n m á r c sa k k ö v e te k j e le n n e k m eg , H a jn ik a z o n b a n 1385 ó la

je lz i e z t a v á lto z á s t. A m a z n in c s k iz á rv a , d e n e m is b iz to s , m e r t az « In c o n g r e g a t io n e — u n iv e r s i s in c o lis re g n i ce le - b ra ta » s z a v a k m e g e n g e d ik , h o g y m in d e g y ik n e m e s h iv a ta lo s v o lt . S á ro s m e g y é b ő l 1447-tő l k é t-k é t k ö v e te t, eg y e t r i tk á n

(1545) k ü ld e n e k . K o rá b b i a d a to k n in c s e n e k .e) A v á rm e g y e , m in t k ö z ig a z g a tá s i s ze rv , ö tfé le h a tá s

k ö rb e n m ű k ö d ik . E z e k :a ) A tö r v é n y e k és r e n d e le te k k ih ir d e té s e . A z o k m á r N agy

L a io s ó ta á l ta la j u t n a k a k ö z ig a z g a tá s b a . A v á rm e g y e e n n e k az o rg a n u m a . A k ir . r e n d e le te k z á ra d é k a m e g is k ív á n ja a h ird e té s t , é p a z é r t a H T -h o z in té z i a z o k a t a k i rá ly . A h i r d e té s s z ín h e ly e a k ö z g y ű lé s . H a a r e n d e le t a n e m e ss é g e t é rd e k li , a k k o r g e n e rá l is c o n g r e g a t ió t h i r d e tn e k a k ö z lé s cz é l-

j á b ó l ; h a p e d ig V á s á r ta r tá s a d o m á n y o z á s á ró l , v á m jo g s z a b á ly o z á sá ró l , h a d b a s z á llá s ró l szó l, a k k o r a m e g y e i s z é k h e ly e n , a v á s á ro k a lk a lm á v a l h i r d e t ik . A z u tó b b i h i rd e té s m a g y a ru l, i l le tő le g : « in la y c a . l in g u a » tö r té n ik . A m a g y a ru l h i rd e té s

s o k á ig é le tb e n m a ra d t , c sa k k é s ő n k e r ü l t a tó t n y e lv ű re is r á a so r .

A je g y z ő k ö n y v b e a tö rv é n y k ö z z é té te lé n e k m ó d já t is b e s z o k tá k ik ta tn i .

t>) A v á rm e g y e , m in t h ite le s h e ly ( lev é ltá r). H o z zá , ille tő le g b e le ta r to z ik m in d e n ügy , m e ly a v á rm e g y e e lő tt t á r g y a lá s r a k e r ü lt . A v á r m e g y e p e r e n k ív ü l e ső ü g y b e n és jog- ü g y -k ö té s b e n fe lje b b e z ő h e ly ; a fe le k m á r N a g y L a jo s a la tt in k á b b k e r e s ik fe l, m in t a k o n v e n te k e t é s k á p ta la n o k a t , m e


ly e k e l s ő r e n d ű h i te le s h e ly e k . E l in té z te th e tn e k a v á r m e g y e i

t ö r v é n y s z é k n é l : p r o h ib it ió t ( t i l ta k o z á s b ir to k p e r b e n ) , o sz tá ly t , a d m o n i t ió t, e la d á s t , z á lo g o s ítá s t , z á lo g k iv á ltá s t, h i t b é r é s h o z o m á n y k ih a s í tá s á t , h a tá r já r á s t , fe lm é ré s t , b e c s lé s t . V á la sz

to t t b i r á k h o z n a k Í té le te t s a r r ó l a v á r m e g y e i h a tó s á g a d k i b iz o n y s á g le v e le t . A z o n fe lü l a v á r m e g y e o k i r a t á t í r á s t végez,

s h a a fél n e m je le n ik m e g e lő tte , k is z á ll a jo g ü g y s z ín te ré re . G y a k o ri a k ö lc s ö n és t a r to z á s le f iz e té se n y u g ta tó lev é l

(literse ex p e d ito rise ) k ís é re té b e n , a m i r e k i r . u ta s í tá s is v a n . Az ő s isé g o k o z ta t i lta k o z á s o k (z á lo g o s ítá s , e la d á s e lle n ) e m e lik a h i te lé t . S a v á r m e g y e te r ü le té n t a r t o t t n á d o r i k ö z g y ű lé s e lő t t vé g re n d e le t k é s z íth e tő . H ite le s sé g te k in te té b e n a z e g y h á z i

h i te le s h e ly te k in té ly é v e l a v á r m e g y e n e m v e r s e n y e z h e t , le g a lá b b is a d d ig , a m íg k ü lö n p e c s é tje n in c s e n .

A k ia d v á n y a i : z á r t v a g y n y i l t o k ira to k , a m e ly e k n e k h ite le s sé g e a h á tu l a lk a lm a z o t t n é g y v ia s z p e c s é ttő l függ .

K ö z é p ü tt v a n a fő - v a g y a l is p á n é , k ö r ü lö t te a s z o lg a b ir á k é . V a la m e n n y i c s a lá d i p e c sé t , a m e n n y ib e n a z 1 2 9 8 :4 6 . t.-cz . a v iz sg á ló k ö z e g je g y é t k ív á n ja m eg . A v á r m e g y e s a já t p e c s é te t

c sa k a z 1 5 5 0 :6 2 . t.-cz . é r te lm é b e n k a p . A m o h á c s i v é s z u tá n lá t ju k a s z é th a s í to t t k ö z ö s s z o lg a b ir ó i p e c s é t e t . . M a g o k a z

o k le v e le k b a r b á r s t í lu s ú a k . A z 1 2 9 8 :4 8 . t .-cz . a b ű n ü g y i i r a to k n a k a z a l is p á n i s z é k n é l v a ló le té te lé t r e n d e l i . R e g is t ru m o k v o lta k ró lu k , a m e ly e k b e a b í r s á g o lá s o k a t é s p r o s e r ip tió k a t ( le v e le s ité s )x is b e ír tá k , d e n a g y r é s z ü k e lv e sz e tt . M e g y é n k b e n

jó k é ső n a k a d u n k rá jo k , m e r t h is z e n a l e v é ltá r u n k is k é ső n á lla n d ó s o d ik . A m e g y e h á z a t 1 6 2 5 -b e n re n o v á l tá k é s r e s ta u rá ltá k ; d e m é g 1 7 9 9 -b e n is n a g y a p a n a s z , h o g y s z ű k ;

1800-ban a le v é ltá r h e ly is é g e ro s sz , b ö r tö n p e d ig n i n c s e n ; é v e k e lő tt P é c h y a l i s p á n t b íz tá k m e g a z á ta la k í tá s t e rv e z e té vel, d e b e l e h a l t : 18 0 4 -b e n a n a g y s á ro s i ré g i m e g y e h á z a r o m - lad o z ik , s m iv e l n e m h a s z n á lh a tó fe l, j a v í ta n i v a ló se m ,

B irto k e lk o b z ás .


e l l i c z i tá l ta t j á k ; 1 8 0 8 -b a n a z a l is p á n a fő is p á n la k á sá t é s b ú to r z a tá t h a s z n á l ja a n n a k á l la n d ó tá v o l lé te m ia t t , d e a n n y i r a r o m lo t t a z é s ez , h o g y le g fő b b id e je a r e p a r á c z ió n a k ; v é g re18 11-ben 852 r f r to t , 1 8 1 2 -b e n 1 4 0 3 6 r f r to t k ö l t r á a v á r m eg y e . M in d e z p e d ig a z t b iz o n y ít ja , h o g y a v á rm e g y e i lev é ltá r r e n d s z e r e s m e g a la k u lá s a h o s s z ú id ő k - v a jú d á s á b a k e rü lt . P e d ig a m e g y e m é g ta n u lm á n y ú t r a is k ik ü ld ö tte eg y íz b e n az

e m b e re i t . (L. X X III. s z a k asz .)y ) A v á rm e g y e , m i n t g y á m h a tó s á g : a le g sz e b b k ir . jog

n a k , az ö z v e g y e k é s á r v á k g y á m o lí tá s á n a k k ö z v e tí tő je . E k ir. tu te la (p ro te c tio ) a b b a n n y i lv á n u l , h o g y a k i rá ly le í r a fő v a g y a l is p á n n a k , h o g y v a la m e ly ö z v e g y e t v a g y á r v á t a p á r t fo g á s á b a v e t t ; e n n é lfo g v a v é d je a v á r m e g y e ; d e tu te la n é lk ü l is e l r e n d e lh e t i a k i r á ly a fő is p á n i v é d e lm e t. R e n d e s e n a fő is p á n e m e l ily ü g y b e n p a n a s z t a z u d v a r n á l . A p á r tfo g o lt k é r h e t i a z tá n , h o g y k ir . p r ó k á to r v é d e lm e z z e az ü g y é t, s a v é d e le m a tö rv é n y e s k o r ig ta r t . H a v a n a h á t r a m a r a d tn a k a ty a i r o k o n a (p a tr u e l is ) , a k i r e n d e l t g y á m h a tó s á g o t a k irá ly m e g s z ü n te th e t i, d e a v a g y o n t n e m ő re á , h a n e m a z a ty á n á l m ű k ö d ő g a z d a t is z t re b iz z a . A k é s ő b b i v á r m e g y e i á r v a s z é k n e k ez a z in té z k e d é s az a la p ja . W e rb ő c z y (I. 115. 2— 3. §.) m á r t u to r d a t iv u s t (k i re n d e l t g y ám ) e m l í t : a z in té z m é n y te h á t a fe lsé g jo g fo ly o m á n } ^ .

S) A v á r m e g y e s z e re p e a p é n z ü g y i é se) a h a d ü g y i k ö z ig a z g a tá s b a n ta lá n a le g fo n to sa b b és

le g tá g a b b k e r e tű . (L. X. é s X V I. S zak a sz .)f ) A v á rm e g y e i ig a z s á g s z o lg á l ta tá s k é t i r á n y ú : 1. a n á d o r

v id é k i b í rá s k o d á s á b a n , 2. a v á r m e g y e a u to n o m ig a z sá g sz o lg á l ta tá sá b a n n y i lv á n u l .m eg.

1. A n á d o r i b ír á s k o d á s m á r N a g y L a jo s id e jé b e n fo n to s o rs z á g o s té n y e z ő . K irá ly i b iz to s a k á r egy , a k á r tö b b v á r m e g y é b e n ( n é h a : a fő is p á n ) s z o lg á l ta t e lő b b ig az sá g o t, de N a g y L a jo s tö r l i ez t a f o r m á t s a n á d o r t k ü ld i k i. A k ik ü ld e té sn e k k e t tő s a c z é l j a : a ) ré s z b e n m e g a k a r ja s z ilá rd íta n i


a v id é k jo g re n d jé t, a m it a n á d o r az za l é r el, h o g y a b i ró i h a tá s k ö r é t k iv isz i a v á r m e g y é r e s e z t te sz i i l le té k e s s é a r ra , h o g y k ú r ia i v a g y n á d o r i i té lő sz é k i ü g y e k e t is tá rg y a lh a s s o n . E z a z in té z k e d é s a g a z d a sá g i é r d e k e t is v é d i, m e r t a n e m e s b i r to k k é r d é s b e n n e m k é n y te le n fe lje b b m e n n i . S e fe ljo g o

s í tá s a la p já n sz o k o tt m é g a v á r m e g y e a ra b ló k k i i r tá s a ü g y é b e n is in té z k e d n i, p e d ig a z ü g y a n á d o r jo g k ö ré h e z ta r to z ik . S ra b ló ü g y i re n d e lk e z é s e k k e l te le v a n S á ro s m e g y e X V I—

X V III. s z á z a d i tö r té n e te . D e m á s ik c z é lja is v a n a n á d o r i ig a z sá g sz o lg á lta tá sn a k : j3) m a g á n a k a k i rá ly n a k is h a s z n a v a n b e lő le : a n á d o r i g y ű lé s z a v a ro s id ő k b e n e z e n a z ú to n

sz e re z h e tte v is sz a (m a g sz a k a d á s é s h ű t le n s é g e se té n ) a k irá ly k e z é re n e m k e r ü lt jó s z á g o k a t . E r r e a c z é lra v a n n a k a n á d o r o ld a lá n a k i r . p ró k á to r o k , a k ik a k i r . jo g o k a t k u ta t já k és p e r ü k , v a g y a r r a v a n a h o m o re g iu s N a g y L a jo s k o rá b a n . T e rm é sz e te se n az a lp e re s k é r h e t te a z é rt , h o g y a z ü g y é t a k ir. k ú r iá h o z te r je s z s z é k fel.

N á d o r i g y ű lé s t tö b b n y i re k é t h a tá r o s m e g y é n e k , r i tk á n eg y n e k ta r to t ta k . E lő b b : R ó b e r t K á ro ly a la t t t a r to t ta k 3 — 5 v á rm e g y é n e k is. A k irá ly s z o k ta o rs z á g s z e r te a g y ű lé s t a r tá s á t e lre n d e ln i . N a g y L a jo s k o rá b a n h é t n á d o r i g y ű lé s t t a r

to tta k S á ro s m e g y é b e n , a m e ly e k e t n é h a a z a ln á d o r v e z e te tt, m ég p e d ig A b a ú jja l e g y ü t te s e n : 1347 ju n i u s 18 -án , 1351 ju l iu s 4 -é n , 1366 n o v e m b e r 2 -á n , 1364 o k tó b e r 2 -á n , 1366 a u g u s z tu s 31 -én , 1370 a u g u s z tu s 22 -én és 1381 a u g u s z tu s 5 -é il. A g y ű lé s t e lő re h i rd e t ik (p ro c la m a tio ) ; a v á r m e g y e m e g h ív ja

a fo n to s tá rg y a k fe ltü n te té sé v e l a n e m e ssé g e t. A h ir d e té s t m eg e lő z te a z o n b a n a k ir . p a r a n c s a n á d o r h o z (o r sz á g b író h o z , fő is p á n h o z v a g y m ásh o z) , h o g y ta r t s o n k ö z g y ű lé s t , i lle tő le g é r te s í ts e a v á rm e g y é t. A h ird e té s v á s á r k o r m e n t v é g b e : a

fő isp á n a g y ű lé s h e ly é t é s id e jé t m e g h ív ó a la k já b a n tu d a t ta . A ki a m e g h ív ó t o lv a s ta , to v á b b a d t a ; a k i n e m tu d o t t o lv a n i, az a h i rd e té s b ő l h a l lo tta . In n e n a g y ű lé s n e k : « C o n g re g a tio - n e s P ro c la m a ta j G e n e ra le s» a n ev e . Az id ő : ta v a sz , n y á r v ag y


ő s z ; a h e ly : (1 2 9 8 :3 5 . t.-cz .) m e z ő ; d e N a g y L a jo s fa lu v ag y v á r o s n a g y o b b te r ü le té t k ö ti k i. N a p o k o n á t e l t a r t a g y ű lé s 1— 2 v á r m e g y e n e m e ss é g e je le n lé té b e n . A h e ly tő l , h o l le fo ly t, é le lm e z é s i a d ó t s z e d te k h é t f ő n k in t (V ic tu a lia p a la tin a lia ) . B ír s á g p é n z az e l m a r a d ó r a : 3 m á rk a . N e m e s t ü g y v é d h e ly e tte s í th e te t t ; a n ő sz e m é ly e s e n je l e n h e t e t t m eg . A g y ű lé s le fo ly á sa a k ö v e tk e z ő v o l t : a n á d o r 12 b i r ó t á r s a t v á la sz ta t , k ik a fe s z ü le tre e s k ü s z n e k m e g a v á r m e g y e i h a tó s á g g a l e g y ü tt , m in t ig a z sá g s z o lg á lta tó te s tü le t . M ajd a n á d o r k á p lá n ja az a r r a

i té l t fé ltő l v esz k i e s k ü t . V a n n a k to v á b b á k ik iá ltó k , re c i ta to - ro k , a v iz sg á la t k ih i r d e tő i (c sak n e m e se k ) é s n á d o r i je g y z ő , a k i a z ü g y m e n e t le fo ly á sá t í r j a é s m e g p e c sé te li . A g y ű lé s v e z e tő je a n á d o r , a k i e lő te r je s z te t i a tá rg y a k re g is t r u m á t s a n n a k a la p já n s z ó lí t ja fe l a fe le k e t. A fél fe lk e l, e lő a d ja az ü g y é t ; a z a lp e re s fe le l : a r r a k ik ü ld ik a z é rd e k e l te k e t s a v á r m e g y e i h a tó s á g é s e s k ü d te k ta n á c s k o z n a k . H a n e m é r e t t m e g í té le t r e a z ü g y , a k ú r i á h o z k ü ld ik ; u g y a n o d a m eg y a k i rá ly i jo g o t é r in tő d o lo g is . A k a d ese t, m ik o r v á la sz to tt b i r á k e lé u ta s í t já k a z ü g y e t. H a a z a lp e re s n e m je le n ik m eg , a fe lp e re s v á r n i t a r to z ik ; c s a k a t e r m in u s u tá n k ö v e tk e z ik e n n e k a m e g b írs á g o lá s a . M ik o r az ü g y e k ig e n fe ls z a p o ro d ta k ú g y , h o g y a n á d o r n e m g y ő z h e t te a b í rá s k o d á s t , k irá ly i e n g e d e le m a la p já n m á s v a la k i, e s e tle g a fő is p á n v e z e tte a g y ű lé s t, m e ly n e k tá rg y k ö r e p o lg á r i é s b ű n ü g y e k r e , ig az sá g sz o lg á lta tá s i é s k ö z ig a z g a tá s i c s e le k e d e te k re te r je d t k i. M ind a p o lg á r i , m in d a b ü n te tő jo g i e se t eg y fé le e l í té lé s tá rg y a . D e v a n n a k m á s ü g y e k is , m in t n e m e ss é g -v ita tá s , fe le k p ro - h ib i t ió ja , a L u c r u m C a m e r íe -b e v ág ó ti lta k o z á s , b ű n ü g y e k és v á m jo g o k fe le tti p e r , b i r to k p e r , b i r to k -e lid e g e n í té s v a g y b ir to k jo g ta la n h a s z n á la ta , l e á n y n e g y e d - k ih a s ítá s , v a g y o n á tru h á z á s , b i r s á g b e h a j tá s , h a ta lm a s k o d á s e l le n i p e r , o k le v é lá tír á s , in q u i- s i tio é s b i r to k b a b e ik ta tá s e l r e n d e lé s e s tb ., v é g ü l : a p ro s c r i - b á lá s , m e h 7n e k e s e te i : a h a m is p é n z v e ré s (L. XX. szakasz), p e c s é t-k é sz íté s é s id e g e n p e c s é t-h a sz n á lá s , o k ira th a m is í tá s .

A VÁRMEGYE TESTÜLETILEG AKOROLHATÓ JOGAI. 141

A p ro sc r ip tio a r a b ló k k i i r t á s a ü g y é b e n t a r to t t g y ű lé s

tá rg y a . O tt te r je s z t ik e lő a R e g is t r u m P r o s c r ip to r u m - o t , m e ly e t a v á rm e g y e i je g y z ő á l l í to tt ö s sz e é s a s z o lg a b ir á k

lá tla k el p e c sé tte l . A z e lő te r je s z té s t t a n á c s k o z á s e lő z i m e g ; m a jd a k ö z ö n s é g k ö ré b ő l a d n a k e lő h a s o n ló p a n a s z o k a t s ez e n a z a la p o n m o n d já k k i a fe j- é s jó s z á g v e s z té s Íté le té t. A z e k k é p « le v e le s íte tt» -n e k a tö rv é n y n e m v é d i a jo g á t :

b á r k i e lfo g h a tja , m e g ö lh e ti , e lv e h e t i v a g y o n á t, d e a tö rv é n y b ü n te té s t r ó v k i a r r a , a k i b e f o g a d ta . A p ro s c r ip tió tó l fe l

m e n té s t a k i rá ly a d h a t .A k ö z g y ű lé sb ő l a n á d o r b o c s á t k i m in d e n k i a d m á n y t :

n y il t a la k b a n , h á tu l ra g a s z to t t p e c sé tte l . H a a z o k le v é lb e n o k le v é lá tír á s v a n , a k k o r m in t p r iv ile g iá lis fo r m a , fü g g ő p e c s é te t k a p . Az a l is p á n é s s z o lg a b ir á k p e c s é t je a k k o r k e r ü l r á az i r a t r a , h a a k ö z tu d a tr a h iv a tk o z n a k b e n n e . N é h a a

v á rm e g y e i h a tó s á g a d k i a z ily k o n g re g á c z ió ró l o k ira to t .A z 1715. V . 24. n á d o r i rk . i té lő s z é k a T ra n s m is s ió k és

fe lje b b e z é se k fe lü lv iz s g á la tá v a l fo g la lk o z o tt . H a s o n ló t e r m é s z e tű v o lt 17 3 0 -b a n k ir . r e n d e le t r e a « P e c u l ia r is C o m m iss io » m e g b íz a tá sa o rs z á g s z e r te , a m e n n y ib e n a r r ó l szó lt, h o g y b á r k i is e lő a d h a s s a a b iz o t ts á g e lő tt a s é re lm e it .

2. Az a u to n o m v á rm e g y e i ig a z sá g s z o lg á lta tá s : a v á r m e gyei tö rv é n y s z é k tö r té n e te . (L. X V II. s za k asz .)

IV.

A v á r m e g y e te s tü le t i le g n e m g y a k o r o lh a tó jo g a i t a v á r m e g y e i h a tó s á g v é g z i.

1. H a tó s á g i fe le lő sség . A v á rm e g y e i h a tó s á g k e z d e tb e n a fő- v a g y a l is p á n és a n é g y s z o lg a b iró . F e le lő s s é g ü k m in d e n ü g y b e n e g y ü tte s . V issza is é lh e tte k a h a ta lm u k k a l, d e a le le tte s h a tó s á g a ik s z ig o rú a n e l le n ő r iz té k . V is sz a é lé s l e h e t e t t : a h a ta lo m tú lh a j tá s á b a n , a k ir . p a r a n c s c s a l v a ló s z e m b e s z á llá sb a n (e n g e d e tle n sé g b e n ), a tis z te le t le n v is e le tb e n . H a ta lm i


tú lh a j tá s o k : a b i r to k b ó l v a ló ö n k é n y e s k ih e ly e z é s , a b i r to k o s jo b b á g y á n a k le ta r tó z ta tá s a é s e líté lé se , m ik o r a b i r to k o s n a k v a n k ir . s z a b a d s á g le v e le , h o g y m a g a is Í té lh e s se n ; a b i r to k b a v a ló b e h a to lá s ; s z e m b e s z á llá s : h a a tisz tv ise lő k ir . p a r a n c s e l le n é re Í té lk e z ik v a g y re n d e lk e z ik ; tis z te le t le n s é g : m ik o r az a l is p á n e r ő s z a k o s e l já r á s a m ia t t a s z o lg a b irá k

p e r b e k e v e re d n e k . A h a tó s á g e lle n p a n a s z t a k i rá ly n á l ke ll e lő te r je s z te n i , a k i r e n d e s e n e g y h á z i h a tó s á g o t d e le g á l (M and á tu m in q u is i to r iu m ) ; a z a r r ó l v a ló é r te s í té s a z o n b a n a k ö z

g y ű lé s b e n k é z b e s íte n d ő .A h a tó s á g jo g k ö re a k ö z ig a z g a tá s p é n z ü g y i é s h a d ü g y i

á g á b a n é s a z ig a z sá g s z o lg á lta tá s b a n n y i la tk o z ik ; v a g y is a v á rm e g y e a te s tü le t i le g n e m g y a k o r o lh a tó jo g a i t , ú g y m in t:a ) a h a tó s á g i jo g g y a k o r lá s t, b) a b i ró i Íté le t v é g r e h a j tá s á t a t i s z t i k a r á v a l (a lisp á n , s z o lg a b ir á k , e sk ü d te k ) , m íg c) a ja v a s

la t té te l t , h iv a ta lo s fo g a lm a z á s t é s p é n z k e z e lé s t m á s k ö z e g e k k e l : a v á r m e g y e i s z e g ő d ö t te k k e l ( je g j 'z ő é s a lk a lm a z o tta k )

v ég e z te ti.2. A v á r m e g y e i h a tó s á g fe le t te s h a tó s á g a : N a g y L a jo s

id e jé b e n is a z o rs z á g b író i h iv a ta l , m in t a k ö z ig a z g a tá s i s z e r v e k e lső fe g y e lm i h a tó sá g a . E lő z ő le g e lső jo g h a tó s á g a m in d e n e s e tr e a z e g r i p ü s p ö k v o l t ; a z e g y h á z h a tó s á g i t e r ü le t k ü lö n

v á lá sa u tá n ju t v ilá g i e l le n ő r z é s a lá . E z tö b b i r á n y ú : a kir . k u r ia , m e ly h a jd a n a k ir . s z é k h e ly e n a z o rs z á g b író e ln ö k lé sév e l N a g y b í r á k te s tü le té b ő l á l lo t t (1 7 2 3 -b an sz e rv e z ik );

a k ir . u d v . k a m a r a , m e ly a h a d i a d ó n k ív ü l a k ö z jö v e d e lm e k e t ig az g a tta , ú g y m i n t : a k o ro n a - é s k in c s tá r i jó sz á g o k a t, a só - é s b á n y a ü g y e k e t, a h a r m in c z a d o t , p o r ta r e g á lé t é s a sz. k ir . v á r o s o k g a z d a s á g á t, s a s z e p e s i k a m a ra v o l t az ad - m in is z tr a to ra , m e ly a b é c s i u d v . k a m a rá v a l s z e m b e n a lá

r e n d e l t s z e re p r e j u t o t t ; a m . k ir . u d v . k a n c z e t lá r ia , m e ly n e k fő k a n c z e l lá r ja a z e s z te rg o m i é r s e k . E z a z u tó b b i h iv a ta l

I. F e r d in á n d a la tt B écsb e k e r ü l s fü g g ő v is z o n y t m u ta t , deII. M á ty á s az o rs z á g fő k o r m á n y s z é k é v é tesz i. A k irá ly vele

A VÁRMEGYE TESTÜLETILEG NEM GYAKOROLHATÓ JOGAI. 143

g y a k o r o lja a k o rm á n y z á s és b í r á s k o d á s te ré n a fe lsé g jo g a it. 1 848-ban m e g sz ű n t, 1861— 67 -ig ú j r a m ű k ö d ö t t .

1849— 5 0 -b e n ö t k ö z ig a z g a tá s i ta n á c s v ég z i a z e l le n ő rz é s t . S á ro s m e g y e a k a s sa i k e r ü le t i t a n á c s h o z ta r to z ik , m e ly n e k fe je : S z irm a y L á sz ló g ró f . 1 8 5 3 -b a n c s . k i r . h e ly ta r tó

te rü le ti o s z tá ly m ű k ö d ö t t K a ssá n .

(ÉreP 1&. «N o titia R. H ung .» 1779. a m a g y a r d ic a s le r iu m o k a t a k ö v e tk ező s o rb a n j e l z i : I. a m . k ir . u d v . k a n c z e l lá r ia : e lő b b B u d án , m ajd B ecsben s z é k e l ; ü g y k ö re : a p o lg á r i , b iró i, p o li t ik a i é s eg y h áz i ü g y e k ; II. a m . k ir . udv . k a m a r a : h a d i és g azd aság i o sz tá ly ; III. k ir . h e ly ta rtó ság i ta n á c s : 1723-ban P o z s o n y ; e ln ö k e : a n á d o r vagy h e ly ta r tó ; ü g y k ö re : a m it a k irá ly h a tá ro z , a k a n c z e llá r ia á l ta l je le z és a k o rm án y n y a l közöl. A la tta v a n n a k : a) a n y o lcz k e rü le ti c o m m is s a r ia tu s vagy d is tr ic tu s , m e ly ek a h a d i a d ó t k eze lik (1785-ben a k a s sa i k ir . kér. b iz to s eg y ú tta l S á ro sm eg y e fize téses fő isp á n ja 1737 f r t 24 k r r a l ) ; b) k é t p énzügy i m . k ir . k a m a ra , ú . m . a p o zso n y i, m e ly a k ir . jó sz á gokat, k o ro n a ja v a d a lm a k a t, fisk u si ügy ek e t, a d ó t, h a rm in c z a d o t, só- és köz jö v ed e lm ek e t e l le n ő rz i ; e ttő l f ü g g : a szep esi (k a m a ra i) a d m in is z tra - tu ra (1507), m ely késő b b K assá ra k e rü l s 1774-ben h á ro m k ise b b re o sz lik (a h a rm a d ik a k assa i); h o zzá ta r to z ik : a XVI. szepesi v á ro s is.IV. A sz. k ir . v á ro so k e lő b b a szepesi, u tó b b az u d v a ri k a m a ra a lá ta r to z n a k . V. A b á n y a - é s pén zv e rő a d m in is t r a tu r a (se lm eczb án y a i) B écsben székel. VI. Az ig az sá g sz o lg á lta tá sb a n tö b b fé le fó ru m v a n : a) a p o lg á ri ü g y ek a község i b irá s k o d á s n a k , fe l je b b : a v á rm eg y e i tö r v én y szék n ek k ere téb e t a r to z n a k ; b) a n em es i ügy fó r u m a i : a z u r iszék , a lisp á n i ité lő szék (sed ria ), k ir . kér. tá b la (1723-ban nég y v a n ; a T isz á n - i n n e n i : E perjesen ), k ir . tá b la , h é tszem é ly es Í té lő tá b la é lén a n á d o rra l (m in d k e ttő 1723-ban eg y ü tt k ir. k ú r ia ) , m e ly tő l n in c s tö b b é fe ljebbezés, m e rt k ir . pecsé tte l a d ja k i d ö n tv én y e it.

3. A v á r m e g y e i t i s z t i k a r t a d ö n té s é s v é g r e h a j tá s jo g a ille ti m eg , te h á t a tö rv é n y e k é s jo g s z o k á s g y a k o r la t i fo g a n a

to s ítá s a s a b ir to k o s s á g tö re k v é s e in e k m e g v a ló s ítá s a . A z á llam i, a z o s z tá ly - é s a s a já t e g y é n i é r d e k e k e t s z o lg á lja a

v á rm e g y e i t isz tv ise lő . Á l lá s a : n o b i t e o f f i c i u m . F iz e té s e n in c s , c sa k k ö ltsé g m e g té r íté s e . A s z e g ö d ö t t e k e t , a k ik c sa k v é g re h a jtó esz k ö z ö k , fize ti a v á r m e g y e . A m a z o k jo g a i t a tö rv é n y és jo g s z o k á s fo r m u lá z z a m eg , e m e z e k é t a k o n g re g á c z ió s z a b á ly re n d e le te . A X V II. s z á z a d tó l eg}Te s sz e g ö d ö tte k e t (jeg y ző ,


tisz t iü g y é sz , p é n z tá ro s , m a jd le v é ltá ro s , a d ó s z e d ő i b iz to s ) is a t i s z t ik a rh o z sz á m íta n a k . M e g y é n k b e n h a s o n ló k é p v á la sz tjá k ez e k e t, b á r a fő is p á n is g y a k r a n p ó to l ja v a g y s u b s t itu á lja k in e v e z é sse l a z á l lá s o k a t. A j e g y z ő a X IV . s z . : k e z d N ó tá r iu s S e d is -v é v á ln i az i s p á n i je g y z ő b ő l. A z á llá s a a z o n b a n e k k o r

s e m k ö te le z ő s k i j á r a fize tése . 1 6 9 2 -b e n S á ro s v á rm e g y e k ije lö lé s a la p já n v á la sz t ja . A s zo lg a b ir ó 1 4 3 5 -b e n k ö te le s e lfo g a d n i é s v is e ln i t isz tjé t, d e s z o lg á la ta u tá n 5 é v ig n e m k ö te le z h e tő ú j s z o lg á la tr a . E z a k ö te le z e t ts é g k ü lö m b e n k ite r je d a v ic z is p á n ra é s e s k ü d t r e is, a k ik e t u tó b b s z in té n k ije lö lé s ú t já n v á la sz ta n a k . 1 5 4 8 -b a n b e c s ü le te s é s jo g b a n j á r t a s e s k ü d

te k v á la sz th a tó k , m in t e z t S z irm a y g r ó f 1 7 2 0 -b a n fő isp á n i k ö v e te lm é n y e i is h a n g s ú ly o z z á k . A lk a lm a z á s u k : eg y év i, de

h o s s z a b b id e i, n é b a é v e k re k i te r je d ő is.4 . A t i s z t i k a r ja v a d a lm a z á s a n a p id i ja k k é s z k ia d á s ra és

b i ró i p é n z e k . H á b o r ú s id ő k b e n m é g a m a z se m j á r ki. A b iró i p é n z b ő l Vt az a l is p á n é , ~h a s z o lg a b ir ó é , ih a z e s k ü d te k é aXVI. sz.-ig . E k k o r m á r f iz e té s t k a p n a k a h á z i p é n z tá rb ó l ( t is z te le td íja t) , a m e ly e t a r e s ta u r á ló ü lé s e s e tr ő l-e s e tr e sza b m eg . T e h á t a s z o lg á la t in g \’en e s , a m e ly a z o n b a n : a ) c e n su s e r e jű és k iz á r ja a s z e g é n y n e m e s t (e z é r t a r is z to k ra t ik u s a ré g i v á rm e g y e ) , b) e r e d m é n y e az , h o g y a b i r to k o s s á g n e k i k ö s z ö n

h e t i a z o s z tá ly é rd e k e in e k v é d e lm é t (a m i a z é r d e k é t sé r te t te , p l. a jo b b á g y s o r s á t e m e ln i a k a r ó tö rv é n y , a b b ó l n e m is

le t t é lő tö rv é n y ) , c) v a n te k in té ly e és h a ta lm a . A z in g y e n e s je l le g la s s a n k in t m e g s z ű n ik : 16 9 2 -b e n a le lé p ő a l is p á n t

300 cs. t a l l é r r a l d íja z z a a v á r m e g y e s 1693-ra ú j d ija k a t á l la p i t m eg . A X V III. s z á z a d b a n m á r a v á r m e g y e i tisz tség n e m n o b i le o ff ic iu m .

Tisztikari s egyéb a lk a lm a zo tta k fizetési v iszonya i.

A) Á lta lá b a n :I. T is z tik a r : 1597-ben a lisp á n , jeg y ző é s k a to n a i k a p itá n y fizeté

sére 25 d é n á r , 1621-ben t is z t ik a r és k a to n a sá g fize tésére 50 d., 1630-ban

A VÁRMEGYE TESTÜLETILEG NEM GYAKOROLHATÓ JOGAI. 145

t is z tik a r fizetésére 3 f r t 50 d., 1632-ben tis z t ik a r fize tésére 2 frt, 1635-ben t is z tik a r fize tésére 2 frt k iv e té s , 1636-ban t is z t ik a r fize tésére 4 f r t k iv e té s és ta k sa , 1641-ben t is z t ik a r é s 40 k a to n a fize tésére 1 f r t é s 50 d., 1642-ben tis z tik a r fize tésére 2 frt, 1644-ben t is z t ik a r fize tésére 2 frt k ive tés . 1681-ben tis z t ik a r fize tésére 4 frt k iv e té s és 2 ta k sa , 1688-ban t is z tik a r fize tésére 3 f r t k ivetés.

A t is z tik a r a tis z tú jitá s e lő tt a « m ise ra p lebs» k ö n n y íté sé re lem o n d a f iz e té s rő l: a lisp á n 472 fr t, jeg y ző 400 frt, szo lg ab irák á 100 frt.

1692-ben a lisp á n , a k i fő b iz to s is, 300 im p e riá lis ta llé r , a lisp á n he ly e tte se 100 im p e riá lis ta llé r , jeg y ző 300 rfr t, szo lg ab iró 100 rfr t, p e rc z e p to r 160 tallér.

1733-ban a lisp á n 600 rfr t, jegyző 450 rf r t , h . a l is p á n 100 rfr t, p e r czep to r és segéd 450 rft, szo lg ab iró 150 rf r t , a ljegyző 100 rf r t , h . szo lgab iró 30 rf r t , b iz to s 150 rf r t , e sk ü d t és e x ac to r 30 rf r t , ügyész I —II. 100 rf r t , a jtó n á lló 30 rfrt, e x ac to r I—II. (a z b o ró i u ra d a lo m b a n ) 30 rfrt.

1753 —1768-ig s a l la r iu m o k :1753-ban 1768-ban

fő ispán ......... 1000 r f r t 1500 r f r ta lisp án 630 « 630 «h. a l i s p á n ... ... 150 « 200 «jegyző és Í r n o k o k .......... 510 « 510 «h . jegyző és Í rn o k o k ......... 100 « 150 c8 e sk ü d t á _ ......... 30 « 40 «11 e x ac to r .......... _ ........ . _ 30 « 40 «ja n i to r _ ._ _ 30 « 30 «ha jd ú -v eze tő _ .... . . 60 « 60 «d ecu rio _ _ 50 « 50 «23 h a jd ú á ... _ 40 « 40 «ügyész .... _ 150 « 150 «2 p e rczep to r _ _ 500 « 500 «fö k o m isz á r iu s .... _.. _. _ 150 « 150 «a lk o m isz á r iu s _ _ _ 30 « 30 «o rv o s ... _ _ 150 « 150 «4 szo lg ab iró á __ 150 « 150 «4 h . szo lg ab iró á .......... _ 50 « 60 «

E perjesi m észá ro so k b iz to sa h a v i 2 03 rfrt.1 z á r la ti b iz to s év i 60 rfrt.1771-ben a tis z tú jí tá s t e lőző leg a fize tés-em elés te rv eze té t kész íti

el a várm egye. A I1T. 3047. sz. e lt i l t ja ug y an a te rv é le tb e lép te tésé t, de a várm egye m egfe ljebbez i a do lgot.

F ő isp án 2000 rfrt, a lisp á n 1000 rfr t, h . a lisp á n 500 rfr t, jegyző

Tóth Sánuoii : Sáros vármegye monográfiája. II. 10


800 rfr t, a ljegyző 400 r f r t , h . a ljeg y ző 200 r f r t , s z o lg a b iró á 400 rfrt, a lszo lg ab iró á 200 rfr t, e sk ü d t á 100 r f r t , ex ac to r , m a g a z in á r iu s 80 rfrt, p e rc z e p to r 600 rfrt, fő b iz to s 400 rfr t, a lb iz to s 150 r f r t (új á llá s ), ügyész 400 rf r t , ú tb iz to s á 200 rf r t , h a jd ú k h a d n a g y a 120 rf r t , k a p u s 60 rfrt.

T á b la i ü ln ö k a k o n g reg ácz ió n á 2 r f r t n a p id íj . A h . a lisp á n in iu r id ic is is m ű k ö d ik : 400 rfr t. V á la sz t a v á rm e g y e : 3 a ljegyző t (2 h e lye ttes), 4 h . s z o lg a b iró t, m in d e g y ik j á r á s b a n : 2 e sk ü d te t, 2 ex a c to r t és3 m a g az in b iz to s t.

(A v á rm eg y e i T á b la 19 ü ln ö k é t a fő isp án p ro p o n á lja .)1773-ban (715. H T . sz.) ú j fizetések ( s a l la r iu m ) :F ő isp á n 1500 rfrt, a l is p á n 700 rfrt, h . a lis p á n 200 rfrt, jegyző

500 rf r t , a ljegyző 250 rf r t , II. a ljegyző 150 fr t, fő p e rc z e p to r 500 rfrt,4 ré sz leg es p e rc z e p to r 600 rf r t , szo lg ab iró á 300 rfrt, a lszo lg ab iró á 150 rf r t , 9 e sk ü d t á 40 rfr t, ügyész 300 rfr t, a lü g y ész 150 rfr t, 12 co n - t r a c tio n a lis ta b iz to s á 58 rfr t, 2 . í rn o k 100 rf r t , o rv o s 150 rfr t, d u c to r (ő rm este r) 60 rf r t , k á p lá r . 40 r frt, 45 h a jd ú á 40 r f r t , m é sz á ro s 20 rfr t.

(A v árm eg y e h a s z ta la n fe ljebbez).1774-ben t is z t ik a r fize tése 9776 rf r t , 1775-ben tis z t ik a r fizetése

11,666 rfrt. 1796-ban k a m a ra i szo lg á la tb a n n a p i d i ja k : (M. k ir . u d v a ri k a m a ra : 3648 rfrt, a lisp á n n a p i d i ja 3 r f r t , szo lg ab iró n a p i d ija 2 rf r t, e s k ü d t n a p i d ija 1 r f r t (S áros v á rm eg y e nem ta r t ja e légségesnek). 1802-ben i rn o k i n a p id ij 35 k r ., 1811-ben p ro to c o llis ta fizetése 300 rfrt. 1699-ben a v á rm e g y é n e k k i já r 1 rh é d a 4 ló v a l, 1754-ben k ik ü ld e té sb e n foga t i lle ti m eg a tisz tv ise lő t.

B) E gyes á llá so k k a l já r ó fizetések :II. A lispán fizetése: 1597-ben 200 frt, 1600-ban 200 f r t , 1620-ban

250 fr t (és a v á rm eg y e i c o n tr ib u tió tó l m en te sség ): 1 p o rta = 1-27 frt k iv e tés , 1624-ben 1 p o r ta = 3 f r t k iv e té s , 1631-ben 200 frt, 1688-ban 472 frt.

I II . A lispán-he lye ttes fizetése: 1693-ban 100 r f r t (á lla n d ó s ítv a a csap áso k m ia tt) , 1698-ban 100 frt.

IV . S zo lg a b iró fizetése: 1620-ban 100 f r t (és a c o n tr ib u tió tó l m e n tesség), 1688-ban 100 frt.

V. Jeg yző fize tése : 1593-ban 2 d. k iv e té s , 1596-ban 30 d. k ivetés, 1612-ben 2 jegyző (n e m e s e k re : 1 f r t 50 d. k iv e tés), 1619-ben 175 rfrt, 1620-ban 25 r f r t em e lé s (és c o n tr ib u t ió tó l m en te sség ). 1622-ben 200 rfrt, 1627-ben 150 rf r t , 1630-ban 200 rf r t , 1628-ban 200 r f r t , 1681-ben 100 r fr t, 1688-ban 400 rfrt.

(1728-ban a n á d o rh o z in té z e tt fe lte r je sz té sb en e lő szö r «F ő n ó tá riu s» .VI. M ásod jegyző fizetése 1692-ben 400 rft.VII. A ljeg yző fizetése 1691-ben 100 r f t , 1796-ban a P r im a r iu s vice-

n o ta riu s* . A ljegyző -he lye ttes 1755-ben v á la sz tv a .

A TISZTIKAR HIVATALOS SZARÁLYOZASA. 147

VIII. H elyettes-jegyző t 1680-ban e lő sz ö r teszn ek , m e r t so k a m u n k a ; fizetése 1692-ben 400 ft, 1698-ban 100 ft.

IX . E skü d tek fizetése 1627-ben, 1628-ban 22 ft, [3 e sk ü d t a szo lg a b irá k m e llé 1699-ben á 20 m ft, 1 e sk ü d t a s z o lg a b irá k m e llé 1699-ben á 30 m ft, 1 s u b s t i tu tu s s z o lg a b iró 1690-ben].

X. Ü gyész fizetése 1662-ben 25 rf t, 1794-ben 500 rft.X I. Főorvos fizetése 1775-ben 500 rft.XII. I-ső sebész fize tése 1775-ben 200 rf t, tö b b i se b é sz fizetése

1775-ben á 150 rft.X III. V árnagy fizetése 1777-ben 100 rf t (e lő b b j a n i to r : 25—30 ft).X IV . A lb iz to s fize tése 1695-ben 60 rft.,<YV. S zo lg a fizetése 1662-ben 12 f t ; 1778-ban 2 lo v a s ra r u h á z a t

m eg á llap ítá s .

1727-ben a H T . a D iu r n u m o k S c h e m á já t a d ta k i :

I. A vármegyében II. A vm-11F ő ú r n a p id íja 3 f r t 5 frtA lisp án n a p id íja _ 3 « 4 «T isz tv ise lő k .......... _ _ 2 « 4 •N em esi b ir á k ... ......... _ 1-50 2 «E sk ü d te k _ .......... .........0-75 1 «

V.

A t i s z t ik a r h iv a ta lo s s z a b á ly o z á s a :

a) Á lta lá n o s u ta s í tá s o k : 1 6 9 1 -b e n a t i s z ts é g b e n v é tő a z o n - •

n a l m á s a lk a lm a z á s b a te e n d ő ; 1 6 9 5 -b e n II. R á k ó c z i F e re n c z h o s s z a b b id e jű a lk a lm a z á s t k iv á n ; a n e m e s 40 fr t b i r s á g t e r h év e l k ö te le s a t i s z te t e l f o g a d n i ; 1 7 5 8 -b a n ré g i s z o k á s s z e r in t

egy e lő b b k e lő ta g : p l. a k i r . tá b la i e ln ö k a le lé p ő t is z t ik a r t « d e tin e t in o f f ic io ru m n e g o tio » a t i s z tú j í t á s ig ; 1 7 8 7 -b e n a t isz tv ise lő a d o m á n y t s e n k i tő l s e m fo g a d h a t e l ; 1 8 0 3 -b a n t is z t v ise lő s z o lg á la to t n e m te h e t a b i r to k o s n a k .

b) Ö ssze fo g la ló u ta s ítá s o k :

A v á r m e g y e k o r m á n y z á s á t á l t a lá b a n , to v á b b á a c o n t r i - b u tio -k iv e té s t , a t i s z tv is e lő n e k a jo b b á g y h o z v a ló v is z o n y á t é s c o m p e te n t iá it , a s z e g ő d ö tt t i s z tv is e lő k d o ta t ió já t , a z Ír á s b e li te e n d ő k v é g z é s é t s a s z o lg a s z e m é ly z e t a lk a lm a z á s á t az

10*


1680., 1702. é s 1752., a tisz tv ise lő i ü g y k ö rb e li v á lto z á s o k a t é s f iz e té se k e t a z 1713. é v i s t a tú tu m o k a k ö v e tk e z ő k b e n s z a b á ly o z z á k , i lle tő le g m ó d o s ít já k :

«N o r m a m a n ip u la n d a e p r o v in c iá é » (1 6 8 0 -b an fő isp á n ia k ) .

I. A c o n t r ib u t io n a l i s k ö n y v e k e t a je g y z ő s z e p te m b e r h ó

v é g é n ta r to z ik k ia d n i .II. A ré s z le g e s ( in d iv id u á lis ) r e p a r t i t io k id o lg o z á s á t a

f ő b iz to s o k ra le h e t b í z n i ; d e h a a z o k v o n a k o d n a k a m u n k á tó l, a s z o lg a b iró k é s z ít te t i e l eg y h ó a la t t d ic a -k sz e rin t .

III. A fő is p á n i a d ó k iv e tő k h e ly e tt p a r t i c u la r i s p e r c e p to - ro k a t r e n d e l é s a lk a lm a z . A k ö z s é g a b e g y ű lt p é n z t a m eg y e i tis z tv is e lő n e k a d ja b e , a k i p e c sé tjé v e l ig a z o lja az á tv é te lt a z a d ó k ö n y v b e n ( lib e llu s ), a m it a p e r c e p to r e l le n ő r iz .

IV . Á p e r c e p to r a k ö z sé g i b i ró t , a k i a p é n z t b e sz á ll ít ja , n e ta r tó z ta s s a v issza .

V . A z a d ó k iv e té s é s (a l is p á n i) p é n z tá re lle n ő rz é s s z a b á ly a it a fe ls ő b b re n d e le te k a d já k .

VI. A sz o lg a b irá k , a m e n n y ib e n fe ltű n ő h a n y a g s á g o t ta p a sz ta ln a k , m in d e n í r á s b e l i d o lg u k a t (ö s sz e írá s , lé ts z á m -

e m e lk e d é s v a g y fo g y á s k im u ta tá s a s tb .), n e m v á r v a b e az a l is p á n v a g y a z U n iv e r s i ta s u ta s í tá s á t , a z o n n a l ta r to z n a k e lv é g e z n i.

VII. A g én . c o n g r . k e z d e té n a j e g y z ő e lő te r je s z ti a h iv a ta lo s ü g y ira to k a t, k ik ü ld e té s e k e t . E z e k rő l a s z o lg a b ir á k e lő z e te se n ta r to z n a k je le n té s t b e a d n i h o z z á , m ire n é z v e a m u la s z tá s t a j e g y z ő s z á m o n k é r h e t i .

VIII. A r e p a r t i t io te k in te t n é lk ü l a z u r a d a lm a k r a v ég z e n d ő s a m a g a z in u m o k b a b e á l lí ta n d ó . O n n a n k ö lc sö n v é te l- n e k n in c s h e ly e .

IX. T is z tv is e lő ro b o to t , m é g h a ö n k é n t a já n la n á k is fel. n e m fo g a d h a t el.

X. A p a n a s z o s jo b b á g y e m b e rs é g e se n s n e m s z id a lo m m a l h a l lg a ta n d ó k i s n e k i a z o n n a l ig a z sá g te e n d ő .

A TISZTIKAR HIVATALOS SZABÁLYOZÁSA.

XI. A s z o lg a b iró , re n d k ív ü l i e s e te t k iv é v e , c s a k e s k ü d te t v e h e t m a g á h o z . V e le b i r ó tá r s k é n t b á n jé k , d e a z é r t a su b - o r d in a t io s z e m m e lta r tá s á v a l . H a n e m j a v u l , je le n ts e b e .

XII. M ivel a s z o lg a b irá k , n e m tu d v a a b e s z á l lá s o ló k a to n á k s z á m á t, tö b b p o rc z ió t s z e d n e k b e , d e a fe le s le g rő l n e m sz á m o ln a k el, k ö te le se k e z t v i s s z a ju t ta tn i , v a g y a z e p e r je s i m a g a z in u m b a b e s z á ll íta n i.

XIII. A c o m p u t u s t 1 a h e ly s z ín é n k e ll v é g e z n i.XIV. A t is z tv is e lő a lo v a i t a s z e g é n y n é p p e l n e lá t

ta s s a el.XV. A tisz tv ise lő « v a d a k ir tá s a » jo g c z ím é n v a d á s z a to n

a n é p e t s z o lg á lm á n y o k k a l n e m te r h e lh e t i .XVI. A tisz tv is e lő a h a jd ú in a k e l lá tá s á t n e m k ö v e te lh e t i

a n é p tő l.X V II. A v á r m e g y e i z s o ld o s o k a t a s z a b á ly z a ti id ő n és

m u n k á n tú l k é n y s z e r í te n i tilo s . E z e k h a .v o n k in t fe lc s e ré le n d ő k .

[A k i e s z a b á ly z a t e l le n v é t, a z a l is p á n , e s e tle g fő is p á n ú t já n fig y e lm e z te té s t k a p , ső t az á l lá s á t is v e s z th e ti.]

«A v á r m e g y e ra lif ic a tió já ra v o n a tk o zó s z a b á ly z a t 7702 .»

I. A z a l is p á n a r á b íz o t t fe la d a to t ig a z sá g o s a n v é g z i s k e r ü li — a m it e d d ig a z a l is p á n o k te n n i s z o k ta k , h o g y t. i. h a la sz tjá k a c o n t r ib u t ió t — a b iz o tts á g o k h u z a v o n á já t . M ásn e m ű sz ü k s é g le te k e t a v á r m e g y e n e m a c o n t r ib u t ió b ó l r e n

de l. M á sn e m ű im p o s i t io le sz e z e n tú l a t is z tv is e lő k d í ja z á s á ra s e g y é b s z ü k s é g le te k re , d e e z e k e t is a v á r m e g y e k iv e tő - b iz o tts á g a in té z i . A f iz e té s e : 3 00 rft.

II. A z a l i s p á n a sz e g é n y n e m e sn e k és jo b b á g y n a k a k é re lm é t le h e tő le g o rv o so lja .

III. I 'u v a r s z o lg á l ta tá s t , f ig y elv e a k ö z s é g m ó d o s s á g á r a , a s z o lg a b ir á k á lta l r e n d e l el.

IV. A jö v e d e lm e k n e k fő a d ó s z e d ő je v á la s z ta n d ó , a k i az


a d ó k iv e té s t in té z i. A v á r m e g y e i h o z z á já r u lá s q u o ta - já t a k in c s tá r n a k ő a d ja b e . A d ó s s á g ü g y b e n a c o m p u tu s t a z a l is p á n n a l v a g y jeg y z ő v e l in té z z e el. A f iz e té s e : 2 00 r f t .

V . A jeg y z ő v ég z i a z á l lá s á t é r d e k lő ü g y e k e t. A f iz e té se :

300 rft.[A je g y z ő m in d e n ü g y e t j e g y z ő k ö n y v re v esz s a z t a

c o n g re g a tio fe lo sz lá sa e lő t t fe lo lv a s sa . A z ü lé s d . e. 6 ó rá tó l

12 ó rá ig ta r t .]V I. A s z o lg a b ir á k f iz e té s e : 100 r f t, a h e ly e tte s a l i s p á n é :

100 m ft, a h e ly e tte s je g y z ő é 100 r f t. A z e lő z ő é v i n a p id í ja k a t a c o n g re g a tio h a tá ro z z a m eg . A h e ly e tte s s z o lg a b iró f iz e té s e :

30 ft, a h e ly e tte s e s k ü d té : 18 ft, a b iz to s o k é 50 ft, a fo r s p o n t-

m e s te r é : 25 ft.

«A j ö v ő b e li t i s z tv is e lő i k a r i ig ijk ö r - v á l to z á s a 1713 .»

I. A z a l is p á n fő b iz to s is le sz . A fiz e té se : 2 0 0 + 1 0 0 im p .

A p e r c e p to r fiz e té se : 200 r f t, a k i a z a l i s p á n n a l é s je g y z ő v e l e g y ü t t m ű k ö d jé k . A fu v a rs z á ll í tá s , s z ü k s é g e s e té n , a r á n y o s a n , p o r tá k s z e r in t tö r té n jé k ,

II. Im p o s i t ió b ó l f e d e z e n d ő k : a t isz tv is e lő i i l le té k e k é s s z ü k sé g le ti k ia d á s o k . A s s is te n tia m e l le t t k e ll v é g e z n i a j á r á s o k b a n é s M a k o v ic z á n a z a d ó s z e d é s t . A z a s s is te n t ia (h a jd ú

b a n , k a to n á b a n ) k i já r .

III. A c o n tr ib u t io - s z e d é s k ö n n y í té s e v é g e tt a j á r á s o k b a n e g y -eg y p e r c e p to r a lk a lm a z a n d ó . A f iz e té sö k : 60 m ft. A z a l is p á n is k a p e g y e t 100 m ft f ize tésse l. A z a d ó s z e d ő t i s z tv is e lő n e k n a p id í j n e m jár,- c sa k a m e g y é n k ív ü l 1 m ft.

IV'. A v á r m e g y e i Í té lő tá b lá i ü ln ö k a k á r k ik ü ld e té s b e n , a k á r ü lé s b e n 4 m ft n a p id í ja t k a p .

V. A je g y z ő i h iv a ta l : a ) a p o r t io n a lé n é s p o l i tik a i je g y z ő - k ö n y v ö n k ív ü l k ü lö n k ö n y v e t ( k ö r ü lb e lü l ex 12 file r is ) vez e t, m e ly b e ü lé s u tá n a z im p o s i t i ó k 1 s o r á t ik ta t ja , h o g y a p e r c e p -

A k iv e tések .


t ió t é s d e f a lc a tió t a s z o lg a b ir á k és a d ó s z e d ő k k ö n n y e n m e g

á l la p íth a s s á k .b) A s z o lg a b ir á k é s p e r c e p to r o k ü lé s u tá n k a p já k k i a

p o li tik a i é s p o r t io - d e te r m in a t ió k a t . K ív á n a to s , h o g y e z e k n e k is leg y e n k é t k ü lö n k ö n y v ü k , m e ly e k b e a j e g y z ő a m e g fe le lő

té te le k e t ik ta s sa .c) A z a k tá k a t a z a l i s p á n e lő t te v a ló n a p k ö z ö l je a j e g y

zővel, h o g y a z e lő te r je s z té s t « m a g y a ru l» a n n á l b iz to s a b b a n v ég e zh e sse .

d ) Ü lé s v é g é n a je g y z ő k ö n y v fe lo lv a s á s a e l le n ő r z é s c z é ljá -

bó l tö r té n ik .e) A je g y z ő a h a tá r o z a t i ja v a s la to k a t e lő re fo g a lm a z z a m eg .f ) A je g y z ő k ö te le s a z ö s s z e s a k t á k a t r e n d b e n ta r ta n i .

A f iz e té se : 300 m ft.V I. A tö b b i t isz t i f iz e té s v á l to z a t la n u l m a ra d .

<(N o o u s R a c io c in ii o rdo 1752)t.

(Kiadta 1752 decz. 5. a HT. az dn im ensa restantia» miatt.)

I. A z a l is p á n f iz e té s e : 6 00 ft, a f is k u s é : 150 f t ; a j á r á s o n - k in t b iz to s o k u l is a lk a lm a z o t t k é t e s k ü d té á 8 0 ft. E g y -e g y h e ly e tte s tisz tv is e lő á l l í th a tó be .

II. V á r o s o n k in t eg y p e r c e p to r á ll a v á r m e g y e i fő p e rc e p - to r a la tt . A z o k d í j a : á 100 fr t.

III. O rv o s m e g fe le lő d í j ja l a lk a lm a z a n d ó , a k i t a r t s o n

o rv o ssz e re k e t, h o g y a h o l n in c s p a t ik a , in g y e n g y ó g y í th a s s a a sze g én y ség e t. E g y e b e k b e n o lc s ó n s z o lg á l ta s s a a s z e re k e t. A se b é sz e k le h e tő le g a v á r m e g y e s z é k h e ly é n la k ja n a k .

IV. F iz e té se s tisz tv ise lő (sz eg ő d ö tt) « r e s id u u m s a I la r iu m » -o t , m in t a h o g y d iv a to z ik , n e m k a p h a t . I ly e n e k : a p ro to c o l l is ta , v á rm e g y e i fő - é s a lb iz to s , íö lö s p e r c e p to r é s e s k ü d t , v é g r e h a jtó , tá b la i ü ln ö k , ú t - , s á n c z - é s h id b iz tó s , só b iz to s , l im ita t io -

in s p e c to r , fo r d ító , to lm á c s , k a p u s , á g e n s , p o s ta m e s te r , fu tá r , k o v ács , b á b a , i s k o la m e s te r , r e c to r , h a lá sz .

V. L o v a s - é s g y a lo g h a jd ú , v á r n a g y , b ö r tö n ő r , b a k ó ,

sz o lg a c sa k a le g s z ü k s é g e s e b b s z á m b a n s c s a k h iv a ta lo s sz o lg á la tr a fo g a d h a tó k . K iv é te l az , h a a h a jd ú k a t r a b ló k ü ld ö

z é s é re s z a p o r í ta n i k e ll.c) E g y e s t is z tv is e lő k r e v o n a tk o z ó h a tá r o z a to k :A) A z a lisp á n h a tá s k ö r e : (1603. S ta tú tu m o k m a g y a ru l) .

I. I s p á n u r a m m a g á t k e m é n y e n v is e l je ; k ím é le t é s v á lo g a tá s n é lk ü l s z o lg á l ta s s o n b i r ó i s z é k e t a m e g ti l to tt n a p o k k iv é te lé v e l , a m ik o r n e g o n d o l jo n a p e r e s fe le k k el.

II. M in d e n fe r tá ly e s z te n d ő b e n a v ic z e is p á n n a k a s z o lg a b i r á k s z á m o t a d j a n a k ; is p á n u r a m is a v á rm e g y é n e k u g y a n

a k k o r .III. A fe lv e tt p é n z t a n ó tá r iu s í r j a b e a p ro to k o l lu m b a

m in d e n k o r o n s a t tó l le g y e n m in d ig a s z á m v e z e tv e .IV . A sz o lg a b irá k , je g y z ő és az e s k ü d te k k ö z ü l ö te n ü lje

n e k a z i s p á n n a l a z a s z ta ln á l .V . A k ik n e m e s k ü d te k a tö rv é n y r e , a z o ly a n o k a t is p á n

u r a m n e s z e n v e d je a p e r e s e k e n g e d e lm e n é lk ü l.VI. A z a jg ó k a t é s I d á ito k a t fé k ezz e , h o g y m in d a tö r

vén} ', m in d a k ö z ö sé g e s d o lo g ille n d ő sé g g e l d e m in is tr á l ta s s é k .

VII. A v é tő k re 100 f r t b í r s á g o t v e s s e n e k ki.

<iC o m m u n is In q u is i t io v (1715).

A z a l is p á n a v á rm e g y é b e n a ju d l iu m o k k a l (sz o lgab irák ), f e ls ő b b — H T -i — r e n d e le t r e n y o m o z á s t v e z e t a to lv a jo k , p a r á z n á k , is te n k á r o m ló k , e n g e d e t le n g y e rm e k e k , n ő n e rő s z a k o t te v ő k , n ő ra b ló k , tö b b n e jű e k , g y e r m e k v e s z tő k és v é r fe r tő

z ő k e lle n . K e re s i : V a n -e é j je l i v i r r a s z tá s a k ö z sé g e k b e n ? V a n -e o rg a z d a , g y i lk o s ? V a n -e , a k i k u r u c z v o lt s n e m áll k e z e s s é g a la t t? V a n -e s z ö k e v é n y ? S z e d n e k -e v á m o t, a h o l ro ssz az ú t , v a g y h id n in c s e n ? É lé s t h o r d o t t - e v a la k i e l m á s tó l? V a n -e g y ú jto g a tó , L e n g y e lo r s z á g b a n to lv a jk o d ó ? S z a k a d t-e el a v á r m e g y é b ő l s m ily n e v ű r a b ló ? V a n -e r s p r h a e lh a j tó , fo szto g a tó ? V a n -e , a k i n e m e s i h á z b ó l v a g y te m p lo m b ó l e sz k ö z t e l r a b ló i t ? V a n -e k ó b o r ló ? V a n -e o ly a n b iró , a k i s z ö k e v é n y


A TISZTIKAR HIVATALOS SZABÁLYOZÁSA. 153

tő i v á s á r ló i t v a la m it s a s z ö k é s t m e g e n g e d te ? V a n -e b iró , a k i 4 p é n z u lá n ig a z sá g o t n e m s z o lg á l ta to t t? S z ö k ö t t - e v á r o s b a v a la k i v é te k m ia t t ? V a n -e v á ro s , a m e ly i ly e t b e fo g a d o tt , p á r to l t v a g y e l s z ö k te te t t? V á r o s b i r ó v o lt-e az , a k i a p o lg á r tó l k á r o s íto t tn a k e lé g té te l t n e m a d o t t ? V a n -e , a k i m é re g g e l v e sz te tt e l m á s t v a g y a m é rg e z é s n e k e s z k ö z lő je v o l t ? V a n -e , a k it m in t b ű n ö s t a fö ld e s u r a v a g y e n n e k t is z t je k e d v e z é sb ő l e lb o c s á to tt? V a n -e , a k i a b í r ó h o z n e m fo r d u l s n e m é r t e g y e t a f a lu v a l? V a n -e b o s z o r k á n y , ja v a s a s s z o n y ? K a p o tt-e v a la k i p é n z t a r r a , h o g y u ja b b z e n e b o n á t c s in á l jo n ?

[A n y o m o z á s a k u r u c z -v i lá g u tá n tá m a d t z a v a r g á s o k

m ia t t tö r té n t .]17 71-ben a z a l is p á n az u r is z é k e ln ö k e n e m le h e t (4884.

H T . r.).17 5 5 -b e n g y á m ü g y b e n a k i r . r e n d e le t fo g a n a to s í tó ja az

a l i s p á n : « U n a c u m a c c lu s is e x í r a d a b i tu r , u t in p r a e s c r ip ta fo rm a L eg is p ro c e d a t, n e g o t iu m te r m in e t e t I l lu s t r i C o m ita tu i

d e m u m re fe ra t .»17 8 8 -b a n a z a l i s p á n n a k k é p é t v ise li v a la m e ly k ö z g y ű lé s i

m e g b íz o tt, h a ő é s a h e ly e tte se el v a n n a k fo g la lv a .18 1 2 -b e n a z a l is p á n k é p é b e n b ir to k ü g y b e n n e m e s is k i

k ü ld h e tő .B e a d v á n y o k : 16 2 9 -b e n a z a l i s p á n h o z a k ö v e tk e z ő c z ím -

zé sse l tö r t é n n e k : « U ra m , Is p á n U ra m , b e c s ü le te s N e m e s V á r m e g y e )) ; 1681. s z a b á ly o z z a a « M o d u s p r o t e s t a t i o n i s ,1 c o n - tra d ic tio n is , in h ib it io n is , p r o h ib i t io n is e t re c la m a t io n is » - t .

B) A s z o lg a b iró i h a tá s k ö r :1 614-ben «A z ra t ió k n a k é s q u i e t a n t iá k n a k m e g lá tá sá t

X. u r a m r a c u m c e r t is s ib i a d iu n c ti s b iz tu n k » ; 1 6 9 1 -b e n a

n e m e s, h a a s z o lg a b iró e lő t t a z e s k ü t n e m te s z i le, 12 fr t b í rs á g o t fiz e t: 18 1 1 -b e n a fo ly a m o d v á n y a s z o lg a b ir ó h o z k ü l

1 P l. a z e lső é 1666-ból: « K ív á n o m , h o g y N ó tá r iu s U ra m ír ja b e a p ro to - k o llu m b a , k i is a d ja p e c sé t a latt.o


d e n d ő m in d e n k o r , a k i h a é r d e m e s n e k ta r t j a , lá t ta m o z v a te r j e s z t i b e ; 17 5 2 -b e n [ k ik ü ld e té s i f o r m a ] : «A d in s ta n t ia m X s e r v a t is d e iu r e s e r v a n d is p ro c e s s u r i o m n e s q u a t tu o r P ro c e s -

su a le s J u d l iu m a u t iis le g i t im e im p e d i t is S u b s ti tu t i e o r u n - d e m c u m a d iu n g e n d is s ib i J u r a s s o r ib u s e x m is s i s u n t » ; « F in e i u d ic ia l i te r re v id e n d i e t t e r m in a n d i l ib e l la to r ie e x p o s iti n eg o - t i i X — c u m a d iu n g e n d o J u r a s s o r e s e r v a t is d e i u r e s e r v a n

d is — p r o c e s s u r u s e x m is s u s e s t.»C) E s k ü d te k :1585-ben F arkas L á sz ló já r á s á b a n : K en d y Is tv á n és L a jos, Se-

b e sy P á l, D ap sy L ő rin cz .Ternyeij K ris tó f j á r á s á b a n : Usz B á lin t, G om bos Im re , D a rh o lcz

P á l, T e rn y e y G yörgy lit.B o z in k a y Is tvá n j á r á s á b a n : R ad o w án y i K á lm án , B e rth ó ty K ristóf,

B erzeviczy M árton , D o b ay J á n o s .T y w a d a r Já n o s j á r á s á b a n : B asz lav iczy L é n á rt , K örtvélyessy L ászló,

B án ó A n d rá s .1619-ben v á rm e y y e i tö rv é n y s zé k :V iczeispán: B erzeviczy A ndrás.B ír á k : P a la tic s J á n o s jegyző , B o sk o v án y i J á n o s id ., C h u d a György,

G om bos V incze , K ük em ezey M átyás (e sk ü t te ttek ).Ü ln ö kö k : Segnyey Z s ig m o n d , Segnyey B á lin t, S em sey Is tv án , Sem

sey G yörgy, P é c h y P á l, K eczer J á n o s , O rm á n d y Is tv án , K ap y Z sig m o n d , K ap y S á n d o r, D essew ffy F e ren cz , U sz J á n o s , Usz István , Usz György, B o rn e m isz a J á n o s , P a c so t F e ren cz , T iv a d a r P é te r, B erzeviczy Já n o s , B erzev iczy Is tv án , C z irn iczy K ristóf, K éry Já n o s , K ellem esy Zsigm o n d , D o b ay M árto n , K en d y G á sp á r , K en d y A n d rá s , K ükem ezey Is tv án , R osk o v án y i J á n o s ifj., B a lp a ta k y G yörgy, H ed ry Já n o s , K örtvélyessy M ihály , B u tk a y F e re n c z , G e rg e llak y M iklós, G om bos Is tv án , G om bos Im re , Z o m b o ry M á rto n , B e rth ó ty B á lin t, D a rh o lcz F eren cz , D a rh o lcz P á l, T ro c h á n y i J á n o s é s T ro c h á n y i M ih á ly e sk ü d te k , U jfa lu ssy L ászló .

17 6 4 -b e n eg y k ö te le s s é g m u la s z tó s k o rc s m á z ó e s k ü d te t

a v á r m e g y e le te sz a h iv a ta lá b ó l.1 7 7 5 -b e n [s z o k á s s z e r in t a fő is p á n i k in e v e z é s u tá n ] az

ú j e s k ü d te k : « C o rp o ra li p ra e v ie a d s t r ic t i p u b l ic e iu ra m e n to in n u m e r u m C o m ita tu s J u r a s s o r u m c o o p ta ti sunt.® 1

Az e sk ü d te k s o rá b a e g y ü tte s e sk ü u tjá n v a ló felvéte l.


d) A v á r m e g y e i a d m in is z tr á c z ió fe lü l v i z s g á lá s a :1 7 5 3 -b a n p a n a s z o k j u t n a k fe l a k o r m á n y h o z , a m e ly e k

v iz s g á la tá t a H T . — k ir . r e n d e le t r e — B a la ssa P á l g ró f ra , D ö ry b á r ó r a s u tó la g P e trá s c h E r n ő b r . v á r m e g y e i b i r to k o s ra b ízz a . 500, 2 00 és 100 f r t a t i s z te le td í ju k a v á r m e g y e i p é n z tá rb ó l . E p e r je s e n d ec z . 1 1 -re h ív já k ö s sz e a k o n g re g á c z ió t. A v á r m e g y e e lé jü k m e g y E n y ic z k é ig s m á s n a p r a m e g h ív ja a c o m m is s ió t , h o l a z e ln ö k s é g e t a j e g y z ő m a g y a r u l ü d v ö z li , a ki a f e lje le n té s re c z é lo z v a n é m i k e s e rű s é g g e l id é z i N a th a n a e l

a p o s to l t : «A N a z a r e th p o te s t - n e a l iq u id b o n i e s s e ? » : le h e t- e m é g S á ro s b a n v a la m i j ó ? d e m é g is b iz ik , h o g y a z e l le n ö k e jte t t p a n a s z o k a t s ik e r ü ln i fog fö lfe jte n i . A z e ln ö k i e lő te r je s z té s tö b b h iá n y t é s m u la s z tá s t á l l a p í t m e g a z 1754 fe b r . 13-ig

k in y ú l t z á ró k o n g re g á c z ió b a n , m e ly n e k ta g ja i p e r m a n e n t iá -

b a n v a n n a k a v á rm e g y e i k ik ü ld ö tte ik á l t a l : a p é n z t á r ü g y e r e n d e z e t le n : s o k az a d ó h á t r a l é k ; e g y e s k ö z s é g e k e t a r á n y ta la n u l t e rh e l t m e g a k iv e tő b iz o tts á g , a z ig a z sá g s z o lg á l ta tá s -

be li fé lsz e g sé g e k is t a r th a ta t la n o k . A s e d r iá b ó l , m e ly e n a v iz s g á la t fo ly ik , m in d e n e g y e s a lk a lo m m a l e x t r a c tu s t k ü ld a v á r m e g y e a H T -h o z . A ta n á c s k o z á s o k m á r c z iu s h ó 11-én

v é g z ő d te k . A c o m m is s io e l já r á s á n a k e r e d m é n y é r ő l a H T . J u n iu s 4 -é n a k ö v e tk e z ő k b e n s z á m o l le : 1. A z 1740. év i 2267 '04 f r t a r m á l is ta ta k s a 17 5 2 -b e n 2 4 1 0 9 f r t r a o lv a d t l e ; fö lö sleg e s fe lm e n té s e k és h ib á s im p o s i t ió k tö r t é n t e k ; 2 . B e rz e - v ic z é n 114 la k o s k ö z ü l 13 v is e lte a k ö z t e r h e k e t ; 3. A Z s ib r ik - a la p s z á m a d á s a in a k é v e n k in t v a ló b e m u ta tá s a v á l t s z ü k s é

gessé . 4. « E r r o re s e t d e f e c tu s g r a v e s o m n in o » c z ím e n r á m u ta t

az a d ó z ó k m e g te r h e lé s é r e , a z a d ó f iz e tő fö ld e k tö m e g e s k ip u s z tu lá s á ra é s a re n g e te g h á t r a lé k o k r a , a m ik a z a d m in is z - trá c z ió b ű n e i . D e c z e m b e r 5 -é n u j a b b v é g z é s é r k e z ik a z tá n , a m e ly s z e r in t : 1. a le v é ltá r r e g is z t rá lá s á t P é c h y Z s ig m o n d a ljeg y z ő é s B e rz e v ic z y G á b o r v é g z ik ; 2 . m é r s é k e l t a d ó h á t r a lé k -b e h a jtá s t r e n d e ln e k e l s v é g ü l 3 . a k a to n a i v é g r e h a j tá s tó l fe lm e n tik a v á rm e g y é t.


18 1 2 -b e n ú j a b b fe lje le n té s é r k e z e t t a z a l is p á n és s z o lg a

b i r á k e lle n a fe lső h a tó s á g h o z , h o g y a z é lé s l im ita t ió já t igazs á g ta la n u l v é g e z té k ; e k k o r a z o n b a n a t i s z t ik a r k e r e s e te t m a g a k é r s a k ö z g y ű lé s d e p u ta t io ú t j á n in té z k e d ik . A « n é m e t» fe lje le n té s a k k o r é r d e k e l t fé l b o s z ú m ű v e v o lt.

U g y a n e b b e n a z é v b e n m é g m á s , s a jn á la to s e s e t is fo r d u lt e lő . A n n a k e lő z m é n y e az , h o g y P é c h y J á n o s t , a k i h o ssz a s al- i s p á n s á g u tá n és e r ő s a u l ik u s h a j la m o k m ia t t k ib u k o t t a h iv a ta lá b ó l, B écs a z z a l j u ta lm a z ta , h o g y a g a b o n a s z ü k s é g r e n d e z é s é re k ü ld te a v á rm e g y é b e . S z e r e p lé s é re , b á r le lk iism e re te s e n in té z k e d e t t a s z e g é n y sé g é r d e k é b e n , á r n y é k o t v e te tte k o k ta la n

g y a n ú s í tá s a i é s fe lfe lé v a ló t i tk o s v á d a s k o d á s a . S z e p te m b e r 2 4 -é n D esse w ffy a l is p á n — g y ő z te s e lle n fe le — a re n d k ív ü l i k ö z g y ű lé se n fe lh á b o ro d v a te t t j e le n té s t eg y d e n u n c z iá ló i r a t ró l, m e ly e lő b b m á s o la tb a n , m a jd v é le tle n s é g b ő l : e r e d e tib e n is a k e z é b e j u to t t . A z ira t , a « N a p o le o n i P ro k la m á c z ió v a l» ö s sz e fü g g é sb e n , S á ro s m e g y é t é s k ö rn y é k é t a t r ó n h o z n e m h ű

ta la jn a k je le n t i a fő - é s a l i s p á n n a l e g y e te m b e n . A k ö z g y ű lé s e g y h a n g ú h a tá r o z a tta l f e lh á b o r o d á s á n a k a d k ife je z é s t a k ö ztu d o m á s ú v á v á l t f e la d ó v a l : P é c h y J á n o s s a l s z e m b e n ; a sa já t k ö ltsé g é n k ik ü ld i a z a l i s p á n t é s je g y z ő t, h o g y h ó d o ló fe li r a to t v ig y e n e k a k i r á ly h o z é s a n á d o r n á l , H T -n á l tisz tá z z á k a

v á r m e g y é t ; a z a l is p á n p e d ig s o r r a b e c s ü le ts z a v á t v esz i h e ly b e n a k ö z g y ű lé s ta g ja in a k , h o g y se n k i s e m lá t ta , n e m h o g y e lo lv a s ta v o ln a S á ro s v á r m e g y é b e n a p ro k la m á c z ió t .

A z t h is z e m , a P é c h y - c s a lá d n a k u tó b b 1 8 1 3 -b a n a k o n g re -

g á c z ió b a n e lő te r je s z te t t Í r á s o s n y i la tk o z a ta (408. sz.), m e ly b e n a v á r m e g y é h e z v a ló á l la n d ó h ű s é g é t e r ő s e n h a n g sú ly o z ta , v á la sz k ív á n t le n n i a m e g té v e d t c s a lá d ta g g a l s z e m b e n . A re n d e k h a s o n ló e l i s m e ré s n e k é s k ö z b e c s ü lé s n e k n y i la tk o z a tá t ik ta t tá k a j e g j 'z ő k ö n y v s o r a i k ö zé .

É rd e k e s , d e a z a u to n o m ia ó v á s a s z e m p o n t já b ó l é r th e tő , h o g y a v á r m e g y e , b á r a H T . tö b b iz b e n k é r d e z ő s k ö d ik a v á r m e g y é n é l h o lm i S ta lu lu m o k fe lő l, s o h a s e m e m lé k sz ik

A TISZTIKAR HIVATALOS SZABÁLYOZÁSA. 157

S ta tú tu m o k r a ; s a je g y z ő is , a k it a k in y o m o z á s u k r a m in d e n a lk a lo m m a l u ta s í t a k ö z g y ű lé s , s e m m ik é p p e n s e m tu d e r e d m é n y e se n le s z á m o ln i e z i r á n y ú le v é ltá r i k u ta tá s a ir ó l . P e d ig a S ta tú tu m o k k ö z k é z e n fo ro g ta k .

e) T ű z re n d é s z e n s e g y é b in té z k e d é s e k . A z ő s i, fá b ó l v a ló é p í tk e z é s s z o k á sa , m e r t h isz e n h a jd a n a v á r a k a t is a b b ó l e m e lté k , é v s z á z a d o k o n á t n e m b í r t l e s z o r u ln i . In n e n m a g y a rá z h a tó , h o g y a v á rm e g y e c s a k fe ls ő b b s z o r í tá s r a s a k k o r is

k é ső n , 1 7 7 3 -b a n m o n d ja k i, h o g y h á z é p í té s é t e z e n tú l c s a k s z ilá rd a n y a g b ó l e n g e d i m e g (5611. H T.) s k ü lö n k ie m e li ,

h o g y c sa k a z a b la k o t é s a j tó t e n g e d i fa a n y a g b ó l k é s z í t e n i ; v a la m in t é r th e tő a z is, h o g y jó l le h e t s z in te n a p i r e n d e n v o l ta k a tű z e se te k , tű z re n d é s z e t i s z a b á ly z a t ö s s z e á l l í tá sá t 1770 e lő t t n e m ta lá ln i a z i r a to k b a n . A k k o r is k é t iz b e n (2132., 4941.)

s z o r í t ja a H T . a v á r m e g y é t t e rv e z e t k é s z íté s é re . A r ra a z tá n ' nég y év a la t t k é t te rv e z e t is k é s z ü l e g y r e -m á s r a . P e s tis

d ü h ö n g a k k o r ib a n a f e lv id é k e n s m in d e n fe lé f e l tü n e d e z n e k a h á b o rg ó , b é k é t le n k e d ő e le m e k .

« T ű ze se te k e l le n v a ló r e n d s z a b á ly o k : 1770.»

I. H e ly sé g e n k in l 4 — 5 ő r á l l í ta n d ó , a k ik n a p p a l-é j je l v ig y á z z a n a k . A k i ég ő lá m p á v a l v a g y p ip á v a l lé p k i a h á z bó l, v ig y ék a z o n n a l a b i r ó h á z á b a . (L e g tö b b k ö z sé g n e k n in c s

m é g k ö z sé g h á z a .) É jje l o t t ő r iz z é k , m á s n a p á l l í t s á k t ö r v é n y e lé .

II. H a tű z je le t a d n a k , a fa lu e lő b b k e lő e m b e re i s ie s s e n ek a b í r ó h o z a tű z e l fo j tá s a é r d e k é b e n . M iv e l o l tó s z e r n in c s , e z é r t :

III. K ik i a m a g a e sz k ö z e iv e l jö jjö n se g íts é g re . A m it

m e n te n i le h e t, a z t a l e m p lo m k e r tb e v a g y to r o n y b a s z á ll í ts á k .IV. N y á ro n a k é m é n y e k é s tű z h e ly e k m e g v iz s g á la n d ó k .V. M in d e n n e m ű tű z z e l v a ló já té k tilo s .

VI. A z o ltá s b a n a k a to n a s á g is k ö te le s ré s z t v e n n i .

XI. A . VÁRMEGYEI SZERVEZET.

« V á rm e g y e i tű z r e n d é s z e n s z a b á ly z a t : 1774».

(2659. H T . sz . jó v á h a g y á s .)

I. A k ö z sé g 4 — 5 fiz e te tt é jje li ő r t ta r ts o n . H a n in c s rá

p é n z , a la k ó k fe lv á ltv a k ö te le s e k a s z o lg á la tté te l re . A b i r á k g o n d o s k o d ja n a k ró la , h o g y é g ő s z e rre l , p ip á v a l s e n k i k i n e

lé p je n a h á z b ó l. A k i v é t , a b i r ó h á z á b a v ie n d ő . M á sn a p tö r v é n y t t a r to z ik á l la n i .

II. H a a z ő r tü z e t lá t , v e r je fel az ég ő h á z la k ó i t m e g a s z o m sz é d sá g á t, a z u tá n p e d ig h a r a n g g a l é b r e s z s z e m e g a fa lu t.

III. T ű z e s e té n a b i r ó é s e s k ü d te k a z o n n a l m e n je n e k

in té z k e d n i a k ö z s é g h á z á ra .IV. M ivel o l tó s z e r n in c s , o l tá s ra a z t h a s z n á l já k fel, a m it

a h á z b a n é r n e k s a m i k o c s i a k a d , a z t fo g ják be .V. E lső d o lo g : a z é lő t m e g m e n te n i. A m e n te t t jó s z á g o t

a t e m p lo m k e r tb e , te m e tő b e , te m p lo m b a sz á llítsá k .VI. S e g í ts é g -n y ú j tá s ra a s z o m s z é d k ö z sé g e k is k ö te le se k .V II. D o h á m rz á s a z u d v a r o n , is tá ló b a n 20 f r t b ü n te té s t ,

ism é te lv e 4 0 -t v o n m a g a u tá n . U g y a n íg y j á r , a k i n y i l t v ilá g g a l lé p c s ű r b e , is tá ló b a .

V III. Ü v e g es lá m p a b e s z e rz é s é r e m in d e n c s a lá d fő k ö te le s .

IX. Az e lő b b i b ü n te té s s ú j t j a a z t is, a k i k e n d e r t , v á sz n a t tű z n é l, v a g y p e d ig fá t n y i l t k é m é n y b e n sz á rí t .

X. V íz v e d r e k e t a k ö z sé g a tű z p é n z tá r b ó l sz e re z z e n . H a i ly e n n in c s , a k k o r a l a k o d a lm i c o l le c ta eg y ré s z é t fo rd íts a e c z é lra .

X I. A tű z h e ly és k é m é n y v iz s g á la tá t a b i r ó k é th e te n k in t v égezze .

XII. T ű z c s ó v á k e re g e té s e a h á z b a n v a g y fa lu b a n é p ú g y , m in t a d o h á n y z á s t ilo s .

f) A r e n d e lk e zé s a t i s z t i k a r r a l : a z i r á n y í tó k ö z p o n t i k o r m á n y t é s a k ö z g y ű lé s t ille t i m eg . A tisz tv is e lő c sa k a z ig az s á g s z o lg á l ta tá s b a n k ö v e ti k iz á ró la g a tö r v é n y t é s jo g sz o k á s t ,

TISZTLJÍTÁS. 159

e g y e b e k b e n — a k ö z ig a z g a tá s b a n — m in d k e t tő n e k r e n d e l

k e z é s é re á ll.A k o r m á n y re n d e lk e z é s é t a v á r m e g y e a z z a l e l le n s ú ly o z z a ,

h o g y a k o n g re g á c z ió k ö z v e t íté sé t v e sz i ig é n y b e . A v á r m e g y é n e k k ife lé a z U n iv e r s i ta s a k é p v is e lő je s e z z e l k o r lá to z z a a t i s z t ik a r j u r i s d ic t ió já t ; ő h o z z a a fo n to s a b b h a t á r o z a to k a t s

v ö rö s p e c sé tje a la t t a m a g a n e v é b e n a d ja k i. D e a z z a l is k o r lá to z z a , h o g y ő irá n y í t ja a t i s z tv is e lő lé p é s e i t s a s a já t h a tó ság i jo g á t é s k ö te le s s é g e it n e m e g y re , h a n e m tö b b r e b iz z a . A tisz tv ise lő k t e h á t e g y ü t te s e n m ű k ö d n e k . A k ö z g y ű lé s b iz a lm i e m b e re i s a s z o lg a b ir á k m in d ig k é z n é l v a n n a k , h a b iz o n y o s

e s e te k b e n a fő - v a g y a l i s p á n v ég z i a z U n iv e r s i ta s h e ly e tt a te e n d ő t. A v á r m e g y e u tó b b m á r a s z o lg a b ir á k m e llé is a d

b iz a lm i fé rf ia k a t, m ik o r a z o k m á r e g é sz e n t is z tv is e lő k k é v á ln ak . A s z o lg a b iró a s a já t j á r á s á b a n c s a k a z e s k ü d te k k e l e g y ü t t

m ű k ö d h e tik .A t is z tv is e lő k e s z e r in t lá r sa s h a tó s á g o t a lk o tn a k .

VI.

T is z t ú jítá s .

a) A f ő i s p á n i h a tá s k ö r a z e ln ö k lé s r e és t isz ti k i je lö lé s re s z o r ítk o z o tt . A v á r m e g y e ö n k o r m á n y z a t i é r z é k e n y s é g e n j 'i r - b á lja m e g fo k o z a to s a n a h a tá s k ö r é t . R e n d k ív ü l i e s e t az,

m ik o r 1 0 27-ben a v á r m e g y e te l je s h a t a lm ú in té z k e d ő jo g o t b íz a fő is p á n r a , h o g y t. i. a v á ro s i á r s z a b á s k ifü g g e s z tésé t e l le n ő r iz z e . A z 1688-ik i fe lsé g i u ta s í tá s a fő is p á n i

a d m in is z t rá c z ió t a k ö v e tk e z ő k b e n je lö l i m e g : « m iv e l a z á l lá s e g y k o r a R á k ó c z i-c s a lá d o t i l le t te m eg , c s a k « m o d o a d m in is - t r a r io » , a m íg a k i rá ly n a k te ts z e n i fo g m á s t k in e v e z n i , k ü ld h e ly e tte s t . A z é lv e z n i fo g ja a c s a lá d ja v a d a lm a i t , g o n d o s k o d ik

a z ig a z sá g sz o lg á lta tá s ró l, a k i rá ly h ív e i t tá m o g a t ja , e l le n s é g e in e k e lle n á ll s g o n d o s k o d ik a k ir . k a m a r a jö v e d e lm e irő l.) )II. .R á k ó c z i F e re n c z n e k 1694 j u n i u s 3 -á n , a n a g y s á ro s i k as -

t e ly b a n t a r to t t s z é k a v a tá s a a lk a lm á v a l a v á r m e g y e i p ro p o - s i tió k v i lá g o s a n r á m u ta tn a k a fő is p á n i h a t á s k ö r k o r lá to z o tt

s á g á ra . E z e k a k ö v e tk e z ő k :

( fP u n c ta 11 P r in c ip i u n té d e p o s i t io n e m s o l i t i j u r a m e n t i s u b m is s a v .

I. A fő is p á n a t is z tv is e lő t a h iv a ta lo s m ű k ö d é s b e n n e a k a d á ly o z z a , m é g h a a z é rd e k e i e l le n k e ll is e l já rn ia .

II. A v á r m e g y e é s a l is p á n r e n d e le te i t N a g y -S á ro so n és e g y e b ü t t z a v a r ta la n u l f o g a n a to s í th a s s á k a s z o lg a b irá k .

III. A z 1638. 60. t .-cz . a la p já n a fe je d e le m b i r to k á n sz a

b a d a n y o m o z á s .IV. A la k o s s á g a jo g a i t h á b o r í ta t la n u l é lv e z h e sse .V. A b i r ó i v é g r e h a j tá s o k b a n a z U lá sz ló k irá ly 2. r.

16— 17., 1659., 44., 75. é s 1655. 53. t .-cz . s z e m m e l ta r ta n d ó k .VI. A fő is p á n , m ik o r a v á r m e g y é n á tv o n u l , s e n k i j a v á t

n e m k á r o s ít ja .VII. A c o n t r ib u t io a z ő j a v a i t is te rh e li.VIII. A v á la sz tó g y ű lé s t s z e m é ly e s e n v a g y m e g h a ta lm a

z o tt já v a l in té z i.

IX. A v á r m e g y e k ö v e te it v a g y b á r m e ly k é r e lm e z ő t m e g h a llg a tja .

X. A z a l is p á n i á l lá s r a m in d k é t v a l lá s b ó l (ró m . k a th . é s ág. h . ev .) e g y e n lő e n je lö l s z a b a d és a lk a lm a s e g y é n e k e t.

XI. A k ir . d ip lo m á k a t é s r e n d e le te k e t k ö v e ti s e s k ü t tesz.A XV III. s z á z a d f ő is p á n ja h o v a e r ő s e b b e n á t ig y ek sz ik

tö r n i a v á r m e g y e i k e r e te k e n . S z o k a t la n e n e rg ia s z ó la l m e g az 1720. fe la v a tó b e s z é d b e n , m e ly a m in t e g y ré s z t h a t á r o z o t ta n k ö rv o n a lo z z a a v á r m e g y e i ü g y m e n e te t , m á s ré s z t b e le - b e le n y u l az a u to n ó m iá b a .

«F ő is p á n i u ta s í tá s o k » 1720.

I. A z ü n n e p r o n tá s (c z é lz á s : a n e m e s i k ih á g á so k r a ) tilos.

II. M in d e n fe ls ő b b i r a t b e m u ta ta n d ó a fő is p á n n a k .

TISZTUJ1TÁS. 161

III. H a a fő is p á n n e m je le n h e t ik m e g a k ö z g y ű lé se n , a j e g y z ő re f e r á l n e k i a z ü g y e k r ő l.

IV. A k a p u s ü g y e lje n a r r a , h o g y a g y ű lé s e n za j é s k i

já rá s n e tö r té n jé k .V. A ju d ic ia lé k o n a ta g o k k e v e s e n je le n n e k m eg , a m i

n e m tű r h e tő . A g e n e rá l is c o n g r e g a t io b e fe je z é s e k o r tö r t é n j e

n e k a fe lje b b e z é se k .VI. H o g y a k ö z g y ű lé s ta g ja i n a g y o b b já r t a s s á g o t s z e re z

h e s s e n e k a ju d ic ia lé k b a n , a z a l is p á n 3 é v e n tú l n e m a r a d jo n m e g az á l lá s á b a n . L e h e tő le g é v e n k in t ú j v á la s z ta n d ó .

VII. A z a l is p á n e z e n tú l n e m le h e t fő b iz to s is. N e m is h ú z h a t ja a z ez ze l a z á l lá s s a l j á r ó t is z te le td í ja t . A r ra v a n a

k é t b iz to s .VIII. A k a to n a i k á r o k u tá n a r e m u n e r a t ió t k a p ja m e g

a z i lle tő fa lu v ag y sz e m é ly .XI. A n y á r i ü lé s d . e. 6 , a té li 8 ó r a k o r k e z d ő d ik . E b é d

u tá n n e tá rg y a l jo n a v á rm e g y e .X. H ib a , h o g y a h o z o t t h a tá r o z a to k a t n e m o lv a s s á k f e l ;

e z é r t e z e n tú l v a g y a z o n n a l , v a g y a k ö v e tk e z ő ü lé s e le jé n a je g y z ő ta r to z ik f e ls o r o ln i m in d e n h a tá r o z a to t .

XI. R o ssz g a z d á lk o d á s a z o k a a n n a k , h o g y a- v á r m e g y e a n y ira r u in á l t á l la p o tb a n v a n . B á rm in ő d o tá c z ió c sa k a

fő is p á n b e le e g y e z é sé v e l tö r té n h e t ik , h o g y a z n e leg y e n , h o g y eg y n e k s e m m i, m á s n a k m in d e n ju t .

XII. A z e lh a tá r o z o t t c o n f r o n ta t ió n a k le g y e n is m e g a z é rv é n y e . A z ig a z sá g a z t k ív á n ja , h o g y a m ó d o s a b b k ö z sé g tö b b te r h e t v ise lje n .

XIII. A k r im in á l i s e s e te k e t d ie M e r c u r i i k e ll r e v id e á ln i s e ld ö n te n i a z t, h o g y a k it d ie V e n e r is k i fo g n a k v é g e z n i, a z e lő k é sz íth e tő leg y en .

XIV. S o k a v á r m e g y e a d ó ssá g a . V a la m e n n y i a fő is p á n e lé te r je s z te n d ő , h o g y r e n d e lk e z h e s s é k . E g y e b e k b e n «Si v is p á cé in , p a r a b o l lu m o : a tö r ö k tő l u g y a n m e g s z a b a d u l t a z o rsz á g , d e «D ate C íe sa ri, q u íe s u n t C a ísa ris» .

Tóth SÁXDon: Sáros várni egye nianografláia. II.


XV. K a to n a i á tk e lé s a lk a lm á v a l a z i l le tő f a lu m e n te s a fu v a rs z o lg á l ta tá s tó l , s e le sé g e t is a tö b b i h e ly sé g e k sz o lg á l

ta s s a n a k .XVI. A g y a lo g és lo v a s s z á z a d o k a t fe lv á ltv a k e ll a fa l

v a k b a n e ls z á llá s o ln i.X V II. A sz o m s z é d v á r m e g y é n e k a k a to n a i á tv o n u lá s id e je

e lő r e m e g íra n d ó . E g y a v a z a l lu s i t e h e r , te h á t e g y fo rm á n

v is e ljé k a v á rm e g y é k .XV III. A p e r c e p to r a tu s r a v o n a tk o z ó s m in d e n m á s r e n

d e le t h á r o m n a p a la t t b e m u ta ta n d ó a fő is p á n n a k . H o g y a R á k ó c z i-u ra d a lo m ü g y e it t i s z tá n lá th a s s a , a p e r c e p to r 4 b e r e n d e l t e s k ü d t te l h á r o m h ó a la t t í r ja le s z á m á r a az ö ssze s

ir a to k a t.XIX. A v á r m e g y e m in d e n m is s i l is é t a lá ír á s e lő t t te r -

je s z s z e a fő is p á n elé .XX. A n a p id í ja k e g y s z e r s m in d e n k o r r a tö r le n d ő k , h o g y

a n é p m e g b ír ja a z a d ó t.XXI. S o k g y á m tö n k r e j u t ta t ja a z á r v á k a t , e z é r t s z á m a

d á s r a v o n a n d ó m in d e n g y á m . H a a n y a a g y á m , a v á rm e g y e i m e g b íz o t t k u r á to r v é d je a z á r v a jo g a it, h o g y a v a g y o n á t az a n y a el n e té k o z o lh a s s a , k iv á l t m ik o r m á r az a n y a i ré s z t e lp a z a r o lta .

«F ő is p á n i p o n to k (u ta s ítá s o k )» 1723.

1. A z a l is p á n , h a a fő is p á n a v á rm e g y é b e n v a n , e n n e k tu d ta n é lk ü l g én . c o n g r e g a t ió t n e m h i rd e th e t . A sz o lg a b irá k v é g z ik a h i r d e té s t a fő is p á n n e v é b e n .

2. A tá b la i ü ln ö k ö k a k o n g re g á c z ió k o n fe lv á ltv a ta r to z n a k m e g je le n n i.

3. A p e r c e p to r a z a d ó b ó l n e m f iz e th e t k i s a llá r iu m o t .4 . A je g y z ő m in d e n r e la x a ló 1 k é r v é n y t t a r to z ik a k ö z

g y ű lé s b e n fe lo lv a sn i.

1 K ö n n y íté sé r t e lő te r je sz te tt .

TISZTUJITÁS. 163

5. A t is z tú jí tá s k i tű z é s é n e k id e jé tő l k e z d v e tö rv é n y s z é k i

ü lé s n e m ta r th a tó .A z 1771. é v i 836. H T . r . a fő is p á n i t e e n d ő k e t : I. a p o l i

tik a i é s tö rv é n y s z é k i s II. a z a d ó ü g y v e z e té s é b e n je lö l i m eg .A fő is p á n — a fe lje b b m á r je lz e t t k in e v e z é s e k e n k iv ü l —

1 8 05-ben tisz te le t i f is k á lis t n e v e z k i, v a la m in t a t isz tv is e lő k id ő k ö z b e n v a ló v á l to z á s a k o r is s z o k á s s z e r in t k in e v e z é s ú t já n s u b s t i tu á l új t isz tv ise lő k e t, a h o l t. i. id e ig le n e s h e ly e tte s í té s

n e k m e rü l fel a sz ü k sé g e .b) A fő isp á n ré g e b b e n r e m u n e r á c z ió s z e r ű t i s z te le td í ja t

é lv e z , m e ly e t a fe la v a tó g y ű lé s s z a v a z m eg . 16 2 5 -b e n 318 .75 fr t a z ö s sz e g ; u tó b b k e r e k ö ssz e g b e n á l la p o d ik m e g a v á r m e g \7e. 176 0 -b an , m ik o r a 40 é v ó ta m ű k ö d ő S z irm a y T a m á s g r . m e g h a lt, a z új fő is p á n : E s z te rh á z y M ik ló s g r ., m iv e l h a d b a n v a n , c sa k 1762 ja n . 12 -én in s ta l lá l ta t ja m a g á t, d e a k k o r is a t á v o l

lé té b e n m eg y v é g b e a d o lo g . N e k i 200 a r a n y , a f e la v a tó n a k 100 a r a n y , s a s z e m é ly z e té n e k 10 a r a n y t is z te le td íj j á r ki. A fő is p á n i t i s z te le td í j r a m e g je g y z i a v á rm e g y e , h o g y h a n e m

fo g a d ja el a fő is p á n , « u v a p a ssa » a já n d é k o t k e ll k ü ld e n i n ek i. A tisz te le td íj e g y re n ö v e k s z ik : P á lffy J á n o s g r ó f m á r h a tá ro z o t t s n a g y ö ssz e g ű f iz e té s t k ö v e te l. A v á r m e g y e a z o n b a n m é g v e le s z e m b e n is m e g v é d i jo g á t s 1000 í r t b a n te sz , d e h a tá r o z o t ta n t isz te le td íj- je l le g ű a já n la to t.

c) A re s ta u rá ló v a g y t i s z tú j í t ó (1 7 5 8 -b an « É p ítő szék») g e n e rá l is c o n g re g a tio id e jé t a fő is p á n s z a b ja m eg . Az ö n k o r

m á n y z a t s z e lle m e m e g k ív á n n á a z é v e n k in t v a ló r e s ta u r á c z ió t , d e a k ö rü lm é n y e k s fő k é p a fő is p á n o k g y a k o r i v a g y á l la n d ó tá v o llé te a n n a k re n d e s e n ú t já b a v ág . 17 9 4 -b e n ré g n e m v o lt, 1804-ben h a t év ó ta n e m v o lt t is z tú jí tá s . A z ü g y e l to ló d á s á n a k sem a re n d e k , s e m a t isz tv is e lő k n e m ö r ü l n e k ; m e r t e g y e s tö b b t isz tv ise lő k e t h a ta lm i tú lk a p á s r a c s á b íth a t a h o s s z ú k o rm á n y z á s , m á s o k p e d ig k im e r ü ln e k — k ü lö n ö s e n a n y a g i t e k in te tb e n — a h u z a m o s s z o lg á la ti id ő a la tt . V a n n a k id ő s z a k o k , a m ik o r s z in te h é t - v a g y h ó n a p s z á m r a n e m j u t a

11*


t isz tv is e lő a z o t th o n á b a , a n n á l k e v é s b b é v e z e th e ti a g a z d a

sá g á t.1762 e lő t t d íe V e n e r is , e z ó ta d ie M e rcu rii ta r t já k r e n d e

s e n a z ü lé s t . S z a b á ly sz e r ű v o ln a , h o g y j a n u á r iu s h ó n a p b a n t a r t s á k ; a z o n b a n s z in te u g y a n a n n y i a z e l té ré s , m in t a s z o k o t t h a v i id ő m e g ta r tá s a . E lto ló d ik a t i s z tú jí t á s : a m in t

é v e k re , ú g y h ó n a p o k r a is.A k i tű z ö t t n a p i k o n g re g á c z ió ra , m iu tá n e lő z ő le g m á r a

t isz ti k a r a le m o n d á s á t b e je le n te t te , a v á rm e g y e a z é rk e z ő főis p á n e lé k ü ld ö t ts é g e t m e n e sz t , m e ly ő t a g y ű lé s b e h ív ja m eg, i lle tő le g k i s é r je el. A k ü ld ö t ts é g (b izo ttság ) s o r r e n d je m in d ig (h a m á s n e m ű tisz te lg é s rő l v a n is szó ) a k ö v e tk e z ő : «E s ta tu M a g n a tu m . e v e n e ra b i l i C le ro , e s ta tu E q u e s tr i , ex M agis- t r a tu » v á la sz t a v á rm e g y e .

A fő is p á n i m e g n y itó s a je g y z ő i ü d v ö z le t á l ta lá b a n a s z o k á s o s fo r m a l itá so k k ö z t m o z o g n a k . N a g y a fé n y és k á p

rá z ta tó a p o m p a ; a lo ja l i tá s n e m a k a r i s m e rn i h a t á r o k a t ; a fő ú r i k eg y b e r a g y o g ja a s z é k é p ü le te t é s s z é k v á ro s t , ső t k ih a t a z eg é sz v á r m e g y é r e . S a z á ld o m á s is e lm a r a d h a ta tla n m in d a d d ig , a m íg a H T . jó z a n t i la lm a le n e m in ti a v á rm eg y é t. E z t a t i la lm a t p e d ig a l e g h a ta lm a s a b b és leg v a g y o

n o s a b b f ő i s p á n : P á lffy J á n o s g r ó f e sz k ö z ö lte k i. A sze g én y n é p p é n z e , a d ó ja n e m a r r a v a ló , h o g y b e lő le , r e s ta u rá c z ió s e b é d e k k ö lts é g e it fe d e z z é k ! A t i s z t ik a r le m o n d á s a s a v á r m e g y e p e c s é tjé n e k á ta d á s a u tá n a z e ln ö k v a g y k ije lö lő b iz o tts á g o t n e v e z k i (1631, 17 8 7 -b e n 4 , 8 n em e st) , v a g y a z eg y e s

á l lá s o k r a , s o r r e n d b e n e ls ő n e k az a l is p á n i t isz ts é g re , m a g a je lö l . A je lö l te k sz á m a , k ü lö n ö s e n a fő b b á llá so k n á l, 3 — 8 -ra r ú g . A X V I., m a jd a k ö v e tk e z ő s z á z a d o k b a n a fe le k ez eti

s z e m p o n t a tú ln y o m ó a j e lö l é s b e n ; ső t ép ez a s z e m p o n t

v ih a ro k a t is k e lt a m e g y e h á z á n .íg y az 1660 m á rc z . h a v i t is z tú jí tá s k o r , a m e ly e t e r ő s v á

la sz tá s i h a r c z o k e lő z te k m eg . R á k ó c z i L á sz ló fő is p á n sz e m é ly e se n fo g h o z z á a g y ű lé s b e n , h o g y v a la m ik é p k ieg y e z tesse a

TISZTUJ1TÁS. 165

fe leket. A z á g o s ta ia k a to r z s a lk o d ó fé l, a k ik s e h o g y s e m a k a r ják tű rn i , h o g y a k a th o l ik u s o k b ó l is u g y a n a n n y i k a n d id á tu s legyen , m in t a z ő s o ra ik b ó l . V é g re a fő is p á n rá v e s z i a fe le k e t, h o g y e g y h a n g ú la g v á la sz sz á k m e g M e lc z e r J á n o s t a l

i s p á n n á . A z á g o s ta ia k e n g e d n e k i s ; d e b iz to s í té k o t k ív á n n a k a r r a n é z v e , h o g y a jö v ő r e a k a th o l ik u s fé lle l e g y e n lő s z á m ú je lö lt je ik le szn e k . A fő is p á n i ly e s m ir e n e m k ö te le z i el m a g á t; m e r t az a z a k a ra ta , h o g y a n e m e ss é g a z e d d ig i s z a b a d jo g a s z e r in t já r h a s s o n el. A z á g o s ta ia k a r r a a k ö v e tk e z ő f o r m u

lá t a já n ljá k e l f o g a d á s r a :«A d I l lu s t r . D. C o m ite m , L. R á k ó c z i c. a d O ffic iu m V ice -

c o m itis s u b e u n d u m ex u x t r a q u e R e l ig io n e : c a th o lic is s iq u i-

d e m N. N., ex e v a n g e lic is v e r ő N . N . p a r i n u m e r o c a n d i- d a tu s G e n e ro s u s 1). X. e s t s u b l im a tu s .»

A fő isp á n n e m fo g a d ja el, a d o lo g e ld ö n te t le n m a ra d .M ás e se t 16 9 8 -b a n tö r té n t . II. R á k ó c z i F e r e n c z fő is p á n

ja v a s la tá r a k e r e s z tü lm e g y a h a tá ro z a t , h o g y e z e n tú l 3 é v re sz ó ljo n a s z é k ú jí tá s ; d e a m á s o d ik fő is p á n i a já n la t — a v á la sz tá s m ó d o z a tá ra n é z v e — e r ő s v i s s z a h a tá s t k e lt. R á k ó c z i

az t ó h a jt ja , h o g y a le lé p ő a l is p á n t e r ő s íts e m e g ú j r a a v á r m eg y e . A re n d e k v á la sz a rá , h o g y sz a v a z á s s a l a k a r n a k d ö n ten i. A r ra a fő isp á n a k i rá ly a k a r a tá t v e t i a la tb a , d e a n e m esség m é g ú g y se m k ív á n h a l la n i jo g a in a k k o r lá to z á s á r ó l .

V é g re is ö s sz e e g y e z ik a k é t fé l s m e g h a g y ja a t i s z t ik a r t . U g y a n a k k o r a z o n b a n a je g y z ő m ia t t is k i t ö r a h a r c z : a k i rá ly n e m a k a r ja t ű r n i a ré g i je g y z ő t, a re n d e k p e d ig k i ta r ta n a k m e lle tte . M eg is v á la sz tjá k . A fő is p á n n a k ez e k u tá n n e m le h e te t t e g y é b v á la sz tá sa , m in t h o g y « T e s tim o n ia le s » - t á l l í t ta to t t ki m a g a sz á m á ra . A z a z o n b a n a v á r m e g y e a u to n o m á l lá s p o n t já n a k g y ő z e lm é n m á r m its e m v á l to z ta th a to t t . Ú gy lá tsz ik , II. R á k ó c z i F . f in o m ö s z tö n e h a m a r m e g ta lá lta a m ó d ját, h o g y m e g n y u g ta s s a a k e d é ly e k e t : d ís z e s a r a n y p e c s é tte l le p te m e g a r e n d e k e t, m iu tá n a T o k a ji-fé le lá z a d á s a lk a lm áv a l rö v id e s e n e l lo p tá k tö b b o k i r a t ta l (a D o b a y -fé le je g y z ő


k ö n y v e k k e l) e g y ü tt a v á r m e g y e ré g e b b i p e c sé tjé t . A z a k is k o r ú R á k ó c z i L á sz ló a já n d é k a v o lt.

A z 1671-ik i r e s ta u rá c z ió e lm a r a d á s a p e d ig a z é r t é rd e k e s , m e r t a té n y le g e s fő is p á n , I. R á k ó c z i F . e g y s z e rű e n n e m v e

z e th e t te a k o n g re g á c z ió t. H ű t le n s é g b e e se tt, d e k ö z b e n m e g h ó d o l t s a n y ja é r d e m é b ő l k e g y e lm e t k a p o t t . H a m á r n e m v é g e z h e tte a h iv a ta l t , le g a lá b b a v á r m e g y e k é r é s é t a n n y ib a n te l je s í te t te , h o g y e g y s z e rű e n m e g e rő s í te t te a t is z t ik a r t .

M á s k ü lö m b e n , a m ik o r a fő is p á n t a s z é k ú jí tá s b a n v a la m e ly k ö r ü lm é n y a k a d á ly o z ta , k i r á ly i r e n d e le t in té z k e d e t t fő is p á n i m e g b íz o t tn a k k ik ü ld é s é r ő l , a k in e k te lje s h a ta lm ú

in té z k e d ő jo g o t a d o tt .A d m in is z t rá to ra tö b b s z ö r is v o lt S á ro s m e g y é n e k , s v o lt

k i r á ly i s fe je d e lm i m e g b íz o t t ja is. II. R á k ó c z i F e re n c z k é n y te le n v o lt p l. m e g b íz o tt já v a l in té z n i a v á r m e g y e k o r m á n y

zá sá t.A z 1 7 5 6 -ik i l i s z tú jí tá s l a k o m á já t a H T . le t i l t ja ; a v á r

m e g y e a z o n b a n a z z a l v á la sz o l, h o g y a n n a k k ö ltsé g e ire n in c s e r o g a t io (k iv etés). A z ily e b é d 2 — 3 00 f r tb a k e r ü lt . S z irm a y T a m á s g r ó f fő is p á n , a k i k ü lö m b e n is a s a já t k a s té ly a ib a n s z e re tte t a r ta n i a r e s ta u r á ló g y ű lé s t , a r e n d e k e t m a g a sz o k ta u tó la g v e n d é g ü l fo g a d n i.

V o lta k a t i s z tú jí t á s n a k e m e lk e d e t t m o z z a n a ta i is. ígyII. R á k ó c z i F e re n c z a v a tá s a k o r ,1 m a jd 174 7 -b en , m ik o r S z irm a y fő is p á n t a fő je g y z ő a v á r m e g y e n e v é b ő l a lk o to t t s z ó j á t é k o k fo r d u la ta iv a l m a g y a r u l 2 ü d v ö z ö l te ; 1 810-ben a fő is p á n és fő jeg y z ő k ö s z ö n tő b e 'sz éd ei m a g y a ru l h a n g z a n a k . S a h a z a i n y e lv d ia d a lr a j u t á s á t é p e n n e m a k a d á ly o z z á k a v á rm e g y e

1 U sz G á b o r 1694-ben : «. . . a f ő isp á n sá g a a la tt S aáros n e le g y e n S á ro s , in k á b b ró z sá s ; le g y e n O rass, ig a z a b b a n o r« = ig a z s á g s z o lg á l ta tá s ra s e rk e n tő ó ra . L eg y e n < iro s= becses, b e c sü le te s é s ke llem ete s» .

2 Ü dvözli S áros v á rm e g y é b e n , m e ly ú g y v a n , m in t a ra k o tt s z e k é r a sá r b a n ; vár, ro m lo tt é s p u s z t a ; m egije, m e r t m e g y b e lő le s ű r ű n a né p . S ő la fő ispán ) s ie t, m in t jó m a d á r a fész k éb e . E m e lje h á t k i ú j t is z tik a rra l, h o g y Ú j V árm egye le g y e n v a g y Új Váralja.

A VÁRMEGYE KÜLSŐ VISZONYAI. 167

re n d je i , s ő t p é ld a a d ó h a tá s u k m e g lá ts z ik a X IX . s z á z a d ö tö d ik t iz e d é b e n a v á ro s i k é p v is e le t m e g m a g y a ro s o d á s á b a n is.

VII.

A v á r m e g y é t a k ü ls ő v i s z o n y a i : e lső s o r b a n a z u r a l k o d ó h o z s a n n a k k é p v is e le té b e n a k o r m á n y h o z fű z ik . K o rm á n y és o rs z á g g y ű lé s a z a k é t té n y e z ő , a m e lv ly e l s z e m b e n

s a m e ly n e k k e r e té b e n ig y e k sz ik v é d n i é s fe jle sz te n i a u to n ó m iá já t . D e a lo ja l i tá s é s t e h e rv is e lé s k ö v e te lm é n y e in e k is m eg fe le l a v i s z o n y a ih o z m é r te n . E g y s z e r a u l ik u s a b b , fő leg h a a fő is p á n ja e r ő s k é z z e l v e z e t i , m á s k o r l ib e rá lis a b b . B ő v e n k i ju t a ré s z e a fö lk e lé se k iz g a lm a ib ó l s k ü lö n ö s e n s z e n v e d é

se ib ő l. M in t a S z e n t K o r o n a é g jü k té n y e z ő je , a tö r v é n y h o z á s m u n k á la ta ib a n a k ö v e te iv e l v e sz r é s z t (L. X V . sz a k a s z ) ; d e m á s k o r is, v a la h á n y s z o r n e h é z id ő k já r n a k rá , k ü lö n k ö v e t

ség e k ú t já n tö re k s z ik k ö z v e te t le n ü l é r in tk e z n i a z u ra lk o d ó v a l é s a n á d o r r a l . A m e lle t t , a fe lk e lé se k é v e ib e n , tö b b m á s i r á n y ú k ö v e ts é g e k e t is m e n e sz t . M in d a n n y i ja a lá z a s k ö z

á l la p o to k n a k ta n ú ja .a ) M in d e n e k e lő t t h o s s z ú id ő n á t á l la n d ó m e g b íz o t ta t

(ágens) t a r t B é c s b e n : 1 (593-ban K e c z e r G y ö rg y ö t 100 t a l lé r d í j ja l ; 10 9 6 -b a n K écs A n d r á s t ; 1 7 3 8 -b a n R im a n ó c z y A n ta lt.

U tó b b a z o n b a n á t lá t ja , h o g y a m e g v á lto z o tt v is z o n y o k k ö z t n e m so k a h a s z n a a z a g e n t iá b ó l s b e s z ü n te t i . In f o r m a t ív j e l lege v a n a m e g b íz á s n a k : p o l i t ik a i , c s a lá d ü g y i é r te s í té s e k j á r n a k v ele . D e v a n k ü lö n k ö v e te is a b é c s i fő h a tó s á g o k h o z (1696-ban M eg y e ry G á b o r 1000 m fr t td í j ja l) ; 1 6 8 9 -b e n k é t

k ö v e te t (M elcze r J á n o s t é s B e r th ó ty B á lin to t) k ü ld fel a b é c s i k o m m is s z ió h o z ,1 a k ik n e k u t a s í tá s a az , h o g y : a ) a h a z a i t ö r v é n y e k e lle n s e m m ifé le t r a k t á tu s b a v a g y k o n k lú z ió b a b e le n e m e n je n e k ; b) az o rs z á g o s tö r v é n y e k b e n és s z a b a d s á g o k b a n

A « M n gynro rszág s z e rv e z é sé re » K o llo n ic s é lé n ö s sz e ü lt n é m e t b iz o ttsá g .


k o n s e r v á l já k a r e n d e k e t a k i r á ly e s k ü jé h e z h ív e n ; c) a n á d o r a r a b ló k e lle n tö rv é n y e s in q u is i t ió t t a r t s o n ; d ) a m a k o v ic z a i j á rá s , h o lo t t W e s s e lé n y i n á d o r d ö n tö t t m á r e b b e n a z ü g y b e n , n e m e n g e d i a v ic z is p á n in té z k e d é s é t ; t e h á t jo g o rv o s la to t k ív á n ja n a k ; e) a v ic z is p á n a v á m o k re v íz ió já t k ív á n ta , d e a fő is p á n e lt i l to t ta t ő le ; i t t is v iz s g á la tn a k le g y e n h e ly e . H a

s o n ló e se te k , a m ik o r 1 8 0 9 -b e n a N a p o le o n i P ro k la m á c z ió ü g y é b e n a g y a n ú tó l k ü ld ö t ts é g ile g t is z tá z ta tja m a g á t a v á r

m e g y e , v a g y a m id ő n 1 6 2 2 -b e n fe li r a tb a n k é r i a z á g o s ta i v a l lá s o n le v ő k jo g v é d e lm é t s p a n a s z t e m e l a n é m e t k a to n a s á g fé k te le n k e d é s e m ia t t . D e p u ta t ió s k ü ld ö t ts é g a k o ro n á z á s o k a lk a lm á v a l m e g y a fő v á ro s b a , a m ik o r a r e n d e k k v ó ta s z e r in t j á r u ln a k a k o r o n á z ó a já n d é k h o z is . E g y é b ir á n t az u r a lk o d ó - h á z b e l i ú j s z ü lö t te k és h á z a s u lo k s z á m á ra s z in té n s z o k ta k a r e n d e k a já n d é k o k a t m é g s z a v a z n i. (Az 1682-ik i

k i r á ly n é - k o r o n á z á s a já n d é k á r a eg y p o r ta u tá n 1 f r t a k i v e té s .)

b) V é g e t n e m é r ő k ö v e ts é g - k ü ld é s e k b e b o n y o l í t já k a v á r

m e g y é t E r d é ly fe je d e lm e i é s a fe lk e lé s e k . 1 5 9 9 -b e n «L igati d e - p u t a t i » m e n n e k a g á lsz é c s i c o m i t iu m r a (k e tte n á 8 f r t n a p i d í j ja l ) ; k e t te n a ro z g o n y i g y ű lé s re (á 12 fr t, m e ly re a k iv e té s e g y p o r ta u t á n : 8 - ? ) ; 1 6 2 0 -b a n a z a b a ú jsz o ln o k i g y ű lé s re S e g n y e y B á l in t é s K e c z e r A n d r á s (400 fr t) ; 1 6 2 3 -b a n az e r d é ly i f é je d e le m h e z k é t k ö v e t (á 3 00 f r t , m e ly re a k iv e té s

eg y p o r ta = 1 5 0 f r t) ; 1 6 4 4 -b e n u g y a n o d a sz á m ta la n k ö v e tsé g m eg y , v a l a m in t le n g y e l k ö v e ts é g e t is k ü ld a v á r m e g y e (egy p o r t a = 1 f r t) ; u g y a n a k k o r a z e r d é ly i k ö v e ts é g k ü lö n 4 00 frt k á r té r í t é s b e n is r é s z e s ü l ; 1 6 3 0 -b a n B r a n d e n b u r g i K a ta lin t k e r e s i fe l a v á r m e g y e k ö v e te (50 f r t) ; 1 6 4 4 -b e n a n a g y s z o m b a t i t á b o r b a n á l la n d ó a n k é t k ö v e t (6 f r t n a p i díj) ta r tó z k o

d ik ; a k a s s a i k ö v e ts é g d í ja z á s á r a e g y p o r ta u tá n 1 f r t a k iv e té s . U g y a n c s a k s z a p o r á k a k ö v e tk ü ld é s e k a T h ö k ö l i -k o r - s z a k b a n ; a z o k k ü lö m b e n is n a g y te r h e k e lo d á z á s á ra s z o lg á lta k . A z 1683 n o v . 11. 1684. ja n . 2 8 -d ik i k a s s a i o rs z á g g y ű lé


s e n T h ö k ö l i 8 p o n tb ó l é s e g y to ld a lé k b ó l á l ló p r o p o s i t ió it tö b b v á rm e g y e , k ö z tü k S á ro s v á r m e g y e is ig e n k e d v e t le n ü l fo g a d já k , m ire á j a n u á r 1 7 -d ik i fe je d e lm i e b é d e n a la p o s a n m e g m o s d a tjá k a z ö t v á r m e g y e k ö v e te it . A p u h í t á s e r e d m é n y e

v é g re is 'az , h o g y S á ro s A b a u jja l é s Z e m p lé n n e l b e le m e n t a k iv e te tt h a d m e g s z a v a z á s á b a . 50 ,000 f r t e s e tt 18 v á r m e g y é r e , to v á b b á a S z irm a y Is tv á n k ö v e tsé g i d í ja , a k i t a n e m z e t n e v é b e n k ü ld a s z u l tá n h o z a k ö z g y ű lé s , h o g jT a fe je d e lm i a th n á - m é t (b á r n e m lá th a t tá k a z e g y b e g y ű lt re n d e k ) m e g k ö sz ö n jé k .

c) A fe lv id é k i v á r m e g y é k (13— 14 a sz á m u k ) , g y a k r a n a sz. k ir . v á r o s o k k a l k a r ö ltv e , s a já t k ü lö n é r d e k e ik b e n v ag y o ly c z é lb ó l, h o g y m e g b e sz é ljé k , m ily á l lá s p o n to t fo g la lja n a k el az o r s z á g o s ü g y e k k e l s z e m b e n , ré sz le g e s g y ű lé s e k e t

t a r to t ta k . S o k b a n e g y e z te k a z é r d e k e ik ; s z in te a b b a n a t u d a t b a n é lte k a re n d e k , h o g y k ü lö n k i s e b b ré s z é t te s z ik a z o rs z á g n a k , a m e ly e t te h á t a h e ly z e te u ta l a k ö z ö s tá rg y a lá s o k v é g z é sé re . A XVI VII. s z á z a d v is z o n y a i e g y e n e s e n m e g k ív á n tá k

e z t a s z o r o s é r in tk e z é s t .1532 e le jé n a r e n d és n y u g a lo m h e ty re á l l í tá s á ró l fo ty t

ily ta n á c s k o z á s . 15 3 5 -b e n ú j r a k é t s z e r is ö s s z e ü lte k a k ö v e tek és s ü rg ő s e n k é r té k a k i rá ly t , h o g y n e v e z z e n k i fe lső v id é k i k a p i tá n y t , a k i a f ő u r a k a t fé k e z z e m e g , m e r t n in c s

ig a z sá g sz o lg á lta tá s , a m ib e a z o rs z á g b e l e p u s z tu l : a r a b ló és g y ilk o s n e m c s a k a n é p , h a n e m a n e m e s s é g s o r a ib a n is s z a p o ro d ik ; a fő u r a k k i tú r já k a k is e b b n e m e s t v a g y á lú to n k irá ly i a d o m á n j 't e s z k ö z ö ln e k k i a r a b lo t t b i r t o k o k r a : p a n a s z v a n a z a d ó s z e d ő k re , a k ik n a g y k ís é re t te l j á r n a k s a g y o n t e r h e l ik a jo b b á g y sá g o t, s a t iz e d s z e rz ő k re , a k ik a h o l k é t

a k ó b o r te re m , az e g y ik e t k ö v e te lik , a t iz e d fe jé b e n já ró g a b o n á t in g y e n c s é p e l te t ik , s ő t tá v o l i fö ld re s z á ll í t ta t já k a j o b b á g y g y a l ; e n n e k é le lm is z e re i t e l r a g a d o z z á k s h a m á r n e m b ír já k fe le m é s z te n i, h a z a v a g y v á s á r r a v i t e t i k : k o c s i jo k a t a

jo b b á g y h á z á b a n h e ly e z ik el, a jo b b á g y lo v a it e ls z e d ik s ö t d é n á r já v a l á r u s ít j á k , s ő t e l r e j te t t v a g y o n u tá n á s a tn a k s p u s z


t í t já k a fö ld e t ; a k a to n a se m k ím é le te s e b b : a p o d g y á sz á t a p a r a s z t lo v a in s z á ll í t ta t ja ú g y , h o g y 2 — 4 jo b b á g y n a k a lig v a n m á r eg y e k é je ; a fö ld e s ú r p e d ig a k o rc s m á já n d rá g a b o r t m é r e t ; a v á r p a r a n c s n o k k ő - é s fa s z á l l í tá s ra k é n y s z e r í t i a jo b b á g y a it ; e z é r t s z ö k d ö s n e k a z o k m in d e n fe lé .

15 4 1 -b e n E p e r je s é s F e lső -M a g y a ro rs z á g k ö v e te i S z u le j- m á n jö v e te lé n e k h í r é r e a z o n ta n a k o d n a k , h o g y m ik é p v é d e lm e z z é k m a g o k a t. M ajd T o k a jb a n é s G ö n c z ö n je le n n e k m eg a k ö v e te k (az u tó b b i g y ű lé s e n 1 8 -á v a l m in d e n v á r m e g y e n e m e ssé g e ): I. F e r d in á n d h ív e i ; v is z o n t M a r tin u z z i D e b re c z e n b e h ív ja ö ssz e , u tó b b tö b b h e ly re is, a re n d e k e t , d e f ő ű r n e m

m u ta tk o z ik , k ö z n e m e s is k e v é s . E z e k a z é r te k e z le te k d ö n te n e k I. F e r d in á n d m e lle t t , a m ik o r a z tá n k é t k ö v e ts é g e t m e- n e s z te n e k W e r n e r G y ö rg y h ö z N a g y -S á ro s b a , h o g y a v á r o s o k

k a l e g y ü t t c s a tla k o z z a n a k . A v á r p a r a n c s n o k ö s sz e is h ív ja d e c z e m b e r 18 -ra E p e r je s r e S á ro s m e g y e h á r o m v á r o s á t , L ő csé t é s S á ro s m e g S z e p e s v á r m e g y é k r e n d e i t , a h o l h a tá ro z o t t p á r tá l lá s t fo g la ln a k a m á r m e g k o ro n á z o t t k i r á ly m e lle t t s k é t k ö v e te t b íz n a k m eg , h o g y a m isk o lc z i o rsz á g g y ű lé se n , h a

e se tle g e lle n e tö r té n n é k d ö n té s , t i lta k o z z a n a k . O tt d e c z e m b e r 2 1 -é n a 13 v á r m e g y e m á r a k i r á ly tó l k é r seg ítség e t, e lső s o r b a n e g y m a g y a r k a p i tá n y t , a k i az e rő s z a k o s a n e lfo g la lt b i r to k o k a t s z e re z z e v is sz a , a tö rv é n y te le n a d ó k a t é s h a r m in -

c z a d o t s z ü n te s s e m eg , a n e m e s s é g e t a jo b b á g y s á g g a l e g y ü tt a t ö r ö k e lle n v ez esse , a z o n b a n ú g y , h o g y a h a d a k a z so ld -

j a ik b ó l é l je n e k . D e c z e m b e r 2 7 -é n ily é r te le m b e n fe l is í r n a k a k irá ly h o z , m i r e v á la sz u l k i rá ly i t i la lo m é rk e z ik P e té n y i P éte r n á d o r h o z , h o g y . s z ű n jé k m e g a tö rv é n y te le n h a r m in - cz a d sz e d e té sé v e l s a n e m e ss é g és jo b b á g y s á g s z o ro n g a tá s á v a l.

1542 f e b r u á r iu s 1 9 -én B e s z te rc z e b á n y á n v a n az o rsz ág - g y ű lé s , h o l a v a g y o n fo g la ló fő u r a k és a z a k la to t t n e m e ssé g á l la n a k sz e m b e n . A tö r ö k m ia t t a m a z o k k é n y te le n e k e n g e d n i ; c sa k az u to ls ó té te l : a z a d ó s z e d é s m ia t t tá m a d t m é g d ifíe-

r e n tia . A k i r á ly a k k é p d ö n tö t t , h o g y e z u tá n a fő re n d az


o rsz á g o s k in c s tá r n o k o k á lta l, a v á rm e g y e i n e m e ssé g p e d ig

k é t-k é t n e m e sse l sz e d e ssé k a z a d ó t ; to v á b b á h a tá r id ő t tű z ki a z e lfo g la lt b i r to k o k v is sz a a d á sá ra .

1552-ben . m ik o r a tö rö k s ik e r r e l h a r c z o l a te m e s i ré sz e k - •

b e n , a n é m e t z so ld o ssá g p e d ig p u s z tí t , á l ta lá n o s a z e lc sü g g e - d és . E r r e j u l iu s 21 -én a s z ik sz ó i g y ű lé s e n 8 v á rm e g y e , k ö z tü k S á ro s v á rm e g y e is, k im o n d ja , h o g y a jo b b á g y s á g o t tele ré s z b e n fe lfeg y v e rz i s a n n a k le jé b e n a k ile n c z e d e g y h a rm a - d á t e le n g e d i ; az a l is p á n o k egy -eg y h a d n a g y g y a l v e z e tik a

c s a p a to k a t, W e r n e r p e d ig k é sz sé g g e l j á r u l a v á lla la th o z , v a la m in t a n e m e ss é g is, a m e ly a z o n b a n a s u b s id iu m o t a z a d ó bó l le v o n ja ; a v á ro so k v ég ü l 500 g y a lo g o s t a d n a k a fe lk e lé s hez. D e c z e m b e r 29 -én ism é t 7 v á rm e g y e (S á ro s v á rm e g y e )

ta n á c sk o z ik G ö n c z ö n : 200 lo v a s t á l l í ta n a k — 3 '2 0 fr t h a v i z so ld d a l — E g erb e . 100 lo v a s t F ü le k re s e lh a tá ro z z á k , h o g y a tö rv é n y sz é k e k e t az eg ész v o n a lo n m e g in d ít já k . W e r n e r

je le n té s é re a k i rá ly k ifo g ás t te sz a z o n b a n a ré sz le g e s o rsz á g - g y ű lé se k ta r tá s a e lle n é b e n .

1557-ben 32 v á r m e g y e (S áro s m egye) je le n ik m e g m á ju s 7-én a p o z so n y i o rsz á g g y ű lé se n , h o l a z so ld o so k g a r á z d á lk o d á sa e lle n a k irá ly k é t b iz to s t k ü ld k i F e lső -M a g y a ro rsz á g ra ,

s 0 m eg y é t, k ö z tü k S á ro sm e g y é t, az za l b íz m eg , h o g y K a ssá t e rő s íts é k . U g y a n o tt v á lik h a tá ro z a ttá , h o g y F e lső -M a g y a r- o rsz á g o n O rsz . T ö rv é n y s z é k k e z d ő d jé k L ő csé n , d e a z é r t a N á d o ri S zék , v a la m in t a S z e n t S zék e k (eg y h áz i b író sá g ) is m ű k ö d je n e k .

1 663-ban 13 fe lső m a g y a ro rsz á g i v á r m e g y e ú jra k ö v e tsége t m e n e sz t a k irá ly h o z . B en n e sá ro sm e g y e i k ö v e t k e ttő (400 ta llé r) v an . S fe lira t m e g y e g y id e jű le g a n á d o r h o z a öH aza r o m lá s á ró l». H a t é v re r á p e d ig a 13 v á r m e g y e é s 7 v á ro s e p e rje s i « c o n v e n tu s» -a ta lá lk o z ik , a m e ly n e k fő tá rg y a a v a llá sü g y , a m e n n y ib e n a z e v a n g é lik u so k e llen so k fe lő l h a n g zik fel a k a th o lik u s s á g p a n a s z a , az e lő b b ie k a z o n b a n az o rsz á g re n d e ih e z fe lje b b e z ik a k é rd é s t . A te k in té ly e s g y ü le k e


z e tn e k 87 ta g ja v a n : II. M á ty á s k i r á ly k é p v is e le té b e n R ó ttá l J á n o s g ró f , S z e g e d y F e re n c z v á c z i p ü s p ö k , Z r ín y i P é te r g ró f b á n é s P e th ő P é te r g ró f , a f e ls ő v id é k i v á r o s o k a lg e n e rá lis a k ís é r e té b e n 15 k ö v e t : K a ssa , L ő cse , B á r tfa , E p e r je s , S z e b e n , K ésm á r k s a h eg y i v á r o s o k 10 k ö v e t je ; e r d é ly i k ö v e t 4 ; a 13 v á r m e g y e : A b a ú jv á r 5, Z e m p lé n 6, S á ro s 4, S z a tm á r 5 , U n g v á r4, B o rs o d 4 , B e re g 3 , S z a b o lc s 5, G ö m ö r 3, T o rn a 3, H eves é s K ü lső -S z o ln o k 2, U g o c sa 2, S z e p e s 2 k ö v e t je = 48 k ö v e t. A g y ű lé s b e n fe lú j í t já k a k a th . r e n d e k n e k 1 6 3 8 -d ik i t i lta k o z á s á t az e v a n g é l ik u s o k e l l e n : v is z o n t h a tá r o z a tb a m eg}', h o g y a 13 v á r m e g y é b ő l a te m p lo m -v is sz a f o g la lá s o k ró l k im u ta tá s o k te r je s z te n d ő k fel (L. X V III. s z a k a s z ) ; v é g ü l a k i rá ly k é p v is e

le te k ö te le z ő n y i la tk o z a to k a t t e s z : a tö r ö k ü g y n e k és a n é m e t k a to n a i k ih á g á s o k n a k re n d e z é s é re , a v a l lá s g y a k o r la t s z a

b a d s á g á ra s a r r a , h o g y a k i r á ly a z o rs z á g tö rv é n y e i s z e r in t a k a r k o rm á n y o z n i s a n e m e s s é g e t b é k é n m e g h a g y ja a ja v a ib a n .

1 6 8 9 -b e n A s p e rm o n t g ró f , k i r á ly i m e g b iz o t t h á r o m p ro - p o s i t ió t te r je s z t a 14 v á r m e g y e é s a sz. k i r . v á r o s o k k ö v e te ih e z :

I. A v á r o s o k , v á r a k , e r ő s s é g e k és k ú r i á k n a g y o n m e g ro n g á ló d ta k : n e m a lk a lm a s a k a v é d e le m r e : e z é r t ja v ítt a tn i kell.

II. K ö z é le lm e z é s d o lg á b a n a m e g y é k é r te k e z z e n e k E p e r je se n s j e lö l je n e k m e g a lk a lm a s le té th e ty e k e t (m a g a z in u m ), h o g y a k o m is s z á r iu s o k in té z k e d h e s s e n e k ,

III. A h a s z n a v e h e te t le n « S a lv a g v a r d iá a - k 1 b e s z ü n te te n - d ő k , m e r t a b i r to k o s o k a m e g té r íté s i á r a k a t n e m k a p já k

e lé g sé g e se n . A k in e k s z ü k s é g e v a n rá , a z p r o te c t io n a l is lev e le t h a s z n á l jo n .

A v á la sz k ö v e tk e z ő k é p h a n g z o t t :I . A « G ra tu it i la b o re s » , a m e ly e k n e k s z á m a n e m je le z

h e tő , te l je s e n k im e r í te t té k a n é p e t.

1 A n e m e s i te lek k iv á lts á g o s sá g a .


II. A S a lv a g v a r d ia e r ő s v é d e le m a k a to n a i z s a ro lá s o k

e llen .A tö m ö r ü lé s k ö v e ts é g e k ú t já n fő leg a T h ö k ö l i - é s II. R á

k ó cz i F .-fé le k u ru c z -k o r s z a k b a n n y i la tk o z ik .d ) S á ro s v á r m e g y é n e k a sze p e ssé g i v á r o s o k k a l , d e a

s a já t v á r o s a iv a l is so k a s ú r ló d á s a . A z e lő b b ie k k e l é s L e n g y e lo rsz á g g a l s z e m b e n s é r e lm e i v a n n a k , a m i a s z o m s z é d -

ság i v is z o n y b ó l é r th e tő . A s z e p e s s é g b e n so k a s á r o s i b i r to k o s c s a lá d és v is z o n t i t t a v á r m e g y é b e n is v a n n a k s z e p e s i b i r to k o s o k ; a z a v a ro s id ő k fő le g a j o b b á g y o k s z ö k d ö s é s é n e k k e d v e z n e k ; a le n g y e l s z la r o s z tá k s o k s z o r tú lk a p n a k a m é r té k e n s a k a to n a s á g n a k n e m tu d n a k fé k e t v e tn i e le g e n d ő k é p .

T ö m é r d e k p a n a s z j á r a H T . sz ín e e lő tt , a m e ly 1 7 3 3 -b a n fe lh ív ja a v á rm e g y é t, h o g y a 13 s z e p e s i v á r o s m e g L en g y e l- o rs z á g ré s z é r ő l s z e n v e d t b a ja i t b iz o t ts á g i la g á l la p í ts a m eg .

H at k é r d ő p o n tr a k ív á n t f e le le te t :I. M in ő s m e k k o ra b ir to k fo g la lá s o k tö r té n te k L e n g y e l-

o rs z á g ré s z é r ő l? M ety ik v á r m e g y e i b i r t o k b a n ? M in ő k a k á r o k ? H á n y g y ú jto g a tá s , g y ilk o ss á g é s e rő s z a k o s s á g tö r t é n t ?

II. M ily k ö ltsé g e k e t o k o z o tt a s z o m s z é d s á g a la k o s s á g n a k ?

III. A fő is p á n lu b ló i h á z á t a v á r p a r a n c s n o k m ié r t fo g la lta e l? M ily ú to n k e r e s te k a z e lő d e i e lé g té te l t a z ü g y b e n ?

IV. M it te t t a v á r m e g y e a K lo b u s ic z k y - ö rö k ö s ö k s é r e l m e in e k o r v o s lá s á r a ?

V. M in ő sé re lm e i v o l ta k a P a lo c s a i H o r v á th b á r ó c s a lá d n a k P la v n ic z á n ?

VI. M ely ek A s p e rm o n t g r ó f n a k s á r b o v a i p a n a s z a i ?A v á r m e g y e h o s s z a s ta n ú v a llo m á s o k e r e d m é n y é rő l s z á

m o lt el. A z ü g y — ú g y lá ts z ik s z o k á s s z e r in t — « a d a c ta » k e r ü lt .

A m i a s a já t v á r o s a it ille ti, te rm é s z e te s e n a nem esség- é r d e k é n e k a v á ro s i a u to n ó m iá v a l v a ló s ú r ló d á s a o k o z b a jo ka t. A v á ro s o k b a n , fő leg E p e r je s e n la k ó n e m e s e k n e k a d ó z á s ra s z o r ítá sa k ö rü l fo ly n a k a v i tá k : a v á r o s t n y o m ja á s o k


te h e r , t e h á t ro s s z n é v e n v e sz i, h o g y a n e m e s , h a m á r a k é p v ise le tb e n , ső t a z a d m in is z t rá c z ió b a n is ré sz e s , k iv á lts á g o s jo g á t o t t is g y a k o r o lja . A v á r m e g y e m in d ig h e ly t á ll a n e m e s s é g é r d e k e in e k v é d e lm é b e n , ső t s z ó sz ó ló ja is fe lfe lé . íg y e lé g n a g y e l le n té t a la k u l k i k ö z te é s a p o lg á rs á g k ö z t, a m i

c sa k la s sa n , a v á r m e g y e i s z é k h e ly n e k E p e r je s e n v a ló á l la n d ó s u lá s a u tá n s z ű n ik . D e a v á r m e g y e i f e n n h a tó s á g is b á n t ja a v á r o s t, a m in e k tö b b k é r d é s b e n n e m b i r ja ú t já t á l la n i .

M á r 1 6 2 6 -b a n s o k v á d d a l l é p n e k fe l E p e r je s k ik ü ld ö tte i a v á r m e g y e i k o n g re g á c z ió n , d e a z h a ta lm a s u l v é d i jo g a i t :

I. P a n a s z k o d n a k — fe le li — a v á r o s o k , h o g y a v á r m e g y e a s z a b a d a lm a in a k e lle n sé g e , h o lo tt a v á ro s i ta n á c s é p p e n n e m ig y e k sz ik a z o n , h o g y n e k e l l je n a s z a b a d a lm a k

m ia t t k ö z b e lé p n ie . L á m a c z é h m e s te r e k , a m in t a v á ro s m a g a je le n t i , é p p e n n e m . a lk a lm a z k o d n a k a v á rm e g y e i és v á ro s i l im i tá c z ió k h o z ; m in d k e t te n e lt i l to t tá k n e k ik , h o g y v á

s á r o k ra j á r j a n a k s m é g is m e g te sz ik . J o g á b a n á llo tt te h á t a v á rm e g y é n e k k ö z b e lé p n ie . H a a v á r o s m é l tó a n m eg fe le l a

v á r m e g y e k ív á n s á g a in a k , e z is k é sz sé g g e l tá m o g a t ja .1

II. A v á r o s tá v o lí ts a el a v is s z a v o n á s fő o k á t: a lim itá - c z ió n a k k i já ts z á s á t s b iz to s íts a a v á r m e g y é t , h o g y e z e n tú l

m e g s z ű n ik a c z é h e k v is s z a é lé s e . S a v á r o s a v á rm e g y e e m b e r e iv e l v e t te s s e n k i d í js z a b á s t a k a lm á r o k r a é s á r u s o k r a is,

a k ik a l im itá c z ió t e lk e rü l té k .III. M a ra d jo n m e g a k a lm á r o k és m e s te r e m b e re k je g y z ő

k ö n y v e , h o g y k in e k -k in e k m e g á lla p íth a tó le g y e n a d íjsz a b á sa ,

s a v á r m e g y e l e i r a tá n a k m á s a — a v á r o s p e c sé tjé v e l e r ő s í tv e — k ifü g g e sz tv e k ö z r e n d e lk e z é s r e s z o lg á ljo n a b o ltb a n , p a t ik á b a n és m ű h e ly e k b e n . V is z o n t a v á r m e g y e m in d m ag á t,

m in d p e d ig a z a la t tv a ló i t k ö te le z n i fo g ja a l im itá c z ió m e g ta r tá s á ra .

1 K ü lö n ö se n a m é sz á ro s-c z é h s z in te s z á z a d o k o n á t e lh ú z ó d ó fék te le n k e d é se é rte n d ő .


A n e m e s i jo g o t é r in t i N a g y -S á ro s p a n a s z a a z 1 723-ik i k ö z g y ű lé se n . A z a v á d a n a g y s á ro s i n e m e s s é g e lle n , m e ly á l la n d ó a n te k in té ly e s s z á m ú , h o g y a m e z ő v á ro s p u s z tu lá s á t o k o zz a . A n e m e ss é g a v á d p o n to k r a s o r já b a n m e g fe le l s é le sen t i lta k o z ik a p o lg á r s á g e lle n é b e n . E g y e n e s e n a v á r o s b ir ó t

é s p o lg á rsá g o t o k o lja a b a jo k é r t . V isz o n t a z o t t b i r to k o s k a n c z e llá r p á r t j á t fo g ja a v á r o s n a k . A v á d é s v é d e le m s z e m b e

á ll í tv a a k ö v e tk e z ő :I. A n e m e ss é g d is p o n á l a n a g y s á ro s i h a tá r r ó l .V á la sz : A v á r o s m a g a a d ta el a fia ta l e r d ő t s, n y i to t ta

m e g E p e r je s n e k é s a k e r e s k e d ő k n e k a B ik o s -e rd ő t. Ő k e lt i lto ttá k a z e r d ő k h a s z n á la tá t s a k i t te t t e n é r n e k , a n n a k b e

h a j t já k a m a rh á i t .II. A n e m e ss é g a j u h a i v a l p u s z t í t ja a v á r o s m e z ő it .V á la sz : A p u s z t í t á s t a s z o m s z é d fa lv a k c s o r d á i o k o z z á k ,

m e ly e k e t a v á r o s b i r á i k iá r e n d á l ta k .III. A n e m e ss é g c s a k e g y id ő ó ta t a r t ju h o k a t . A z ó ta

tö rv é n y te le n k e d ik .V á la sz : A k o s á r á l l í tá s r é g tő l d iv a t a n e m e s s é g b i r to k a in .

IV. A n e m e ss é g a h á z a e le jé t a p ia c z r a k ito lja .V á la s z : C s u p á n k e r te c s k é t á l l í t fe l a h á z e lő t t , m e ly az

u ta t n e m s z o r ít ja m eg . Ö t s z e k é r e lh a la d h a t a z ú to n .

V . A n e m e ss é g a f u n d u s a in é p ü le te t e m e l a z s e llé re k n ek , a k ik n e m a d ó z n a k .

V á la sz : A v íz p a r t já n a fü z e s e k e t a v á r o s a d ta e l ; e z e k e t

a n e m e ss é g k i i r t a t t a s a z tá n é p í t te te t t r a j to k a z s e llé re k n e k , a k ik tö b b n y i re ig e n is a d ó f iz e tő k .

VI. A n e m e ss é g fe g y v e re s k é z z e l p u szjtítja a z e r d ő t.V á la sz : E r r e m a g o k a b i r á k a d n a k ro s s z p é ld á t.

VII. A n e m e ssé g , h a a b i r to k á n id e g e n m a r h á t ta lá l, n e m a b irá k h o z h a j ta t ja b e , h a n e m m a g á h o z s m e g v e re t i a te t te n é r t s z o lg á k a t.

V á la sz : A v á r o s i b i ró , h a b e h a j t m a r h á t , a n n a k á r á t eliszsz a , d e k á r té r í t é s t n e m is m e r .


V III. A v á r o s a n e m e s s é g e g y ily e s e té t m á r e lb írá lta .

V á la sz : Igaz . d e a b i r á k a v á d ló k a t e sk e tté k m e g

ta n u k u l .IX. A k a n c z e llá r a n e m e ss é g e t o k o lja N a g y -S á ro s p u s z

tu lá s á é r t .V á la sz : T é v e d é s b e n v a n a k a n c z e llá r , m e r t a b i r á k m a

g u k h o r d já k sz é t a k iü r ü l t h á z a k fa ré sz e it .

VIII.

V árm egyei alapok.

I. S ib r ik (Z s ib rik ) F e re n c z v á r m e g y e i b i r to k o s h a g y a té

k á b ó l, n e m e s i k ö lc s ö n ö k b e n , a v á r m e g y e ré g tő l k e z e lt egy a la p o t. A n n a k ö s sz e g é rő l 1 7 4 0 -b e n sz ó l a je g y z ő k ö n y v e lő sz ö r .

A z a la p e k k o r (135 37 r f r t t e h e r re l) 2953"50 1/* r f r t . A H T .1 7 5 8 -b a n e lő s z ö r á l ta lá n o s s á g b a n in té z k e d ik , h o g y a m a g á n k é z e n k a m a to z ó a la p o k a t a v á r m e g y e b iz to s í tá s v ég e tt h o z z á

k ü ld je f e l ; m a jd 1 7 7 0 -b e n 2353 . sz. a la t t e l re n d e l i , h o g y a h a g y a té k 3436 26 r f r t r ó l 350 0 r f r t r a n ö v e s z tv e sz o lg á ljo n a la p u l s e n n e k a z ö s sz e g n e k k a m a ta i ju s s a n a k év i k io s z tá s ra , m é g

p e d ig a z a la p ító c z é ljá h o z m é r te n e lsz e g é n y e d e tt , te h e te tle n n e m e s e k i s tá p o lá s á r a . M ivel a z o n b a n a z a la p k ö lc s ö n ö k b e n

fe k sz ik , a z a l is p á n s z e d je b e h a la d é k ta la n u l a p é n z t s h a k e ll, a lk a lm a z z a a f is k u s tá m o g a tá sá t . A z a la p 1 8 0 ‘/a. év i jö v e

d e lm e 3500 r f r t u tá n 175 r f r t ; 18 1 2 -b e n u g y a n a z . 17 7 5 -b e n — a tö b b i k ö z t — 52 év i v á r m e g y e i s z o lg á la t u tá n 12 r f r to t a sz e g é n y S á ro s s y P á l k a p . 18 7 0 -b e n tő k e : 1751 ‘50 f r t ; b e v é te l 165 89 fr t, K iadás^ 115 50 frt.

II. 17 5 7 -b e n S z ta n k a y Z s ig m o n d te sz le r a b ta r tá s i k ö l t ségre- b iz o n y o s a la p o t, m e ly n e k k e z e lé sé t a z e p e r je s i je z su ita

h á z fő re b íz z a . Az i r a to k b a n n in c s tö b b é n y o m a .III. 1 7 7 4 -b e n a H T . k é r d é s t in té z 3505. sz . a., h o g y m é r t

fo g y ta k le a B a la s s y - , K eczer- é s N e b e s t-a la p o k ? A K e c z e r-a la p10,000 í r t r ó l 6000 f r t r a fo g y o tt s c sa k 330 f r to t h a j t ; a B a -

VÁRMEGYEI FŐISPÁNOK.

la s s y -a la p o t az a k á r é r te , h o g y a z a la p í tó a k a s s a i k o n v ik - tu s b a n 1 0 0 r f r to t s z á n t eg y ta n u ló r a , h o lo t t 6 n e m e s i l ja t lá tn a k jel, a m i a tő k e ro v á s á ra m e g y ; a N e b e s t-a la p is t e r hes , m e r t n e m p é n z e v a n , h a n e m sz ő lő i v a n n a k , a m e ly e k jö v e d e lm é t ke ll eg y ta n u ló k ö l ts é g e ire fo rd íta n i , m á r p e d ig a z é r té k 650 r f r t . A v á r m e g y é t k ü lö m b e n c sa k a m á s o d ik é rd e k li , a m e n n y ib e n a c s a lá d n a k v a n k o m p e te n c z iá ja rá .

IV . 18 7 0 -b e n <tMegyei s z e g é n y e k h á z a » -a la p 9 2 9 7 8 0 f r t ; b e v é te l 2 1 8 1 5 1 fr t, k ia d á s 1617 8 6 fr t.

V. 1 870-ben « .R oskoványi-a lapy> : e la g g o tt n e m e s i ö z v e g y ek ja v á r a . T ő k e 1033 f r t ; b e v é te l 5 3 1 7 fr t, k ia d á s 44 60 frt.

IX.

Várm egyei fő isp á n o k .

11 3 8 -b a n M áté ( in k á b b : C om es).1 173-ban A n ta l I. fő isp á n .1198—9 -b e n D öm e.1 2 0 1 -b e n E c h (E c h y ) c . 1

1 2 0 3 -b a n M ik lós.

12 0 5 -b e n M ik ló s n á d o r .1 2 0 6 -b a n B án k .

12 0 9 -b e n B e n e d e k é s M á r to n (e g y m á s u tán ).12 13-ban B á n k b á n n á d o r .

1213— 4 -b e n S á n d o r .

1216— 19 -b e n D é n e s tá r n o k é s s á r o s i b á n f ia : M á r to n és u tá n a : M árk.

12 2 0 -b a n S a m u d fia B en ed e k .12 2 2 -b e n M ih á ly .12 2 3 -b a n L ő r in c z .12 3 0 -b a n P é te r o rs z á g b író .12 3 2 -b e n P é te r .


1 2 42-ben T h e c u s (T egus), T o rn a -n e m z e ts é g b e l i (1247.,

1249., 1261., 1270.).1252—4 -b e n M ih á ly .1 2 5 2 -b e n C y p r iá n (1257.).

1 2 5 3 -b a n M ih ály .1 2 6 1 -b e n T h e k u s .12 6 4 -b e n M á r to n é s B ric c iu s .

12 6 9 -b e n D o m o k o s .12 70-ben A n d rá s .1 2 7 3 -b a n L ő r in c z és L á sz ló , T h e k u s fiai, T o rn a -n m b .1 2 8 0 -b a n B á th o ry M á r to n é s B ric c iu s .12 8 1 -b e n J á n o s c. D e Ú jv á r .12 8 5 -b e n L ő r in c z tá rn o k m e s te r .

1 2 8 5 -b e n A n d rá s .

12 9 5 -b e n D e m e te r (P e c s é t je : O rsz á g o s L e v é l tá r : N égy

v íz s z in te s p ó ly á v a l á t t ö r t p a jz s , k ö z e p é n m e rő le g e s ir á n y ú

n y ílla l).13 0 2 -b e n J á n o s c . D e Ú jv á r , n á d o r .13 1 4 -b e n R y k o lf f. H e n rik .

13 1 5 -b e n M y c h k b á n , M ih á ly fia, Á k o s n m b .1314— 7 -b e n M ich k II. M ih á ly (131 9 -b en S á ro s v á r v á r

n a g y a , 1 3 2 3 -b a n S á ro s v á r m e g y e é s Z e m p lé n m eg y e fő isp á n ja ,

1326— 42. bán .).13 2 2 -b e n P á l tá rn o k .13 2 3 -b a n M y ch k tá r n o k (Z e m p lé n és S áros).

1 325-ben M ih á ly s z la v ó n ia i b á n , tá r n o k (S o p ro n ésS om o g y ).

1329-ben D r u g e th W i l le r m u s sz e p e s i é s ú jv á r i c o m e s.

1334-ben P e ré n y i M ik lós .1 3 3 8 -b a n B u d a m é r y J á n o s (Ú jv á r fő isp á n ja ) .1 3 4 5 -b e n S zéch (-y ) M ik ló s tá rn o k , sz e p e s i é s n ó g rá d i c.1 3 4 6 -b a n B u d a m é r y K ó n y a sz e p e s i é s n ó g rá d i c. 1 3 5 2 -b e n D r u g e th M ik lós , D o n c h fia, I s tv á n k ir . h g sze

m é ly é b e n .

VÁRMEGYEI FŐISPÁNOK. 179

1 354-ben K o n th M ik ló s n á d o r .13 5 8 -b a n Z u d a r P é te r d ió s g y ő r i v á r k a p i tá n y .1 359-ben M ih á ly , F r a n k fia, s á r o s v á r i v á r k a p i tá n y . 1 3 61-ben Z u d a r P é te r , k ir . p o h á r n o k .1364-ben K o n th M ik ló s n á d o r .1 3 67-ben Z u d a r P é te r s z la v ó n ia i b á n .

1 3 7 3 -b a n Z u d a r G y ö rg y d e O n ó d .13 8 2 -b e n Z u d a r P é te r .13 83-ban Z u d a r G yörgy .13 8 5 -b e n B eb ek Im re o ro s z o rs z á g i v a jd a .13 9 9 -b e n B o z g o n y i S im o n .1 401-ben G a ra M ik ló s c . D e Ú jv ár , n á d o r .1 4 02-ben P e ré n y i P é te r .1 410-ben R o z g o n y i S im o n o rs z á g b író .1 411-ben B o z g o n y i J á n o s fő k in c s tá rn o k .1 434-ben S o ó s G y ö rg y .14 3 5 -b e n S o ó s G y ö rg y és Is tv á n . (S z a p o ly a y J . a la t t a l

i s p á n o k , 14 3 8 -b a n m in t S á r o s v á r k a p i tá n y a i , k ik a z á lo g o t le fiz e tték , fő isp á n o k .)

1437. k ö r ü l : a P e r é n y ie k m in t S á r o s v á r z á lo g b ir to k o s a i é s

1439. d o n á c z ió sa i .1 440-ben G is k ra J á n o s .1 458-ban R o z g o n y i S e b e s ty é n .

1462-ben S z a p o ly a i Im re k ir. k in c s tá r n o k , s z e p e s i c. 1 468-ban G isk ra J á n o s (ö rö k ö s).14 7 8 -b a n F r ic h y M á r to n é s S o ó s Is tv á n h e ly e tte se k . 1 484-ben E g e r v á ry L ászló .1 486-ban C zeczei P a rv y M á ty á s l ip tó i c.1 490—4 -b e n S z a p o ly a y Is tv á n n á d o r (ö rö k ö s : M á ty á s k ir .

ó ta ; II. U lá sz ló erő s íté se ).1502-ben S e rife y F e re n c z k ir . u d v a r n o k .1504— 19 -b e n P e ré n y i Im re a b a u jv á r i c.1 5 13-ban S e m se y F e re n c z .1 5 19-ben T a r c z a y M ik ló s k i r . u d v a r i k a p i tá n y (1510-tő l

12*


n é v le g csa k , m e r t a v a ló s á g b a n P e ré n y i Im re , a b a ú jv á rm e - g y e i fő isp á n v e z e ti a s á r o s v á rm e g y e i a l is p á n n a l é s s á r o s v á r m e g y e i s z o lg a b ir á k k a l a m egyé t).

1 5 2 6 -b a n T a r c z a y G y ö rg y .1 5 2 7 -b e n D ru g e th F e re n c z u n g v á r i c.

15 2 7 -b e n P e ré n y i F e r e n c z (az ö rö k ö s s é g m eg szű n ik ) .1532-ben B e r th ó ty S z a n is z ló s á r o s v á r i • k a p itá n y .

1 535-ben F a r k a s L á sz ló D e H a ssá g h .1 5 4 9 -b e n S e ré d y G y ö rg y .15 7 3 -b a n G r u e b e r J á n o s b á r ó , f e ls ő m a g y a ro rsz á g i k a

p i tá n y .1 5 7 6 -b a n D ersffy F e re n c z .1 6 0 4 :1 6 1 2 -b e n T h u r z ó K r is tó f sz e p e s i c.

1 6 1 4 -b e n F o rg á c h Z s ig m o n d o rs z á g b író , n á d o r , n ó g rá d i

é s s z a b o lc s i c.1 6 2 2 -b e n R á k ó c z i P á l g r ó f o r s z á g b író (T o rn a , ö rö k ö s .)

16 3 6 -b a n R á k ó c z i L á sz ló g r ó f (k isk o rú ) .16 6 4 -b e n R á k ó c z i I. F e re n c z .1 6 7 6 -b a n R á k ó c z i II. F e re n c z .16 8 0 -b a n K a p y G á b o r.1 681-ben Z r ín y i I lo n a a d m in is z t r á to r .

16 8 1 -b e n A T h ö k ö l i im re - fé le fe lk e lé s id e jé n r ö v id id ő re r e n d k ív ü l i á l la p o t k ö v e tk e z ik . 168 4 —5 -b e n m a g a lé p a k o r

m á n y é lé re . H e ly e t te s e i : K e c z e r A n d r á s és S z irm a y Is tv án k ö v e te k .

16 8 5 -b e n L ip ó t k i r . r e n d e le té r e S z e n t iv á n y i L ász ló és V a s G á s p á r s z e p e s i cs. k ir . k a m a ra i ta g o k re s ta u rá ln a k .

1 6 8 8 -b a n E r d ő d y G y ö rg y fő is p á n i h e ly ta r tó id e ig le n e se n (m in t a R á k ó c z i-c sa lá d ro k o n a ) ; v a r a s d i , b a r c s i é s á r v á i g r.

16 9 4 -b e n II. R á k ó c z i F e re n c z é s a n y ja : Z r in y i I lo n a .17 0 1 -b e n K lo b u s ic z k y F e re n c z b r . fő isp . h e ly ta r tó .

1 7 0 6 -b a n F o rg á c h S im o n g r. (k u rú c z -p á r t i) .1707-ben B e r th ó ty F e re n c z a d m in is z t r á to r u . a .17 11-ben P á lffy J á n o s g r ., b á n .

VÁRMEGYEI FŐISPÁNOK. 181

17 2 0 -b a n S z irm a y T a m á s g ró f .17 61-ben E s z te rh á z y M ik ló s g r., e g r i p p . é s P é c h y G á b o r

h é ts z e m é ly n ö k h e ly e tte s .1 7 64-ben D esse w ffy S á m u e l b r ., h e ly e tte s te l je s h a tá s

k ö r r e l ; 17 6 7 -b e n fő isp á n .1 7 7 6 -b a n B a t th y á n y i F e re n c z g r ó f h e ly e tte s . 17 7 9 -b e n

fő isp á n .1785-ben S z e n tiv á n y i F e re n c z g r.1823— 5 -b e n P é c h y J á n o s .18 25-ben E ö tv ö s Ig n á c z b r . f. h e ly ta r tó , 1 8 2 7 -b e n fő is p á n . 18 42-ben A n d rá s s y G y ö rg y g r.18 4 8 -b a n U jh á z y L ász ló .(1849-ben H e d ry E r n ő cs. k ir. k o rm á n y b iz to s .)18 4 9 -b e n I r á n y i D á n ie l, m a jd L u z s é n s z k y P á l b r . (m .

n e m z e ti k o rm á n y b iz to s .)(184 9 -b en S z irm a y S á n d o r fő isp á n .)(1849-ben S e m se y A lb e r t m eg y e fő n ö k .)

(1851-ben F o rg á c h A n ta l g r.)18 6 0 -b a n A n d rá s s y G y ö rg y .(1861-ben H la v á c s J á n o s fő isp . h e ly ta r tó .)(186 4 -b en B e rz e v ic z y E m á n u e l fő isp . h e ly ta r tó .)18 67-ben E rd ő d y Is tv á n g r.1871-ben S z in y e i M e rse F élix .18 7 6 -b a n C sák y A lb in g r.

1 880-ban M a tty a s o v s z k y T a m á s .1 8 8 8 -b a n S z m re c s á n y i J e n ő .18 9 7 -b e n S z in y e i M e rse Is tv á n .

1 9 0 0 -b a n B á rd o s s y Je n ő .1 904-ben G h illá n y i Im re b r.

(1905-ben B o rn e m is s z a Á d á m k in e v e z e t t f ő i s p á n t19 0 5 -b e n S e m s e y B o ld iz sá r .

XII. SZAKASZ.

ADÓÜGY.

I.

A z adózás története.

A) A d ó a la p o k . A v á r m e g y e i a d ó r e n d s z e r az á l la m ősi é le té b e n a le g b o n y o lu l ta b b ü g y e k e g y ik e . S o k a fe lm e n té s ,

so k a k iv é te l . A z első a d ó a la p m in d e n e s e tr e a k ir . p é n z v e ré s j o g a ; a L u c r u m c a m e ra i, .m e ly a fo rg a lm a t tö n k r e te tte . A m e d d ig m e g v o lta k a k i rá ly i u r a d a lm a k , a d d ig c sa k v o lt

jö v e d e le m .A k ir . h a ta lo m n ö v e k v é s é v e l n ő n e k a z á l la m i h á z ta r tá s

s e g ítő e sz k ö z e i is. A k ö z é le t r e n d i s z e l l e m ű : r a j ta n y u g sz ik a z á l la m p é n z ü g y i re n d s z e r e , m e ly k ö z jo g i t e k in te tb e n 1848-ig n e m v á lto z ik . A jö v e d e le m k e z e lé s m ó d ja s o k b a n a z o n o s a n y u g a t i á l la m o k é v a l. (A f r a n c z ia o rs z á g i é s f la n d r ia i a d ó r e fo r m csa k a XVI. s z á z a d b a n j u t el h o z z á n k .)

A z á l la m h á z ta r tá s a fö ld b ir to k o n n y u g sz ik . A k irá ly a l e g n a g y o b b fö ld b ir to k o s , a k i m a g a fe d ez i a k ia d á sa it. E ze k a z o n b a n a k o r m á n y z a t k ö ltsé g e iv e l ö s s z e o lv a d ta k , s a k in c s

tá r i jö v e d e lm e k k e z e lé se a m a g á n h á z ta r tá s je l le g é t ö ltö tte fel. A kir . b ir to k o k jö v e d e lm e fe d ez i a k o ro n a u d v a r i , h o n v é d e lm i é s m á s n e m ű (b iró i , k ö z ig a z g a tá s i) s z ü k s é g le te it . A fö ld b ir to k n e m e lé g sé g es , e z é r t k ir . h a s z o n v é te le k r ő l g o n d o s k o d n a k .

I l y e n e k : a só - é s é r c z b á n y a , p é n z v e ré s , h a tá rv á m (v a g y h a r - m in c z a d ), b e lfö ld i v á m , b írs á g o k , u r a t la n v a g y e lk o b z o tt v a g y o n s tb . u tá n e ső jö v e d e lm e k . A la k u l m é g h a r m a d ik c so p o r tú jö v e d e le m i s : a k iv á lt s á g o s a k u tá n , a k ik n e k a k irá ly

AZ ADÓZÁS TÖRTÉNETE. 183

a fö ld e s u r a . E z e k a n e m e s i k ö z ö ssé g b ő l k i z á r t a k : a z id e g e n (v á ro s i) n é p , a m e ly b é r á t la g o t (c e n su s ) fize t. III. B éla p l. a h é tfé le b e v é te lb ő l 176 ,000 g i r á t (1 g = 24 frt) , m a i ö s sz e g b e n 144 m ill ió k o r o n á t s z e d (1 7 -sz e re s é r té k ) . A k ir . jö v e d e lm e k e t a f ő k a m a rá s v ag y tá r n o k m e s te r k e z e li, a k i fe je a k ir . só - és b á n y a k a m a r á k n a k . H iv a ta lá n a k n e v e : k i r . k in c s ta r tó s á g (T h a - v e r n ic a tu s , T h e s a u r a r ia tu s re g iu s) .

U tó b b , a v á r s z e r k e z e t b o m lá s á v a l, a p é n z ü g y i r e n d s z e r e lh a n y a t l ik . A jó s z á g a d o m á n y o z á s o k k a l fogy a jö v e d e le m s

n ő a k ia d á s . M ivel a k i r á ly n e m v e th e t k i a d ó t, a r e n d e k fe d e z e tü l r e n d k ív ü l i ö n k é n te s a d ó k a t s z a v a z n a k m e g p é n z - é s te rm é n y a d ó b a n . így a k irá ly r e n d e s j ö v e d e lm e i : a z in g a t

lan b ir to k , h a r m in c z a d , v á m , b á n y á s z a t , p é n z v e ré s , só , b é r , b i r s á g , i l le té k é s k is e b b h a s z o n v é te le k ; r e n d k ív ü l i jö v e d e lm e p e d ig : a z o r s z á g g y ű lé s tő l m e g s z a v a z o tt s e g e d e le m v a g y a já n d é k ( s u b s id iu m ) .1 E n n e k a z o n b a n g y a k r a n á r a v a n : jo g o k

e n g e d é se . A V e g y e s -h á z k i r á ly a i a la t t a b a n d e r iá l i s re n d s z e r a jo b b á g y o t k a to n á n a k á ll í t ja s ú j a d ó t v e t r á k i : a n o n a - í (d é z sm a ) .2 A re n d s z e r b u k á s a u tá n is m e g m a r a d a n o n a . K a p u a d ó t 1340— 1467-ig v e tn e k k i, a m ik o r is 1 p o r t á r a 20 5 p o r tá r a 1 a r a n y f o r in t e s ik . A XV. s z á z a d b a n , a z á l la n d ó h a d s e re g m ia tt, a r o v á s 3 { ta lea ) á l la n d ó s u l .

M á r a XIV. s z á z a d b a n a la k u l a L u c r u m C a m e ra e '‘ és a

ro vá s (d ica , c o n t r ib u t io , t r i b u t u m ; M á ty á s k irály- ó t a : s u b s id iu m ). A m a z fe lség jog . A p é n z n e k k é n y s z e r - á r f o ly a m a v a n :

1 1807-ben a n e m es i s e g e d e le m k v ó tá ja a tö rv é n y s z e r in t n e m v ita th a tó -2 Az a d ó sz e d ő ír á s t n e m tu d , a z é r t p á lc z á ra r ó jja fel az a d ó t s a z t k é t

d a ra b ra tö r i. A fé ld a rab a n y u g ta tv á n y .1774-ben a d o m ín iu m n a k c sak n o n u j á r a j o b b á g y tó l ; a tiz ed a k in c s

tá ré , m e ly e t a v á rm e g y e b é re l a p ü s p ö k tő l . E b b ő l ’/ h a p lé b á n o s é . 1774-ben a j o b b á g y a I II . c a lc a tu rá s (n y o m ású ) fö ld u tá n se m n o n á t ,s e m tiz ed e t n e m (izet, h a az I. és II. n y o m á sú fö ld u tá n m á r fize te tt. A 499 1774. H . T . sz . a n e m es i n o n á t v issz a u tas ítja . (A t i z e d : 1. E ) p o n t a la tt .) 1761-ben T a b e lla riu s ( lev é lh o rd ó ) d o m in a lis P e k lin e n s is a b o n e re c o n tr ib u t io n is e x im itu r .

4 A k a m a ra h a szn a . A z 1427. L u c r i C. I íe g is tru m sz e r in t a v á rm e g y e is a k a ssa -sz o m o ln o k i k a m a ra n e g y e d h e z ta r to z ik , m e ly a z ö s sz e írá s t v é g ez te ti .

XII. ADÓÜGY.

h a ro m lik , v e s z te s é g e k e t o k o z . A k ü l fö ld re a z o n b a n a z á r fo ly a m h u l lá m z á s a n e m te r je d k i, a z é r t ig e n n ag y a z ázsió . A re n d e k ú g y e g y e z n e k m eg , h o g y a k i rá ly k ö te le s j ó p é n z t v e r e tn i , m íg ő k e g y e n e s a d ó v a l p ó to ljá k a p é n z b e v á ltá s b ó l e r e d ő k á r o k a t . E z L u c r u m C .-ad ó , m e ly e t a r e n d e k n é lk ü l

s z o k á s k iv e tn i . A X V I. s z á z a d b a n ö s s z e o lv a d a ro v á ssa l , m e ly n e k k iv e té s é t a k ir . k a m a r á k v é g z ik . A ro v á s 1671-ig áll

fe n n , c s a k M á ty á s k i r á ly te sz i tú l m a g á t ra jta , m e n n y ib e n m in d e n k o r á b b i a d ó a la p o t e lv e t, a p o r tá r a 2 0 4 - t v e t k i s b e h o z z a a k o ro n á v á m o t, a h e tv e n e s é v e k tő l k e z d v e a r e n d e s s u b - s id iu m o t é s r e n d k ív ü l i jö v e d e lm i a d ó t, s ő t a p a p s á g o t is m e g a d ó z ta t ja , h á r o m - n é g y s z e re s a d ó t sze d , s a m íg a z o rsz á g - g y ű lé s p o r ta u tá n sz a v a z m e g jö v e d e lm e t, ő fü s tö t é s sze m é ly t

v e sz a la p u l. S z ü k s é g b ő l r á a d á s u l ro s s z p é n z t is v e re t . Ily fo r m á n fo r d íth a t a z tá n 1 — 1 m i ll ió t a h a d s e re g r e .

A n e m e s i b i r to k o s s á g s a já t é s m a jo rs á g i b i r to k jö v e d e lm e m e n te s a z a d ó tó l . A z a d ó k u lc s a j o b b á g y telek-, a tö rv é n y b e n m e g s z a b o tt b i r to k m in im u m , v a g y tu la jd o n k é p a b i r to k m e g

m u n k á lá s á h o z sz ü k s é g e s ig á s m a r h a . A z 1478. 4 . t.-cz . a jo b b á g y o n k ív ü l, k in e k p o r tá ja v a n , a z a d ó z á s b a b e v o n ja a z s e llé r t is . A p o r ta , m in t a d ó ü g y i fo g a lo m , m á r e k k o r fe lo sz lo tt 7*,

1 ’/s, Víg, 732, 7 fi* s tb . r é s z e k r e , v a g y is e g y p o r ta u tá n tö b b jo b b á g y c s a lá d a d ó z o t t a f ö ld e s ú r n a k p é n z b e n , te rm é n y b e n , fő leg ro b o tm u n k á b a n . D e v o lt s o k o ly a n p o r ta is , a m e ly

á l la m i a d ó t n e m fize te tt, é s v o l t la k o ssá g , m e ly n e m ü lt te lk e n s a z s e m fize te tt. A lö ld e s ú r n a k a z o n b a n m in d e g y ik jo b b á g y c s a lá d a d ó z o tt. íg y a 1 0 0 p o r ta u r a a 1 0 0 p o r ta ú r

b é r é t k a p ta s a z o n fe lü l a n e m g a z d á lk o d ó , d e a p o r tá k o n élő c sa lá d o k é t, a m i n ő k : a n a p s z á m o s o k , m a rh a te n y é s z tő k , k u p e -

cz ek , k a lm á r o k , m e s te r e m b e re k .[S á ro s v á r m e g y é b e n a k in c s ta r tó h o z a d ó z ó te rü le te k

p o r tá ib ó l (1 4 9 4 -b en 2200, 1 4 9 5 -b e n 1995 p.), le s z á m ítv a a p lé

b á n o s o k é t é s a k is e b b ja v a d a lm a z á s ú a k é t :

a) A n a g y b ir to k o ssá g ra e s ik :1494-ben 1495-l»eii

S c h e llen b e rg J á n o s k a n c z e llá r b ir to k a 2931 1 p . 398 p.K assa b ir to k a ............................... — _ 16312 « 183 aS zap o ly ay b ir to k a _ _ _ _ _ . _ 41 ÍV* « 373 «Z elena G yörgy b ir to k a _ _ _ ... 32 « —

b) B irto k o sé _ 900 ' s 0 954 o V áro si b ir to k o sé _ _ _ _ _ _ _ _ 163Va « 183 «V ilági b ir to k o sé — _ _ _ _ .......... 737 a 771 «]

AZ ADÓZÁS TÖRTÉNETE. 185

A XVI. s z á z a d e le jé n a n e m e ss é g m e g s z o r ítja a k i r . h a ta lm a t : 1 5 18-ban s z á m a d á s t k ív á n a k i r . k in c s ta r tó tó l , a cz i- v il lis tá t é s á l la m i p é n z ü g y e t k ü lö n v á la sz t ja s a z u tó b b i t k é t

k in c s ta r tó r a b íz z a . M o h á c s u tá n a z o n b a n is m é t c sa k a ré g i k e r e tb e n m o z o g a z a d ó ü g y .

M o h ác s e lő tt m in d a z á l ta l n e m h a tá r o z o t t az a d ó k u lc s ,

h a n e m h o l a s e ss io , h o l a h á z , h o l a fü s t , h o l a k a p u az a d ó a la p . H o g y e z e k e t ö s sz e is z a v a r já k , a n n a k b iz o n y s á g a az 1475. h a tá ro z a t , m e ly s z e r in t a z a d ó z á s n e m fü s t , h a n e m k iz á ró la g jo b b á g y te le k u tá n in té z e n d ő . E z a d ó k u lc s a la p já n

v o lt jo g á b a n a k i rá ly n a k V® v - 1 f r to t s z e d n i. A jo b b á g y te le k egy id e ig a z o n o s a k a p u v a l . A k a p u n a j o b b á g y u d v a r k a p u já t é r tik , a m e ly e n a r a k o t t s z é n á s s z e k é r á t ju th a t . A k a p u t ro v a ta ib a (1 6 6 0 -b a n : ö s sz e írá s ) v e tté k . A z a d ó k u lc s le g tö b b s z ö r

ez v o l t ; 1522—2 3 -b a n v is s z a té r te k m é g is a fü s th ö z . A p o r ta v á lto z o tt a XV. s z á z a d b a n : 1 p . = 1 j t k . (egy v a g y tö b b j o b b ág y c sa lá d d a l) . H a tö b b c s a lá d é l t a te lk e n , m in d e g y ik f iz e te tt e g y -eg y p o r ta a d ó t . A p o r tá l i s a d ó z á s b ó l k im a r a d ta k a n e m

m ez e i g a z d á lk o d ó k : a m o ln á r , k é z m ű v e s , s z é n é g e tő , p á s z to r , n a p sz á m o s , k o c s is , v a d á s z , c se lé d . E z e k fü s t s z e r in t f iz e tte k ; p o r ta s z e r in t c s a k a k k o r , h a a z o rs z á g g y ű lé s ú g y h a tá ro z o t t . M en tes v o lt m ég 3 —6 f o r in t é r té k ű in g ó s á g u tá n a s z e g é n y jo b b á g y m e g h á r o m é v r e a z a jo b b á g y , a k i ú j h á z a t e m e lt.

A ro v á s a la p já n az ö s s z e ír á s t é v e n k in t a d ic a to r v é g e z te a v á rm e g y e k ik ü ld ö tt je iv e l . A b í r ó n á l s z á ll t m eg , a k in e k az

XII. ADÓÜGY.

e llá tá s le jé b e n a d ó m e n te s s é g e v o lt. S o k sz o r a fö ld e s ú r is szed i

a z a d ó t ; a XV. sz á z a d b a n , h a 50 lo v a s t ta r t fe n n , n em c sa k szed i, d e a k a to n á in a k e l lá tá sá ra is fo rd ít ja .

A p o r tá l is a d ó id ő v e l je le n té k te le n n é z su g o ro d o tt össze

s v e le a k ir . jö v e d e le m , m ely 14 5 3 -b a n 264,000 fr t (m a 21-sz e re s é r té k b e n 5 5 m ill ió Irt), M áty ás k irá ly id e jé b e n

2 m ill ió a r a n y f r t (2 0 0 ,0 0 0 p. u tá n = 2 0 0 ,0 0 0 f r t, 2 0 0 ,0 0 0 fü s t u tá n = 300 ,000 frt). E z a jö v e d e le m k ö rü lb e lü l 1494— 95-ig m a ra d t m e g ; a z tá n r o h a m o s a n c sö k k e n t (1493-ban 60,000 frt,

1 494-ben 50 ,000 fo r in t , 1 4 95-ben 20,000 fo r in t a k irá ly jö v e

delem ).A XVI. s z á z a d e le jé n v is s z a té r te k a fü s t- a d ó k u lc s h o z ; az

a d ó t a fö ld e s ú r s z e d te s s z o lg á lta t ta b e . A v is sz a té ré sn e k legfo n to s a b b o k a az , h o g y M o h ác s u t á n a p o r ta s z á m a r á n y ta la n u l fogy, b á r egy p o r tá r a tö b b m ű v e l t te rü le t j u t . 1 így 1553-ban á tla g 4, 1 598-ban 6 — 10 la k ó h á z es ik re á . A p o r tá k c sö k k e

n é s e lé p é st t a r t a XVII. s z á z a d i n ag y d in a s z tiá k k ia la k u lá sá v a l, a m in ő n á lu n k a R á k ó c z i-c sa lá d . 1527— 32-ig e g y m á st é r ik az a d o m á n y le v e le k (1237 d rb .) , a m ik é r t I. F e rd in á n d e le in te p é n z b e n n e m k a p o t t e l le n é r té k e t, c sa k u tó b b , a m ik o r

a p é n z ü g y i é rd e k k e re k e d e tt fe lü l. A k k o r a z o n b a n a zá lo g ö ssze g ek sze d ésév e l v a ló sá g o s ra b ló p o l i t ik a v e tte kez d e té t.

I. F e rd in á n d p é n z ü g y i te k in te tb e n fo ly ta tja a n e m z e ti k irá ly o k p o li tik á já t. R o v á s -a d ó re n d s z e r t k ö v e t, m e ly eg y re n ö v e sz ti az a d ó t s s z in te r e n d e s a d ó z á s je l le g é t n y e r i. U g y a n

a k k o r le sz o ru l a L u c r u m C., a m in t a v á ro s i re n d k ív ü li ta k sa

is le sz o r ítja a v á r o s i fő a d ó t (census). T é n y , h o g y a lk a lm a s k ö z ig a z g a tá s i é s p é n z ü g y i t i s z t ik a r t n e v e l m a g á n a k , a m ely p o n to s a n m ű k ö d ik . U d v a r i k a m a rá t á l l í t s a v id é k ie k e t ja v ít ja . A m az B écsb e n szé k e l, m in t leg fő b b k ö z é p p o n ti közeg,

a m e ly n é g y c s o p o r tr a o sz tv a v e z e ti o rsz á g u n k p én z ü g y e it.

1 1528—36-ig, a b a n d é r iu m b u k á sa u tá n , a zo k a t a n a g y b irto k o so k a t, a kik le g a lá b b öO k a to n á t ta rto z ta k á llíta n i, n e m ír tá k össze.

AZ EGYENES ADÓK. 187

B u d á n , m a jd B e c sb e n a m . k i r . k a m a r a a lá ja v o lt re n d e lv e .

E z 1 531-tő l tú ln y o m ó b e f o ly á s ra te t t s z e r t a z á l la m i é l e tb e n ;15 4 8 -b a n ú j r e n d ta r tá s s a l fü g g e tle n n é v á l t a H. T .- tó l .

M ivel a h a r m in c z a d o k , a m . k ir . k a m a r a e g y ik ü g y k ö re , tá v o l e s te k a k ö z é p p o n t tó l , a z É K -i ré s z e k b e n sz ü k s é g e s s é

v á lt eg y m á s ik k ö z é p p o n t i fő h a tó s á g s z e rv e z é se . K a s sá n m á r e lő b b is v o lt k a m a ra . M ik o r t e h á t 1 5 4 9 -b e n a z e s z m e fe lm e rü l s W e r n e r G y ö rg y k ir . k a m a r a i t a n á c s o s (S á r o s -v á r p a r a n c s

n o k a ) ír ja , h o g y : ( ( in s titu e n d a e s t a l iq u a C a m e r a in S c e p u s io » ,

b iz o tts á g v esz i a k e z é b e a d o lg o t, m e ly a z tá n 1 5 6 0 -b a n E p e r je s t a já n lja s z é k k e ly ü l. M ég is a z o n b a n K a ssa k a p ja m e g a z ú j h iv a ta l t : a s ze p e s i k a m a r á t. A z e lő z ő k a s s a i k a m a r á t F e ls

L é n á rd , W e r n e r G y ö rg y , T o r d a Z s ig m o n d és P e s ti F e re n c z v e z e tté k . A fe lv id é k i jö v e d e le m a k k o r ib a n 30 ,000 f o r in t r a rú g o tt .

E z u tá n , b á r a fü s t s z e r in t v a ló k iv e té s r e té r te k á t, á l la n d ó a d ó k u lc s n a k a p o r ta -r e n d s z e r m a ra d t .

II.

A z e g y e n e s a d ó k a t 1 5 27-ben d ic a s z e r in t v e t ik k i, a m i a p o r tá k u tá n 1 5 2 7 -b e n 2 I r to t ( a k k o r nag} ' ö ssze g et), 1 5 3 5 -b e n

2 fr to t, 1 5 37-ben 3 fr to t , 1 5 3 8 -b a n Va Ir to t , 1 5 3 9 -b e n 1 f r to t

lés a f ö ld b ir to k o s 30 4 j á r u lé k á t ) t e t t k i. 15 4 2 -b e n a n e m e s ség is v á lla l a d ó te rh e t , m íg a s z e g é ig n e m e s r e , b á r in s u r r e c -

t ió ra k ö te le s , ta k s á t v e tn e k k i. D e fiz e tn e k m á s o k is : a k is e b b e g y h á z i ja v a d a lm a s a jö v e d e lm e tiz e d é t, a k ü lfö ld i k e r e s k e d ő

az á r ú ja ’/io-ét, a b i r to k o s n e m e s a jo b b á g y te le k b e c s é r té k é nek */oq—á t, a z e g y te lk e s n e m e s é s v á r o s i p o lg á r a z in g ó n a k ’/no-át, a b é r e s s zo lg a a b é r n e k 5 % - á t fize ti, v a la m in t a m o ln á r , z s e llé r é s s z a b a d o s is a d ó z ik a fö ld e s ú r fö ld b e c s lé se s z e rin t . E z a jö v e d e le m , m in t r e n d e s k ir . jö v e d e le m , h e ly i k ö ze g ek ú tjá n , a p o lg á r i é v k é t fe lé b e n fo ly t b e a k a m a r á h o z ( r i tk á n : v á la sz to tt k in c s ta r tó h o z , a m ik o r a z o n b a n k e v é s

XII. ADÓÜGY.

v o lt a jö v e d e le m ). A r e n d k ív ü l i a d ó k e z e lé sm ó d ja m in d ig az o rsz á g g y ű lé s i h a tá ro z a ttó l fü g g ö tt.

E g y e n e s a d ó u l L u c r u m C. c z ím é n S á ro s v á rm e g y e 1527-ben h á r o m é v r e á 20 4 - t v e t k i ; m a jd a r e n d e k 1557-ben , m iv e l n e h é z p é n z h e z ju tn i a jo b b á g y s á g n á l, a t e r m é n y a d ó r a ' té rn e k á t, b á r ez e lő b b is e lő fo r d u l S á ro s v á r m e g y é b e n ; p l. 1540-ben

535 k ö l g a b o n a a d ó fo ly ik b e S á ro s - v á rb a ; m a jd a g a b o n á t p é n z b e n v á l ta t já k m eg , a m ik o r is 6 p . = 1 f r to t fize t (1 8 1 3 4 f r t) ; v é g ü l a g a b o n a a d ó h e ly e tt a m e g v á lth a tó m u n k a a d ó (G ra tu i 'i la b o re s ) = a k ö z m u n k a h o n o s o d ik m eg . A re n d e k u g y a n e lle n z ik , d e a v á r k a p i tá n y b e h a jtja . 1 556-ban a k i rá ly 100 jo b b á g y tó l 4 s z e k e re t (4 ló v a g y 6 ö k ö r) é s 3 n a p i m u n k á r a m u n k a e r ő t k ív á n . E k k o r 1 s z e k é r n a p s z á m a 6 0 — 80 4 . 1 5 5 7 -b e n ez a h a tn a p i m u n k a m á r in g y e n e s. A L u c r u m C. t e h á t = p o r ta s z e r in t 2 0 4 , to v á b b á 1 0 0 4 d o n a t iv u m é s 60 4

g r a tu i t i la b o re s .A z a d ó z á s le fo ly á s a n é g y m o z z a n a to t m u ta t : 1. a k a m a ra

e lő k é sz íti a k ir . a d ó ü g y i t e rv e z e te t ; 2 . t ö b b n y i r e a k irá ly és r e n d e k k o m p r o m is s z u m r a lé p n e k ; 3. a k a m a r a e lő k é sz íti az a d ó b e h a j tá s m ó d já t ; 4. h e ly i h a tó s á g sz e d i b e a z a d ó t.

A d ic a to r a z ö s s z e k ö tő k a p o c s a k a m a ra és v á rm e g y e k ö z ö tt , k i t a z 1546. 9. t.-cz . é r te lm é b e n a k irá ly n e v e z k i az

e g y é v i a d ó b e h a j tá s á ra . E s k ü t a k i rá ly n a k is, a v á rm e g y é n e k is tesz . R e n d e s e n v á rm e g y e b e li n e m e s a d ic a to r , a k in e k 15 6 4 -b e n 110 fr t, in g y e n s z á llá s , é le le m , a d o lo g i k ia d á so k fe d e z é se s r e n d k ív ü l i m e g b íz á s n á l k ü lö n d íj a fize tése. M ivel az in té z m é n y 6000 f r tb a k e r ü l , a r e n d e k a d ic a -k e z e lé s t a

v á r m e g y é r e b íz z á k , m e ly e x a c to r t n e v e z k i. M ajd m eg in t v is s z a té rn e k a d ic a to r h o z , a k i t az a l is p á n ( 1 2 frt), s z o lg a b iró (4 frt) é s je g y z ő (2 frt) se g íte n e k . N é h a tá b la b iró v ag y b iza lm i e m b e r seg íti.

U ta s ítá s t a d i c a to r n a k a k a m a r a a d s eg y b e n fe lk é ri az a l is p á n t , h o g y h ív ja ö s sz e a k o n g re g á c z ió t. O tt u ta s í t já k a

s z o lg a b ir á k a t p o r ta ö s s z e i r á s r a a d ic a to r ra l , a ki a m u n k a

AZ EGYENES ADÓK.

v ég z ése u tá n á ta d ja a jo b b á g y o k és p o r tá k s z á m á t a b í r ó n a k

s 15 n a p i h a tá r id ő t tű z ki. T e r m é s z e te s e n a v á r m e g y é n e k is b e m u ta t ja az ö s s z e írá s t . A z a d ó ré s z le te i t 6 — 6 h e ti id ő n

b e lü l k e ll fize tn i s a ré s z le t rő l a d ic a to r n y u g ta tv á n y t ad . I ly e n k o r tö r té n ik a p o r tá k re c t i f ic a t ió ja is : a v á r m e g y e a z a d ó te k in te té b e n m e g k ö n n y í te t t p o r ta - ré s z e k je g y z é k é t k ia d ja a d ic a to r n a k . E z a d e fa lc a tio , m e ly a p o r ta k is ré s z le te i r e

(Vs, ‘/le ‘A*, %*, ’/iís , ,/*B6) te r je d k i. A d ic a to r h a j t ja b e a h á tra lé k o t is s v é g ü l P o z s o n y b a m e g }7 e ls z á m o ln i (1564). A b e fo ly ó a d ó tö b b n y ire m á r d e p u tá lv a v o lt. v a g y is a d ic a to r b e fiz e tte s n v u g ta tv á n y o k k a l s z á m o lt el. A z 1535. tö rv é n y s z e r in t n é g y jo b b á g y s z á m ít eg y eg é sz p o r tá r a , a k ik a z o n b a n c sa k a k k o r a d ó z n a k , h a a v a g y o n m in im u m u k m e g ü ti a

3 —6 f r to t ; k ü lö n b e n 5 — 7 jo b b á g y c s a lá d o t s z o k á s ö s sz e fo g la ln i egy p o r tá b a .

K ir. a d ó fo ly ta tó la g : a városé . S a já t a d ó r e n d s z e r u r a l k o d ik o tt, v a g y is a v á r o s f ix u m o t ( ta k sa ) fize t s a k iv e té s a m a g a d o lg a . (L. XX. sza k asz .)

A h a r m in c z a d ( tr ic e s im a ) : h a tá r v á m a k i- é s b e v ite l i k e re s k e d e le m b e n . D ú s jö v e d e lm e t h a j t : a z á r ú c z ik k n e k a

h a r m in c z a d o s tó l fe lb e c s ü lt h a r m in c z a d ik é r té k ré sz é t . A z e lv á m o lá s t a k iv i te l re n é z v e a v é g e k e n in té z té k , m íg a b e h o z a ta l e lv á m o lá sa o ly v á r o s o k b a n fo ly t, a m e ly e k n e k á r ú m e g á llító é s le ra k o d ó k iv á lts á g a v o lt. E z a « iu s s tap u lee » . M á ty á s

k irá ly u tá n ez ek a v á m h iv a ta lo k a fő u r a k k e z é b e v a g y z á lo g b a ju to t t a k ; a z é r t I. F e rd in á n d ú j s z e rv e z e te t a d n e k ik s 1531-ben a p o z so n y i h a r m in c z a d o t á l l í t ja fel, m a jd e g y re tö b b e t á llít . V a n f ió k h a r m in c z a d is. A m o tt a s z e m é ly z e t : a h a rm in c z a d o s b ó l, e l le n ő r b ő l, s z á m v e v ő b ő l m e g a v ic e g e re n s - b ő l á l l ; e m itt c sa k k é t t isz tb ő l. R e n d e lk e z é s ö k re g y a lo g és lo v a s sz o lg á k á l lo tta k . 1557— 8 -b a n E p e r je s é s B á r t fa is k a p h a rm in c z a d o t.

A h iv a ta l e l já r á s a az , h o g y a m id ő n az á r ú s a h a r m in c z a d - z á sz ló h o z é rk e z ik , k é t t isz t k iv e ti a t a r i f a s z e r in t a z i l le té k é t,

190 XII. ADÓÜGY.

b e ik ta t ja r e g is t r u m b a s s c h e d a - t a d a f ize tés rő l. Id ő n k in t aztá n p é n z tá r n o k jö n , a k i á tv e sz i a p é n z e k e t, a m e ly e k b ő l a s z ü k s é g le te k e t e lő b b le v o n ta . 15 4 9 -b é n k é t c s o p o r t h a r m in - c z a d le tt, v a g y is b iz o n y o s s z á m ú v á m h iv a ta l t e g y -eg y k e r ü le tb e fo g la lta k s e n n e k é lé n a fő n ö k ( s u p e r in te n d e n s ) á l l o t t : 100 f r t fize tésse l s 5 lo v a s ra 210 f r t á ta lá n y n y a l . A d u g á r ú 7*-e ő t i lle tte . A fő f o rg a lo m a m a r h á b a n v o lt. A z in té z m é n y u tó b b a m o r v á i H a n d g r a f a lá k e r ü lt . C sa lás , v á m o k e lk e rü lé s e s z a p o rá n e lő fo r d u l t .

A v á m -d í j s z a b á ly t a k i r á ly á l la p í t ja m eg . A le g ré g ib b , a p o z s o n jú : 153 6 -b ó l v a ló . A m a r h a n e m ű e k r e , b ő r r e , v ia s z ra é s b o r r a szó lt. P l. a te h é n v á m il le lé k e e k k o r 0 '3 0 fr t. A z á r s z a b á ly a z o n b a n fo ly to n v á l to z o t t , a té te le k e m e lk e d te k . í g y :1 5 4 5 -b e n a te h é n - i l le té k m á r 0 ‘60 fr t, 1 549-ben 1 2 0 fr t, 15 6 2 -b e n u . az .

V á rm e g y e i h a r m in c z a d ja in k m a rh a k iv ite le , a p o li tik a i

v is z o n y o k é s a z e l le n ő r z é s h iá n y a m ia tt , 15 5 4 -b e n gyenge . E z é v i j u l i u s — s z e p te m b e r h ó b a n B á rtfa 7 9 '9 4 f r to t v esz be, o k tó b e r — d e c z e m b e r h ó b a n 1 8 1 4 5 fr to t , m íg E p e r je s b e v é te le

o k tó b e r — d e c z e m b e r 8 6 f r t . 1

S z o k á s b a n v o lt a z is, h o g y az á l la m h ite le z ő in e k , a d tá k k i a h iv a ta l t ( in s c r ib á l t h e ly ), v a g y á l la m i fő m é ltó s á g k a p ta (d e p u tá l t h e ly ). A jö v e d e lm e t k ü lö m b e n a tö rv é n y e s k iv á l t s á g o k is c s o n k í to t tá k . A n e m e s p é ld á u l a h á z i s z ü k sé g le te i u tá n v á m m e n te s s é g e t é lv e z e t t ; a z s id ó n a k s z a b a d a lm a v o lt 1 5 4 0 -ig ; E p e r je s v á m m e n te s s é g e s o k á ig fe n n á llo tt .

K irá ly i a d ó : a z ú t - és h íd v á m ( te lo n iu m ) is a z u ta k és

h id a k fe n n ta r tá s á r a . A n n a k a z o n b a n n e m s o k jö v e d e lm e volt, m e r t a f ö ld e s u r a k v is s z a é lte k v e le v a g y s o k h e ly e n ú j v á m o

k a t á l l í to t ta k k iz á ró la g a m a g o k jö v e d e lm é n e k fo k o z á sá ra . A v á m il le té k 7 s -e a v á m o s t i l le t te ; a tö b b i a b e lfo rg a lo m ra v o n a tk o z o tt ; a k in c s tá r b a a lig fo ly t b e b e lő le .

1 A h a rm in c z a d 1693-ban a s z á ra z v á m m a l e g y ü tt s z ü n e te l. 1706-banII R á k ó cz i F e re n c z e l tö r li a m az t.

r e n d k ív ü l i a d ó k .

T o v á b b i k i rá ly i jö v e d e lm e k : a b á n y á s z a t é s p é n zv e ré s , a k ir . v á r jó s zá g ( te rm é n y b ő l é s k é s z p é n z ; 1554— 7 -b e n S á ro s - é s S z t r o p k ó v á r 9 0 1 2 9 f r t) ; a p a p i d é z s m a é s a z s id ó -a d ó . A p a p i d é z sm a , h o n v é d e lm i k ö te le z e tts é g é r t, a f ő p a p o t i l le t te u g y a n , d e a k i r á ly ré g e n te b é r b e v e tte . S k irá ly i jö v e d e le m a z in te r - ca la re (ü r e s e g y h á z i b ir to k ) , a d o n a t io m i x t a : a z u r a d a lm a k

a d o m á n y o z á s á é r t é s I. F e r d in á n d ó ta — h iv a ta lo s to v á b b ítá s ra — a p o s ta - in té z m é n y .

III.

R e n d k ív ü l i a d ó k s z in té n n a g y s z á m m a l v o l ta k . A b ir to k o s n e m e ss é g a z o rsz á g g y ű lé s e n n e m a m a g a te r h é r e s z a v a z ta m eg a z o k a t, te h á t a t e h e rv is e lő m á s e le m e k b ő l k e r ü l t ki. A XVI. s z á z a d b a n ta lá l já k k i az e f a j ta a d ó n e m e k e t , a m it

az o l ig a rc h ik u s v isz o n y o k m a g y a rá z n a k . A n e m e ss é g n e k , m e ly c sa k a z a l lo d iu m o t k e z e lte m a g a , m íg a tö b b i fö ld e t s e s s ió k ra o sz tv a p é n z - é s t e rm é n y b e l i s z o lg á lm á n y o k s m u n k á k fe jé b e n a jo b b á g y g y a l m ű v e lte t te , k é t c s o p o r tja a la k u lt k i. A z e g y ik : a n ag y tö m e g sz e g é n y n e m e s , a k in e k m a g a m ű v e l te c se k é ly fö ld je v a n (e g y te lk es n e m e s ) ; a m á s ik : a p o r tá s n e m e s , a k i

v ag y n o b i l is (k ö z é p b ir to k o s v á r n é lk ü l) , v a g y d o m in u s (n a g y - b ir to k o s) . A z u tó b b i v a n tú ls ú ly b a n . S á ro s m e g y é b e n 1 542-ben 598 p o r ta v a n ily k é z e n , F e lső -M a g y a ro rsz á g o n 5 1 % , T re n - c s é n b e n 9 0 % p o r ta . V isz o n t k ö z é p b ir to k o s 1 552— 53 -ig a l ig 1000 v a n a z eg ész o rs z á g b a n . E z a z a r á n y ta la n s á g h o z ta m ag á v a l, h o g y a b i r to k o s n e m e s , a k i k iv á l ts á g o s a b i r t o k a ib a n is, c s a k a z a z o n k ív ü l á l ló e le m e t e n g e d i m e g a d ó z

ta tn i s u tó b b , h o g y a m a g a é r d e k e i t v é d je , k is z o lg á l ta t ja a s z e g é n y n e m e s t é s p a p o t . M ik o r a k i r á ly a d ic á t, m e ly e lő b b s e r e g ta r tá s ra sz ó lt , a k in c s tá r ré s z é r e fo g la lja le , a b i r to k o s ság k iv o n ja m a g á t a b a n d é r iu m -á l l í tá s a ló l s a d ó a lá v o n a t ja a k is n e m e s t (se x ag es im a , fe j- é s te lek a d ó ). A k é s ő b b i n e m e s i te le k a d ó m in d e n k ú r i a u tá n (5 j te le k ) */* fr t. 1 5 4 0 -b a n 19 k ir .

XII. ADÓÜGY.

v á r m e g y é b e n 2929 k ú r i a v o lt. A te le k á r a á t la g b a n 40 f r t ; d e o sz tá ly o z n i is s z o k tá k a te lk e k e t : a z I. o s z tá ly ú 1 0 0 , a z u to lsó 10 f r t é r té k ű . A k iv á lts á g o s a ls ó b b p a p s á g is f iz e te tt jö v e d e lm i v a g y fe ja d ó b a n IV a fr to t , 15 4 2 -b e n a jö v e d e le m tiz e d é t.

A sz e g é n y jo b b á g y sá g (m ise ra p le b s ) h e ly z e te e g y re n y o m a s z tó b b . 1 5 3 5 -b e n 2 — 4 jo b b á g y n a k v a n eg y eké je. E lsz e d ik

a lo v á t, m a rh á já t . A z a d ó z ó p o r tá k így e g y re fo g y n a k , fő leg1549-tő l. E z ó ta d e f a lk á ln a k is, a z a z : a p o r ta s z á m eg y e s ré sz le te it, h o l a n y o m o r m ia t t a d ó n e m sz e d h e tő , tö r l ik .1 N e h ez íti a jo b b á g y s o r s á t a z a k ö r ü lm é n y is, h o g y a z se llé r s m ás,

n e m fö ld m ív e lő e le m k e v é s b b é sz e g é n y , m in t ő : a m o ln á r , s z é n é g e tő , k é z m ív e s , ú r i sz a k á c s , s zo lg a a r á n y ta la n u l jo b b a n áll. A p o r ta a d ó t te h á t v a la h o g y ú g y b í r ja m eg , h o g y m in é l tö b b jo b b á g y c sa lá d o t v o n a p o r tá b a . Id ő k h a la d tá v a l az o n

b a n így sem tu d h e ly t á l la n i , m e r t a h á b o r ú s id ő k tö n k re

te sz ik . 70 év m ú lv a ó r iá s i k ö z g a z d a sá g i h a n j^ a tlá s k ö v e tk e z ik .

IV.

R u d o lf k i r á ly h ú s z év e s k o r m á n j 'a o r s z á g g y ű lé s t c sa k a k k o r

h ív eg y b e , a m ik o r a d ó t a k a r m e g sz a v a z ta tn i. 1577— 97-ig m é g a ré g i p o r ta a z a d ó a la p , c sa k h o g y a k o rm á n y a n e m fö ld m ív e lő ú r b é r e s e le m r e is k i a k a r ja te r je s z te n i a z a d ó t.

E z 1 5 9 3 -b a n m e g is tö r t é n ik ; m i tö b b : a k irá ly fe lfüggeszti a n e m e ssé g e k e t é s k iv á lts á g o k a t. íg y 1 596-ban a re n d e k is m e g a d ó z ta tjá k m a g o k a t, m e r t a z a d ó z ó k é p e ssé g e g y re fogy. A p a d a p o r ta s z á m (S á ro s m e g y é b e n 1577— 97-ig 1 1 3 0 :9 1 8 p.), a p a d a jö v e d e le m , m ik ö z b e n a z á l la m i sz ü k sé g le te k ijesz tő

m é r té k b e n fo k o z ó d n a k . A z a d ó b e h a j tá s k ö rü l is tá m a d ta k b a jo k (n e m h iá b a a k a r ta a k o r m á n y a d ic a to r t k iv o n n i a

1 A d e fa lk ác z ió p o r ta - ré sz e k re v o n a tk o z ik . T ö r ts z á m o k : 1 », V8, l/1(> 1/81 s tb . fe jezik k i. K ü lö m b e n a z a lá b b k ö v e tk ez ő p o r ta s z á m -ö s sz e irá so k is vegyes, aza z e g ész é s tö r ts z á m o k a t m u ta tn a k . Az u tó b b ia k az e g ész sz á m h o z hozzá- a d a n d ó k .

ADÓKIVETÉS. 193

re n d e k b e fo ly á sa a ló l) ; d e a fő b a j o t t v o lt, h o g y a b e h ó d o lá s n a g y m é re te i m ia tt a jo b b á g y n e m b i r ta m e g a te rh e k e t . A r ra a d ic á t 1593— 9 7 -b e n re n d i fő s z á m v e v ő re b íz tá k . E z se m se g íte tt a n y o m o rú s á g o n ; m e r t h is z e n a jo b b á g y , a k it sz á z fe lő l n y ú z la k , s e h o g y se m a d h a t ta b e a k e llő (félév i) h a tá r id ő r e a p r im u m e t s e c u n d u m s u b s id iu m o t . F iz e t te a

h á tra lé k o t s a fo ly ó é v in e k c se k é ly ré s z le té t . S a h á t r a lé k o k b ó l, a m e ly e k — m in t lá tn i fo g ju k — a g g a s z tó a n fe ls z a p o ro d ta k , n em is lá b o l t k i tö b b é a v á r m e g y e . P e d ig a h á t r a lé k n a k a k a m a ta i is f iz e té s re v á r ta k . P o r ta s z á m s z e r in t fize tte m é g a j o b b á g y — a d ic á n k ív ü l — a z ú j r a d iv a t tá le t t

L u c r u m C .-t é s a k ö z m u n k a -v á l ts á g o t . 1 5 8 7 -b e n a k i r á ly a p o r ta u tá n az e d d ig sz o k á s o s 2 f r t h e ly e tt 6 f r to t k iv á n , d e a re n d e k m a ra d n a k a té te ln é l s c s u p á n a k i rá ly - h e ly e t te s n e k s z a v a z n a k m e g 40 -M m e g a z o rs z . v iz s g á ló - b iz o tts á g n a k

1 0 4 - t , to v á b b á a ru th é n tő l , a k i fa lu n la k ik , eg é sz p o r ta u tá n , a heg y i la k ó tó l p e d ig fél p o r ta u tá n s z e d n e k ad ó t. E k k o r a d ic a to r 70 fr to t , s d o lo g i k ia d á s o k r a a z a l is p á n 24, a s z o lg a b iró 8 , a jeg y z ő 4 f r to t k a p n a k . 1593— 9 4 -b e n a r e n d e k is 6 f r t év i a d ó t f ize tn ek s a b b ó l 1 2 0 f r t a m u n k a v á lt -

s á g ra , 1 8 0 fr t a z á l la n d ó lo v a s s á g t a r tá s á r a és 3 f r t a k a to n a sá g ra m eg y . U g y a n e k k o r a n e m te lk e s jo b b á g y s á g é s z s id ó 20 I r to t a d . H ogy p e d ig az a d ó s z e d é s jo b b a n m e n je n , F e lső - M a g y a ro rsz á g o n k é r . fő s z á m v e v ő t á l l í t a k o r m á n y , a k i az e x a c to ra it m a g a v á la sz tja . M elle ttü k a fő is p á n b iz a lm i e m b e re m ű k ö d ik . 1 5 94-ben a h á b o r ú ta r ta m á ig , a p o r t a h a v i 1 fr to t,

az a rm á l is ta h a v i 2 f r to t s z o lg á l ta t ; a z e g y te lk e s n e m e s v ag y s z e m é ly e s e n k e l fö l v a g y m e g v á lt ja m a g á t a z a l is p á n d ö n té se s z e r in t ; a p a p a d ó z ik ; a z s id ó h a v i 25 4 - r a l o sz tja a t e rh e t . 1595-ben m é g ro s s z a b b a h e ly z e t : a p o r ta u tá n 9 f r to t a d a jo b b á g y és 6 I r to t a n e m e s . M e r t m in d e n b i r to k o s : a k irá ly o n k e z d v e n e m e s , fő re n d , z se llé rk ö z sé g , p re ed ia lis ta , s z a b a d o s , k ir . t isz tv ise lő s tb ., ső t a fő is p á n és v á rm e g y e i t isz tv ise lő is a d ó f iz e tő . E z az e g y e te m e s te h e rv is e lé s e ls ő e se te

Tótii Sándoii: Sdroj vármegye monográfiája. II. 13

191 XII. ADÓÜGY.

h a z á n k b a n . S á ro s v á r m e g y e e k k o r 751 p o r ta (M akov icza ö s s z e ir a t la n m a ra d t) u t á n 11,812 f r to t s z o lg á lta t be, a m i 150 lo v a s és 200 g y a lo g 8 h a v i e l lá tá s á ra m eg y . 1596-ban v e tik k i a b e te g k a to n á k j a v á r a á 1 0 4 : a z e lső k ó rh á z -a d ó t. S e k k o r (m in t m á s s z o r is) a v á rm e g y e i t i s z t ik a r te lje sen in g y e n d o lg o z ik . E g y id e jű le g m ú lik k i az ú j r a e lő rá n to tt L u c r u m C. (1 p .’= 20 4 ). A v á rm e g y e , m ik o r a z t 3 é v rő l s zá m o n k é r té k tő le , e g y s z e rű e n le ta g a d ta . A m i a k ö z m u n k a m e g v á ltá sá t ille ti, az a z ö ssz e g is a l ig V s-áb an fo ly t be . T e h e r is v o lt , k iv á lt a v é g v á ra k é p í té s e k o r , a m e ly e k ig en táv o l

e s te k , a v á lts á g d íj p e d ig n a g y (1 p . = 1 2 n a p i m u n k á é r t 1 2 0 frt). A z a lis p á n b a jo s a n s z e d h e t te b e . D e m e g d iv a t v o lt z sa ro ln i a p a ra s z to t . A lig is v o lt a ro s s z k ö z ig a z g a tá s m ia t t a G ra tu it i l a b o re s d í já b ó l v a la m i h a s z n a a h o n v é d e le m n e k .

15 9 8 -b a n v á l to z ik a z a d ó r e n d s z e r : a h á z v a g y fü s t az a d ó a la p (4. t.-cz.), m e ly e t 1608-ig ta r t a n a k m eg . 1609-ben is m é t a p o r tá h o z té rn e k v is sz a , c sa k h o g y a z e k k o r m á r

4 jo b b á g y te lk e t a v a g y 12 z s e llé r te lk e t je le n t . S z in te egy s z á z a d ig m a r a d így a p o r ta s z á m ítá s a . A z ú j a d ó k u lc s k o rs z a k a m ú l tú n k n a k le g re t te n e te s e b b id e je . A z id e g e n z so ld o ssá g t isz t

j e in e k z s a ro lá s a m é r h e te t le n ; v a ló s á g o s « k a to n a i k á p ta la n o k »-ba á l la n a k s ú g y ta lá ln a k k i fo g y a sz tá s i a d ó t, v á m o t, ille té k e t, b é r t, k im é ré s i d í j a t ; m ik o r p e d ig — s z o k á s s z e r in t — ő sz sz e l e lb o c sá t já k ő k e t a fize tés h a r m a d á v a l, a k k o r a s z a

b a d s a r c z o lá s b a n k e r e s n e k k á r p ó tlá s t m a g o k n a k é s - e m b e re ik n e k . M eg is le t t a z e r e d m é n y e a r a b ló v i l á g n a k : 1598-ban S á ro s v á rm e g y é n e k p é ld á u l 8085 a d ó z ó h á z a v a n , 1604-ben m á r c sa k 3019 m a ra d . P e d ig a z év i h a d i k ö ltsé g e k a d d ig ra 18 m ill ió ta l l é r t n y e l te k e l .1

1 R u d o l f k o ra e k k o r k u t a t j a : a b ö lc se k k ö v é t. 1 ta llé r = 180 frt.E g y id e jű le g a b é c s i k o r m á n y sem k ü lö m b a z e szk ö z e in e k m eg v ála sz

tá sá b a n : le c sa p a f iö rö k ö s n é lk ü l e lh a lt n e m e s i b ir to k ra , m in t E p er je sen1602-ben a b e te g D o b ó F e re n c z v a g y o n á ra , a k in e k h a lá la ó rá já t le s ik m á r a k a m a ra i b iz to so k s m é g a z é jje l ö s s z e i i já k a lá d á k b a n m a g áv a l h o z o tt k in c sek e t. A zok p e d ig k e re k 2 m illió f r to t te tte k ki.

ADÓKIVETÉS. 195

A fü s t-a d ó b a n a j o b b á g y s m in d e g y ik la k á so s e m b e r

1 fr to t , a fö ld e s ú r 7* f r to t fize t, a m i 24 f r tn a k fe le l m eg , a m e n n y ib e n a ré g i p o r tá r a á t la g 16 h á z e s ik ; m a jd 2 f r t (17* jo b b á g y , 7* fö ld e sú r) , ú j r a 1 f r t (7 a f r t fö ld e sú r) , 16 0 3 -b a n2 f r t az ad ó , d e a k o rc s m a és m a jo r h á z is fize ti, s p o r t á n k in t1 n a g y s z o m b a ti m é rő b ú z a és z a b is j á r .

M ivel a L u c r u m C. m e g s z ű n t , a k ö z m u n k a o k o z e r ő s v i tá k a t az o rs z á g g y ű lé s e n . K ív á n n a k k i r . e l le n ő r z ő k e t ; v é g re is a v á lts á g d íja t e m e lik : 1 0 4 - r ó l n a p i 1 Í r t r a a s z e k é ré t ,

16 4 - r a a k é z i n a p s z á m é t. S a z o n fe lü l te l je s í te n d ő m é g a v á rm e g y e i k ö z m u n k a .

1609-tő l a k a p u a d ó á lla n d ó , c s a k h o g y a z a d ó z á s r e n d sz e re n a g y o t v á lto z ik . A p o r ta s z á m ig en m e g k e v e s b e d ik id ő k h a la d tá v a l (van e s e t rá , h o g y a lig 50 — 70), a p o r ta t e rh e i

te h á t n ö v e k sz e n e k . « N á d o r i p o rtá k ) ) h a tá r o z o t t s z á m á t k a p ja a v á rm e g y e , a m e ly e k n e k d e f a lc a tió já t m a g a v ég z i, d e a h o z z á já ru lá s t a k ö v e te i ú t já n k é r e lm e z n ie k e ll . N a g y a z ö rö m , h a e g y s z e r-m á s s z o r e n g e d a k o r m á n y ; p e d ig a v á r m e g y e á l ta t ja

m a g á t, m e r t a h a d i c o n t r ib u t io o r s z á g o s á t la g á t m in d ig k é sz e n kap ja . Az á t la g p e d ig s z in te so h a se m fo g y , s ő t e g y r e -m á s r a nő . 170 0 —65-ig m in d e g y ik m e g y e és j u r i s d ic t io h a tá r o z o t t p o r ta s z á m o t á l la p í t m eg . 13 íz b e n v á l to z ta tn a k r a j t a ; 1 8 0 2 -b e n m a ra d a s z á m . A p o r ta s z á m o t a v á r m e g y e a z a d ó z ó k ö z sé g e k k ö z t o sz tja szé t, d e a fe lo s z tá s id e á li s : d ic a -a la p ú , v a g y is a re g n ic o la r is fe lo s z tá s b a n a v á r m e g y é k r e p o r t á t a lk a lm a z , h a n e m az a d ó z ó k ö z s é g e k b e n a d ic a - r e n d s z e r fo ly ik . A d ic a

so k a t v á lto z ik . V a n 95 r u b r ik á b a s o r o l t d i c a : a z o k b a e s ik m in d e n re n d ű a d ó z ó e g y e d . V a n v á rm e g y e , a h o l 20 ö k ö r = a d ica , m á s u t t 60 ló , i s m é t m á s u t t 2 l ó ; e g y s z e r 56 h l, m á s s z o r2 h o ld fö ld te sz e g y d i c á t ; n é h a 1 d ic a -b é r lő 600 r f r t o t fize t, m á s k o r 10 r f r to t . F o n to s k ö r ü lm é n y az is, h o g y p é ld á u l 1785- b e n az o rs z á g la k o s s á g á b ó l m in d e n 2 1 -d ik n e m e s , s a n e m e s ség b ő l 7ao e le m az o r s z á g n a k 18/ao ré s z é n b ir to k o l , m íg a , 9/2o

n e m -n e m e s la k o s e le m a n n a k c sa k */*o ré s z é t b í r ja s c s a k ő fize t.

13*

196 XII. ADÓÜGY.

1 802-ben a n e m e ss é g e lv á lla lja a jo b b á g y n a k tű rh e te tle n s ó a d ó t (1 m só = 1 0 6 rfrt) , s a k k o r a p o r tá k a t ú j r a re n d e z ik . N é m e ly ik v á r m e g y e k a p p o r ta s z á m b a n , m á s n a k v is sz a a d a k o rm á n y . S á ro s v á r m e g y e 144/s p o r tá t k a p . D e az za l sem ja v u l t a j o b b á g j ' h e ly z e te .

A h a d i a d ó -k e z e lé s é b e n u tó b b az a v á lto z á s , h o g y b iz to s o k ra b iz z a a k o rm á n y . A z o rs z á g n é g y k e r ü le té b e n a 46 v á r m e g y é t 8 v id é k k e rü le t re o sz tja s a z o k é lé re fő - é s a lk e rü le t i k o m m is s z á r iu s o k a t á llít . S á ro s v á rm e g y e a k a s sa ih o z ta r to z ik . A b iz to s o k v e tik k i a h a d i a d ó t, u ta l já k k i a k a to n a i p é n z e k e t, e lő fo g a to t, é le lm e z é s t, s z á llá so lá s t, m a rs r u t á t s ő k e lle n ő rz ik a v o n u ló h a d c s a p a to k a t.

B) A z a d ó a la p o k s z á m o k b a n . M o h á c s e lő tt a z a d ó k u lc s : a p o r ta , h á z , fü s t , s e ss io . A h á z s z á m a d a to k a r i tk á b b a k .

1. F üst(ház)-szám :

XV. század végén 2000. 1601-ben 3815 .1598-ban 8085. 1604-ben 3019.

2. P o rta szá m : [A ta tá r já r á s u tá n 117 ü re s p.]

1427-ben 6618 (3900 frt 780. 4 ) . 1 m in iu m ) ; II. f é lé v : 1478V*, 7*+911494-ben 2200. (d o m ín iu m ).1495-ben 1995. 1576-ban 11221/*.1542-ben 1039V® (40 defa lk á lt) . 1577-ben 1130.1546-ban 1527. 1578—79-ben 1181V*.1549-ben 17471 i.2 1580-ban 11301/*, V*.1550-ben 14471/®. 1582-ben 1130V*, V*.1552-ben 1447. 1583—84-ben 11301/*, ’A.1553-ban 1654‘/s. 1588-ban 1093.1555-ben 1511Va. 1593—94-ben 1079.1556-ban 1558:Vi. 1595-ben 751.1557-ben 12528 1. 1596-ban 918’ 2.1559-ben 128672. 1597-ben 918.1566-ban I. fé lév : 1480+91 (do- 1599-ben 800.

1 M ár 1427-töl fo g y a p o r ta s z á m .2 1549-töl e rő se n fo g y a p o r ta . M inden jo b b á g y tc lk e t b ev eszn ek . A de-

la lk á lá s re n d e s . A tö r ts z á m a z e g é sz h e z h o z z á a d a n d ó .

ADÓKIVETÉS. 197

1614-ben 157.1615-ben 162.1626-ban 225.1635-ben 210.1643-ban 177 n á d o ri.1658-ban 3313 *.1670-ben 250.1676-ban 420',1677-ben 250.1678-ban 420' 2.1682-ben 168' 4.1683-ban 961 ii, Vs.1691-ben 1181, 16, ‘/Sí.1692-ben 134' *, Vs, Vie, Vs*.1693-ban [ I - IV. já r á s E rd ő d y

grófi rész é s n em es i jó s z á g ] : 1 p = 3 s e s s io ; 117%, Vs; d e fa lk á lv a : 99* i. Vs, Vs#, Vet.

1694-ben 688/*, Vs.1695-ben [ug y an azo k és R ákóczi

h e rc z e g n ö i r é s z ] : 99* *, Vie, Ve*; d e f .: 80* s, Vs, Vs*, Ve*.

1696-ban 1378/*, Vs.1697-ben 147— 150; [k irá ly 205-t

k iv á n ; e re d m é n y ] : 1208/*, Vie.1706-ban 1753 *.1707-ben 1568/*.1709-ben 110; d e f .: 87.1710-ben 901/*.1711-ben 177s/s.1712-ben [új p o r ta -ö ssz e írá s ] : B o rsi A dám já r á s a 20Vss, Vet. S á n d o r Is tv á n já r á s a 23V*, Vs,

D o b ay L ász ló já rá s a 21 Vs, Vie,

P é c h y G yörgy já rá s a 16*/*, Vs*. M akov icza i u ra d . 228/*, Vs, Vie.1713-ban 1618/*.

1714-ben [b irto k o s jo b b á g y o k és fö ld m ív esek sz á m a ] :

H ed ry -já rá s (S iro k a i) 731 ; p o rta sz á m : 148/* Vs Vie Ve* VisaK eczer-járás (A lsó ta rcza i) 64 3 ; a 10 Vs Vie Vs* Vi*sS á n d o r-já rá s (T ap o ly i) 89 3 ; o 12 Vie Vs* VetP éch y -já rá s (F e lső ta rc z a i) 80 3 ; a 108/* Ve* Vi*sM akovicza (S zekcső i-já rás) 820;______ «_______ l l 3,* Vs Vie ______________

3890; p o r ta s z á m : 591/* 8/s 8/ie */ss s/ 64 n/i°&

1719-ben 71.1720-ban 72.1723-ban 1651, *, V* [144V* n á d o ri] , 1726—30-ig 140.

1715-ben 1768/*.1716-ban 1768/* [dél-.: 50Vie, Ve*,1*8, V*5e]■1717-ben 1768/*.1718-ban 80 Ldef.: 5*/*].

Z om b o ry -já rás ______ __ _________9V* Vas Ve*Szinyey-járás ________8*/* Vs* VetH o r v á th - j á r á s _ ___ _______ _________ 98/* Vs Vs* VeiT a b y -já rá s___________ _____ _________ 9V* Vie Vs*

XII. ADÓÜGY.

M a k o v ic z a :

S z irm a y grófi b ir to k ----------------- _ _ 4V* Vs Vie 1/tMA sp e rm o n t grófi b ir to k _ 3 Vie Vits •tSBA sp e rm o n t g ró fleán y i b ir to k ______ */* Ve* Vi*s 1 *86T á b o rn o k i b irtok_ . ________________ 8/* Vie VusS z irm ay T . b ir to k ___________ _ V* Vs Vas VissM ik lov ics b ir to k Vie '/a* V mD essew ffy T. b ir to k */* Vs Ve* Vus

47 V* Ve* Vus

1729-ben igaz íto tt p o rta szám :

Z om bori-já rás ._ ' ------------- . . . ---------------- 9 1/* Vs Vs*S zinyey -já rás................. . . . ------------------ 88/* Vie Vs* Ve* V 1*8 V mH o rv á th - já rá s --------------------------------- -- 101/* Vs* Ve* V mT a h y -já rá s _ 9s/* Ve* Vl!8 V mM akoviczai u ra d a lo m . ______.... 102/* Ve*

488/* Vitt Vat Ve* 1 iss

1732—b en 4511 , Ve, Vus [d u p lá n véve és d e f . : 818/*]:1

1733—34-ben 173s/s.1734—35-ben 81Vie, >/s*, Ve*.1735—36-ban 140 (737*, Vs, Via,

Vs*. Vet).1737-ben 157.1738—39-ben 72*/*, Vs, Vie, Ve*. 1740-ben 72*/*, Vie.1742-ben 683/*, Va*.1744-ben 668 *, Vs, Vie, Vus.1745-ben 66* *, Vie, Viss.1747-ben 65Vie, Vs*, Vm.1749—50-ben 638/*, Vs, Vie. 1751-ben 106 [n á d o r i] ; 1278/*, Vs,

Vei (házi).

1754-ben 100 [n á d o r i] ; 125®/*, Vs, Vie, Ve* [a d o m ín iu m m al].

1759-ben 106 [n á d o r i] ; 1208/*, Vs,

1762-ben 120.1765-ben 100*/*.1769—70-ben 100V* (hadi), 1198/*,

Ve*, Víss (házi), 27V*, Ve*, 1 i*s (do- m in iu m i).

1771—75-ben 1001/* [nádori]. 1781-ben 100V-2 [nádori].1792-ben 190V* [def.: 215/s].1802-ben lOOVs [n á d o r i] ; d e f . :

144, 8.1805-ben 8 6 + 151/* [várósok].

[A p o r ta s z á m m á s é v e k b e n tö b b n y ire v á lto z a tla n . 1756-ban a H T. k ü lö n p o r tá k a t a k a r k is z a k íta n i a k o ro n a - é s k a m a ra ja v a k h o z : «A k a m e ra l is d o m ín iu m o k n a k a d ó ja i k ü lö n ö s p o r

1 L. 195. la p .

ADÓKIVETÉS.

tá k ra k i té te s s e n e k ». A v á rm e g y é k te rm é s z e te s e n f e lz ú d u ln a k ;

a te rv d u g ó b a d ő l.]3. D ica (rovás). V á lto z á s a it az a d ó k iv e té s e s z m é je

o k o zz a , m e r t a p o r ta s z á m fe lo sz tá sa is id e á lis a z . a d ó z ó k ö zsé g ek k ö z ö tt . A z 1609. c o n s t i tu tio - a la p ra , m e ly n e k é r te l

m é b e n a ro v ó 90 f r to t s a v á r m e g y é tő l k ü lö n 40 f r to t k a p , az 1 6 13-d ik i k ö v e tk e z ik . E g y -e g y ily a la p h o s s z a b b - rö v i- d e b b id e ig é r v é n y b e n m a ra d , s a v á r m e g y e a k iv e té s b e n h iv a tk o z ik re á . M ajd ú ja b b id e á k m e r ü ln e k fe l. Ig a z á b a n ez id e á k f o r m u lá z á s á b a n é s m e g v a ló s í tá s á b a n m e r ü l k i jó ré s z t a v á rm e g y e m u n k á s s á g a . 16 3 0 -b a n is a z 1613. p o z s o n y i k ir. c o n s t i tu tio s z a b ja m e g a ro v á s e lv é t, a m ik o r a n á d o r a la t t á lló ro v ó tó l k ö te le z ő le v e le t v e sz k i a v á r m e g y e a n n a k fe jé

b en , h o g y m in t « U n iv e r s ita s D o m in o ru m M a g n a tu m e t N o b i- I iu m C o m ita tu s d e S á ro sa n e v e z te k i. E z a lk a lo m m a l a p o r ták ú j ö s s z e ír á s á t r e n d e l ik e l ; a p o z s o n y i [o r sz á g h á z r e s ta u r á lá s á ra p o r tá n k in t 50 4 - t , o r s z á g h a tá r ig a z í tá s r a p e d ig m in d e n a b la k o s h á z é s v á ro s i p o r ta u tá n 52 4 - t v e tn e k k i. M ivel

a z o n b a n 1615 ó ta e lé v ü lt a p o r tá k ö s s z e s z á m o lá s a , a z a l is p á n é s ro v ó ú j r a v é g z ik a m u n k á t . A z ú j p o r t a : 4 jo b b á g y - v a g y 12 z se llé rh á z . A k i m a k a c s u l e l le n á ll s n e m fize t, 15 n a p m ú lv a — a z 1618. p o z s o n y i r e n d e le t é r te lm é b e n — 2 f r t b í r sá g o t sz e n v e d . A ro v ó n a k a h a m is p é n z m ia t t ó v a to s a n k e ll

e l já r n ia s az a d ó t a G e n e rá lis P e r c e p to r R e g n i-n e k b e s z o lg á lta tn ia . E lő b b a z o n b a n a z ú j ö s s z e ír á s a z u n iv e r s i tá s n a k m u

ta ta n d ó b e , m e ly p e c s é tte l e l lá tv a k ü ld i á t a j e lz e t t h iv a ta lh o z .

1566-ban. I. d ic á lá s _ . j 14®,’ P. v á rm eg y e 1 ^ m| 91 « u ra d a lo m J

II. « M W / . V . . v á rm e g y e i ' t| 91 « u ra d a lo m I

1693-ban [m eg á llap o d ás tö r té n ik a r r a nézve, h o g y a z a d ó t a la k o s ság v iszo n y a ih o z m é rik . Uj ro v á s t (p en su m ) v e tn e k ki.] 1 1 rovás:

M indegy ik p a ra s z t i lak o s , a n e je é s 12 év en felü l á lló g y e rm ek e (fejadó), 2 szo lgafej, 1 fe jő s te h é n , 2 m e d d ő te h é n , 6 fejős ju h vagy kecske, 12 m ed d ő ju h v. k ecsk e , 12 d is z n ó , 6 m é h k ö p ű , 1 ö k ö r v . ló (ha az ú rn a k n e m dolgozik), 8 k e re sz t (á 15 kéve) g a b o n a , l(i k e re sz t z ab

200 XII. ADÓÜGY,

és k e n y é rn e k v a ló , n e m te le n m a lm o s 1 b o k o rk ő u tá n , n e m te le n m a lm o s s a já t m a lo m fü ré sz u tá n , 1 h a v i d o h á n y z á s . A zsid ó 1 ta llé r t fizet,1 ro v á s = 6 ^ , 1 p o r ta = 12 jo b b á g y te le k , a m e ly n e k k ü lö n ekéje van ,1 p o r ta = 24 fél-te lek , a m e ly n ek k ü lö n eké je v an . [A k i e llenszegü l, a te lk é t v esz ti s 40 fr t b írs á g o t szenved .]

1697-ben 1— 1 r o v á s : 1 fe jő s te h é n , 2 b o rjú , 8 fejős ju h , 16 m eddő ju h , 10 fejős k ecske , 8 id ő sb m é h k a s , 16 fo jto tt m é h k a s , 1 p a ra sz t m a lo m k ő , 2 p a ra s z t fű ré sz (serra), m é sz á ro s 1 ö k ö r u tá n , m észáros2 te h é n u tá n , m é sz á ro s 12 b o rjú u tá n , m észá ro s 4 d iszn ó u tá n , V* nép es jo b b ág y te lek , 1 ro sszab b jo b b á g y te le k , 1 ü jo b b jo b b ág y te lek , 1 « jo b b jo b b á g y te le k vag y 1 a z se lé iie le k . [Jo b b ág y vagy zse llé r, a k i az u rá n a k á lla tá v a l e g y ü ti szo lgá l, n e m fizet.]

1694-ben ( ro v á s - id e a ) : Az 1—8. p o n t az ed d ig i té te le k m a rh á ra és te rm ésre .

9) 1 p a ra sz ti b o k o rk ő ___ __ __ 1 ro v ás101 S a já t fű ré szek _ .......... .. 1 «11) 8 k e re sz t b ú z a ab a jd ó c z és á r p a _ 1 « (á 15 kéve)12) 16 k e re sz t z a b é s t a t á r k a ............. 1 « (á 15 « )15) A tő k é s 4 m a rh á ig n e m fizet, az o n

tú l 1— 1 m a rh a v ágása .... 1 «

A z 1694-iki ro vá so k fe lszá m lá lá sá b a n követendő s za b á ly o k :

I. F e jp é n z n in c s . V onó m a rh a , h a az u rá n a k is d o lgozik , n em fizet.II. Az o ro sz p a p és sz o lg a re n d n e m fizet, a popovecz (gör. katli.

p ap fiú ) igen.III. Az új lak o s, h a évi ő rség re száll, nem f iz e t; e llen b en a k i két

év re p u sz tá ra m egy, a h a sz n á b ó l vag y te rm éséb ő l igen.IV. M ás lak o s, a k o m o rn y ik és m o ln á r f iz e t ; de a h o l m á r rovás

é rte , o tt m en tes.V. A m a rh a és ve tés u tá n o tt v e ten d ő k i ^ ro v ás, a h o l a g azd a

lak ik , m ég h a m á s h a tá rb a n leg e lte t vag y ve t is.VI. H a a v e tésh ez a b ir to k o s seg ít, a ro v ás fennáll.

VII. A sö rn ev e lő ü s t és é g e ttb o ro s fazék a falu szü k ség ére n em f iz e t ; d e a fa lu p a ra s z tja i 1 ü s ttő l 4, 1 ég e ttb o ro s fazék tó l 2 ro v ás t ad ó z n a k , h a tén y leg a szü k ség fe lm e rü lé se k o r ég e tn ek vag y e rjesz tenek .

VIII. A ta k s á s o k a fa lu szü k ség e ire f ize tik a tak sá t, u g y a n a z o k ra a cz é lo k ra fize tn ek a d o h á n y sz ív ó k h a v i 24 <^-t.

IX. A b á n y á sz fizet.1

1 K ir . r e n d e le t jo g ta la n n a k je le n t i k i. F ő k é p a só v á ria k v a n n a k szóban, a k ik n e k az a d ó b a v a ló b e v o n á sa so k to rz s a lk o d á sn ak le tt hosszú id ő n á t okozó ja . [A lény (factum ) sz ó e lő fo rd u l a z K iül. j k v b e n ]

ADÓKIVETÉS.

X. A se ss io n e m sz á m ít ro v ásra .XI. A zsid ó k szám és n e m sz e r in t ö ssze írv a v agyon vag y jö v e d e

lem u tá n fizetnek .X II. A jég eső tő l vagy á rv íz tő l sú jto tta k , h a az a d ó t eg észb en e l

enged i a várm eg y e , nem f iz e tn e k ; a ré sz b e n d e fa lk á lt a z o n b a n a d ó z ik .M in d e rrő l a b ir á k — c o n fisca tio te rh é v e l — ta r to z n a k je le n té s t

te n n i a szo lg a b irá k n a k .1695-ben a n á d o r sü rg e ti az ú j p o r ta -ö ssz e irá s t, m íg a v á rm eg y e

a m o d u sra nézve v á r u ta s ítá s t . K övete t is k ü ld fel h o zzá a z z a l a z u ta sítá ssa l, h ogy h iv a tk o z z é k az 1647. 3. t.-cz .-re , b á r az az ig á s m a r h á k ról é s jo b b ág y v ag y o n ró l nem ren d e lk e z ik . S zükséges v o ln a tu d n i , h á n y köbö l k a p a c z itá sa v a n a fö ld n ek s h á n y szek é rn y i s z é n a te rm ő föld legyen egy egész jo b b á g y te le k b e n . A v á rm eg y ék m o d a litá sa i is tö b b e k : v an , a hol 32 ho ld szán tó -se ssió t t a r ta n a k egy egész jo b b á g y te le k n e k s az ily fö ldeknek 4 köl é le t a k a p a c z itá sa . S á ro s vá rm eg y éb en . 10 sessió - n ak s in c sen 32 h. szán tó ja . S m in d e n fö ld k ü lö m b ö z ik egy v á rm eg y éb en is te rm ék en y ség d o lg áb an . S zü k ség es a zé rt, h o g y a so v á n y fö ldbő l 2 —3 sessio tegyen egy jo b b á g y te lk e t. K la ssz ifik á ln i ke ll a fö ldeke t. K érjen a k ö v e t m e th o d u s t, m ely az egész o rsz á g ra s zab á ly o zó legyen . E z idő sze r in t S áros várm eg y e négyné l tö b b sessió t egy p o r tá ra n e m sz á m íth a t, m e rt a z 1622. 32., 1613. 9., 1618. 41., 1609. (54. t.-cz. egy poriára csak 3- 4 fr t c o n tr ib u tió t sz á m íto tt s c sa k nég y se ss ió t fog la lt bele , h o lo tt egy po rta u tá n 1000 fr ln á l is több f ize tendő c o n tr ib u t ió b a n .1 E z é rt fogyn a k a feles ('/*) p o r tá k . N em a jo b b ág y i s z o lg á lm á n y o k tó l s z á m íta n d ó te h á t a p o rta , m e rt h iszen a fö ldesú r, h o g y a jo b b á g y m u n k á lk o d h a s - sék, egygye l-m ássa l seg íti, h a n e m a s e ss ió k és ille tő ség sze rin t.

E b b e n a sze llem b en a d o t t a vm . a d ic á to ro k n a k is u ta s ítá s t.Az u ta s ítá s sa l k a p c so la to s várm eg y e i h a tá r o z a to k :I. H a a p a ra sz t ig áv a l h á ro m n a p ig d o lgoz ik , \ t jo b b á g y n a k , ha

p ed ig k é t n a p ig d o lgoz ik , 1 s jo b b á g y n a k szám ít.II. A k i az ú r ig á já t h a sz n á lja , zsellér.

III. A so ltész , a szegény p a ra s z t s az 1609. 62. t.-cz. s z e r in t fölm e n te tt egyén n e m fizet. Az ily en ek sess ió ja d e s e r ta -n a k te k in te n d ő .

IV. 1 p o r ta = 16 p a ra s z t 4 m a rh á v a l h e ti 3 n a p o n do lg o z ik az u rá n a k .1 « = 64 a — — t t « a

[Itt az d ö n t, h ogy m ily re n d b e n é s m ó d o n végez jo b b á g y m u n k á t.]V. E gy-egy b ir to k p o rta -ö s sz e á llí tá sá b a n a z 1647. ö ssze írá s a szab á ly .[A n á d o r vá la sza az , h o g y az u to lsó té te l h e ly e s ; egyeb ek b en

1 Utóbb a portaadó jóval nagyobb. A téli évadbeli (XI—IV. hó) hathavi kivetés havon kint 200 240 s még több rfrt, a nyári évadbeli |V—X. hó) pedig havi 25—35 rfrt. így az összeg tetem esen felnövekedett.

I a reg i c o n tr ib u tio sze rin t fizet.

m e th o d u s t n e m a d h a t ; m e r t a z t a z o rsz á g n a k a m ag a egészében ke ll m eg ad n ia . A te le lé sre v o n a tk o z ó c o n tr ib u tió t, a szegény n ép re való tek in te tte l , ro v á s sze r in t k e ll k iv e tn i. A tav asz i é s őszi te rm és ad ó ja k e re sz tek u tá n fo ly jo n ; a b a rm o k d a ra b o n k in t, a jo b b ág y (nő és gyerm e k k ivé te léve l) és szek é r e g y e n k in t s z á m íta n d ó k , v a la m in t a szolga- d íj 1 ío-e, a m o ln á ro k , az u ra k m a lo m -se rrá ja (fü részm alo m ) s a n e m te le n e k ü s tje i. A d o h á n y o s h a v i 1 ta l lé r t fizessen ; a m o ln á r é s kézm űves a szem élye és jöv ed e lm e s z e r in t k e ttő s c o n tr ib u tió t ad jon .]

1 ü s t = 2 d ica , 1 s ö rü s t = 4 d ica .M o ln á r a b o k o rk ő és v ag y o n u tá n |N em es a m a lo m k ő « « «B án y ász a te rm é s é s b a ro m «P á sz to r 4 ö k rö n felü l = 1 d ic a « I Z sidó v ag y o n u tá n .1 p = 20 zab , 1 p = 100 r f r t + 30 ta k s a (gabonavé te lre ). 1 taksa

eg y ü tt = 10-87 ‘,» rfrt.L a k o s egy zse llé rség b en , h e ti 3 ig á s n a p ra = V* d ic á jú zsellér.

de a zse llé r te lk e n e m sz á m ít bele.8 k e re sz t b ú z a vagy á rp a , 16 k e re sz t z a b vagy k e n y é rn e k való ,

n e m szo lgáló p a ra sz t 1 ig ás u tá n , p á sz to r 5 b a ro m tó l kezdve, 1 p a ra sz ti sö rü s t, 2 p a ra sz ti szeszüst. 1— 1 d ica . É v i d o h á n y z ó 1 tallér.

Jo b h á g y te lk e s é s m a rh á s m olnár- fizeti a d icá t. A zse llé r is m a rh a és te rm é s u tá n , d e é lé s te h e rb e n n e m részes. A m o ln á rt, k in e k sem m ije , a n em esség lim itá lja . Az u d v a ro s , h a n in c s jo b b á g y te lk e s a k ú r iá n él, nem fizet. A szénége tő é s (jobbágy) m e s te re m b e r m a rh a és vetem ény u tá n fizet d icá t, m este rség e u tá n fél d icá t, de a k a to n a sá g n a k éle lm i j á ru lé k o t n em ad . A v e te m é n y re n in c s d i c a ; de h a a jo b b á g y n a k a s zék h e ly én k ív ü l v a n v e tem énye , az u tá n fizet. 1 po rcz io te rm észe tb e li é lé s = 4 frt.

[A d ica -szab á ly m eg sé rtő je , h a n em es , 100, h a n em te len , 12 frt b ír s á g o t szenved.]

A n em esi v agyon (facu lta s) l im i ta t ió ja :

202 XII. ADÓÜGY.

1 k ú r ia v. u d v a rh á z ........ 1 ro v ás 4 1/* p u sz ta jo b b á g y te lek _ 1 rovás10 köböl b ev e te tt föld _ 1 « 8V* « « 1 «1 * jo b b ág y te lek ....... _ 1 « 8 z se llé r te le k és p e r tin e n Vs « ............... .. 2 « tiák 1 «1 « _ ...... 4 « 16 z se llé rte lek ........... ...... 1 a2 z se llé r és p e r tin e n tiá k 1 « 1 m észá rszék ...................... 1 «4 zse llé r __ ....... _ 1 « M alom : 10 kö l g ab o n ás2 p u sz ta jo b b ág y te lek 1 « fö ld b é r l e t e ____ ____ 1 a

ADÓKIVETÉS. 203

M alom : 20 k öl vegyes föld Á llan d ó üst 1 ro v á sb é rle te ______ 1 rovás 2 r i tk á n h a sz n á lt ü s t 1 «

Á llandó sörfőzés ___ 4 « 10 szén ás sz e k é r a k ú r iaR itk á b b sörfőzés ___ 2 « ré tje irő l ..................... 1 a

N em esekre ta k sa = 100 frt.

1699-ben :

1 jo b b á g y te le k _ ___ 2 ro v ás 1 ip a ro s v . k e re sk e d ő - 2 ro v ás1 s « ....... _ 1 « 8 kere sz t s iligo v. kevert’ 8 a aU, « t r i t ic u m ___ .... _ 1 «*/í a ___ _ Vs1 « 16 k e re sz t z a b és k en y é r1 zse llé rte lek ___ Vs: « n e k v a ló ___ _. _ 1 «1 fejős t e h é n ....... ............ 1 « T r itic u m , s i l . : őszi . _ 1 «2 szá raz teh én _________ 1 « 2 régi m é h k a s _ ....... 1 «8 fejős ju h ___ _ _ 1 « 4 fo jto tt m é h k a s _ 1 «10 fejős k e c s k e ___ 1 « 6 kö zép szerű szek é r széna 1 «1 ü s t ______ 1 « [Az ig ásb a ro m m en tes.]1 sörfőző ü s t _ — _ ....... 2 «

1708—9 -b e n :

1 jo bbágy te lek 2 rovás 1 m ű h e ly _ ._ Vs ro v á s11 jo b b ág y te lek 1 •« 1 k e re sk ed és (qusestus) Vs «1 * v. z se llé rte lek Vií « 1 k o rc sm a v. sö n té s . _ 1 «1 a lzse llé rte lek (pasitu s) v<i « 1 d o h á n y z ó _ ............. 1 «4 ö k ö r v. igás ló _ .... _ 1 « 12 k e re sz t t r i t ic u m ^ ..... _ 1 «2 fejős te h é n _ ______ 1 « 16 k e re sz t zab és k e n y é r4 száraz tehén 1 « n e k va ló ___ 1 «8 fejős ju h _ 1 «12 fejős k ecske 1 « [A m o ln á r, k u r iá lis ta v. p a ra sz ti12 m éh k ö p ű ... . ___ " _ 1 « la k ó fizet a n em es i k ú r iá b a n , de1 szeszüst ________ 2 « a sz á llítá s tó l és e lszá lláso lástó l1 sörfőzö ü s t _ . — 2 a m entes.]

1708-ban. I. A tá lly a i vsú b a n h o zo tt d e te rm in a tió k :D eczem ber 3. ü lé sb en : ká t. szü k ség le tek re 30 d ic a u tá n = 1 k ö l

g abona , 1 zab , 1 d ic a utái: = 1 ff h ú s (havi).D eczem ber 5. ü lé s b e n : a rézp én z k u rz u sá t e lv e tik s d e v a lv á ljá k

az a ra n y és ezüst p én z em elését.D eczem ber 7. ü lé s b e n : a v árm eg y e s u b s id iu m u l íg é r = 32,000

fo r in to t.D eczem ber 11. ü lé sb e n : ren d e lik , hogy a k é te s n em es b izo n y ítsa

XII. ADÓÜGY.

a nem essége t, k ü lö m b e n p a ra s z ti sz o lg á la tra ju t . H a p a ra s z t nem esi h á z b a n lak ik , a p a ra sz ti te rh e k tő l m en te s .

A v á rm e g y e része lesz = 48,389 fr t + 12,09(> m é rő g a b o n a -f 24,192 m érő z a b -I- 4837 t i hús.

E x a c to r pecuniset, e. n a tu ra l iu m o t és e. c u r ru u m o t ren d e ln ek .Az a r ti l le r iá n a k = 169 equ . po rcz ió , 78 z so ld o sn ak = 7800 frt.Napi kiadásokra 1 dica = 12 4 -300 m . sóII. A se n a tu so k é s a v á rm e g y é k k ö v e te in e k k a s sa i d e te rm in a tió i

(1707 d e c z e m b e r 5 .):A fe lke lő n e m e s m e lle tt a sza b a d o s d ic á t f iz e t ; v a la m in t a pap ,

a k i n e m fungál. A v á ro so k n em eg y ezn ek m eg a d icá ra . A c o n tr ib u tio feh é r p én zb en f iz e te n d ő ; 3 p o l tu ra = 1 g a ra s . A k i a lo v á t e lh an y ag o lja , 100 m a g y a r fo r in t b írs á g o t fizet. A n é p e n y h é b b (20 4 ) d icá t kap . A n em es és p a p d ic á ja = 1 fr t 30 kr. A k a to n á sk o d ó n e m fizet. A p o r- c z ió -szám é v e n k in t ja n . 15-ig á l l í ta n d ó össze. 100 d ica u tá n 1 ló v. 20 ta llé r fehér pénz já r . E h a tá ro z a to k az ó n o d i gyű lé sb ő l fo lynak .

1709-ben: T ilo s a k ú r iá k b a be fo g ad n i egyén ek e t, a k ik a te rh e k től a k a rn a k így szab ad u ln i. A n e m e s , a n é p szegénysége m ia tt, ta rto z ik ig azo ln i m ag á t.

K a ssá ra = 3000 m é rő g a b o n a + 3000 m érő z a b -f 1000 kocsi + 500 sz e k é r szén a + 1000 m á z sa só + 2000 t i h ú s 4- 500 d a ra b szalm a.

L őcsére = 1000 m érő g a b o n a + 1000 m érő z a b + 1500 sz e k é r széna -I- 500 U h ú s .

E p e rje s re = 2000 m . g a b o n a + 1000 m . z a b + 1000 kocsi + 1500 sz e k é r s z a lm a + 5 0 0 1t hús.

M arhavágás _ _ _ _ _ _ 1 # = 2 4D iszn ó v ág ás _ _ ......... ........ . 1 « = 3 «J u h - é s b á rá n y v á g á s 1 « = 2 «

1716-ban. F e ja d ó (a szo lgán k ív ü l) 1 ro v á s á 30 4 - A tö b b i, m in t e lőbb . A cz ig án y fe je n k in t 1 ro v ás. S ö rszá llító V ára ljá ró l, Szepességrő l1 rfr t, h a p a r a s z t ; a n e m e s ille té k n é lk ü l s z á llí th a t. M o ln á r és ko rcs- m áro s , m in t a jo b b á g y , ro v á s t f iz e t ; a b é rlő fej é s jö v ed e lem u tá n u g y an az t. H a a p a ra s z t c sa ln i a k a r , 100 b o t a b ü n te tése . 1 n em esi ta k sa 60 <$,. Az e x tra n e u s ta k s á s n e m e s a jöv ed e lm e sz e r in t, a g y an ú s n em es fej és v ag y o n s z e r in t fizet d icá t.

1719-ben ( jú liu s 23). Új összeirási m ó d a k ir. re n d e le t a l a p j á n :Ö ssz e ira n d ó k :I. A sz. k ir . v á ro so k , a k iv á ltsá g o s é s m á s m ező v á ro so k (opp idum ),

b ir to k o k , v i l l á k ; a z o k b a n a b ir to k é s jo b b ág y - m eg z se llé rte lk ek s a p p e r tin e n tiá k .

ADÓKIVETÉS.

II. A ta k s á s o k : a n e m e s é s n em te len ; a szab ad o so k , k ik idegen jo b b á g y - vag y p a ra sz tte lk e t m ű v e ln e k s ezek u tá n u ra ik n a k , a b ir to k o s o k n a k ce n su s t vagy é v i ro b o to t vag y te r ra g iu m o t (fö ldbér) fize tnek . A fö ld az 1565. 6. t.-cz. köve te lé se é r te lm é b e n fizet, de úgy , h o g y a ké tség te len ü l b ir to k o s n em es fizetsége a m á s fö ld ek k e l a rá n y la g o sa n l im itá lv a tö rtén jék .

III. A n em te len jo b b á g y n a k vag y sz o lg á n a k p én zb e li m eg v á ltá sa , m e ly e t u rá n a k ad , h a so n ló k é p ö ssze írá s tá rg y a ; v a la m in t azo k , a k ik az évi c en su s tó l és ro b o ttó l v á l t já k m eg m a g o k a t ; to v á b b á a n e m te le n e x tra n e u so k és szo m széd o k (v ic in u s) jo b b á g y te lk e i é s ja v a i úgy , m in t a p a ra sz to k és z se llé r te lk e i m eg jav a i.

IV. K im u ta ta n d ó , hog y a h á ro m év a la tt k ö zösen b e v e te tt sz á n tó fö ld ek b e h á n y p o zsony i m é rő m ag k e rü l t ő sz ire és t a v a s z i r a ; to v á b b á a föld te rm ő k ép esség e a tr i tic u m -v e té s re re d u k á lv a s e x s tirp á lt (parlag ) te lk e k b e fog lalva m in t fu n d i ap p ertin en tiae . D e h a a te le k -a p p e rtin e n tiá t csa lá sb ó l h a g y ják a n n a k s ebbő l k ifo ly ó lag a jo b b á g y te lk e k b e n h iá n y m erü l f e l : az ily e x s tirp á lt te lk e k b e n (fö ld ek b en , ré te k b e n e g y a rá n t) , a m ely ek e t jo b b ág y fö ld h e ly e it v e tn ek be , a k iv e té s a rá n y o s legyen , hog y a k ö z te h e r m egoszo ljék . Az ú r jo g a s é r te tle n m a ra d jo n az ily e x s tirp a - tió b an . A m e ly fö ld n in c s jo b b á g y te le k h e z szá m ítv a , de a lak o sság é v e n k in t beve ti, vagy ab b a h a g y v á n , szom széd p ra id iu m o s egyén m ű v e li, a po rcz ió sze r in t k özösen ö ssze íran d ó , a m e n n y ib e n h á ro m év en b e lü l bevetették .

V. Ö s s z e ira n d ó k : a ré te k (k aszá ló k ) s h o g y h á n y k asz á sa k . E g y k a sz á s ra egy ko csi sz é n a szám it. F ig y e lem b e v eendő , m in ő a szén a s n em v o lt-e a ré t á ra d á s o k n a k k itéve . U g y a n ú g y : a k ö z lege lők n ag y ság a , m ilyensége , te rm e lő k é p e ssé g e ; ille tő leg , hog y m e k k o ra n y á ja t b í r n a k m eg m in d e n egyes á l la t f a jb ó l ; a z u tá n a ta n y á k (prcedium ), a m e ly e k e t n e m te le n b ir to k o so k m ű v e ln ek vagy a m ely ek e t a fö ld e sú r ap p e rti- n e n lia m ó d já ra c sa to lt oda.

VI. Az a d ó zó sző lők , a m e ly ek k ile n c z e d n e k vag y tiz e d n e k v a n n a k a láv e tv e , h ogy t. i. h á n y b a rá z d á s a k (fossa) s k ik b ir to k o ljá k . F e lso ro - l a n d ó k . a b o r m inősége , szá ll í tá sm ó d ja i é s á r a ; az ú j sző lő ü lte tv én y régi sző lő h e ly én , az ü lte té s év én ek m e g je lö lé sé v e l; s h o g y m ed d ig m en te sek a d e c im á tó l, n o n á ló l. U gyanúgy az o k a k o p á r fa lv ak é s te lk ek , a m ely ek e t ú jra m ű v e ln ek .

VII. Az e rd ő k , m in t tö b b n y ire ú r i b ir to k o k , n e m í ra n d ó k ö ssze ; v iszon t a z o n b a n a p a ra sz ti e rd ő k b e n je lz e n d ő a fa, a k á rm in ő czé lra fo rd ítjá k : te h á t a szálfa , a fű tő -, g e ren d a - és zs in d e ly fa .

VIII. A p a ra sz ti ad ó zó m a lm o k : a lisz tő r lő k , zúzok , fű rész- és v án y o ló (csapó) m a lm o k .

IX. A fö ldek , fekvés, te rm é k e n y sé g és h a sz n á lh a tó sá g sz e r in t, a m e

XII. ADÓÜGY.

ly e k e t a n á d o r veze téséve l a k ir . íté lő tá b la s az o rszág négy k erü le téb ő l k é t főpap , ké t m á g n á s é s k é t n e m e s fog osz tá lyozn i.

X. M ivel a te rü le t b e n y ú lh a t m á s m egyébe , a p o r tá k a t a b b a n a ré sz b e n is í r já k ö ssze s a z u tá n m u ta s s á k be az ille tő m egyének . A p a ra sz t s ző lő tu la jd o n n e m ta r to z ik a jo b b á g y te le k já ru lé k á h o z , azért a h h o z a m eg y éh ez sz á m íta n d ó , a m e ly b e n a b ir to k o s lak ik .

XI. A m e n n y ib e n a v á ro s i ip a ro s , vag y a v á ro s és k iv á ltságos község ip a rb ó l h a j t jö v ed e lm e t, ö ssze íran d ó ug y an , m in d a z o n á lta l ü g y e ln i ke ll, h ogy tö n k re ne ju s so n . A községi ip a ro s , a k i a lig é rt tö b b h ö z , m in t a fo ly to n o s k a to n a i á tv o n u lá s o k k a l é s szá llá so lá so k k a l j á r ó m este rség h ez , h o g y a szegény n é p m eg k a p h a ssa a n e k i v a ló t tőle, eg yenesen k ih a g y a n d ó a p o rtáb ó l.

XII. Ö ssz e íra n d ó a k e re sk e d ő i jö v e d e le m , de az u ra d a lm i k o rc sm a , m észá rszék , sö rfőző ü s t, m a lo m s egyéb , a m it a fö ld esú rtó l bé rlen i szo k á s é v e n k in t, n em tá rg y a a z ö ssze írá sn ak .

XIII. Az ö ssze író ü g y e ljen a z 1655. 32. t.-cz .-ben e lre n d e lt m é rték ek p o n to s h a sz n á la tá ra .

XIV. H a a v á ro sb e li n e m e sn e k h áza , fö ld je v an , a z t a várm egyei ro v ó és v á ro s i k ik ü ld ö t t ír ja ö ssze, te rm észe te sen a kö zö s v á ro s i czé lra szo lgá ló ja v a t n e m sz á m ítv a ; te h á t : a s z á n tó k a t, sző lő k e t, e rd ő k e t, s egyéb ja v a k a t. A z ö ssze írá s egy ik p é ld á n y a a várm eg y én ek , a m á s ik a v á ro s n a k ju sso n .

XV. Az ö ssze író és ro v ó az 1598. 8. t.-cz. sze r in t e sk ü t tesz.XVI. Azt, a k i az ö ssz e írá s t m eg zav arja , az a lisp á n az 1638. 47. t.-cz.

s z e r in t bü n te ti.XVII. A m e ly rovó az ö ssz e írá s t e lh an y ag o lja , 500 fr t b írság o t

fizet. É p ú g y b ü n te te n d ő , h a k ed v ezésb ő l k ih a g y egy he ly e t, vagy h a ra g b ó l tö b b e t ró k i v a lak ire .

XVIII. A ro v ó n a k n a p id íj já r .1721-ben. A m . k ir . udv . k a n c z e llá r ia U ta s ítá sa i a D om estica C on-

s c r ip t ió h o z :I. Ö ssz e ira n d ó k : a község la k ó in a k neve , jo b b á g y tel k e ; m in ő te l

k e s ? z se llé r-e vag y a lz s e l lé r? A p e r t in e n t iá k n em szám ítan d ó k .II. A k u riá l is tá k , a k ik n e k a p p e r t in e n t iá ik v a n n a k ; ip a ro so k , jö v e

v ények , szolgák.III. K ü lö n ö sen , m iv e l a jo b b á g y te le k k ü lö m b ö ző , a v irg á k (m érő

p ó z n a u tá n k iv e té se a fö ld ad ó n ak ) n y o m o z a n d ó k ki.IV. A k o p á r (deserta ) h e ly e k rő l k i in té z k e d ik ?V. A n é p m ib ő l h ú z h asz n o t, s m in ő k a k á ra i ?

Az ö ssze írá s r u b r ik á i :

ADÓKIVETÉS.

1. L a k o tt v irg ák .1 21. K o rcsm áro s sessió n é lk ü l.2. K özép a 22. B érlő, zsidó.3. V*-es, l/8-os v irgák . 23. Jo b b á g y le le k .4. Z se llé rség sessióval. 24. Z se llé rte lek : h á n y k ö b lö s ?5. « sessió n é lk ü l. 25. Szén - és m észége tő .

6. Új lakók . 26. U garfö ld ( e x s t i rp a t i t ia ) : h á n y7. Ú jonnan leégettek . k ö b lö s ?8. S zabadosok . 27. H egyi r é t : h á n y sz e k é rre va ló9. Szolgák. s z é n á v a l?

10. S essió s k u ria lis tá k . 28. Ö k ö r v. ló.11. Sessió n é lk ü li k u r ia lis tá k . 29. F e jő s tehén .12. U raság i h á z a k (D o inus p o ten - 30. S zá raz «

tarise). 31. F e jő s ju h .13. T a k sá s n em esek . 32. S zá raz a14. K ézm űvesek . 33. F e jő s k ecske.15. Q u es to ro k (üz le ti em b erek ). 34. S zá raz «16. P a ra sz ti m a lo m : köves. 35. M éhkas.17. « ft fűrész. 36. Szeszüst.18. « a zúzó. 37. S örfőző üst.19. P ap irm a lo m . 38. H u ta (V itra r ia offic ina).20. K o rcsm áro s sessiós. 39. T e h á n y i s z ő lő : h á n y b a rá z d á s ?

1774-ben. D icatio-m ódositás (az 1773. év i a la p já n ) . 1— 1 d ic a :

D ica-szem élyek : II. « « ___ 2 r f r tjo b b ág y o k é ........... 2 rf r t III. « a ___ ____3 ftf i ú k ___ 4 ft K özös b ene ficz ium ok : L e g e lte té s :le á n y o k _ ______________ 6 a I. o. b a ro m u tá n _ 10 r f r tte s tv é rek ______________ 4 a II. « « «: _ _ 12 ft

zse llé rek ....______ _______ 6 a III. a « a _ _ 14 «

a lz se llé rek . . . ________ _ _ 8 a I. « pecu s « ._ _ 20 «

szo lg ák _ .... _ . . . ___ ___ 4 « II. « « « _ _ _ 24 «szo lgá lók .... _ 6 ft III. « « ft .... ._ _ 30 «

R e n d k ív ü li fa ku ltá s u tá n : F u v a ro z á s :

É v i h a szo n b ó l ..... 12 a I. o. b a ro m « ___ 6 «;

ü s t - d i c a ________________ V* a II. « <i « _ . _ _ 10 «m é l i k a s _ __________________ 10 a III. « a « _ _ 14 «

I. o. m ű h e ly .. ... _ _ 2 « K éz im u n k aII. a a __ 4 « I. o. b ir to k « _. - 12 «

III. a a 6 a II. « « « _* _ _ 14 «I. a k e r e s e t_ •1 a III. « « ft _ . _ 16 «

1 M é rő p ó z n áv a l m é r t fö ld ek . (H old ?)

T ű z i fa -szo lg á lta tá s I. ...

II. « _ ........... ..........I I I . «

Pecora et p e c u d e s:sa já t ököl’ ..................k ö lc sö n ö k ö r _ fejős m a rh a .... _ ....te h é n ............ ...........m ed d ő te h é n .... ... _3 éves ü sző _ ... ... _2 « « .. _. ...b o r jú _. ..................k o cs iló . _ ..........3 éves m én ló

se r té s ....................... ....ju h _. .

F ö ld e k :H á z :I. o ................

1775-ben:

2 j o b b á g y ................4 fiú8 leán y . .. . .. .___4 te s tv é r _ ......8 z se llé r _. _ ....8 a lz se llé r ....... ...4 szo lga _ ........8 szo lgáló ...2 s a já t ö k ö r _4 k ö lc sö n ö k ö r ... _ .4 h izó ( s a g in a ti) ........2 fejős teh én ._ _.4 s z á ra z teh én _ 6 ü n ő : 3 év es .... _ .2 fejős ü n ő : 2 éves8 revés : 2 éves . . . . . .

208 XII. ADÓÜGY.

II. O....... . .. 4 rfrt12 rfrt III. « 1 ___ __ _ 8 «14 S zán tó :16 « I. o. h o ld ________ 6 a

II. « « 8 «2 « III. « « 10 «4 « IV. « « 12 «4 « Falcastra (kasza):2 « I. o. 300 orgiától ..... 4 «4 « II. « 600 « 6 «4 « III. « 800 « 8 «6 « Pruneta m e tr e ta r u m ___ 4 «

10 « Cauleta centuriarum 2 ._ 8 «2 « Oleracei horti:4 « I. o._ 4 «6 « II. « ..... . ,__________ 6 «8 « III. « _ ________ 8 «

12 « Házi fajzás:I. o. ház ...... ............. 6 «

II. « « _ ' __________ 8 «2 « III. « « ____________ 10 «

óvás 12 borjú .. .___ _________ 1 rov« 2 kocsi ló ......................... 1 «« 6 öszvér: 3 é v e s___ 1 «« 8 revés öszvér: 3 éves .... 1 «« 16 sertés _ _ ... 1 «« 8 ju h ........... .......... 1 «« 6 ház : I. o.............' ______ 1 a« 8 « II. « _ 1 a« 10 « III. « __________ 1 «« 6 szántó : I. o. _ _ ....... 1 «« 8 « II. c ... _ ...... 1 «« 10 « III. « 1 «« 12 « IV. « ... _ 1 «« 4 rét I. o. 1 «« 6 « II. . 1 «« 8 « III. « ............... ... 1 «

1 1 mérő szilva.2 100 k á p o sz ta .

ADÓKIVETÉS. 209

8 p ru n e ta m e tre ta ru m _ 1 ro v ás 20 b a ro m leg e lte tése : II. o. 18 c a u le ta c e n tu r ia ru m 1 « 24 « « III. « 14 gy ü m ö lcsö s k e r t : I. o. 1 4 m a rh á v a l fu v a r : I. « 1(5 « c IL c 1 a 6 « « II. a 18 « « III. « 1 « 8 « « III. « 124 rfr t h a sz o n h a jtó ob jec-

tu m j ö v e d e lm é b ő l____ 18 kézi m u n k á s : I. o. _ 12 « « II. a ...

11

1 ü s t ___ _________ 2 a 16 « « III. « ... 1

8 m é h k a s ............. _ . 1 « 8 szem é ly f a iz á s a :

1 m ű h e ly : I. o . ---------- 2 « tű z ifa I. o. 11 « II. o. 4 « 12 tű z ifa II. « .... _. 1

1 « III. « ______ 8 « 16 « I II . « _ _ 11 k e re s k e d é s : I. o . ------ 1 a 6 é p ü le tfa I. « .. . _ 11 .< II. « _ _ 2 « 8 « II. « _ ... 11 « III. « _ _ 4 a 10 « III. « _________ 116 b a ro m leg e lte té se : I. o.

1779-ben :

S z e m é ly : jo b b á g y _

1

2 ro v ásF iindus :

h á z I . o . 6fiú ___ — _ . ______ 4 « « I I . « 8leán y ................................. 8 « « III . « _ . . . ______ 12te s tv é r . . . ______ _______ 4 « sz á n tó I . o. 6zse llé r ... _ ....... _ 8 « « II. « 8a lz se llé r _ _ 12 « « III. 0. 10szolga 4 « ré t I . o . ______ ... _ _ 4s z o l g á l ó ___ .... _ ... 8 <i c IL c ______ .. . _____ 6

M arha : s a já t igás m a r h a ______ 2 u « III. «

S z i lv á s : v ék a sze rin t,8

kö lcsön ig ás m a rh a 4 a k á p o s z tá s : c e n tu r iá kszopós m a rh a ___._ 4 « sze r in t ( P ru n e ta m e tre fejős teh én _ _ _ 2 « ta ru m , c a u le ta c e n tu s zá raz t e h é n ___ __ _ 4 « ria ru m ) 8tin ó : 3 éves ___________ 6 a gy ü m ö lcsö s k e r t I. o. 4t i n ó : 2 é v e s ______ ... 8 a « « II. « 6b o rjú ............................ 12 « « « III. « 8kocsiló . . . ___ __ ______ 2 « R e n d k ív ü li jö ved e lm ekm é n ló : 3 éves _ . . . ___ 6 « r f r t j a -------------------------- 24

a 2 « _______ 8 « ü s t _ _ ... _ ________ V*se rté s 16 a m é h k a s . . . ___ _______ _ 8ju h ............ 8 « m ű h e ly I. o . ___ _____ 2

T óth Sándor : Sáros vármegye mór ii. 14

210 XII. ADÓÜGY.

m ű h e ly : II. o ............. _ _ 4 ro v ás F uvarozás I o. 4 rovás« ’ III. « 8 « « II. « 6 a

k e re sk ed és I. o. ... 1 « « III. « 8 «« II. « ____2 K ézi m u n k a I. « _ 8 «« III. « _____ 4 « « 11. « 12 a

K özb ir lok (C o m m u n ia b e n e f ic ia ) : « III. « _ 16 «M arh a leg e lte tés I. o. 12 ro v ás T ű z ifa fa izása L .c _ 8 aM arh a leg e lte tés II. o. _ 16 « « II. « .... 12 «

« III. « _ 20 « « III. « 16 aB aro m leg e lte té s I. « 16 « Épületfa I. « 6 «

« II. « 20 « « II. « _ 8 «« III. « 24 8 « III. « 12 «

1791-ben 1— 1 r o v á s : 2 te lkes , 4 zse llé r, 8 szo lga, 16 szolgáló,2 ö k ö r, 2 te h é n , 2 ló , 8 ö szvér, 8 ju h , 8 ház , 8 h o ld föld, 4 ho ld rél,8 k áp o sz tá s , 12 ita lm é ré s , 8 kéz i n a p sz á m , 8 szem é ly fa szá llítása . [Rovás- ö sszeség : 45,420 p e r 3 sessio.]

[M in t lá th a tó , v á lto z ik a d ic a tio , d e v á lto z n a k a d ic á ra eső a d ó egységek is, a m e ly ek e t h ó i e g y e n k in t (pl. 2 ^ ), h o l fél- vagy egész év en k in t v a ló té te le k b e n á lla p í ta n a k m eg. Az év i c o n tr ib u tio ezen a k é t té te len fo rd u l meg.]

C) A v á r m e g y e i p é n z ü g y i k ö z ig a z g a tá s , i lle tő le g a k ö z a d ó z á s tö r té n e te k e z d e tb e n h o m á ly o s , a ) N . L a jo s k o ra d e r í t r á e lő s z ö r n é m i v ilá g o t. A z a d ó (c o lle c ta ) e k k o r a k i ro v á s

(d ic á lá s ) é s a d ó - b e h a j tá s (ex ac tio , c o lle c tio , co lle c ta ) á l ta l foly ik b e . A z a d ó s im p le x é s m a g n a , m e ly e k k ö z t a k ü lö m b sé - g e t c s a k s e jt jü k , hog} ' t. i. a z u tó b b in a r e n d k ív ü l i h a d i a d ó t ( s u b s id iu m ) é r tik . A z á l la m g a z d a s á g n a k k é t fő b e v é te li c so

p o r t j a : a l u c r u m c a m e rse és n o n a , m e g a v á ro s i ta k sa és p a p i tiz e d . A lu c r u m c .- t é s v . ta k s á t k é s z p é n z b e n s z e d ik : a m a z t p o r t á n k in t s z á m ít já k , s e g y sé g é t a tö rv é n y á l la p ít ja

m e g (p l. 1 3 5 1 : IV . t.-cz . 1 j te le k u tá n 3 g a r a s ) ; e m e z t a k iv á l t s á g sz a b ja m eg , s a fő isp á n sz e d i. A n o n a é s p a p i tiz e d te r m é s z e tb e n j á r ú g y , h o g y a te rm é s ‘Ao-ed ré s z é t a z e g y h á z i a d ó r a , a m a ra d é k Vo-et p e d ig h a d i a d ó r a fo rd ít já k . V o lt r e n d k ív ü li h a d i a d ó is, a m e ly e t d ic a ú t já n v e t k i a k ö zg y ű lé s. E z t az a d ó t m in d ig h a tá r o z o t t ö s sz e g b e n je lz i a k irá ly i re n d e le t, m íg a k iv e té s k u lc s á t é s m ó d já t a v á r m e g y e d ö n ti el.

ADÓKIVETÉS.

A n o n a a z 1351 : VI. t .-cz . 3 . é r te lm é b e n a te r m é s é s b o r u tá n e ső a d ó . 1 3 5 2 -b e n p é n z b e n fize tik , n é h o l a tiz e d d e l e g y ü tt e g y e z sé g ú t já n v á l t já k m eg . A n o n a , m in t fö ld a d ó , a fö ld e su ré , te h á t a v á r m e g y e a l ig fo g la lk o z o tt v e le ; a t iz e d e t a v á rm e g y e k ö z b e n já rá s á v a l (1291 : 26. t .-cz . 4. §.) v e t ik k i,

a m e n n y ib e n a z m é r i k i, d e a z u tá n , h a a fize tő k é s ik v ele , a fö ld ö n h a g y ja a ré sz t.

V a la m iv e l k é s ő b b a la k u l k i a v á r m e g y e b e fo ly á s a a lu c ru m c a m e rs e m e g a p o r tá l i s a d ó k ö r ü l . M ivel tu d n i k e ll a z a d ó f iz e té s re k ö te le s e k sz á m á t, 8 — 1 0 k a m a r a i i s p á n in té z k e d ik az o r s z á g b a n , a k ik a v á r m e g y é r e k ü ld ik a r o v ó t a z a d ó ö s s z e

írá sá ra é s k iv e té s é re . A s z o lg a b ir ó je le n t i a v á r m e g y é n e k , hog y k ö z s é g e ib e n h á n y a d ó z ó ja v a n ; m a jd a fize tő p o r tá k la js tro m a a la p já n a k ö z g y ű lé s v e ti k i a z a d ó t s á l l a p í t ja m e g a b e sz e d é s m ó d já t . T e r m é s z e te s e n a z t is, h o g y a j te le k u t á n m e n n y i a k iv e té s . K ü lö m b e n a b e h a j tá s n á l is o t t v a n a v á r

m egye.b) Az a d ó ü g y n e k ( c o n tr ib u tio ) le fo ly á sa s z in té n b o n y o lu l t

m ű v e le t. A z e lső m o z z a n a t b e n n e a p o r ta s z á m , il le tő le g a

ro v á s -m ó d e l d ö n té s e ; m a jd a d e fa lc a tio n e h é z s é g e i k ö v e tk e z nek 1 é s a c o m p u tu s ( c o m p u tu s p r o i e c t u m : k ö ltsé g te rv ) , m é g ped ig re n d e s e n a t is z tú jí tá s e lő t t . 2 L e g tö b b s z ö r a h a d v e z e tő k kel e g y e z k e d ik a v á r m e g y e v a g y a p e r c e p to r r a l , k i t a k o r

m á n y k ü ld a k e r ü le te k b e . A c o n t r ib u t io a h a d i é s h á z i k ö l t ség e k re (sz ü k sé g le te k re ) v o n a tk o z ik s n a g y id ő n k e r e s z tü l eg y k ö zö s p é n z tá rb a g y ű l, a m i f e ls z a p o r í t ja a m u n k á t . A k ö l t s é g te rv h e z a lk a lm a z z á k a k iv e té s id e á já t ; fe lú j í t já k a z ö s s z e írás t, m iv e l a p o r tá k b a n és v a g y o n b a n n a g }7 a z in g a d o z á s .

K v rő l-év re je le n tk e z ik a s o k e le m i c s a p á s ; a k a to n a i á tv o n u láso k é s e ls z á llá s o lá s o k p e d ig m é g a z o k n á l is tö b b b a j t o k o z

n a k : tu la jd o n k é p a c o n s c r ip t io a n y o m o rú s á g sz é lső sé g e it

1 1633-ban tűz miatt egy évi adóm entesség2 A sedes calculatorián.

14'

XII. ADÓÜGY.

ig y e k sz ik e ls im íta n i. E z u tá n d o lg o z n a k a e x a c to ro k és p é n z tá ro s o k . F e la d a tu k a k iv e té s (r e p a r ti t io ) , a m e ly n e k h a s o n ló k é p m e g o lv a s h a ta tla n a z á g a -b o g a . A z a d ó k , i l le té k e k és m á s t e r h e k eg é sz s o ra v o n u l e l s z e m ü n k e lő tt. S z a b á ly s z e r in t a z o rs z á g g y ű lé s m e g sz a v a z á sa n é lk ü l n in c s k a to n a sá g v a g y is h a d i a d ó , d e a v a ló s á g b a n n e m e g y sz e r a n n a k h iá n y á b a n is a d ó z ik a v á rm e g y e .

A c o n t r ib u t io n e h é z s é g e it a lig je l le m z i v a la m i h ív e b b e n , m in t a z a k ö rü lm é n y , h o g y e g y re ú ja b b ö ssze írá so kra szo r u ln a k rá s a m e lle t t h o l a k a p u - , h o l a ro v á s - re n d s z e r t v e sz ik e lő ; m a jd a m ik o r a tű rh e te tle n h á tra lé k o k tó l és a d ó s sá g o k tó l n e m b í r n a k s z a b a d u ln i , v eg y e s a la p o n sz e rv e z ik az a d ó k iv e té s t. íg y 17 1 2 -b e n h a tá ro z a to t h o z a k ö z g y ű lé s , h o g y te lk e k s z e r in t , m é g p e d ig ú j ö s s z e írá s a la p já n , s z á m íts á k a p o r tá k a t s ú g y v ég e z z é k a r e p a r t i t ió t . E g y p o r tá r a 64 j te lk e t s z á m íta n a k , m é g p e d ig a k á r n e g y e d e s , a k á r z s e llé r te lk e k e t;

a z a r m á l is ta , k u r iá l is ta , m o ln á r , b é r lő , b o rm é r ő és v illic u s (k ö z ség i e lö ljá ró ) , h a v a n te lk e , ta k s á t fize t; az ú j la k o s vagy ú jo n le é g e tt, a m íg a v á rm e g y e fe lm e n te tte , n e m fize t ad ó t, d e a z u tá n a k ö z sé g g e l e g y ü t t (in m e d io p ag i) a d ó z ik ; a b i r to k o s s á g d ic a s z e rin t , a z ú r n a k d o lg o z ó m a r h á t k iv év e , k o n - t r ib u á l , v a la m in t a z a jo b b á g y is, a k i p o r tá b a m e g y s u ra á l ta l j t e lk e t h a s z n á l. V isz o n t, a k it a b i r to k o s n e m fogad b e a p o r tá b a , a z t a b í ró s á g v é g r e h a j tá s ú t já n ik ta th a t ja b e p o r ta

ta g n a k , s e k k o r a k ö ltsé g e k e t az u r a s á g fize ti. A z ú j n e m e s

ta k sá ja 1 2 4 .E x a c to r u l (sz ám v izsg á ló ) 1585 és 1644-ben h á r o m - h á ro m

n e m e s t k ü ld k i já r á s o n k in t a v á rm e g y e , 1623-ban p e d ig az a l is p á n t , je g y z ő t é s 5 n e m e s t ; to v á b b á 1 780-ban ré sz leg e s

p e rc e p to r i (a d ó sz e d ő i) u ta s í tá s o k a t k é sz ítte t.A p é n z tá r n a k k e t té v á la s z tá s a a h a d i é s h á z i a d ó keze

lé sé re a z 1780. é v i r e n d e lk e z é s e n a la p sz ik , b á r 1725-ben m á r k ü lö n p e r c e p to r a v a n 2 0 0 r f r t ta l a h a d i é s k ü lö n 1 0 0 r f r t ta l

a g a z d a sá g i (h á zi) p é n z tá rn a k . U g y a n a k k o r m o n d já k k i a

ADÓKIVETÉS.

2—2 h a v i a d ó sz e d é s t . 1785-ben a d ja k i S z e n t Iv á n y i fő is p á n a p é n z tá r ú j k ez e lés i s z a b á ly z a tá t ; 1 1 790-ben a H T . 23266. sz.

r . a p é n z tá rk e z e lő i b iz to s íté k o t v is s z a u ta lja . M in d a g e n e rá

lis, m in d a j á r á s i p é n z tá ra k id ő n k in t a z a l is p á n i e l le n ő r z é s

tá rg y a i.D ) A v á r m e g y e i a d ó z á s és a d ó ö ss ze g e k le g ré g ib b a d a ta i

sz e rin t H u n y a d y J á n o s 14 5 4 -b e n a v á r m e g y é n e k a sz e b e n i

v á r s z á m á ra s z o lg á lta to tt é le lm i é s fe ls z e re lé s i c z ik k e k é r t

e n g e d é ly t a d a r ra , h o g y 3 p o r tá n k in t 1 a r a n y f o r in t a d ó t

v e th e sse n ki.

1542-ben 1 te lk esek ad ó ja 8 f r t 65 d én á r.1549-ben 1 te lk esek ad ó ja 12 fr t 50 d . ; I. su b s id iu m tis z tá n : 1664 92

frt. II. su b s id iu m : 1821'87 fr t ( t is z tá n : 168942 frt).1550-ben I. subs. : 129193 frt, II. s u b s . :: 1292401552-ben I. a 2185-25 a II. a 2428251553-ban I. a 1578-50 a II. a 1564-501555-ben I. a 1273-50 « II. « 1070301556-ban I. « 1121-25 a II. « 1045-00

tis m ia tt k ipu sz tu lt.)1557-ben I. s u b s . : 1044*25 frt, II. s u b s . : 1003 25 frt.1559-ben su b s. 2573 Irt.[1527—30-ban subs. év i 1000 f r t ; 1527—64-ben az a d ó 1 p o rta u tá n

50 4 - (kétszer), 1 frt (h á ro m szo r), 3 f r t (kétszer), 2 50 frt (egyszer), tö b b nyire 2 frt. 1546, 1549-ben 44 k ú r ia v a n ; eg y te lkesek a d ó ja : 12-50 frt, plébánosok a d ó ja 39-34 f r t ; (d ica) 1527-ben 1 p .= 2 f r t ; 1535-ben 1 p . =2 frt; 1537-ben 1 p .= 3 f r t ; 1538-ban 1 p .= V * f r t ; 1539-ben 1 p . = l frt (fö ld b irto k o s: 30 ^ . ) ]

1577-ben su b s. 2445 frt. [P estis m ia t t 70 V* p. u tá n 141 fr t a d ó levonás.]

1578—9-Ben su b s. 2363 frt.1582-ben subs. 2261V* frt.1583-ban 1 p .= 2 frt. [D e fa lca tio : 151/* p .= 3 1 frt.]1595-ben 1 p .= 1 5 fr t (IV—XI. h ó )= jo b b á g y 9 frt, ú r 6 f r t= l l ,8 1 2 frt.1596-ban 1 p .= 1 8 frt, jo b b á g y 9 frt, ú r 9 f r t= 8 2 6 6 50 fr t (rovó 80 frt,

egyéb: 9225 frt).1598-ban (fü s t) : 8085 h á z á 100 d é n á r = 1 frt m in d en jo b b ág y tó l

1 L. X. sz.

214 XII. ADÓÜGY.

és lak á so s egyén tő l, á 50 d é n á r m in d e n fö ld esú rtó l. [A régi p o rtá ra 16 h á z = 2 4 fr t esik .]

1599-ben 1 h á z u t á n = 2 fr t ( l 1/* jo b b á g y , V *= fö ldesú r). [K assára 400 k ö l z a b ; 1 p .= V s k ö l zab .]

1600-ban 1 h á z u tá n = lV * fr t (1 jo b b ág y , V *= fö ldesú r és ta k s á s ) ; k ö z k ö ltsé g re : 1 p .= 3 2 d. [1601. V lII- ig : 542050 frt. 1600-ra: 1194 00 frt. 1600-ra h á tra lé k 16091/* frt.]

1601-ben 3815 h á z u tá n á 2V* (1 jo b b ág y , IV* fö ld e sú r ; Sz. György é s K ér. sz. J á n o s n a p já n f iz e te n d ő ; a n em es i jo g sé re lm é re n incsen).

1602-ben 1 h á z u tá n IV* fr t (1 jo b b á g y , V* fö ld e sú r; 6 n a p i gra- tu i t i lab o res).

1603-ban 1 p o r ta u tá n 2 f r t = l n a g y sz o m b a ti m érő b ú za és 1 ni. z ab (a k o rc sm a é s m a jo rh á z is fizet). R a b ló k e l l e n : 1 p. = 40 d én á r, 30 ló ra = 6 d é n á r , 640 szekér.

1604-ben 3019 h á z á 2 f r t. (R en d i szedés a szepesi k a m a ra rovójá- v a l ; d e a B o cskay -fe lke lés k itö ré se k o r 1609-ig az in té z m é n y szüne te l.) 1 p .= l-5 0 f r t ; m a lm o k = 1 0 0 frt.

1606-ban aM ivel az h a d n a g y o k so k szö rn y ű ség e t cselekszik)), a v á rm eg y e ló sz o lg á lta tá s t re n d e l el. M akov icza 20, P a lo c sa 10, S áros 2, Soósné 2, D essew lfy 8, E p e rje s 20 ló. 1 h á z u t á n = l k o rsó zab , 1 kere sz t g ab o n a , 14 d é n á r a k a to n á k n a k . Ö s s z e s e n : 125 köl zab , 50 köl g ab o n a .

1607-ben a k a ssa i re g n ic o la r is c o m m iss io k ö ltség é re 32 frt. K assai h a d n a k 1 f ü s t= 2 fr t, 1 h á z = 4 0 d é n á r , 20 h á z 1 lovas.

1614-ben 1 p .= h a v i 3 frt.1615-ben 1 p .= 1 5 '5 0 fr t. (K ö zk ö ltség re : 1 p .= 2 frt, 1 nem esi és

v á ro s i p .—1 fr t, m a lo m 1 b o k o rk ő v e l= 5 0 d ., 1 sze szü st—50 d . ; az egyh á z i n e m e s a rég i re n d sz e r in t ta k s á la n d ó ; E p e r je s = 3 , B á rtfa = 3 , S z e b e n = 2 gy a lo g o t ad.)

A p o r ta a d ó e z u tá n 2 —4 f r t k ö z t v á lta k o z ik . A z o k h o z k ü lö m b ö z ő ta k s á k m e g te rm é s z e tb e n v a ló s z o lg á lta tá so k is j á r u l n a k . 1 16 7 1 -b e n 1 p o r ta = 8 f r t (2/s -ad b ir to k o s . ‘A -ad jo b b á g y ) ; 16 7 8 -b a n I. fé lé v : 10 fr t, II. fé lé v 12 f r t ; 16 8 0 -b a n I. fé lév

. 16 fr t, II. fé lé v 8 fr t.1 6 8 8 -b a n b e v é te l 78 ,500 80 rf r t , k ia d á s 78 ,128 '26 r f r t . 1 690-ben 1 p o r ta = 50 f r t + 1 0 ta k sa , p o r c z ió - p ó l lá s r a :

1 p . = 20 f r t + 4 ta k sa .

T é rsz ü k e m ia t t az év i a d ó z á s t c sak ö ssz e fo g la ló la g közö ljük .

ADÓKIVETÉS.

16 9 4 -b e n p o rc z ió k b a n ( 6 h ó r a ) : 156 ,457 rf r t .1 6 94-ben té li a d ó : v á r m e g y e 70 ,372 ír t , E p e r je s 7350 fr t,

B á rtfa 3150 fr t, S z e b e n 1800 fr t.16 9 8 -b a n té li k iv e té s : 82 ,500 f r t, n y á r i : 27 ,500 f r t. E k k o r

v e t k i £i k o rm á n } ' fo g y a sz tá s i a d ó t.16 9 9 -b e n b é c s i ú j r e p a r t i t i o : v á r m e g y e 129 ,922 f r t 15 k r

02 d ., m e ly b ő l a n e m e ss é g re 8661 fr t 29 k r , a jo b b á g y s á g r a 121,260 fr t 46 k r 02 d . e s ik . T é l r e 1 p . = h a v i 150 rfrtH -3 6 t a k s a + 18 m o ln á r t a k s a + 32 k ö l g a b o n a .

1 7 0 0 -b a n 1 p . ̂ 140 r f r tn - 5 0 ta k s a + 25 m o ln á r ta k s a .1 706—7 -b e n 1 p .= 5 8 0 m . fr t.17 1 0 -b e n h a d b iz to s i k ö v e te lé s : 1 5 5 ,0 1 5 1 5 r f r t .

1 7 13-ban r e p a r t i t io : 114,108 rf r t .17 1 7 -b e n n á d o r i r e p a r t i t i o t é l i r e : 82 ,902 f r t + 6 ,3 8 2 2 7 r f r t

ta r to z á s .1 7 1 8 -b a n 7 4 % p . = (á 28 p o rc ió ) 2086 p o rc ió .1 719-ben 71 p . r e p a r t i t ió ja : 1 p . = 116 r f r t .

1 7 2 6 -b a n in te r im á l i s té li im p o s i t ió : 1 p. = 160 r f r t k a to n a i + 1 6 r f r t h á z i.

1 728— 3 0 -b a n 140 p . u tá n (á = 4 55 30 r f r t ) = 63 ,769 42 rf r t .1 744-ben té li h a d ia d ó 6 3 ,7 6 9 4 2 r f r t , az 1 7 4 0 - 4 4 . év i

h á t ra lé k o k k a l e g y ü t t 140,371 54 r f r t .

17 5 1 -b e n K o lle r r e f e r e n d á r iu s a d ó ü g y i r e n d e z é s e sze r in t : té l i r e 66 ,233 30 r f r t , n y á r i r a 1 9 ,6 6 2 1 4 7 a r f r t , h á z i a d ó 21 ,485 37- t r f r t . h á t r a lé k 85,402-25V 2 rf r t .

1 7 5 9 -b e n 1 p . = 5 8 0 2 8 r f r t ; k iv e té s : té l i r e 4 6 ,1 8 6 5 1 r f r t , n e g y e d ik v a g y is n y á r i q u a r ta l i t á s r a 1 5 ,3 9 5 3 9 r f r t .

1 7 7 4 - 9 - b e n 1 p . = 6 8 8 50 r f r t = 6 9 2 2 7 45 rf r t .1782 4 -b e n n in c s c o n t r ib u t ió .1805-ben h a d i a d ó b a n : a v á rm e g y é tő l 67 ,315 r f r t , a v á r o

so k tó l 11,337 rf r t .1814-ben r e p a r t i t i o : 78,221 r f r t . E z ó ta a v á r m e g y e a d ó s

a s u b s id iu m m a l : a z ö s s z e ír á s te h á t k i te r je d a k é t r i t u s ú p a p s á g ra , d o m ín iu m r a , h o n o rá c z io r o k ra , s z a b a d o s o k ra , b é r lő k r e ,

216 XII. ADÓÜGY.

m o ln á ro k r a , k o rc s m á ro s o k ra , z s id ó k ra é s a ré g i s z o k á sh o z k é p e s t m in d e n k ire , a k in e k a d ó k ö te le z e tts é g e v a n .

1 842-ben az a d ó z á s tó l m e n te s e k is f iz e tn e k a d ó t.E ) E g y e s á l la m i a d ó n e m e k :I. A t iz e d k é tfé le : k i r á ly i fisk u s i é s p ü s p ö k i .[1 6 6 6 -b an a n é p s a n y a rg a tó t iz e d s z e d ő t a sz o lg a b iró tö r

vén} ' e lé id éz i.]a) A k i r á l y i f i s k u s i t i z e d e t 16 8 8 -b a n I— XII. j á r á s i k ö z é p

p o n tb a n v e tik k i. E z e k : K is sá ro s , G e rg e ly la k a , K u r im a , K ende, Á sg ú th , H a n u s fa lv a , J á n o s la lv a , L ó fa lv a , S z in y e , O r k u ta , R o s-

k o v á n y é s V e re s a lm a .

Kéve Kepe KöbölR o z s ............ 76 20 305V*S iligo_ 272 27 1049®4 VsH o rd eu m _ ........... ..................... _ 102 22 3142 ♦Z ab 97 1 485

A pud a lv e a r ia (m éh k as) 22T y u k _ _ _. _ . _ _ _ _ 575L úd _ _ _ _ _ _ 147S iligo ex t r i t ic o _ .... _ _ _ _ _ ._. 115 köl.

T iz e d a d m in is z tr á c z ió (12 d e c im a to r b e sz o lg á lta t) :

T rit. Sil. H ord. Avena Mézkas Tyúk Lúd hátra lék

Az eperjesi é le im , b iz to sh o z : — 1200 200 285 — — — 400 kölA k a s sa i « « 20 100 100 200 12 200 100A v á rm e g y e i « « — 145 14V* — 10 375 47

A Szepesi K á p ta la n n a k 250 frt.A lisp á n n a k , jeg y ző n ek n é m i já ru lé k .S z e n t-Iv á n y in a k (kezelő ?) 100 frt.1717-ben A tized ü g y s za b á ly za ta (u ta s ítá s az in v e sz tig á to ro k n a k ) :1. A c z é l : a n é p e t a k a to n a i sz á llá so lá so k tó l é s k ih ág áso k tó l meg-

v é d n i. E zé rt bérelte k i a v á rm e g y e a tiz ed e t a szepesi k a m a rá tó l. A m a g te rm és és a h áz i á lla to k u tá n eső já ru lé k o k szo lg á lta tá sa a várm egye jo g k ö réb e m e n t át.

2. M ivel a sz. k a m a ra az a lb é r le t fe lté te léü l k ik ö tö tt b izonyos te rm és- és á lla th á n y a d o t , 1—2 k e re sz t g a b o n a fé lre teen d ő , v a la m in t az á lla to k b ó l 1 b á rá n y 75 d., 1 k ecsk e 60 d ., 1 k a s 1 2 0 f r t é r tékben .

ADÓKIVETÉS.

3. A ré szb en do lgozó a r a tó k (10 vag y kev eseb b k ep e u tá n ) p é n z ben v á ltsá k m eg a tizedet.

4. Sz. E gyed n a p ja e lő tt, a k ö v e tek k ijá ts z á sa czé ljáb ó l, tilo s a te rm és t b e h o rd a n i.

5. A b iró , a k in é l a k ik ü ld ö tte k e llá tá s t k a p n a k , m en tes.6. M eg tu d ak o lan d ó , hog y a p a ra s z tn a k h á n y m a rh á ja v a n , h ogy

szét ne te re lje , m á sn á l el n e h e lyezze, ese tleg el n e p u sz títsa .7. H a v an b ir to k , a m e ly ed d ig c sa k az e g y h á z á n a k fize te tt, az is

k ö te le s a tiz ed -szo lg á lta tá sra .8. H a a p a ra sz t a te rm é sb ő l az ú r i k ú r iá r a v isz v a la m it, h ogy e l

re jtse , u tá n a ke ll j á r n i a do lo g n ak .0. E g y h áz i a d ó b a n : a k a th . p a p n a k az a n y a e g y h á z 1 frto t, a fiók-

eg y h áz V* fr l ° t és a q u a r tá t fizeti.10. A gö rö g k a th . b ir to k m e n te s ; a p o r tá k a z o n b a n o t t is össze-

iran d ó k .1715-ben a várm eg y e a szép . k a m a ra i tiz ed e t 1000 f r to n v á ltja

m eg, s az a lisp á n m ag a szede ti, m a jd a b é r le te t egy b ir to k o sn a k v a g y b irto k o s -c so p o rtn a k a lb é r le tb e a d ja ki.

1728-ban b é r le t= 1 5 0 0 rfr t. (1 p .= 3 0 rfrt.)1738-ban b é r le t= 7 0 0 rfr t.1754-ben a Szép . k a m a ra k ir . t iz e d -h á tra lé k b a n 7400 r f r to t követel.1818-ban m iv e l K u r iín a c y c la m e n (b u rg o n y a )-tiz ed e t n e m a k a r b e

szo lg á lta tn i, 24 z so ld o ssa l a v á rm eg y e b iz o tts á g o t k ü ld k i e llene.1882-ig a k ir . í isk u s i b ir to k - tiz e d sz o lg á lta tá sa a k ö v e tk e z ő :1. K u riá lis te lk e s z s e llé r : 104 n a p kéz i m u n k a , 4 öl fa- szá 11 i tás.

II. H ázas te lk e s z se llé r : 24 n a p kéz i m u n k a , 4 ö lfa -vágás, fonat-v á ltság és 1 f r t füstpénz.

III. N em egész te lk e s z se llé r, a k in e k 1—3 h o ld k ü lső ség e v a n : 30 n a p kézi m u n k a , 4 ö lfa-vágás.

A Íisk u si b ir to k o k k ö z ö t t :I. sz á m ú b i r to k : Iveczerpek lény (és R á n k fü re d : A b a ú j-T o rn a v á r

m egye).111. s z á m ú b i r t o k : K ecze rk o sz to lán y , K eczerlipócz, M o d rafa lv a ,

V örösvágás, P a tác sk ő .III. sz á m ú b i r t o k : H űvész , L ic s é r tM indezek 1882-ig tény leg a d ta k ré sz b e n tizede t. A k k o r m e g v á lto t

tá k m ag o k a t, a k in c s tá r v isz o n t lege lő t és fa izá s t a d o tt n e k ik K eczer- p ek lén y b en é s H űvészen .

M egváltási á r a k : I. s z . : 2(5 frt k ö rü l ; II. s z . : 4 f r t : III. s z . : 6 frt.

Kcczer-birtokok.

218 XII. ADÓÜGY.

b) P ü p ö k i tize d . P a u le r G y u la á l l í tá s á t , h o g y 1336-ig n e m b iz to s , h o g y a v á r m e g y e a z e s z te rg o m i v ag y e g r i p ü s p ö k s é g h e z ta r to z ik - e , m e g d ö n t i a z a z a d a t , h o g y a z 1248-ik i k ir . r e n d e le t a S a ru s v á r o s i k ö rn y é k tiz e d e fe jé b e n C seré p , Csege, K ecsk é s és P u c h la k ó fa lv a k a t a d ja a z e g r i p ü s p ö k n e k . U g y a n e k k o r a d é z s m á tó l m e n te s h e ly e k a v á r m e g y é h e n : S a ru s , E p e r je s , S z e b e n , K is S á ru s , S e b e fa lv a , K a ju th a , A r d o u -N y á rs , U rk u th a ,

O s z tr o p o to k a , M e g y e p o to k a , G re g o rfa lv a , U jfa la , U jsz ilva , T e u c h ik (T ö ltszé k ), K a p i. A p ü s p ö k k ü lö m b e n 1 303-ban e lv á la sz tja a ta rc z a i a r c h id ia k o n a tu s t A b a ú jv á r tó l ; 1 336-ban p e d ig a ta rc z a i é s p a lo c sa i d i s z t r ik tu s t á tv e sz i s fé l tiz e d e t e n g e d á t a p a p ja in a k . T o v á b b á a v á r m e g y e p a p ja i m á r e lő b b is, 1 2 9 3 -b a n m e g k a p já k a t iz e d s z e d é s jo g á t (a tiz e d 1 611-ben

az á g o s ta i v a l lá s ú a k r a is k ö te le z ő ) . A p ü s p ö k i d é z sm a aX V I. s z á z a d e le jé n a b o r r a é s g a b o n á r a szó lt. H a n u s fa lv á n e k k o r m é g te r e m sz ő llő , d e a t iz e d e t a tiz e d s z e d ő k fo g y a sz tjá k el. G a b o n a -d é z s m á u l S z e b e n 50, E p e r je s 72 és B á r tfa 70 c s o m ó t s z o lg á l ta tn á n a k b e , a z o n b a n 1 5 0 3 -b a n 226 d u k á t ta l

v á l t já k m e g (4 Va c s o m ó g a b o n a = l d u k á t = 4 0 fr t) e g y ü tte sé n , a z a z 9040 f r t ta l . 1 4 3 6 -b a n is s z e re p e l a z e g r i p ü sp ö k s é g d éz s- m á ja , m e ly e t 1697 k ö r ü l a v á r m e g y e b é r e l k i 2000 fr to n .

A b é r le t a z u tá n á l la n d ó té te le a z a d ó z á s n a k ; d e m eg jeg y z en d ő , h o g y a d é z s m a - te r ü le tb ő l k ö v e tk e z e te s e n k is z o ru l tö b b k ö z ség , a m e ly e k n e k e g y h á z i a d ó ja k ü lö n m e g á lla p o d á s o k tá rg y a , íg y m é g 1 7 3 3 -b a n is e lő fo r d u l a b a u j i r é s z ; 17 7 1 -b e n a p ü s p ö k a z eg é sz v á r m e g y e d é z s m á já t ó h a j t j a e g y e s íte n i; 17 7 6 -b a n p e d ig B á r tfa a z ö rö k ö s b i r to k k ö z s é g e in e k k ü lö n s á l la n d ó m e g v á ltá sá ra tö re k s z ik .

1715-ben a v á rm e g y e i b é r le t 1650 rf t, m e ly b e B e rk i és B öki k özségek s a p a p i q u a r ta n in c se n e k be le fo g la lv a . A p ü sp ö k n e k eg y éb k én t d e c im a és q u a r ta , a p a p o k n a k p e d ig q u a r ta , o c tav a és q u a r ta q u a r ta e ( s e d e c im a = h a to d ) já r .

1729-ben B e rk i, B ök i és B á rtfa fa lv a in a k d é z sm a b é rlő je 1583 rf to t (1900 m frto t) lize t, a m it a v á rm eg y e p o r tá n k in t 40 rf tjá v a l vet ki.

1731-ben a b é r le t 1100 rft, 1735-ben 1450 r f r t , 1738 b á n 700 rfr t ;

ADÓKIVETÉS.

1771-ben a b é rle ti sze rző d és t u ja b b 3 év re k ö tik m eg ; 1774-ben a tiz ed - m e g v á ltá s ö sszegében 5000 f r to t je le z n e k az ira to k , d e v a ló sz ín ű le g m á s h á z i k ia d á so k is h o z z á é r te n d ő k a v ag y h á tra lé k o k . 1778-ban S zeben 40 r fr to n v á ltja m eg a fa lv a it , Z b o ró p e d ig a 'p p k i tiz e d b ő l a q u a r tá t 20 rf r tb a n . 1798-ban 2565 r f r t a b é r le t ( h á tra lé k k a l ?), 1805-ben a HT. u ta s ítá sá ra a b é r le t a k a s sa i p ü sp ö k k e l k ö ten d ő .

É rd e k e s a d a t 1759-ből, h o g y a p a n n o n h a lm i a p á ts á g n a k m ég e k k o r is v an b ir to k ü g y e a v á rm eg y éb en , b á r az e lső szerze tesi k o rsz a k ó ta az ak tá k seh o l sem e m lék ezn ek m eg ró la .

II. L im ita t ió k . A h a d i a d ó z á s b a n á l ta lá n , m in t l im ita t io - n e s n a tu r a l iu m , a k a to n a i é lé s á r a i r a é s a n e m e s i f a k u ltá s o k

m e g á lla p ítá s á ra v o n a tk o z n a k . A z e lő b b ie k c o n t r ib u t io a n n o -

n a e (é le le m a d ó ) n é v e n is e lő fo r d u ln a k . T u d v a le v ő , h o g y a h a d i k in c s tá r s z ív e s e b b e n h a j lo t t a te rm é s z e tb e n v a ló a d ó s z o lg á lta tá s h o z , m e r t a s z a b o tt á r a i a p ia c z ia k a la t t m a r a d

tak . O n n a n é r th e tő p l. a m é s z á ro s -c z é h ö rö k ö s h a d a k o z á s a

a v á rm e g y é v e l é s v á r o s o k k a l . S o k s z o r le h e te t le n m in im á lis

á r a k e l fo g a d á s á ra k é n y s z e r í t ik . A m a g a z in u m o k b a k e lle t t

m in d e n é lé s t b e s z o lg á lta tn i. D e a g a b o n a s z á l l í tá s d í ja in a k , v a la m in t a f u v a rs z á m n a k l im ita t ió ja is s z a p o r a : az is n ö v e lte a jo b b á g y sá g te rh e i t .

1594-ben C o n tr ib u lio a n n o n a e : 1 p. u tá n n e m e sn e k 25 k en y é r, 2 k ö b ö l g ab o n a , 2 lúd , 4 ty ú k .

1627-ben a v á rm eg y e e lre n d e li, h o g y a v á sá ro k o n az Á rszab ás k iírv a függjön . H a ez t a v á ro s e lm u la sz tja , a s z o lg a b irá k a b e v ite lt e lt ilt já k s 100 frt b írsá g o t r ó n a k ki. A fő isp á n n a k te lje s h a ta lm ú in té z k ed és i jo g o t a d a ko n g reg ácz ió .

1666-ban a l im ita to r n a p id íja 3 frt.1688-ban l im ita tio v á rm eg y e i n a p s z á m ra é s é lé s r e : 4 m a rh a k isé

rése : n a p i 2 e m b e r á 75 d, 1 h o rd ó b o r 36—42 frt, 1 p in t b o r 0 60 frt,1 h o rd ó sö r 4 25 frt, 1 b á rá n y 1 8 0 frt, 1 b o rjú m in ő ség s z e r in t 3 00 frt, 3 '60 frt, 2 80 frt, 2 in d ia i ty ú k m in ő sé g sz e r in t 2-40 frt, 3 00 frt, 1 ty ú k m in ő ség sze r in t 0 20 frt, 0-18 frt, 1 lúd m in ő sé g sz e r in t 0 36 frt, 0 42 frt,1 iecze vaj 0 30 frt, N ag y ld á ig 2 ö k ö r k isé ré se : 1 e m b e r 0 75 frt, M unk ács ig 8 m a rh a k is é r é s e : 4 e m b e r 14 n a p 20 00 frt. L ő csé ig 4 m a rh a k is é ré s e : 1 e m b e r 2 n a p 7 50 frt, G öncz ig 1 sz e k é r 6 ló v a l 6-00 frt, G önczig 2 m a rh a h a j tó 5 h ó ra 12 00 frt, B e r th ó t-K a s s a : fa h o rd á s 0 66 frt,

220 XII. ADÓÜGY.

11 kö zem b er, 1 tiz ed es 1 h ó ra 37 00 frt, 38 sz e k é r k o n y h a i fa 22'80 frt, k o m isz á r iu s 1 év re 9 108 frt, k a p u s 1 év re 1250 frt, 1 s in g vászon p é n zzacsk ó ra 0 8 8 frt, vá rm eg y e i iro d a i sz e r 1 év re 1 8 0 frt, k é t kö tés p ap iro s 4-50 frt. 1 k a to n a i ló k á rp ó tlá sa 27 00 frt.

1697-ben n e m e s i fa k u ltá so k : (L. D ica).1698-ban á rsz a b á s té l r e : 1 m ázsa (120 h e ly i, 100 bécsi ff) széna

0 -54 frt, 1 p la u s tru m 1 (2 m .) szén a 100 frt, l co re tu m (k assa i m érő ) zab0 09 frt, 1 m e n s u ra (véka) tr i t ic u m 0'375 frt, 1 m e n su ra k ev e rt tr i t ic u m 0 3 0 frt, 1 m e n su ra s iligo 0 25 frt, 1 ff b o r jú h ú s 0 015 fr t, 1 ff új la r id u s (sza lo n n a ) 0 05 frt.

1699-ben á rsz a b á s n y á r r a : k ö l (co re tu m ) t r i t ic u m 50 k r , V« köl s ilig o 37 ' í k r, 1 4 k ö l z a b 12 k r, 2 m . szén a 15 k r , gyüm ölcseczet (iccze?) 4 k r, te h é n vag y b o r jú h ú s ff 2 k r , ü sző ff 2 k r , b á rá n y ff2 k r, vaj, ju s ta (iccze) 15 k r, 1 lú d 12 k r, 1 ty ú k 6 k r, só zo tt szalo n n a ff 6 k r, m a lacz ff 3 k r , ‘/ i k ö l len cse vag y b o rsó 45 k r, 1 ind ia i ty ú k 45 k r, 1 in d ia i k a k a s 30 k r , 1 m é rő h o rd e u m vagy k en y é rn ek v a ló 45 k r, 1 m a lacz 12 k r , 1 récze 6 k r.

1699-ben L im ita tio n a tu ra l iu m és d e te r m in a t ió k :I. T r it ic u m 1 4 k ö l (co re tu m ) 50 d, s iligo 37’5 d. z ab 12 d, széna

2 m . 15 d, m a rh a h ú s ff 2 d , b á rá n y h u s ff 2 d , b a b , lencse, k en y é rá rp a 1 i k ö l 45 d , m a la c z 12 d, récze 6 d, vaj-iccze 15 d , eczet-iccze4 d, lú d 12 d, ty ú k 6 d, só ff 6 d , d is z n ó h u s ff 3 d , in d ia i k a k a s 45 d, in d ia i ty ú k 30 d.

II. A b ir to k o s ú r — a b ir to k ra k iv e te tt 20 d -on felül — ír ja össze a p a ra sz t l a k ó k a t : egész te lk e s p a ra s z t 2 frt, 1 a te lk es p a ra sz t 1 frt, Vs te lk e s p a ra sz t 0 4 0 frt, 1 i le lk es (zsellér) vagy k o m o rn y ik 0 30 frt Ve te lk e s 0 1 5 frt.

III. Ö ssz e ira n d ó k a nem esi s zo lg ák is m e g ta k sá lá s ra . M olnár, n e m te le n ta k s á s 4 ta k sa , n e m e s la k s á s 30 tak sa .

IV. Ö ssz e ira n d ó k a p a p o k is.V. Ö ssz e ira n d ó k a fé lta k sá s n em esek , bán y ászo k , z s id ó k és kü lön

b é r lő k . (E llen szeg ü lő n e m e s 40 frt, p a ra s z t 12 fr t b írsá g o t fizet.)VI. T e le lé s re : 1 p 7 g ab o n a , 16 zab , 8 széna , 24 n y a lá b sza lm a.

D o h án y zó : n e m te le n 24 d, ü s t 60 d , sörfőző 1 2 0 frt, lo lyón 1 bo k o rk ő1 co re tu m , m á s kő 1 2 c o re tu m , c z ig án y o k h a v i 6 frt. M arcz iu sra : 1 lak o tt h á z 2 ta l lé r (d icátó l).

V II. N em esi k u r ia l is ta szo lga n em fizet d ic á t. N em es, a k in e k v an jo b b á g y a vag y zsellérje , fizet a d ó t : n em es i segede lm et. Az a rm á lis tá k ra egy h e ly en v e ten d ő k i a ta k sa , a n em es i p a s sz u so k ra a k iv e té s : IV. h ó b an , b ir to k o s p a p fizet, m in t a n em es i b ir to k o s , a tö b b i p a p m entes.

1 S zekérny i.

A b ir to k u tá n 2 ta l lé r ; a k i szö k ev én y t n e m á l lí t v issza , k a to n a i vég reh a jtó m egy k i e llene.

VIII. T é lre : 1 p 11 g ab o n a , 24 zab , 2 m . széna , 70 c so m ó sza lm a .IX . F e b ru á r h a v i d e te rm in a tió k : 1. Az é jje li ő rség sz ig o rítan d ó .

2. A g ab o n a 1 h é t a la t t sz á ll í ta n d ó . A k in e k n in c s , v á lts a m eg 3 frto n .3. A v ég reh a jtó d íj egész n a p ra 25 d , fé lre 12'5 d . 4. E lle n ő rz e n d ő , h a egy te lk en tö b b lak ó é l. 5. Az e lta g a d o tt h á z tu la jd o n o s a 40 frt b irsá - ság o t fizet.

X. M árcz iu s h a v i d e te rm in a t io : 1 la k o tt h á z 2 ta llé r , (a fe b ru á r h a v i d e te rm in a tió k u g y an azo k ), 8 ju h , 10 k ecsk e 1 d , 1 s ö rü s t 1 d , lak ó k 1 s d.

XI. Á p rilis i h á tr a lé k fedezésére : 1 p 1 5 0 rfrt, k ü lső n e m e s 1 h á z lilán 10 d, ta k sá s n e m e s 55 ta k sa , n e m e s i szo lg a 50 d , m o ln á r (a d icán k iv ü l) 20 ta k sa , m o ln á r fa lu n g a b o n a u tá n 1 d ica , m o ln á r k ü n n g a b o n a u tá n '/* d ica , n e m e s szo lga p a ra sz ti te lk en d ic á t fizet.

1708-ban lim ita t io : k a ssa i s iligo 1 rf r t, k a s sa i h o rd e u m 1 rfr t, ka ssa i tr i t ic u m 2 rfrt, k a s sa i z a b 0-90 rfrt, k a ssa i sö r 0 03 rf r t, ka ssa i h ú s íí 0’03 rfrt.

1714-ben l im ita tio n a lu ra l iu m : 1 ty ú k 12 k r , 1 lú d 21 k r , 1 récze 12 k r, 1 in d ia i ty ú k 30 k r, 1 b o r jú 1 8 0 frt, 1 b á rá n y 1 2 0 frt, 1 m a lacz 0 1 8 frt, 1 k a p p a n 0 24 frt, 1 n y ú l 0 3 0 frt, 1 iccze va j 0 3 0 frt, 1 fü s tö lt régi s z a lo n n a 0 -12 frt, 1 fü s tö lt ú j s z a lo n n a 0 -06 frt, 1 iccze lisz t0 05 frt, 1 iccze b o rsó 0 05 Irt, 1 iccze len cse 0 ‘05 frt, 1 * k öl tisz ta tr i- t iu m 4 8 0 fr t, 1 k ö l vegyes tr i t iu m 4 0 0 fr t, 1 k ö l s ilig o 4 0 0 frt, 1 köl h o rd e u m 3'00 frt, 1 kö l zab 1 2 0 frt, 1 ko csi szén a 1*20,' 1 iccze m éz 0 3 0 frt, 1 iccze p á lin k a 0 3 0 frt, 1 iccze sö r 0 -03 frf, 1 iccze gyii- m ö lcsecze t 0 04 frt, 1 k ö l a sz a lt sz ilv a 4 0 0 frt, 1 U h ú s 0 0 4 frt, 1 n ap i le h e rfu v a r 2 m a rh á v a l 0 7 5 frt, 1 a bécsi h ú s 0 0 5 frt.

1745-ben a h ú sv á g á s p o zso n y i n o rm á ja sz e r in t várm eg y e i l im ita tio : m a r h a : v á ro sb an 2 1 í k r, e g y eb ü tt 2 k r, h itv á n y a b b IV* k r , b o rjú ő szk o r 2 1 j k r, feb ru á r tó l 2 k r, b á rá n y l ‘ s k r, d is z n ó : v á ro sb a n 3 k r, eg yebü tt 2 1 * k r, b ő r : 5 d b n a g y ö k ö r 5 frt, b ő r 5 d b k ise b b ö k ö r 4 f r t, b ő r 5 d b ü sző 2 -50 frt, b ő r 1 d b b o rjú 0 30 frt.

1748-ban á rsz a b á s a d o h á n y z ó k ra é s p u sk á so k ra (á 12 k r ) :

ADÓKIVETÉS. 2^1

S u sz tr ik já r á s á b a n 1722 d o h án y zó . 120 p u sk áP a lu g y a y « 1486 « 73 «B e r th ó th y « 1297 « 63D o b ay « ú r 264 1

83a « lak o s 1396 ) 8M akoviczán ú r 27 '|

« lakos 921 115

ö sszesen 7467 adózó.

XII. ADÓÜGY.

1749-ben h ú s - é s é le le m -á rsz a b á s : 1 ff m a rh a h ú s a v á ro sb an 5 d én á r, m a rh a h ú s fa lu n vag y m e z ő v á ro sb a n 4Va d , (febr. 1—6 ' 5 d , nye lv fo n tsz á m ra , s z á ra z faggyú 12 d, o lv a sz to tt faggyú 15 d , 1 ff b o r jú h ú s 6 d, bo rjú fe j é s lá b a k lo n t sz á m ra 15 d , b o r jú tü d ő , há j és b e lek fon t s z á m ra 15 d, 1 ff b á rá n y , ju h , k ecsk e 4 d, 1 ff f riss d is z n ó 6 d, sós s z a lo n n a db . 18 d , n y e rs sz a lo n n a db . 12 d , friss há j db . 15 d, ó h á j db. 18 d, 1 h iz la lt k a p p a n 30 d, 1 ö reg ty ú k 18 d, 1 ö reg lú d 36 d, 1 k acsa 15 d, 1 ö reg p u ly k a k a k a s 120 d , 1 ö reg p u ly k a ty ú k 72 d , 1 iccze vaj té le n 36 d, 1 iccze va j n y á ro n 30 d, X— II. h ó b a n 1 p o ltu ra , I II— IX. h ó b a n 5 to já s 1 p o ltu ra , 1 jó szo p ó s m a lacz 48 d, 1 bárán y g ö d ö ly e 72 d , 1 kecsk eg ö d ö ly e 42 d. (Az őz, ny ú l, c sá sz á rm a d á r , fogoly, csiga, v a d g a la m b á ra független .)

1755-ben é le lm i c z ik k e k r e : 1 ff m a rh a h ú s 2V« k r, 1 ff d isz n ó h ú s3 k r, 1 ff só sh a l 7 1/* k r, 1 ff te h é n h ú s 3 k r, 1 p á r té li lúd 24 k r, 1 p á r ty ú k 12 k r , 1 p á r récze 12 k r , 3 té li to já s 3 k r, 1 iccze vaj 15 kr, 1 p á r k a p p a n 30 k r , 1 in d ia i k a k a s 1 r frt, 1 in d ia i ty ú k 30 kr.

1761-ben h ú s á r a k : v á r o s b a n : k ö v é r m a rh a h ú s ff 5 d , eg y ebü tt4 d , v á ro sb a n : so v á n y m a r h a h ú s ff 4 d , eg y eb ü tt 3 d , v á ro sb a n : m a rh a n y e lv 12 d , v á r o s b a n : b o r jú n y e lv 6 d , eg y eb ü tt 5 d , v á r o s b a n : borjúfej lá b a k k a l 12 d , v á r o s b a n : b á rá n y h ú s 4 d , eg y eb ü tt 3 d , d is z n ó h ú s 5 d, e g y eb ü tt 4 d , v á ro sb a n : sz á ra z s z a lo n n a 12 d, v á ro sb a n : ö reg há j 21 d.

1763-ban é le lm isz e re k á r a k és á rjeg y zék e : k ö v é r m a rh a h ú s ff v á ro sb a n 5 d, fa lu n 4 d, so v á n y m a rh a h ú s ff v á ro sb a n 4 d, fa lu n 3 d, nagy n y e lv ff v á ro sb a n 12 d, k is n y e lv ff 9 d , sz a rv a sm a rh a z s írja ff 15 d, b á rá n y z s írja ff 12 d , b á rá n y h á j ff 11 d , d iszn ó ff 6 d , s ó tla n k ö v é r s z a lo n n a db. 12 d, s ó tla n so v á n y s z a lo n n a db. 9 d , s z á r í tá s ra sz a lo n n a db . 6 d , 1 p á r (70 frtos) ö k ö r b ő re 12 fr t, 1 p á r (50 frtos) ö k ö r bőre 10 frt, 1 p á r (40 frto s) ö k ö r b ő re 8 f r t , 1 p á r (30 frto s) ö k ö r b ő re 5 frt, 1 p á r nag y te h é n b ő r 6 fr t, 1 p á r k is te h é n b ő r 4 ír t , 1 p á r 3 éves üsző b ő re 4 frt, 1 p á r ju h b ő r (c s iz m a d iá n a k ) 0 60 frt, 1 p á r ju h b ő r (tím á rn a k )0 72 frt, 1 p á r b á rá n y b ő r 0 50 frt, 1 p á r k ec sk e b ő r 0 24 frt, 1 p á r b o r jú b ő r (1 éves) 1'60 frt, b o r jú ff v á ro s b a n 6 d, fa lu n 5 d, b o rjú -le j lá b a k k a l9 d, b o r jú -b e lső ré sz e k 9 d, k ö v é r b á rá n y vagy k ecsk e ff 4 d , sovány b á rá n y vagy k ecsk e 3 d , 1 p á r szo p ó s b o rjú b ő re 0 60 frt, 1 p á r s z a rv a s b ő r 2 frt, 1 p á r f riss k e c sk e b ő r 1 frt, 1 p á r feke te b á rá n y b ő r 1 6 0 frt,1 p á r k o cs is c s iz m a b ő r ( té rd e n fe lü l) 1 30 frt, 1 p á r k o cs is c s izm ab ő r (rö v id ) 1 0 2 frt, egy p á r férfife je lés 0 5 0 frt, egy p á r n ő i fe je lés (k ecsk e b ő r) 0 8 4 frt, 1 p á r b á rá n y vagy b o r jú b ő r 0 62 frt, 1 p á r n ő i feje lésbőr 0 4 2 fii, 1 p á r c s iz m a k ész íté se 0'24 frt, 1 p á r c s iz m a fejelése 0 1 8 frt,1 p á r férfi s a rú 0 6 0 frt, 1 p á r jó p a ra s z t s a rú 0 -36 frt, 1 p á r p a ra sz t s a rú 0'30 frt, fe h é r v ia sz ff 1'02 frt, s á rg a v iasz ff 0 -42 frt, v ia sz m u n k a á r a 0'12 frt.

ADÓKIVETÉS.

1771-ben k ö v é r b o r jú h ú s 6 k r , so v á n y 5 kr.1772-ben ju n iu s 29-én szeb en i h iv a ta lo s h ú sv á g ó p ró b a : (d rág aság

m ia t t HT. r .- re ) : k é t k is e b b ö k ö r v é te lá ra 56 68 rf r t , h ú s a á 100 d ff 2 8 9 0 rfr t, e lső rész (153 ff) á 7 d 1071 rfr t, fej é s h á ts ó ré s z • (146 ff) 10-22 rfrt, saev i c ru d i (14','a f f) á 15 d 2 '1 7 ‘ s r f r t , n y e lv 0-12 rfrt, tü d ő0 0 9 rfrt, b e lek 0 4 8 rfr t, sz ív 0-06 rfrt, b ő r 6-00 rfrt, m észá ro s h a sz o n 0-95V*.

G erá llo n ta r to t t p ró b a : a m a rh a v é te lá ra 25-86 rfrt, b evé te l 1149 rfrt, vesz teség 14-37 rfrt. (A p ró b á k a m észá ro so k ja v á ra ü tö tte k k i.)

1773-ban b o r j ú : 3 v á ro s és H é th á rs (jo b b ) 6 k r, e g y e b ü t t : 5 kr, (gyengébb) 5 k r, eg y eb ü tt 4 kr.

1778-ban 1 m z a b 0 37 frt.1780-ban b o r jú h ú s ff 5 d.1790-ben h u s l im i ta t io : m a rh a h ú s : jo b b ff 4 k r, m a r h a h ú s : g y e n

g éb b ff 3V* k r, b o r jú h ú s Szt.-G yörgyig 3 ‘/s k r, b o r jú h ú s Szt.-G yörgy u tá n 4 kr, fej lá b a k k a l 9 k r, tü d ő ff 4 ' 2 k r, b e lek 3 k r, m a la c z b ő rre l5 kr, m a lacz b ő r n é lk ü l 4 k r, sa e v u m c ru d u m 10 k r , sa e v u m liquefac- tu m 12 k r, régi la r id u m 15 k r, új la r id u m 12V2 k r, v e rv e c in a s a lsa 3 kr, fia ta l b á rá n y 4 k r, új z s ír 15 k r, régi z s ír 18 k r, c a n d e la 131 » k r, c a n d e la a lb a 15 kr.

1792-ben h ú s l im i ta t io : m a r h a h ú s : jo b b ff 4 k r , u tó b b 3 1.s k r, m a r h a h ú s : gy en g éb b 3Vs k r, u tó b b 3 k r , m a la c z b ő rre l 4 k r, m a lacz bő r n é lk ü l 3Vs k r, b á rá n y 3Va k r, u tó b b 3 k r , b o r jú 4 kr.

1796-ban m a r h a h ú s : jo b b 7 d, gy en g éb b 1 ga ra s .1798-ban h ú s á r : (5— 7 d k ö z t á lla n d ó a n ..m á rc z . 23-tól m á ju s 30-ig :

m a lacz 5 k r, b o rjú 3 k r, f ia ta l b á rá n y 3 k r, 5 d , n y e rs faggyú 10 kr, o lv a sz to tt faggyú 12 k r , jó s z a lo n n a 12 k r, há j 14 k r , g y e rty a 13 kr.

1800-ban m a rh a h ú s 4 kr.1802-ben m a rh a h ú s 4 k r, E p e rje sen , B á r tlá n 11 d ., m a rh a h ú s 10 d

egyebü tt, te h é n h ú s 8 d E p e rje sen , B á rtlán , te h é n h ú s 7 d eg y eb ü tt, saev i liq u e fac ti (o lv asz to tt faggyú) 16 k r, g y e r ty a 18 kr.

1803-ban m a rh a h ú s 4Vs— 5'. 2 k r, b o r jú h ú s 5 k r , b á rá n y h ú s 5 kr, d is z n ó h ú s 6 kr. M ájus 25-én m a rh a h ú s 7 kr, te h é n h ú s 5 k r, b ő rö s m a l a c h ú s 8 k r, m a la c z h ú s 6 k r. F o n t n é lk ü l m é rő m észá ro s 12 fr t birság .

D eczem ber h ó b an : fejős teh én h ú s a : v á ro s 6 '/s k r , v id é k 6 k r ; nem fejősé: v á ro s 6 k r , v id é k 5 ' * k r ; 4 nag y t is z tí to tt lá b v á ro s 20 k r, v idék 20 k r ; 4 nag y n e m t is z tí to tt lá b v á ro s 16 k r, v id é k 16 k r, 4 k is t is z títo tt lá b v á ro s 16 k r , v id ék 16 k r ; v itu lin a v á ro s 7 k r, v id é k 7 k r :4 tisz tí to tt lá b v á ro s 10 k r, v id ék 10 k r ; feje t is z tí tv a v á ro s 8 k r, v idék 8 k r ; feje n em tis z tí tv a v á ro s 7 k r, v id é k 7 k r ; g y o m ra v á ro s 8 k r, v idék 8 k r ; m áj, b e lek v á ro s 7 k r , v id ék 7 k r : b á rá n y v á ro s 5 kr.

XII. ADÓÜGY.

v id é k 5 k r ; k ecsk e v á ro s 4 k r , v id é k 4 k r ; fr is s m a la c z a p ró lé k né lk ü l v á ro s 7 k r, v id é k 7 k r ; f riss m a la c z a p ró lé k k a l v á ro s 8 k r, v id ék 8 k r ; rég i s z a lo n n a v á ro s 18 k r, v id é k 18 k r ; ú j s z a lo n n a v á ro s 14 k r, v id é k 14 k r ; rég i a d e p s v á ro s 30 k r , v id é k 30 k r ; ú j a d e p s (h á j) v á ro s 24 k r , v id é k 24 k r ; saev i c ru d i v á ro s 16 k r, v id é k 16 k r ; saev i liq u i- d a t i v á ro s 20 k r, v id é k 20 k r ; c a n d e la s a b acea (faggyú) a váro s 24 k r, v id é k 24 kr.

1805-ben m a rh a h ú s v á ro s 7 k r , v id é k 6'/» k r , b ő rö s m a lacz v á ro s12 k r ; b ő r n é lk ü l v á ro s 9 kr. K é ső b b : (a m a rh á n a k a g a b o n a h iá n y m ia t t n in c s á ra ) m a r h a h ú s 6 k r , b á rá n y h ú s 5 k r, b ő rő s m a la c z 10 kr, b ő rn é lk ü l m a la c z h ú s 9 kr.

1806-ban a v á rm e g y e S z irm a y J á n o s tó l 28 ö k rö t 2100 r fr to n vesz 8250 p o rcz ió k e n y é r 86 rfrt.

1807-ben m a r h a h ú s : v á ro s , k a to n a i á llo m á s m a r h a h ú s : 10 k r, e g y e b ü tt 9 k r , b ő rő s m a la c z h ú s 14 k r, b ő rn é lk ü li m a la c z h ú s 12 k r, b o r jú h ú s 10 k r, v e rv e c in a 8 kr.

1808-ban (a m é sz á ro so k fék te len ség e m ia t t E p e rje se n c sa k 11 m észá ro s le h e t) m a r h a h ú s 11 kr.

(P es t v á rm eg y e ja v a s la tá r a á v á rm eg y e fe lh ív ja a k ö v e te it a m é sz á ro sü g y n e k o rszág g y ű lé si ren d ezésé re ).

D eczem b er h ó b a n m a r h a h ú s : v á ro s 9 k r, b ir to k 8 k r, fia ta l m a rh a vag y te h é n h ú s 7 k r, m a la c z : b ő rö s h ú s 18 k r , m a la c z : b ő rn é lk ü li h ú s15 k r , sa e v u m cr. ff 30 k r, sa e v u m liq u . ff 42 k r , g y e rty a ff 42 k r, b o r jú h ú s ff 12 kr.

1809-ben m a rh a h ú s a p e n a le e lengedéséve l a d rá g a sá g m ia t t 10 kr.1810-ben m a rh a h ú s 14 k r, b o r jú h ú s 16 k r , (a v á rm eg y e a h ú sm é ré s t

E p e rje s re s z a b a d n a k je le n ti k i, h o g y a m é sz á ro so k tó l s z a b a d u ljo n a k ö z ö n s é g ; u tó la g k a to n a i a s sz isz te n c z iá v a l m é re ti v e lü k a h ú s t s ek k o r) :

Városban és katonai állomásokon : E g y eb ü tt:

m a rh a h ú s _ ... _ 15 k r 14 k rb o r jú h ú s ......... 16 « 14 ab ő rö s m a la c z h ú s _ _ 24 (( 21 «b ő rn é lk ü li m a la c z h ú s 20 « 18 «sz a lo n n a ... ......... 48 « 42 ab á rá n y h ú s ................. 12 « 10 «

(H a a m é sz á ro s n e m e n g e d e lm e sk e d ik , b ír s á g o t fizet és k iu ta s ít já k .) O k tó b e r h ó tó l te h é n h ú s 15 k r , b á rá n y h ú s 12 k r, faggyúgyertya

15 0 frt, o lv a sz to tt faggyú l -06 frt, n y e rs faggyú 0 4 8 frt.1811-ben k a s sa i m e g á lla p o d á s : m a r h a h ú s : á llo m á s és v á ro s 20 k r,

m ező v á ro s 19 k r , fa lu 18 kr.

ADÓKIVETÉS. 225

[A v á rm eg y e 8 z s id ó n a k a k a r ja a h ú sv á g á s t k ia d n i, b á r az ep e rje si m észá ro so k 40.000 f r lig sz á n d é k o z n a k m a r h á t v e n n i 15 n a p o s l im ita tio fe lté te léve l. A z u tó b b ia k h ú sá re m e lé s t sz in te g y ű lé se n k in t k é rn e k E p e r je sen , de a v á rm eg y e n e m ad . E r re a H T ., m iv e l a v á rm e g y é k é s v á ro so k l im ita tió ja n em eg y ö n te tű , n o rm a tiv u m k id o lg o z á sá t k ív á n ja . E k k o r m a rh a h ú s 34 k r [E p e rje sen a m é sz á ro so k n á l 36 k r . V á rm eg y e b ö r tö n nel fenyegeti m eg ő k e t, d e vég re k é n y sz e rü l ju n iu s h ó tó l a 36 k r t e ltű rn i.] , b ő rö s m a la c z h ú s 50 k r, b ő rn é lk ü l m a la c z h ú s 42 k r , te h é n h ú s 40 k ra jc z á r .

A u g u sz tu s h ó b a n m a rh a h ú s 24 k r v á ro s b a n é s á llo m á so n , eg y eb ü tt10 k r , k é ső b b 28 k r , b á rá n y h ú s 15 k r v á ro s b a n és á llo m á so n , eg y e b ü tt16 k r , k é ső b b 24 k r , b ir s á g 12 rfrt. A g y e r ty a fo n tb a n 2-48 rfrt.

1812-ben m a rh a h ú s 36 k r, v id é k e n 33 k r [B iz to so k e lle n ő rz ik , az á rb ó l le c sap n ak .] , b o r jú h ú s 12 kr.

A u g u sz tu s h ó b a n m a rh a h ú s 45 k r , b ő rö s m a la c z h ú s 15 k r , b ő r n é lk ü l m a la c z h ú s 12 k r , te h é n h ú s 7 k r.

S z e p te m b e r h ó b a n m a rh a h ú s 8 k r, b ő rö s m a la c z h ú s 12 k r , b ő r n é lk ü l m a la c z h ú s 10 k r, te h é n h ú s 6 k r , saev i c r. 20 k r, saev i liq u . 26 k r , g y e rty a és sm ig m a (sz a p p a n ) 28 k r [a h o l n in c s m ész á ro s , a h ú sn e m e k 1 k rra l o lcsóbbak ].

1813-ban [Az ep e rje s i m é sz á rsz é k e k e t H o lla e n d e r M árk é s tá rsa bérli. A m a rh a á r 150 f r tra s z ö k ö tt fe l; e zé r t 7 k r ró l 8 k r r a e m e lik rö v id id ő re a fon t árát].

J u n iu s h ó 16-án m in d e n h ú s á r 1 k r r a l leszáll.A u g u sz tu s h ó b a n :

Város, ka tonai állom ás s ahol állandó E gyebütt

m a rh a h ú smészáros van

_ ... 5 k r 4 k rte h é n h ú s (ve rv ec in a ) ... 4 « 3 ab ő rö s m a la c z h ú s _ _ _ 7 « —b ő r n é lk ü l m a la c z h ú s— ... _ 6 « —b o r jú h ú s _ 6 a —saev i c r. (n y e rs faggyú) 15 a —saev i liq u . (olv. faggyú). 18 « —g y erty a fo n t ._ _ _ 20 « —

1814-ban m a rh a h ú s 6 k r , o k t. h ó b a n m a r h a h ú s 7 k r , v e rv e c in a ö k r, b ő rö s m a la c z h ú s 12 k r, b ő r n é lk ü l m a la c z h ú s 10 k r , saev u m cr. 24 k r, sa e v u m liq u . 28 k r, g y e r ty a fo n t 32 kr.

226 XII. ADÓÜGY.

b o r jú h ú s ........ .d is z n ó h ú s _ te h é n h ú s _

O k tó b e r h ó b a n :

b o r jú h ú s _ te h é n h ú s _. saev . cr. sa e v liq u . _ _ g y e rty a fon t

19 k r

l 1 k r ra l o lcsóbb

. 100

1817-ben b o r jú h ú s 17 k r, te h é n h ú s 20 k r ; k é s ő b b : E p e rje s , B á r tfa : 15 k r, S zeben , ká t. á llo m á s : b o r jú h ú s 14 k r , e g y e b ü tt: b o r jú h ú s 13 kr, te h é n h ú s 1 k r r a l o lcsóbb , saev . c r. 48 k r, g y erty a 1*15 k r, c an d e la 10 6 k ra jczá r.

1 8 1 8 -b an :Várt Egyebütt

10 k rÁllomás 11 k rm a rh a h ú s _ .......... •_ 12 k r

c a n d e la ............... ................ 48 «

A u g u sz tu s h ó b a n m a r h a h ú s :

E p e rje s . _ _ 12 k r , V e rv ec in a 10 k r, M alacz 20 k r

M alacz 18 kr.S zeben , B ártfa , S ó v á r 11 a « 9A h o l m é sz á ro s v a n _ 10 « « 8E g y e b ü t t ......................... 9 « « 8

O k tó b e r 15-én m a r h a h ú s :

E p erjes... ................. 10 k r, V ervec ina

M a rh a h ú s : S zeben , B á rtfa s a h o l m észá ro s v a n 9 kr, eg yebü tt 8 k r , v e rv e c in a 7 k r , m a la c z h ú s b ő rö s 18 k r , m a la c z h ú s b ő r né lkü l15 k r, c a n d e la 42 k r , c a n d e la c u m h o s ip io (faggyúgyertya) 54 kr.

N o v em b er h ó b a n a h ú s á r 1 k r r a l leszá ll, m a lacz 15—12 k ra jczá r, saev i c r. 30 k r, c a n d e la 44 kr.

III. A k a to n a s á g n a k s a lg a m u m (h á ló k ra jc zá r ) é s eg y éb

s z o lg á lta tá s o k :

a) S a lg a m u m :1720-ba n _ ....... ..................... .......... ... 406 rfr t1722-ben .......... .. ................. _ 390 «1722-ben _ _ ........... . .... 96 «

1723-ban .......... 290 «1723-ban _......... 36 «

lDÓKIVETÉS.

b) Fa és v ilág ítá s:

V árm egyeE perjesB á r t f a .......S zeben ...

146* ( 243 516Vi11 18‘ * 3863 4 11' 4 23* *3 5 10‘ 4

A dott fá t Adott ola jat

217 472* i 54* i llö V í

c> K a to n a tisz ti köteles s zá llá so k :

E zred es _ A lezredes

_ 5 szo b a443

Ő rp a ra n c sn o kK a p itá n y . . . ___H ad n ag y ._ . ... _ 2 a

2 «

4- 1 k a m ra - 1 k o n y h a

Z á sz ló ta r tó _ _

d) K a to n a i reg u la m en tu m 1730-ban:I. A tisz ti la ille ték rő l, II. p o rcz ió -ré sz rő i, III. fize tési ö sszegrő l.

A cs. h e ly ta r tó tá b o rn o k : 4166'40 frto t, a fő h a d b iz to s 1500 f r to t k ap .

IV. T a k sá k . T a k s a f iz e tő a b i r to k o s n e m e se n k ív ü l m in d e n egyes, a k in e k k e re s e te v a n . E z e k : a z e g y te lk e s n e m e se k , a r m á l i s t á k : to v á b b á a n e m te le n t a k s á s o k : a f u n d u s k u r iá l i s lak ó i, a sze sz - é s sö r fő z ő k , a m o ln á ro k , z s id ó k .

16 7 3 -b a n az ú j a r m á l is ta - ta k s a 12 4 .

16 2 6 -b a n a s e r fő z ő - ta k s a 1 Ir t.1634— 1 6 42-ben a s z e sz fő z ő -ta k sa 1 f r t (1 o l l a 2 u tán ).

16 43-ban a sör- é s s z e s z fő z é s t i la lm a :I. P a ra s z tn a k s ö r t fő z n ie n e m s z a b a d . M ivel a z e d d ig i

(1642.) s z a b á ly z a tn a k n e m b í r ta k é r v é n y t s z e re z n i, n e m is h a s z n á l tá k . A v á rm e g y e s z ig o rú e l le n ő r z é s r e u ta s í t ja a s z o lg a - b i rá k a t . A so lté sz (k e n éz) jo g a é r v é n y e s to v á b b ra is, v a la m in t M ak o v icz a p a ra s z t ja i a m a g o k c z é l já ra s z in té n fő z h e tn e k s ö r t . Id eg en (sz ep esi) s ö r b e h o z a ta la b írsá g g a l j á r . II. A p á l in k a is tilo s a p a r a s z tn a k s c s a k a n e m e s r é s z é r e fő z h e tő . A n e m te le n tő l e lk o b z a n d ó m in d e n a r r a v a ló esz k ö z . H a a n e m e s

1 öl.a Üst.

XII. ADÓÜGY.

a b i r to k á n id e g e n sz e sz t k o b o z el, b ü n te té s n é lk ü l te h e ti.

A t i la lo m m e g s é r tő je : h a n e m e s , 100 fo r in to t , h a n e m te le n .

4 0 f r to t fizet.II. 1 7 1 4 -b e n m o ln á r - ta k s á k (a n e m e s i m a lo m tu la jd o n o

s o k n e v é v e l) :

I. j á r á s : O r s ó c z _____ ________ 1 kő V*K a p i _ _ ....___ 2 kő 2 4 H a n kó cz 1 « V*T ö l t s z é k .................. _ 1 « 2 « L apos ______________ 1 « VsD e m é te ___________ _ 2 « 2 « K aproncza ______ __ 1 « 7*R a szla v ic za : D u ka fa lva ___________ 1 « */*

R asz lav iczy P é te r, K ü kem ezö . .. .___ __ 1 « */*F e re n c z ._ _ _ .... 2 « L7* a L u c s k a ___________ _ 1 a 1

R asz lav iczy S án d o r 2 « »4 (( K ucsin_j ... ______ 2 a 2R asz lav iczy Is tv á n 2 « 1 4 « C sap lonka ....................... 2 « */*

T rocsány : Krucsi5 _ ___________ 1 « */*K o h án y i P é t e r ........ 1 « Ví « S to ffuro_ ..... ..................... 1 « V*K o h án y i G áb o r és D u p lin _. 1 « */*

S z ta n k a y Is tv á n . V* « Fe'renczvágás___ _____ 1 « 1L u k a v ic z a .. ._____ 1 « 1 4 « V a s p a ta k a ___ __ ... 1 « IV*B ich a ró .... ........... 1 « V'4 « Girált 1 « W tB ich a ró ........ _ ............. 1 « V* « H a n u s fa lv a _________ 2 « 1 4Ú jfa lu ............................. 2 « 2/* « S z ta n k a y A n ta l _. 1 a 1K o m a ró cz _ ..................... 2 « IV* « B u z in k a y _________ 1 a */*C se rn in a ..................... .. 1 « Vs « H e r m á n y ___________ 1 « V*A lsó -V o lg a___ __ _ _ V 4 « Ö sszesen : 33V 4 -K a p y P á l V ágása _ 1 «Keczer P á l V ágása .... 1 « v * « II. já r á s :M eggyes _ 1 « 2/ í « R u s i n _ _________.... _ 1 kő */*B isztra : N a g y - L a d n a ___ __ elpnsztnlt —

B e r z e v i c z y ______ 1 « 1 « Abos:H la v a ty ............. 1 « 1 « felső ............................. 2 kő 2

Keresztes : a l s ó . ........................... 1 a V*DessewíTy _ _. _ 1 <( Vs « B erettő _ ........ 1 « */*S z irm a y .................. Vs a B o g d á n y ....... _ ....... 1 « Vs

K o m ló s_____________ 1 « "/4 « G yüvész ............. 2 « 2A lsó -A sgú th .... 1 « 2 4 <( a 2 « 2V a lykó cz .... ... ______ 1 « Vs « K a ka s fa lva ... ........... . 1 « 1V a rjú fa lva _ ....___ 1 « Vs « « 1 « 1Pét érvágás___ _____.... 1 « V* « Alsebes ............ _ új —L á d a .................. _ _ 1 « — « • « _____ 1 0 1

ADÓKIVETÉS.

Felsebes ............. - új - 4 S ta tk ó c z ...... ................ .. _ ' ‘ 4a ___ . 1 « »/« a K o m á rn ik „ V* a

V ára lja ............. - új — a L a d o m é r ___________ _____ V* a

B ajor ... 1 « V* a B isz tra ___ __ _ _ _ _ _ _ V* «

S zed licze ----- ... 1 kő */* a M edvecza _ ___ _______ _ 4 «

B e rk i_ ....... _ ____l a 1 a S v i d n i c z k a ______ _____.... V* «K a já th a _ ........... _ 2 a 2 a K r a s z lo v ------------------------------ V4 aKoszlolátn . . _ .... _ ... 2 a */« a V apen ik V* aÓ fa lu ..... ................ . _ 2 a *,* a K ecskócz . . . _________________ V4 «Veresvágás _ 1 a \ i a F elsö -S v id n ika _ _________ V 4 aT u h r i n a --------- . _ l a Vs a A lsó-O rlics V* aS zen t-P éter _ _ _ ro ssz 1 a D ubova V* aS ó v á r ___ ____ ___l a */* a V* «Terjékfa lva .... _ ____l a Vs a Czigla V4 aL u b ó c z _________ _ 1 « */8 a M iklova V« aR adács _ ... _ _ 3 a 3 a K u r im k a V* «B erzenke _ ____ ___ rossz — a A lsó -P o lyá n ka V4 aSzen t- I m r e ___ _ _ 2 a V* a V a radka ........... V* «B o lg á r _ . . . ------ _ _ 2 a 2 a K o m l ó s ________________ V* «.S z e n t - I s t v á n ____ ____2 a 2 a S te b n ik ........ _ _ V4 «S o m o s___ _______ — Vs* a A ndre ji’ágás V* aKende új — a C zigelka V* «

ö s s z e s e n : 22®, 4, 1 82 . PetrovaA lsó -T va ro szcza ... _ ... _ _

V* a

III. M akovicza i u ra d a lo m : A lsó -S v id n ik 1 aZ boró ___________ ____2 kő 2 4 Gáboltó leég ett _ ;______ — a

2 a 2 a a Vitraria 1 a« ------ _ 0-pjpirnwlom

llj-papirmalom2 « 1 a

Ö sszesen : 24BU -fy.

H osszúrét 2 kő 1*,* a III. j á r á s :Hrabócz 2 c V-h a H ra b kó _. _ _ _ __ 1 kő v * 4V o lgakócz___ ... ____2 a l** a S z in y e ___________ l a */« «K arim a 2 a 2 a a ______________ l a */4 aKerekrét_________ ___ l a >4 a */* aR adom a 1 a V* a T a rkő 1 a */4 «S ta v n ik 1 a V* a H éthárs 2 a 2 aB e n e d ik ó c z____ ___ l a V* a J a k a b v o l y a ___ _ 2 9 2 aM linarócz 1 a V* « S iro ka 1 aH a z s l i n ______ ___ l a */* a a 1 aS ztrocsin ______ ____2 a 1 a « __________ l a */« «Tisingecz _ _ _ 1 rom — « S e n g lé r .... _ _ _ _ _ l aB u k ó c z ___ ____— */* a « ___________ l a */« «

230 XII. ADÓÜGY.

Frics 1 kő Lénártó vitraria (üveghuta) 1 ALipócz.. 1 « 7*« « fürészmalom_ _ _Veresalma 2 « 2 « Lukó. _ 1 kő 1 «Kriván.. 2 « 2 « Venéczia__ _ rossz V* «Dobó..._____ 1 .« 1 « M a lyczó __ ___ V* «« _____ új — « « ______ __ Vi 1Pétermezö 1 « 1 « « Vs «Stelbach 1 « 7* « « ________ Vs «Alsú-Szalók__ 2 (( 2 « Sznakó..... ........... Vs «« 1 « 1 « Hrabszki . ... ... _ Vs «Berzevic.ze _ 2 « 2 « ’ Gerlachó .... 1 «

« ____ 2 « 2 « Sverzsó _ .. . _ ... _. _ 1 «« ____ 1 « 1 « Arany pataka__ ___ */* «« ____ új — « Sárpataka ____ _ _ 1 «

Sénvíz 1 « Vs « Rokito ... .. ... 2 kő laA «Bajorvágás_.... _ 1 « Vs « Tarnó . ... ..... ®/« «Palocsa 3 « 3 « Krise.............. .. _ */* «Feketekút____ 1 « 7* « Riclxvald_ ..._rossz — aMochnya _. _. __ 2 « 2 « Hervaltó ... _ ..... ..... Vs «Hedri 2 « 1 « Siba Vs aBerlinit 2 « 1 « Hertnek 2 kő 1 «Szent-Kereszt___ — Vs « « felső.._... — 7* «Jernye ...__ __ 2 « 7* « Klyussó . ... ... . 1 « •/* «Nagy-Vitéz ...___ 1 « Vs « Barlosfalva ____ 1 « */* «Rencsissó ... _ 1 « Vs « Ló falva ____ ___ _ V* «Gyurkó .......... ' ‘2/í « Ossikó _ ___ 7* «Hamborg ... ........ 1 « 1 « Fricske ..... rossz— «Lucska 2/í« Szedikert... .. ... .... .. 7* «Ptavnicza ....... . 1"« Finta 7* «Visztranka __ V* « Usz-Salqó_ Vs cLyubotin .... ... .. . _._ 1 « Mocsolya__ ____ V* «Lagno ... _ V* « Nagy-Sáros... .... _ _ 7 «Matiszova V* « Gergelylaka-- ------- V* «Balásvágás _ ... _ 1 « Usz falva .... _ ............ V* «Szutin ..... ....... - _ V* « « .... _______ V* «Sztarina _. _ .. 2/* « Tótselymes _. ... _ V* ftTarcza 1 « « ________ V* «Kijó... _........... .. _ V* «* Ternye_ ..... ........ V* ftÖsszesen: 407*,v.4 « V* «

« .... ..... ....... _ Vs ftIV. járás : Adámfölde... ... _ ..— Vs ftLénártó.... 1 kő v*4 « ... ........... - V* ft

ADÓKIVETÉS.

H ra d iszka ............... _ 1 i * i P éch ú jfa lú _ _ ____ _ 2/* 4Som .. ......... ...........1 s a U sz-P eklény _. ____ _ _ */* «L ilin ye _ ........... 1 k ő 1« « Szen t-M ih á ly ................... .......... 2 «O lejn ik _ . ...................................... 1 s « ö s s z e s e n : 21 V«, Vs 4 -P éch ú jfa lú________ ___________1 « M o ln á r- ta k sá k : 1498/*, Vs* 4 -

[Az összes ta k s á k az a d ó n a g y sá g a s a p o r ta v is z o n y o k ad ó k é p e s sége sze rin t v á lto z ta k . T u la jd o n k é p ad ó k ie g é sz ítő a szerep ék .]

Z s id ó - ta k s á k : (L. XI. F ejezet.)1772-ben (h á tra lé k k a l) 2450 rl'rt.1773-ban a ra b b i, ta n ító (sed ituus) m e n te s : 1485. H T . sz. 1774-ben

a d ó -k v ó ta 500 rfrt.1775-ben H T . h a v i be szed ést k ív á n .1780-ban ta k sa 200 frt.1798-ban h á tra lé k 14,746'59 rfrt.1804-ben ta k sa 1300 rfrt.1805-ben h á tr a lé k 11,204188/* rfrt.1808-ban a ta k sa fizetve v a n te ljesen .1811-ben ö tszö rö s ta k s á t a z s id ó ság n e m b ír m eg E p e rje sen . A fel-

s ég fo ly am o d v án y á t a v á rm e g y e a já n lja .1813-ban a z ed d ig 300 r f r t ta k s a (1300 fr t v a lu ta é r té k b e n ) m o st

2800 frt. A z s id ó ság fe lja jdu l, d e a v á rm eg y e je le n ti , h ogy elég so k an v a n n a k , a tö m é rd e k b é rle tb ő l m eg fize th e tik .

[1814-ben 600 z s id ó -c sa lád n á l tö b b van.]

V. A já n d é k o k . A z a d ó z ó k ö z ö n s é g le g tö b b s z ö r k é n y s z e rű

h e ly z e té b e n , a m ik o r a fe n y e g e tő z ő n é m e t k a to n a i v a g y m á s h a ta lm a ss á g o k c s i t i t á s á r ó l 1 v a n szó , fo r d u l a já n d é k té te le k b e á llí tá s á h o z . A lo ja li tá s is ú g y h o z z a m a g á v a l, h o g y e re jé n fe lü l v e s s e n k i a n e m e ss é g i ly n e m ű te rh e k e t . A n n y ira m eg y a z a já n d é k -d iv a t , h o g y a k ö z g y ű lé s v é g re m e g so k a lja s h a tá ro z a tk é p k im o n d ja , h o g y e z e n tú l n e m re n d e l tö b b é a já n d ék o t. A h a tá r o z a tn a k a z o n b a n se m m i fo g a n a tja n e m le tt.

A g a v a l lé r ia m é g a le g n y o m a s z tó b b é le tv is z o n y o k k ö z ö tt s e m n y u g o d o t t a v á r m e g y e u ra ib a n . N é h á n y p é ld á já t k ö z ö ljü k a so k k ö z ö l a z o k n a k az e s e te k n e k , a m ik o r a b i r to k o s n e m e ssé g is m e g a d ó z ta tja az a já n d é k c z é l já ra m ag á t.

1 Captutio benevolentiíe.

23-2 XII. ADÓÜGY.

1638-ban E sz te rh á z y Is tv á n g ró f la k o d a lm á ra k övet 100 frt.1639-ben a S zen t K o ro n a ő rzé sé re 1 p . 1 frt.1642-ben itj. R ák ó cz i G yörgy g y u la fe jé rv á ri la k o d a lm á ra követ

100 frt.1666-b a n I. R ák ó cz i F e ren cz és Z rín y i Ilo n a z b o ró i la k o d a lm á ra

100 a ra n y .1673-ban S p a n k a u n a k 2 ö k ö r, 2 h . bo r, 15 lúd , 30 ty ú k , 25 zab,

2 b o rjú , 2 p u ly k a , 20 c a r tin c u re s (?).1675-ben S p a n k a u n a k ú j a ján d ék .1678-ban az ö ssz e s- tá b o rn o k o k n a k . Z in k e n d o rff g r. 4 széna , 10 zab,

16 ty ú k , 8 lú d , 1 b o rjú , 1 e d én y vaj.1682-ben k irá ly n é t k o ro n á z ó k ö v e tsé g n e k : 1 p . = 1 frt.1684-ben R ák ó c z in é eperjesi f o g a d á s á ra : 4 ö k ö r, 70 zab , 2 bor,

6 sör, 4 b á rán y , 20 szén a , 12 lú d , 40 ty ú k .1685rben C a ra fT án ak : z a b 60 rf r té r t .1686-ban C a ra f la n a k : 100 a r . + 10 a r . (p ro o c c u rre n tiis = k ö rn y e

ze tn ek ) + 630 z a b (1 p . = 4 kö l) 4- 24 ló.1695-ben II. R ák ó cz i F e ren cz és ne je fo g a d á s á ra : 250 ta llé r.1718-ban VI. K á ro ly fo g a d a lm i te m p lo m á ra 5 év i k iv e té s (p o rták ra )

á 8000 rfr t. [É vek h o ssz ú so rá n á t se m tu d ja lefizetn i a várm egye.]1736-ban a k irá ly le á n y n a k la k o d a lm á r a : 2000 rfrt.1740-ben a t ró n ö rö k ö s sz ü le té se k o r : 1 nem es = 1 a ran y .1743-ban k ir . h e rczeg k isa sszo n y la k o d a lm á ra (k iv e té s : 1 p .= 8 rfrt)

1000 frto t a já n lh a t c sa k fel a so k a d ó sság m ia t t a várm egye.1748-ban a b u d a i k ir . p a lo t á r a : 100 a ra n y 4- 1 n em es = 1 a ran y .

[Szepes v á rm eg y e tiltakoV.ik.j1790-ben k o ro n á z ó -a já n d é k : 3619‘59 rfrt.

V I. H á z i a d ó (d o m e s tic a ):a ) V á rm e g y e i s z ü k s é g le te k : fe d e z é sé re szo lg á l a h á z i

a d ó , t e h á t : a t isz tv is e lő i j a v a d a lm a z á s r a ; b e ls ő s z ü k s é g le te k re ; ja v í tá s o k ra , k ie g é sz íté s e k re és h iá n y o k p ó t lá s á r a . F e lm e rü ln e k o ly e s e te k is, a m ik o r a h a d i a d ó p ó tlá s a á tc su s z a m lik a h á z i p é n z tá r te rh é re . A z u tá n a v á rm e g y e i a d ó s s á g n a k s az év i k a m a to k n a k fe d e z e te v á r ja a tö r le s z té s t, to v á b b á a sok e le m i c s a p á s p ó t lá s a s v é g ü l a k ö v e tsé g i d íja k , a m e ly e k e n az o rsz á g g y ű lé s i k é p v is e le te n fe lü l n é m e ly id ő s z a k b a n ig az án fö lö s k ik ü ld é s e k é r te n d ő k . V é g ü l n e m c se k é ly a v á rm e g y e i h u m a n i ta r iu s , fő leg sz e rz e te s i re n d h á z a k s z á m á ra m e g sz a v a z o tt a d o m á n y o z á s ; to v á b b á a k ü lö m b ö z ő b iz o t ts á g o k b a n (P es ten ,

ADÓKIVETÉS. 233

B ecsb en , M u n k á c so n , L e n g y e lo rs z á g b a n ) v a ló ré s z v é te l. A k iv e té s a n y á r i é v a d ra es ik ( m á ju s —o k tó b e r h ó ) : á t l a g a : h a v i 27 — 37 r f r t (25 ,000—40,000 frt).

b) A m é rh e te t le n h a d i c o n t r ib u t io k ö v e tk e z m é n y e az lett, h o g y a X V II. s z á z a d v é g é n a v á r m e g y e e g y ik k ö lc sö n tö l

a m á s ik h o z fo r d u l. K o n v e r tá l is, a m ik o r t e h e t i : d e csa k e g y re n a g y o b b m é r té k b e n e la d ó so d ik . M ár 17 1 9 -b e n h o ssz a s ja jv e s z é k e lé se k u tá n k é n y s z e rü l k ije le n te n i , h o g y n e m b ír ja m eg a z a d ó s s á g o k a t ; le g fe lje b b a s z á z a lé k o t f iz e th e ti. 16 9 7 -b e n a z a d ó s s á g : 2302 a r a n y ; 17 0 2 -b e n 2120 r f r t k ö lc s ö n : 17 9 4 -b e n

5700 r f r t ; 18 0 3 -b a n h a d i t e h e r 7909 r f r t , h á z i 9 100 r f r t ; 18 0 9 -b e n k é ts z e r 50 ,000 fr t e lő le g ; 1 8 1 2 -b e n S z e p e s s é g rő l60,000 r f r t k ö lc s ö n : 18 1 3 -b a n (az 1812. é v i é h s é g m ia tt) 60,000 r f r t k in c s tá r i k ö lc sö n . A z o n fe lü l a z a d ó z á s tö r té n e té b e n fe ltü n te te t t m a g á n k ö lc s ö n ö k .

c) A z e le m i c sa p á so k : v e r e b e k p u s z t í tá s a (1 6 9 1 -b en 1 p . = 800 v e ré b v a g y a to já s a s z o lg á l ta ta n d ó b e K a s sá ra ) ; a jég k á ro k , a m e ly e k o c u la tió ja k ö b lö k s z e r in t fo ly ik ; a k a to n a i k á ro k , a m e ly e k v i s s z a té r í té s e k o r a v á r m e g y e a m in im u m o t

k a p ja a h a d i k in c s tá r tó l ; a z á r a d á s o k é s tű z v é s z e k á l la n d ó a k a h áz i p é n z tá r r o v á s á r a : m a g o k b a n is fo k o z z á k a k ö z te r h e k e t.

d ) A h á z i a d ó r a n e h e z e d ik az o r s z á g g y ű lé s i k ö v e te k n a p id i ja in a k k iv e té se is. (L. XV. sza k asz .)

F) A z a d ó ü g y ta n u l s á g a i :I. A k ö z a d ó z á s s z e rv e z e te c s a k M o h á c s u tá n d o m b o ro d ik

k i, d e a z u tá n 1848-ig á l la n d ó je l le g ű . A d ó s z e rv e z e t v o lt t e r m é sz e te se n k e z d e ttő l fo g v a ; v o l ta k á lla m - é s m a g á n jo g i t e r h ek , m e ly e k e t e g y e s n é p r é te g e k ( tö b b é -k e v é sb b é s z a b a d o k vagy ra b sz o lg á k ) s z o lg á l ta t ta k : h a d i sz o lg á la to t , m u n k á t , p é n z t. A XIV. s z á z a d b e li r e n d is é g i k ia la k u lá s v e t n a g y o b b v i lá g o t a z a d ó z á s ü g y é re , d e a n n a k s z e rv e z e té t c sa k a XVI. s z á z a d m á so d ik te le m u ta t ja ig a z á b a n . A sz lá v sá g te rm é s z e tb e l i é s m u n k a -s z o lg á lm á n y a u tá n S z e n t I s tv á n a la p v e tő p é n z ü g y i

XII. ADÓÜGY.

in té z k e d é s e k ö v e tk e z e t t : a jö v e d e lm i a d ó és b ér (census), K á lm á n k i r á ly u tá n a fü s tp é n z é s a z ú j te le p e se k lö ld b é re , m e ly n e k h a r m a d a a k i rá ly é . E z a z a d ó is te rm é s z e tb e n v a ló s z o lg á l ta tá s ; é r té k e g y s é g e a m a r h a , e ls ő s o rb a n a tin ó . A XI. s zá z a d v é g é n a b í r s á g o k m á r tú ln y o m ó a n p é n z b e lie k . Az ad ó a v á m jö v e d e lm e k k e l e g y ü t t a l u c r u m cam erae , m e ly k é s ő b b k iz á ró la g a p é n z b e v á ltá s b ó l e r e d t h a s z n o t j e le n t i s az e g y e n e s a d ó je lle g é t n y e r i . A z A r a n y b u l la a z za l, h o g y a n e m e s i adó- m e n te s s é g e t k im o n d ja , tu la jd o n k é p a jo b b á g y o t is k iv o n ja a k in c s tá r i a d ó b ó l . E z a z o k a a n n a k , h o g y a z Á r p á d h á z v ég é n g y e n g e a k in c s tá r i jö v e d e le m .

M íg a z Á r p á d o k n a k a ro s s z p é n z v e r é s é b ő l h a s z n u k v o lt, R ó b e r t K á ro ly a j ó p é n z z e l a z t é r te el, h o g y a k in c s tá r m e g k á ro s o d o t t . A k k o r e n g e d ik á t k á r p ó tlá s u l a r e n d e k a jo b b á g y - jö v e d e lm e t : a te le k a d ó t. A z e lső p o r ta -ö s s z e írá s s a l á l la n d ó a d ó k u lc s a v a ló s u l t m e g a k in c s tá r n a k . A p o r ta a d ó n a k e z u tá n c sa k a fo g a lm a m ó d o s u lt . E lő s z ö r a p o r t a : egy e g é sz t e le k ; a n n y i te h á t a z a d ó té te l , a h á n y a p o r ta . C sak

ú g y n ö v e lh e tő ez , h a a re n d e k h o z z á já r u ln a k . A tö b b i n é p e le m a d ó ja á l la m i k ö z a d ó , m e ly ly e l s z e m b e n k iv á lts á g o k k iv ív á s a á ll. K ü lö m b ö z ő e le m e k a d ó z n a k : a fö ld e s ú r i c se lé d ség , a z e g y - te lk e s n e m e s , a k i m a g a m ű v e l i a te lk é t s a s z e g é n y e b b e g y h á z i j a v a d a lm a s o k .

M ivel a jö v e d e le m íg y is k e v é s , a XV. sz á z a d tó l 1715-ig

k ü lö n le g e s a d ó : a r e n d k ív ü l i s e g é ly v á l ik d iv a to s sá . A lb ert k i r á ly k e z d i m eg . R o v á s - a d ó n a k n e v e z ik , m e ly a lu c ru m c .-t l e s z o r í t ja . D ic á t s z e d n e k p o r t a s z e r in t a fö ld m ív e s tő l ; fü s t

s z e r in t is a d ó z n a k a z o n b a n : a te lk e s jo b b á g y m e g a z s e llé r é s p á s z to r tö b b e d m a g o k k a l. A k in c s t á r is m é t c sa k s a n y a ro g . H o g y v a la m ik é p s e g íts e n r a j ta a k i rá ly , 15 6 7 -b e n a fe lv id é k (13 v á r

m eg y e ) r é s z é r e fe lá l lí t ja a S z e p e s i K a m a rá t . 1593-tó l la ssan e l tű n ik a le g ré g ib b jo b b á g y a d ó : a k a m a ra h a s z n a , v a la m in t a v á r o s i c e n s u s is. A d ic a p e d ig e m e lk e d ik , d e a b e h a j tá s a n e h e z e n m e g y : 1670 k ö r ü l m á r k a to n a i e r ő s z a k a ro v ó e m b e r

ADÓKIVETÉS.

tá rs a s á g a . A p o r ta a d ó 1598— 16 0 7 -b e n e l tű n ik az a d ó z á s b ó l, b á r a z s id ó és a n a b a p t i s ta fe ja d ó ja is n ö v e li , ső t (1595) a r e n d e k is v ise lik a z e g y e te m e s a d ó k ö te le z e t ts é g e t (1 p . u t á n : n e m e s 6 fr to t , j o b b á g y 9 f r to t fizet). 16 0 9 -b e n , m ik o r a d ic a is h a n y a t l ik , m e g in t f e le le v e n ít ik a p o r tá t , d e ú j t a r t a lo m m a l, a m e n n y ib e n n e m eg y te lk e t j e le n t tö b b é , h a n e m v a g y 4 jo b b á g y h á z a t v a g y 12 z s e llé rh á z a t . S ő t u tó b b is m ó d o s u l

a p o r ta - fo g a lo m .1671— 7 9 -b e n a fo g y a s z tá s i a d ó fo r m á t a lk a lm a z z á k s

d i r e k t é s in d ire k t a d ó k a t v e tn e k k i. A z ú j r e p a r t i t i o is m e g b u k ik . A fo g y a sz tá s i a d ó a v á r o s o k b a s z o r u l, d e o t t s e m

g y ő z ik fize tn i (a n y e r s b e v é te l 1672— 7 9 -b e n E p e r je s e n 27,267 fr t, B á r tfá n 13,766 52 f r t, S z e b e n b e n 4739 62 frt) . A fo g y a sz

tás i a d ó k e rü le le k e t a z 1681 : 12. t.-cz . tö r l i e l. J o g g a l í r ja az e p e r je s i n é m e t k r ó n ik á s e r r ő l a z i d ő r ő l : « E g y e b e k b e n m in d e n fé le a d ó t k i e s z e l te k : e lő fo g a to t, c o n t r ib u t ió t , a u c t ió t , r e p a r - t i tió t, a c c isá t , á r e n d á t é s so k e g y e b e t ú g y , h o g y s o k e m b e r

in k á b b o t th a g y ta a b i r t o k á t s n e h é z Ín sé g b e ju to tt . A z t, a k in e k s e m m ije s e m v o lt, g a z d a g g á , a g a z d a g o t m e g s z e g é n y n y é tették)). L e tö r t a n e m e s is . S b e lá th a ta t la n id ő k ig t a r t o t t a

h á t ra lé k - r e n d s z e r .1687 -1714-ig ú j a d ó r e n d s z e r k ö v e tk e z ik . N in c s o rs z á g -

g y ű lé s , d e a z é r t a n n y i a z ad ó , a m e n n y i t a k o r m á n y a k a r . S o k a t é s a r á n y ta la n ú l v e tn e k k i a z 1 647-ik i ö s s z e ír á s a la p ján , n o h a jó v a l k e v e s e b b m á r a p o r ta , s ő t fa lu . A n á d o r

á l la p í t ja m e g a h iv a ta lo s p o r ta s z á m o t .1 M ajd 1 6 9 6 -b a n ú j r a m e g sz á m lá ljá k a p o r tá k a t s a v á r o s o k r a is k i te r je s z t ik a te le k a d ó t. A v á r o s ta k s á ja , m e ly a c e n s u s t l e s z o r í to t ta , így

v á lto z ik á t. A p o r tá n n é g y jo b b á g y te le k é r te n d ő , d e a j o b b á g y te lek m a g a k ü lö m b ö z ő je l le g ű : v a n 120 m é rő s és 1 20— 480 k ö b lö s . A k ik n e k c sa k h á z u k é s c s e k é ly fö ld jü k v a n , a z o k

1 l(i91-bcn írja a várm egye a k irálynak : «In ultim am desperationem prolapsi*.

XII. ADÓÜGY.

ö tv e n e n , a h á z a t la n z s e llé re k p e d ig n y o ld z v a n a n te sz n e k egy

p o r tá t . A k iv e te t t é v i a d ó ö ssz e g a p o r ta s z á m m a l o sz tv a a d ja a p o r ta a d ó t . A n e m e s 1679 u tá n ta k s á t fizet, a m e ly é p p e n n e m á ll a r á n y b a n a j o b b á g y a d ó v a l ; p é ld á u l 16 9 8 -b a n egy

p o r tá r a 6 00 í r tn á l tö b b esik , d e a n n a k a lig a z V is-ét fize ti az ú r . A z a d ó z ta tá s ro v á s s z e r in t fo ly ik , d e a r o v á s is s o k fé le k é p m ó d o s u l. A fö ld a la p v á la sz tá s a b a j t o k o z h a to tt v o ln a , t e h á t m e ste rsé g e s a d ó k u lc so t ta lá l t k i a n e m e ssé g . 1694-ben e g y jo b b á g y g a z d a , egy p á r ló, 20 k . b ú z a é s 30 f r t k é sz p é n z e g y f o rm á n fe le l m e g a d ic á n a k , a m e ly a z é r té k é b e n is in g a ta g : 90 4 - t ó l 2 fr t 50 4 - i g e m e lk e d ik . A te le k a d ó h o z a h á z ia d ó , m e ly e t a b i r to k o s n e m fize t, a je le n tő s d o m e s tic a , a k a to n a i p o rc z ió k , m e ly e k e t v a g y in g y e n v a g y p ia c z i á r o n a lu l k e ll s z á ll í ta n i , a n é m e t és m á s k a to n a s á g z s a ro lá s a , az

1697-ik i n é p z e n d ü lé s s tb . s z in té n h o z z á a d a n d ó k .A II. R á k ó c z i F e re n c z - fé le k o rs z a k 1703— 5 -re n e m v et

k i a d ó t, c s u p á n te r m é n y - é s ip a rc z ik k -s z o lg á lm á n y t , d e az ó n o d i o rs z á g g y ű lé s is m é t é le tb e lé p te t i a v á r m e g y é k r e a

p o r ta , a z a d ó z ó k ra d ic a s z e r in t . A s z a tm á r i b é k e sem k ö n n y í t a n é p e n , s ő t s ú ly o s b ít ja a b a já t, a m e n n y ib e n m é g in k á b b e r ő s ít i a r e n d is é g e t . 17 2 3 -b a n m á r c sa k az a rm á l is ta fizet h á z i a d ó t, m íg a n e m e s i tö b b s é g e g y á lta lá b a n s e m m it sem fize t. 1 805-ben a z tá n az a r m á l is tá t is fö lm e n tik a h á z a d ó tó l . A m ik o r a r e n d is é g 1 7 1 5 -b e n e l fo g a d ta a z á l la n d ó k a to n a ság o t, a z a d ó is (p é n z b e n , p o rc z ió b a n ) á l la n d ó v á le tt. A k iv e té sé h e z o rs z á g g y ű lé s s e m k e l le t t tö b b é . S ő t, m iv e l a k a to n a i

á r m in d ig a p ia c z i a la t t m a r a d t s az a d ó k iv e té s h iá n y n y a l v é g z ő d ö tt, a k ü lö m b ö z e t a h á z i a d ó r o v á s á ra m e n t. E z a d e p e rd ita m á r 1 7 2 2 -b e n a n a g 3'o b b ik fe lé t te sz i k i a k a to n a i a d ó n a k . A d e p e r d i ta 1848-ig t a r t j a m a g á t. II. J ó z s e f a te rm é n y a d ó t p é n z a d ó ra v á l to z ta tja á t, d e m a g a a z u tá n k é s z p én z ze l v á s á ro l . E g y id e jű le g a v á ro s i c e n s u s is v is s z a té r m in t h a d ia d ó , m e g a z s id ó -c e n s u s (a tü re lm i a d ó n fe lü l) is.

II. A p o r ta a X V II. s z á z a d tó l k é p z e le d a d ó k u lc sc s á le tt,

ADÓKIVETÉS.

a m e ly e t ú ja b b és ú ja b b ö s s z e ír á s o k se g íts é g é v e l h iá b a tö r e k sz e n e k a v a ló é le t k ö v e te lm é n y e ih e z k ö z e le b b ju t ta tn i . Az

ö s s z e író a fö ld te r je d e lm é t é s m in ő sé g é t m u ta t ta k i, in ig a n e m e ss é g n e m a fö ld e t v e tte a d ó a la p u l . M in d e n e s e tre a d ic á z á s o k o z ta a n e h é z s é g e t : a n n a k 95 r o v a ta b ő sé g e s te re t n y i to tt a z ö n k é n y n e k , r é s z r e h a j lá s n a k . A d ic á z á s o n is a k a r t az o r s z á g g y ű lé s 1825— 27 -ig se g íte n i , d e a k ik ü ld ö t t b iz o tts á g

ja v a s la ta n e m ju t o t t t á rg y a lá s a lá . M en t m in d e n a ré g ib e n : a H T . m e g b íz h a ta t la n e l le n ő r z é s é v e l é s — a m e n n y ib e n a ro v á s (n y u g ta tv á n y ) a r o v ó k e z é b e n m a r a d t — tö m é rd e k

s ik k a sz tá ssa l .III. A v á r m e g y e s z á z a d o s s a n y a r ú h e ly z e té re , d e a k o r r a

is j e l le m z ő 1 7 4 9 -b e n a k a n c z e llá r k i fa k a d á s a a v á r m e g y e e lle n s e n n e k v á l a s z a :

E c c u r s o la I l lu s t r i s C o m ita tu s h u iu s in te n t io D ic a s te r io ru m Id a e is e t a l io ru m C o m ita tu u m c o n a l ib u s n o n re s p o n d e a t?

C a rd in a lis n o s t r a q u e rse la n o n c o m m u n is c e n s e a tu r .

A h o l a k ö n y ö rg é s s e m h a s z n á l t , o t t a te h e te t le n s é g k ö z ö n y e b e sz é lt.

IV. A z é rt a z o n b a n a n e m e ss é g is d rá g á n fiz e te tt m e g az a d ó m e n te s s é g é r t. N y e rs t e r m é n y é n e k a z á r a t A u s z tr ia

s z a b ta m eg , A u s z tr ia ip a r á t v is z o n t m a g a v o l t k é n y te le n m in d e n á r o n m e g fiz e tn i . S m a g y a r s z ü k s é g le te k re a m a g y a r a d ó b ó l a lig , m a g y a r k ö z m ű v e lő d é s re p e d ig e g y á l ta lá n se m m i

s e m ju to t t . A n e m e s i k iv á lts á g o k o n az e lső r é s ü té s t a z a z 1 8 3 6 -d ik i tö rv é n y te t te , m e ly a z ú r b é r i fö ld ö n g a z d á lk o d ó n e m e s t a d ó a lá v o n j a : 1 8 4 4 -b e n te sz i a m á s o d ik n a g y lé p é s t a k ö z te h e rv is e lé s e lv i k im o n d á s á v a l. A z 1 8 4 8 :8 . t.-cz . d ö n t i el a k ö z a d ó z á s ü g y é t, az 1850 o k tó b e r 2 0 -ik i P á te n s p e d ig m e g s z ü n te t i a d ic á z á s t s é le tb e lé p te t i a m o d e rn a d ó r e n d s z e r t .

XIII. SZAKASZ.

A NEMES OTTHON ÉS A KÖZÜGYEKBEN.

TIZENKILENCZEDIK FEJEZET.

V árak, kasté lyok.

I. A v á r a k k e le tk e zé se . A v á r m e g y e i v á r é p í tk e z é s re k é ts é g te le n ü l a h o n fo g la lá s k o r á b a n ta lá l t p o g á n y v á r a k ö s z tö n ö z té k a z ő s ö k e t . N á lu n k , tö b b i ly e n re a k a d ta k : A h o so n , H r a d is z k ó n ; a z ú jv á r i (H on ig ) f a v á r is a z le h e te tt, m e g a s z in y e lip ó c z i r a b ló v á r . A v é d e le m b iz to s í tá s á ra s á n c z o k a t, fa

k e r í té s t v a g y k ő fa la t h u z t a k s k ú p a la k ú h e g y te tő n é p íte t té k a p o g á n y v á r t . A z e lső te le p e s e k h e ly e s e n fo g tá k le l a v á r é r té k é t , a z é r t é p s é g b e n fe n n ta r to t tá k , ső t ú ja k a t is em e lte k .

A s á r o s i v á r m in d já r t e z e k m in tá já r a k é s z ü l ; fő ré sz e a fa lö v , u tá n a a to rn y o k , a m e ly e k e le in te ő rh á z a k u l sz o lg á ln a k . A n n y i a to ro n y , a h á n y a t a v á r fe k v ése k iv á n . F o r m a s z e r ű v á r r e n d s z e r a la k u l k i, m e ly n e k h o n v é d e lm i fe la d a ta v a n . A z e lső tö rz s f ő k v á r u r a k . U tó b b , a tö rz se k sz é t

a p r ó z ó d á s a u tá n , a k irá ly o k a s a já t h a tó s á g u k a lá v o n já k a v á r a k a t , a m e ly e k f e n n ta r tá s á r a a v á r fö ld e k e t re n d e lik . A v á r n é p m u n k á l ja a v á r fö ld e k e t, ű z i az á l la t te n y é s z té s t , k ö z g a z d a ság o t. A g a z d a s á g i fe lü g y e lő a l a t t fo g la lk o z á so k s z e r in t tö b b

o s z tá ly b a s o ra k o z ik a v á r n é p e , m e r t h is z e n a t e rm é n y t is a v á r b a n d o lg o z z á k fel. A n n a k te h á t a h o n v é d e lm e n k ív ü l g az

d a sá g i é s ip a r i r e n d e l te té s e is v a n . M ás fo n to s s z e re p e a k ö z- ig a z g a tá s . A v á r a v á r m e g y e k ö z é p p o n t ja ; az e l le n ő rz é s , ig a z sá g sz o lg á lta tá s é s h a d ü g y fő h e ly e . A v á r é p í té s jo g a k irá ly i

VÁRAK, KASTÉLYOK.

jo g ; a ta tá r já r á s ig n e m is n y e r h e tő m á s c z é lra e n g e d é ly k é te m e le te s v á r é p í té s é re , c sa k la k ó h e ly ü l . A XIII. s z á z a d k ö z e

p é n a z o n b a n n y ilv á n v a ló le t t a v á r f o n to s s á g a : a k k o r a z u tá n tö m e g e s e n é rk e z ik eg y e se k v a g y c s a lá d o k ré s z é r e a z é p íté s e n g e d é ly e . A v á r a k s z a p o ro d á s a je lz i a z o l ig a rc h ia ú tjá t . A XIII. s z á z a d ig a lig fo rd u l m é g e lő k ő v á r . S á ro s b a n 12 0 9 -b e n

Ú jv á r fa a lk o tv á n y .íg y S á ro s v á r m e g y e 3821 k m 2 te r ü le té n is s o k v á r k e

le tk e z ik . H e ly é s a n y a g v a n b ő v e n ; a m u n k a e r ő ( jo b b á g y ) t ö b b n y i r e in g y e n e s, a s z a k é r tő m e s te r é s s e g é d e k d í ja c s e kély . K a p i- v á r X V . s z á z a d i ú j r a é p í té s é n e k k ö ltsé g e i v i lá g o

s a n fe ld e r í t ik a té n y t, h o g y h a jd a n ta n e m s o k e r ő k e lle t t v á r a k á ll í tá s á h o z . A v á r eg é sz k ö l ts é g e : 2 12 m a g y a r fo r in t

58 p é n z , 105 g ö n c z i b . b o r . 9000 to já s , 7800 h . m é sz . A tö b b i a n y a g m a g á tó l k e r ü l. A n a p s z á m e le n y é s z ő c s e k é ly s é g :

1 k ő m iv e s m e s te rn e k n a p i d í j a : 2 m . p é n z , 1 k a n n a b o r ; 1 h ó r a 36 k r.

2 p a l lé r n a p i d í j a : 1 m . p é n z , Va k a n n a b o r ; 1 h ó ra

18 k r.2 in a s n a p i d í ja : 1 m . p é n z , '.'a k a n n a b o r ; 1 h ó r a 18 k r.A z e lső v á r a k : h e g y i v á r a k (sa s fész k ek ). E lő tt( ik h á r s fá k

á lla n a k , m e ly e k a la tt a v á n d o r p ih e n , a m íg b e e re s z t ik . Itt

ta n y á z n a k a k o ld u s o k i s ; u g y a n i t t ü l b i r ó i s z é k e t a v á r ú r s v é g e z te ti k i a g o n o s z te v ő k e t. A b á s ty a g y ű r ű z e t k a p u ja e lő - u d v a r r a n v ilik , h o l a n ő k s z o k ta k ü d ü ln i s á r n y a s p o n to k o n k á d b a n v é g e z n i fü rd ő z é s t . M id ő n a XVI. s z á z a d b a n a z u ra k a s ík ra s z á lln a k le a k a s té ly o k b a , a b í r á s k o d á s ez e k k a p u c s a rn o k á b a n m eg y v ég b e . A v á r k a p u k é t v a s ta g d e s z k a ré te g b ő l á l l ; a b e ls ő o ld a ld e s z k á k -m e r ő le g e s e n , a k ü ls ő k v íz s z in te se n fe k sz e n e k . A k ü ls ő ré te g e t v a s le m e z z e l v o n já k b e . V a n k ü lö n k i r o h a n ó a jtó c s k a is, v a g y a k a p u b ó l n v il ik e g y k is a jtó . A n a g y , s z á r n y a s k a p u d iv a to s , m e ly n e k v a n z á r ja s e lz á ró g e r e n d á j a ; k ő s e r p e n y ő k b e n r ú d o n fo ro g é s f e n n e rő s g e r e n d á z a lb a v a n ille sz tv e . M á r a XII. s z á z a d b a n e r ő s v a s -

240 •XIII. A NEMES OTTHON ÉS A KÖZÜGYEKHEN.

p á n t ta l fo g já k ö ssz e a k a p u s z á r n y a k a t , a m e ly e k v a s s a rk o n fo ro g n a k . H a e m e lő s a k a p u , a z a j tó c s k á n a k is v a n em e lő je .

E s e tle g a v á r k a p u t h e n g e r r e c s a v a ro d ó v a s lá n c z c z a l h ú z z á k fel.

A z é p í tk e z é s r é g e n te fö ld s á n c z o t, sö v é n y t, h a s á b fa k e r í té s t ,

f a to r n y o k a t a lk a lm a z . K é ső b b k ő tá b lá k k ö z é tö rm e lé k e t, k a v i

c s o t h á n y n a k . A k a lá sz o s m e g a ró m a i n ég y sz ö g e s k ö v ű é p í

té s is d iv a to s s á le sz , b á r n á lu n k g y a k o r ib b a z e g y e n e tle n k ő

d a r a b o k ö s s z e ro v á s a . A v á r r é s z e i : 1. a fe l le g v á r , m e ly a v á r

é p ü le t k ü lö n h e ly is é g e : 2 . a d e ré k to r o n y (d o n jo n ), m e ly a

ro m á n k o r b a n n é g y sz ö g - v a g y k ö r a la k ú s e r ő s fa la z a tú . F a -

g e r e n d á z a t o s z tja tö b b ré s z re . A b la k a i k e r e k ív v e l fe d e tt, k es -

ken }f n y ílá so k , k é s ő b b ik e ra b la k o k . A fe lső e m e le t é s te tő k ö z t

e lő re s z ö k ő f a s ik á to r 1 ( g y i lo k vág}' ö ld ö k lő ) n y ú l ik k i, m e ly

n e k fe ls z e d e tt p a d ló z a ta h e ly é rő l ég ő s z u r k o t ö n th e t te k a lá .

E fö lö t t r o v á tk o s h a d i o r o m z a t k é s z ü l, m e ly n e k k o c z k á i m ö

g ö t t a h a r c z o s m e g v o n u lh a to t t ; 3. a k á p o ln a é s lo v a g te re m

az e m e le t . H a k e t tő s (e m e le te s ) a k á p o ln a , az e m e le t p a d

ló z a tá n k e r e k n y í lá s v a n , h o g y a c se n g e ty ű s z ó le h a n g o z

z é k a fö ld s z in te n im á d k o z ó v á r n é p h e z . A s z e n tsé g h á z fé l

k ö rű . a b la k a i k ö z t b ib l ia i k é p e k lá th a tó k . O tt á ll a z o l tá r

v a g y ú r- a s z ta la . A lo v a g te r m e t p i l lé re k v a g y o sz lo p o k o sz t

j á k h a j ó k r a ; t a la já n s z ín e s m á r v á n y la p o k v a g y p a d o la tté g lá k

v a n n a k ; te tő z e te , h a g e r e n d á s , m e z ő k re v a n o sz tv a s c z im e -

re k k e l, j e lm o n d a to k k a l , fa ra g v á n y o k k a l é s s z e n t k é p e k k e l d ísz ítv e . A z a b la k o k a g ó t k o r b a n tü lö k p a lá v a l, c s i l lá m le m e

ze k k e l, p e r g a m e n e k k e l , v á s z o n n a l v a g y o la jo s p a p í r r a l v a n

n a k k itö ltv e . A z a b la k -m é ly e d é s e k s z o k á s o s a k : a n ő k s z á m á ra

p a d o k k a l , v á n k o s o k k a l. K a n d a l ló t is á l l í ta n a k . A fa la k h o s s z á

b a n n y ú j tó z ó a s z ta lo k és p a d o k , a k ö z é p e n m a g a s p o h á r

szé k , a s z ta l e lő t t f a lá b z s á m o ly o k lá th a tó k . A z a b la k e rk é ly b ő l

(logg ia) n y í ln a k r e n d e s e n a s z o b á k (cella).

1 Gyilokjáró.

VÁRAK. KASTÉLYOK. 241

II. A v á r m e g y e v á ra i.A b o s : p o g á n \r v á r . (L. A b o s . X IV . s z a k a sz .)Á d á m fö ld e : 1200 e le jé n a t e m p lá r iu s - r e n d é p ít i , 1512-ig

b ir to k o s a T a r c z a y -c s a lá d , m e ly a P e ré n y i- c s a lá d k e z é re ju t t a t j a : 1570 ó ta a B o rn e m is s z a -c s a lá d . (V é d ő fa la i a z u ra s á g i k e r tb e n lá th a tó k .)

B a jo r .B á r t fa v á r á t 13 1 2 -b e n a t e m p lá r iu s - r e n d é p ít i , 14 1 2 -b e n

a k irá ly a v á r o s ra b iz z a : « P o r ta c u m tu r r i e t to to c a s tr o s u p e r e a d e m c o n s tru c t is » . 14 6 1 -b e n tá m o g a tn i t a r to z ik a k i r h a d a t,

m e ly n e k fe la d a ta a R ic h n o é s S á ro s a la t t é p í te t t e r ő d ítv é - n y e k le ro m b o lá s a . 14 7 4 -b e n B á rtfa , a k ö z te é s M a k o v ic z a k a p i tá n y a i k ö z t t á m a d t e g y e n e t le n k e d é s e k m ia t t , S á rp a ta k , R o k ito , S w irz o és A r a n y p a ta k k ö z s é g e k e t k a p ja .

B e r z e v ic z e : 1350 k ö r ü l é p ü l t (B e rz e v ic z y -c sa lá d ). C a s tru m 1355, B ro z o w y tz a 1448, B e rz e v ic z e 1458. E p e r je s E rz s é b e t k i r á ly n é s z á m á r a fo g la lja le 1 4 3 8 -b a n , a c s e h e k é 1 4 4 9 -b e n ; M á ty á s k ir . v e z é re i v is s z a v e s z ik 145 8 -b an .

[A v á r a t B. M ih á ly é p í te t te a Sz. Q u i r in u s - te m p lo m i r á n y á b a n eg y d o m b o n . A z ó ta v ise li a R u tk e r -n e m z e ts é g ez ága a B e rz e v ic z y -n e v e t. M a m á r a ro m ja i is e l tű n te k .]

B o d o n v á r a (A l.: 1 II. M ak o v icz a) .B u d a m é r .E perjes. (L. XX. sz a k asz .)F elsebes- V ára tja (P o d h ra d z ik ) .H a m b o rg .H a n u s fa lv a .H a rsá g h .H edri.

H e r tn e k .H ím ig . (L. Ú jv ár .)

H ra d e k : p o g á n y v á r . A K r iv á n y n a k v e z e tő u tó n , K ijó tó l

1 Alias = máskép.

T ó th SÁsoon: Síiros vármegye monográfiája. II. 16

XIII. A NEMES OTTHON ÉS A KÖZÜGYEKBEN.

É D -i i r á n y b a n á ll H r a d e k - h e g y (800— 150 m ), m e ly k ö r ü lb e lü l 3 00 n i h o s s z ú s á g b a n D -n e k le j tő s ö d ik . A z ú tv o n a lb a n , m e ly fo r g a lm i ú t v o lt, á l lo t t a h e g y i v á r , m e ly a T a rc z a -v ö lg y e t u r a lta . A h o l a h e g y h á t k isz é le se d ik , fé lk ö rű , lé p c ső z e te s le v á g á s m u ta tk o z ik , m e ly a tú lsó , m e g m á s z h a ta t la n le jtő n é l v é g z ő d ik . B e lje b b , k ö r ü lb e lü l 20 m -re , m á s o d ik fö ld m ű k ise b b g y ű r ű z e te t k é p e z ; ú j r a fe lje b b , k ö rü lb e lü l 20 m -re eg y h a r m a d ik s m in te g y 25 m - r e eg y n e g y e d ik fö ld m ű v an . Itt, a fe n s ik o n te r ü l e l a v á r k ö z é p p o n t ja 918 m a te rü le te n , ú gy 1800 e m b e r re . A g y ű r ű z e te k g y e n g é k , d e m e n e d é k n e k a h e ly fe le t te a lk a lm a s . S z é n - , é g e te tt a g y a g - é s d u rv a c s e ré p m a ra d v á n y o k s e j te t ik h a jd a n i k o rá t.

H r a d is z k ó : 1200 e le jé n a t e m p lá r iu s - r e n d é p íti. M a a s á n - c z o k b ó l a l ig lá th a tó n é m i ré sz .

K a já ta : c a s te l la n u s d e K. 1477. A h e ly ség g e l e g y ü t t a R o z g o n y i-c sa lá d b í r h a t ta .

K a p i- v á r : 1 3 4 7 -b e n P o s se s io C a p i c u m lo c o c a s tr i B og- lo c h -M o g lo c h ; 1 4 1 0 -b e n c a s t r u m C a p i ( a l . : M agloch).

A P o h a ro s - c s a lá d b í r t a a h e ly s é g e t M ag ló cz (B aglócz) v á r -

h e g y g y e l 1347— 1410. Z s ig m o n d k irá ly tó l c s e ré b e n K ó k a i A n d r á s k a p ta , a K a p y -c s a lá d a la p ító ja , k i 14 1 0 -b e n ú jra ép íti. 14 4 0 -b e n h ű t le n fiá tó l a R o z g o n y i-c sa lá d ra s z á ll á t, d e 1446-ban

is m é t K a p y J á n o s a b i r to k o s .S á ro s m e g y e i ta r to z é k a i : 14 1 0 -b e n K a p i v á ro s , F u ly á n ,

L ád a , K ö k é n y , N é m e t-L á d a , M áty u s-, P á l- G e rla v á g á sa , M al- cz o , V e n é c z e ; 1 4 4 0 -b e n (N .-L á d a e l tű n t) é s K is- é s N a g y - T ö lg y s z é k ; 1439, 1 4 5 3 -b a n ez u tó b b i a P e ré n y i- c s a lá d n a k k ir. a d o m á n y .

Á llí tó la g a z ,ősi v á r a t m a g a s s z i r tc s ú c s ra (M u ric sa -V árh é g y ) a ró m a ia k é p í te t té k a b e ü tő s z a r m a tá k e lle n . U tá n u k sz lá v k é z re j u to t t , o n n a n a K l in ik a n e v e . A h o n fo g la lá s k o r M oglód

(M o g lo u th ), T u h u tu m v e z é r fia h a ta lm á b a k e r ü l t s tő le k a p ta ú j n e v é t 1410-ig . 1 3 0 0 -b a n a M a g ló d -n e m z e tsé g f u tá n k ir , b i r to k . 13 1 2 -b e n T a r c z a y H e n r ik v é d i C sá k p á r tjá n , d e a k ir .

VÁRAK, KASTÉLYOK. 243

s e r e g e lfo g la lja é s l e r o m b o l j a : 1 3 5 0 -b e n S z a p lo n c z a i P o h á r o s P é te r k a p ja , d e ú j r a n e m é p í th e t i fe l. K a p y A n d r á s é p í t i fel141 0 -b en , a m ik o r k é t to r n y o t é s m a g a s b á s tv á z a to t k a p a ré g i M a g ló d -v á r. 14 6 8 -b a n K a p i- v á ra t S z a p o ly a y Im re o s t r o m o lja a fe lv id é k i v á r o s o k tá m o g a tá sá v a l k ir . p a r a n c s r a . 14 6 8 -b a n K a p y J á n o s t é s G e rő t M á ty á s k irá ly S z a p o ly a y I m ré

vel s a fe lső v id é k i v á r o s o k k a l m e g o s tro m o lta t ja , a z o n b a n a z o k c s a k h a m a r k ie n g e sz te lik a k i rá ly t . 1 5 3 7 -b e n K. J á n o s tó l é s

G y ö rg y tő l, a k ik S z a p o ly a v -p á r t ia k , F e ls L é n á rd e lfo g la lja a v á r a t , d e 15 4 5 -b e n K. G y ö rg y m á r I. F e r d in á n d p á r t já n áll. M íg a B o csk ay -, B e th le n - é s B á k ó c z i G y .- fe lk e lé s b é k é n h a g y ja a v á r a t , 16 8 5 -b e n T h ö k ö ly e lfo g la lja , a z o n b a n S c h u l tz tb .

h a m a r v issz a v e sz i. 17 0 9 -b e n T e le k e ssy , II. R á k ó c z y F. v e z é re , fog ja o s t ro m a lá . U sz B á lin t, S á ro s v m . a l is p á n ja és a v á r fő k a p i tá n y a h ő s ile g v éd i, d e v é g re fe la d ja . T e le k e s s y fe lg y ú j-

ta t ja a z tá n a v á r a t ; u tó b b 1 7 1 2 -b e n K a p )7 G á b o r ö zv e g y e ú jra fe lé p ítte ti . 17 1 5 -b e n a v á r a z o rs z á g o s v é g z é s k ö v e tk e z té b e n n e m k e r ü lh e t te e l s o r s á t : ú r a s s z o n y a a k ö z sé g b e li k a s té ly áb ó l k ö n n y e s sz e m e k k e l n é z te e le n y é sz té l .

[E lső é p íté s é t 1 3 1 0 -re is te sz ik . B iz o n y o s , h o g y R ó b e r t K á ro ly 1 3 12-ben le ro m b o l ta t ta .]

K a s té ly o k : S z e n tp é te r , S z e n tm ih á ly , F r ic s , H e d ri , K ri-

v á n y , B e rz e v ic z e , D o b ó , F in ta , P é te rm e z ő , D e m é th e , M a g y a r- ra sz la v ic z a , H e r ln e k , Z b o ró , K e c z e rp e k lé n , J e r n y e , Á d á m fö ld e ,

H á m b o r , D a ró c z , Ó fa lu , S z in y e , H a n u s fa lv a . G irá lt , S e b e s s tb .K ecze r-P ek lin .

K é k m e zö (K ü k em ező ).K e c ze r lip ó c z: L ip o lc z (L ip ó c z). 1 3 1 1 -b e n K e c h e r S á n d o r ,

P é te r o s z tá ly a : E lu s k w (É le sk ő )-v á r , a T o lp fo ly ó v id é k e a t a r to z é k a iv a l, a m e d g y e si e r d ő é s A g h a g u s p a ta k a - b ir to k . 1 3 4 6 -b a n N e k cse i D e n k S á n d o r a z u ra . 1 3 6 2 -b e n c a s t r u m L y p o w c h ; 1396-ban L y p o u c h ; 14 0 2 -b e n L v p o lc h ; 1 4 3 3 -b a n L y p o u c z ;

14 9 6 -b a n L y p o cz . A m a i K e c z e r-L ip ó c z v á r , m e ly n e k a lig ro m ja i lá th a tó k , 1 2 2 9 -b e n é p ü l t . B ir to k o s : a XIV. s z á z a d b a n

16*

244 XIII. A NEMES OTTHON ÉS A KÖ7.ÜGYEKBEN.

a (b a ra n y a m e g y e i) N e k c s e i-c s a lá d ; 14 9 6 -b e n a l ip ó c z i K e cze r- c s a lá d ; k ö z b e n le á n y -á g o n m á s o k i s ; 1406-ban a D o b a y - é s V a jd a v -c s a lá d k e z é n v a n M o d ra fa lv a és F e lső -L ip ó c z ; 1427- b e n m é g T iz se te , O p in a , B o n y ita (v á r ta r to z é k o k ) ; 1429-ben a S o m o sy - é s D o b y -c s a lá d a R o z g o n y i-c sa lá d n a k ö rö k í t i el. T a r to z é k a i: 1 4 9 6 -b a n V e re sv á g á s , O p in a , P a ta c sk ő , T u r in a , B o n y ita , P e k lé n .

[S ik is t (K ecz er) D e m e te r , k i II. E n d ré t a S z e n tfö ld re k ö v e tte , v is s z a té r te u tá n K á lm á n k ir . h e rc z e g tő l (o ro sz k irá ly ) 1000 m á r k á é r t m e g v e tte 12 2 9 -b e n a b i r to k o t . E z ó ta 1543-ig

a K e c z e r-c s a lá d z a v a r ta la n b í r ta a v á r a t ; d e a k k o r S z a p o ly a y p á r t j a r a j ta ü t, A m b ru s t m e g g y ilk o lja s a v á r a t k ira b o lja . A fia, A n d r á s , M a r tin u z z i p a r a n c s á r a v is s z a k a p ta a b ir to k o t. M a r tin u z z i k ü lö m b e n S á ro s m e g y e re n d je in e k s a jn á la tá t feje z te k i s a k a s té ly h e ly re á l l í tá s á t Íg é rte . 1 5 91-ben a v á ra t

l e ro m b o l já k . A v á r a R á k ó c z i F .-fé le fe lk e lés id e jé n p u s z tu l t v ég le g e l.]

K o m ló s : 12 1 2 -b e n a te m p lá r iu s - r e n d é p ít i , 1435-ben a z o n o s c a s tr u m C h m e lo v v a l, 14 6 0 -b a n n o v i te r e r e c lu m . A c s e h e k e rő s sé g e , m e ly n e k le b o n tá s á t Íg é rik (K eresz tes-K o m ló s). [1 2 1 2 -b en H id e g k ú t ta l é s M a je le fö ld fe lé v el, m e ly e k a k k o r

m á r b e v o l ta k n é p e s ítv e , to v á b b á n a g y e rd ő ség g e l, h a lá sz ó v íz z e l é s n a g y s z a b a d a lm a k k a l k a p ta a r e n d . H a e lő b b á llo tt is a v á r , ez e m e lte n a g y fé n y re . M ik ló s b á n , ú jv á r i fő isp án ik ta t ta b e . 12 4 4 -b e n e r ő s íté s t k a p a r e n d , m e ly tő l c se ré b e n

R ik o lt ' f. K a k a s m e s te r v esz i á t. 1441-ben c s e h b ir to k . 1460-ban a c s e h e k a k i r . v e z e té s é v e l (a v á r k a p i tá n y o k és « se n io re s» s P a ló c z y L á sz ló gf., H o m o n n a y , P e ré n y i Is tv án ) k ieg y e zn ek ,

h o g 3r 4250 a r a n y f o r in té r t á ta d já k a v á r a t ; ö t m e g y é re T re u - g a - f f o g a d n a k n é g y h é t r e ; h o m a g iu m o t n e m k ö v e te ln e k , c sa k é le lm e t é s t a k a r m á n y t ; a k ir . v e z é re k e lle n ő rz é s e ü l az e r ő d

h ö z k ö z e l, J á n o s f a lu n , 1— 4 m e g b íz o tta t t a r th a tn a k . 1460-ban c se h e rő ssé g . A k k o r fe ld ú l tá k ; m a a n y o m a is a lig lá th a tó .]


K ő szeg : 14 3 1 -b e n c a s t r u m K w zeg , K e w ze g h : a L a p is p a ta k i , Z sé g n y e i, K őszeg i, B u d a m é ri , S o m o s i-c s a lá d b ir to k a .

T a r to zé k a i: 1 435-ben K őszeg , S o m o s , Z s id ó p a ta k (M a g y a rfa lu), L em e s , T e r e b ő , L o v a g h á z a , Á b r á n y , K is -Á b rá n y , Ú jfa lu , M o c sá rin á l, A b o s, L ic sé rd , P o ly á n k a , K is -K a ssa , P e k e ln ik , S z u h a d o l in a , L u b ó c z , S z e n t- Im re , B a já n ó , J e s z tr e b és B o z u h a , K e re k ré t , Ig r ic z e -p u sz ta .

[A v á r e r e d e te h o m á ly o s . H ih e tő le g a z A b a -n e m z e ts é g

e g y ik á g a e m e lte , a m e n n y ib e n a H e rn á d és T a r c z a k ö r n y é k é n a z te le p e d e tt le s a b i r to k a i tó l n e v e z té k el a z á g a i m a g o

ka t. így a K ő sz e g h y -á g is a v á r tó l . 1 4 3 5 -b e n a s z e p e s i k á p ta la n ik ta t ta b e a c s a lá d o t a b i r to k b a , m e ly h e z M a k o v ic z a (B o d o n v á r) é s B u d a m é r is t a r to z ta k . A k ir . d ó n . k i te r je d t : a

S e g n y e y -c sa lá d ra , K ő sz e g h y G y ö rg y re é s S o m o s y A n d r á s ra . 1470-ben a c s a lá d f s a b i r to k a k ir . ü g y é s z re s z á ll t . M a a r o m ja ib a n is a l ig l á th a tó v á r K a ssa tu la jd o n a .]

L a d o m é r : 14 5 8 -b a n c a s te l lu m L a d a m é r . A M a k o v ic z a

ta r to z é k a i k ö z t e ső L a d o m é rv á g á s a fa lu b a n é p ü l t . B ir to k o s : a z o ln o d i G z u d a r-c s a lá d , m a jd f u tá n 1 4 7 0 -b a n a R o z g o n y i- c sa lá d .

M a g ló d : (L. K a p i-v á r) .L ic sért.

I. M a k o v ic za : 1241 az a la p ítá s i é v e ; 1 3 6 4 -b e n c a s t ru m M a c a u y c h a , M a k a u ic h e . B ir to k o s : 1 3 6 4 -b e n a C z u d a r - c s a lá d 1 4 70-ig ; 14 7 0 -b e n a R o z g o n y i -c s a lá d ; 1 4 8 2 -b e n C z u d a r J a k a b le á n y a : C s e tn e k i L á sz ló n é (k ir. f iú s í tá s ) ; 1 492-ben a R o z g o n y i- ro k o n s á g és a k i r á ly ; 1 4 9 3 -b e n a S c h e l le n b e rg -c s a - lád (k ir. a d o m á n y ).

T a r to z é k a i: 14 1 4 ,1 4 1 5 , 1 4 1 6 -b a n K o m a ró , Ú jfa lu . H o ssz ú m ező . S á rp a ta k , R ik a tó , T a r n ó , F e rz s ó (Szv-), K ú ró , G ib o lt,

P é te r- , C se tle v á g á sa , h á r o m T ú ró s - , A r a n y p a ta k a , U z b ró , k é t S z o b a p a ta k a , K o m ló s , S z e m e ln e , M ik ló sv á g á sa , k é t F e k e te p a ta k , E n d re v á g á sa , B e lav e zsa , G ra b ó c z , P ó ly á k , D u b in n a , S a sa - n icz a , O l tó it, H e n sz lin g , H ir in n a . R ó n a , M o ln ár- . B e n e d e k -


v á g á sa , Ú jv á ro s , O s z tra c s in a , V a isz ló , V isk , A gyagos, M érg es- v á g á s , O ro sz fa lu , C siz en y (? ), B a k sa , K e n c z ö lv á g á sa , F ia s , S zo - b o s , S tu f fu rk a , K a p ro n c z a , R a d o m a , K e re k ré t , T a p o ly sz e g , Iv u r im a , Iv ru c s á n (C h y n th a n ) , S z ta sk v á g á sa , D u p l in , B u k ó c z , k é t S z v id n ik , L a d o m é rv á g á s a , k é t O r lic h , D u b o v a , S z á c s (?), K ő b e rk e r . E 65 h e ly s é g k ö z ü l : S á rp a ta k a , R o k itó , S zv erzsó , A r a n y p a ta k k ir . a d o m á n y B á r t fá n a k 1481-ig ; K a p ro n c z a , L u -

zsá n , B u já k a C z u d a r -c s a lá d n a k 1471, s a Z b u g y a i c s a lá d n a k 1472. A z 1427. a d ó la js t ro m s z e r in t 49 h e ly sé g v a n a C z u d a r - c s a lá d b i r t o k á b a n : E sz le n g , H o ssz ú m e z ő , S zv erzsó , S zobos, T ú ró s - , F e k e te - , I í i s -F e k e le p a ta k , G a ra b ó c z , K o m a ró , S tu f fu rk a , A g y a g a s fa lv a , B u k o lc z , Ú jv á ro s , B e lo v ez sa , D u b in n a , O ro sz fa lu , V a isz ló , K e re k r é t , T a r n ó , V isk -, E n d re - , S z ta sk v á g á sa , R ó n a ,

K ru c só , S á rp a ta k , K u ró , R ik a tó , K a p ro n c z a , L u z sá n , T a p o ly sze g , F ia s , O z b o ró , K e n c z e lv á g á sa , A r a n y p a ta k , B e n e d e k - v á g á sa , R a d o m a , G ib o ll, S z tru c s in a , S a s s a v ic z a , M o ln á r- , M érg e sv á g á sa , K u r im a , C z ig la , S z e m e ln e , B ak sa , Ú jfa lu , P é te r- , M ik ló sv á g á sa , S z o b a p a ta k a .

[1 2 4 1 -b en IV. B é la k i r á ly S a jó u tá n S á ro s - v á rb a m e n e k ü l s D e ír ik n e k j u t a lm u l T a r k ő t , a p j á n a k : M a k ó n a k p e d ig a m a k o v ic z a i u r a d a lm a t a d ta . E ttő l k a p ta a v á r a n e v é t, h o l 1280-tó l a Z u d a r - c s a lá d a b i r t o k o s ; 14 3 5 -b e n a c s a lá d G o m b o s J á n o s n a k , a S tr á z s - c s a lá d n a k é s a T h e k u le -n e m z e ts é g n e k Z e-

m e ln é é r t c s e ré b e L u z s á n t é s B u já k o t e n g e d ik á l, m iv e l h o s s z a n p e r e l te k a m ia t t , h o g y a v á r S z e m e ln e (S m iln o ) h a tá r á n v a n é p ítv e . 14 7 0 -b e n a Z u d a r -c s a lá d f u tá n a k i r á ly p á r fa lu t k is z a k í t a z u r a d a lo m b ó l é s B á r t fá n a k ju t ta t ja , a tö b b i t p e d ig

R o z g o n y i O s v á tn a k a d o m á n y o z z a 1471. 15 2 2 -b e n a T a rc z a y - c s a lá d a b ir to k o s , d e 1 5 4 8 -b a n a h ű t le n T a r c z a y -c s a lá d tó l S e ré d y G y ö rg y v e sz i á t. 15 5 0 -b e n T a r c z a y K a ta lin é k p e r b e

id é z ik S e ré d y t, m e g is n y e r ik a p e r t s v é g r e h a j tá s r a m e n n e k , a z o n b a n a z ú j b i r to k o s e lle n sz e g ü l. 16 0 1 -b e n J a n u s s íu s o s t ro g i h g ., m in t S e ré d y u n o k á in a k g y á m ja , 80 .000 a r a n y é r t e la d ja a R á k ó c z i - e s a lá d n a k ; R á k ó c z i G y ö rg y g r ó f é s R . P á l a

T a rc z a y -c s a lá d n á k r é s z tu la jd o n fe jé b e n 13.000 a r a n y f r to t fize t

n e k . 1 444-ben a b i r to k o s Z u d a r S im o n m e s te r , k i e l le n K á ln á s sy G y ö rg y v é d i a v á r a t . 14 7 4 -b e n a Z u d a r -c s a lá d f u tá n B ártfa , a k ö z te és M a k o v ic z a k a p i tá n y a i k ö z t t á m a d t e l le n té te k e lo s z la tá s á ra S á rp a ta k , R o k ito , S w irz o é s A r a n y p a ta k k g k e t k a p ja . 1682— 8 3 -b a n Z r ín y i I lo n a a k ir . s e r e g e lle n -véd i a v á r a t , d e v é g re fe la d ja . 1 6 8 3 -b a n I. R á k ó c z i F e re n c z , m a jd T h ö k ö l i v é d i a v á r a t . U tó b b a c s á s z á r ia k , a fe lté te le k d a c z á r a , le ro n t já k . A z u r a d a lo m n a k 17 1 1 -b e n eg y n e g y e d é t P á lf fy J á n o s g r ó f k a p ja , k itő l S z irm a y Is tv á n 40 .000 f r to n v e sz i m eg . A tö b b i r é s z é i a z u r a d a lo m n a k A s p e rm o n t g ró f , e z re d e s k a p ja .

1347 fe b r . 2 -á n - v á r n a g y o k Á k o s n e m z e ts é g b e li B ö b é k Is tv á n és G y ö rg y h e v e s i fő is p á n o k , 1355 ju l iu s 28., a u g u s z tu s 15-én B a ra c s k a y J a k a b fia M ik ló s . K a p i tá n y o k : 1 4 6 4 -b e n

U sz A n ta l , K á ln á s M á ty á s , 1 5 6 8 -b a n A k a y P á l. A v á r a t á l l í- tó la g a s z lá v o k é p í te t té k . H á rm a s fa lb ó l á l ló e r ő d ítm é n y , a b e lső a k r o p o li s K -i s a r k á n h a ta lm a s d o n jo n á ll, m e ly n e k a l já b a n b o lto z o tt s k ő b e v á jt ü re g e k ( tö m lö c z ö k ) lá th a tó k . A b á s ty a to r n y o k o n s g ra ff i tó s k e r e tb e fo g la lt s v a k o la tb a v é s e tt

fe lir a to k o lv a s h a tó k . I ly e n : « A n d re a s K o n tz | A n n o . . .»

(B ár tfa i ép ítész ).M ás n é v e n a v á r : Z b o ró .

II. M a k o v ic za (al. B o d o n v á ra ) . 1 4 3 5 -b e n C a s tru m M. a l io n o m in e B o d o n w a r a . B ir to k o s : a L a p is p a ta k y - , K ő sz eg y -, S eg

n y e y - é s S o m o sy -c sa lá d .T a r to z é k a i: 14 3 5 -b e n L a p is p a ta k , B o g d á n , Z seg n y e , R o -

z u h a , E rd ő c s k e , R o s z to k a , U jv ág á s , V á rg o n y , D e c sk e , F o r r ó

k u l p u s z ta és M é rk fe le . I tt fe k h e te tt a v á r . 1 4 3 5 -b e n b i r to k o so k a S e g n y e y -c sa lá d , K ő sz eg h y G y ö rg y é s S o in o sy A n d rá s . 15 4 8 -b a n a v á r a t é s b u d a m é r i k ú r i á t a k ir . S e ré d v G á s p á rn a k zá lo g b a a d ja 10.000 Í r té r t , a k i S á r o s m e g y e fő is p á n ja .

M e g g y e s -v á ra t a J o h a n n i ta (J á n o s )- re n d é p í t i (XIII. század?). E n n e k v irá g z ó re n d h á z a 1280 k ö r ü l v a n m á r H a n u s fa lv á n , m e ly tő le v e tte a n e v é t ( J á n o s — Já n u s fa lv a ) . 1 3 3 2 -b e n D e m e -


248 XIIIi A NEMES OTTHON ÉS A KÖZÜGYEKBEN

t é r tá r n o k m e s te r (A b a -n e m z e tsé g ) a b i r to k o s , a h e ly sé g p e d ig m e z ő v á ro s s á le li. A v á r a lk a lm a s in t m á r a k k o r p u s z tu l t el. P á r a la c s o n y fa l m u ta t ja a h e ly é t. S á ro s m e g y é n e k ez v o lt a le g k is e b b v á r a .

O ltc ir is zk a -v á r : 1200 e le jé n a te m p lá r iu s - r e n d é p íl i a p é c s u jf a lu s i h e g y sé g b e n . A re n d e l tü n le u tá n a v á r is e lp u s z tu lt. V a d o n e r d ő s é g fo g la lta e l h e ly é t.

P a lo c s a -v d r : 12 8 8 -b a n a P .-u ra d a lo m (P láw c z) b ir to k o s a i J o r d á n (P a r v u s ) é s A r n o ld c. 1 2 9 4 -b e n c a s t r u m P a lo c h a , 13 1 2 -b e n a P . m e lle t t i e r d ő b ir to k o s a a B e rz e v ic z y -c sa lá d . 1 3 2 3 -b a n F ü lö p n á d o r , ú jv á r i c. k a p ja , d e m á r e lő z ő le g a v á r T h e k u le J á n o s fia J á n o s é és D e m e te r fia S im o n é volt. 1 3 2 3 -b a n P a la w c h a , 1344, 1 4 5 6 -b a n P la w c z . E z id ő b e n P . és T a r k ő k ö z t r a b ló k ta n y á z ta k , k ik e l le n a k irá ly P e ré n y i J á n o s t k ü ld i , a m in t e r r ő l B á r t íá t é r te s í ti .

A X III. s z á z a d k ö z e p é n S z e p e s i D e tr ik (a S v á b y -c sa lá d őse) é p í t te t te a v á r a t , m e ly n e k b i r t o k o s a i : 12 9 4 -b e n a k irá ly , 1 3 2 3 -b a n a D ru g e th e k , 1 3 6 6 -b a n a k i rá ly , 14 2 7 -b e n a B eb ek - c s a lá d . 1433— 6 0 -b a n és 14 7 4 -b e n a h u s z i tá k k e z é n volt. 1 4 9 0 -b e n K o r v in J á n o s b ir to k a . A z 1427. a d ó la js t ro m s z e r in t a B u b e k (B eb e k c sa lá d ) P a lo c s a v á r o s t , V á m u s Im re (V ám o sy -

c s a lá d ) p e d ig , m in t a c s a lá d d a l ro k o n , U r k u tá t b í r ja . E k k o r i t a r t o z é k a i : O r k u ta , B a jo rv á g á s , G y ö rk v á g á sa , S o m o s , Ú jak,

P la v n ic z a , A ja tv á g á sa , E n d re jo k a és O rl(-ics).A v á r e g y k o r a S z a p o ly a y -c s a lá d k e d v e lt h e ly e . H e d v ig

te s s e n i h e rc z e g a s s z o n y , S z a p o ly a y Is tv á n ö z v e g y e , 1 5 05-ben 36 fa lu ta r to z é k á v a l lo m n ic z a i H o r v á th M ih á ly á r v á i k a p i tá n y n a k a d ta , m iv e l ez v is z o n t a K o r v in J á n o s tó l m e g v e tt Á rv a -v á ra t e n g e d te á t a S z a p o ly a y -c s a lá d n a k . H o rv á th , a k i e z e n tú l D e P a lo c s a - n a k í r j a m a g á t, a H o r v á th b á r ó -c s a lá d m e g a la p í tó ja , m e ly fiág o n 1 8 5 2 -b e n f .

16 3 1 -b e n p a r a s z t lá z a d á s ü t k i P a lo c s á n : a n é p e lh a g y ja ré g i te lk e i t s id e g e n b e s z a k a d , m e r t a s o k h á b o r ú m ia t t n e m , b í r ja a t e r h e t , s a so k jé g v e ré s , s z á ra z s á g és d rá g a s á g u tá n n e m

Iái s z a b a d u lá s t a b a jo k tó l . E ze k fo r r á s á t le g fő k é p a z u r a k b a n k e re s i . A k ö z sé g te lk e se i m in d z s e llé r s é g r e j u t n a k ; m a is az o k .

1 6 3 2 -b e n P a lo c s a y -o s z tá ly a s z e p e s i, a b a ú j i é s s á r o s i b i r to k o k b a n . N é g y te s tv é r ' o s z to z ik : G á b o r, M áty ás , I s tv á n , A n d rá s . A z e lső k a p ja a s á r o s m e g y e i u r a d a lm a t 1(5 k ö z s é g g e l ; e z e k : P a lo c s a - v á r é s k ö zsé g , B a jo rv á g á s , G r o m o s , P la v n ic z a , S z ta -

r in a , O r lo v , A n d re jo v k a , Z a v a d a , Ujj.ak, M a tisz o v a , L ip n y ik , S z u lj im , H a jtu fk a , S z é p ré t , J u rk o v .

[1520-bó l v a ló a P a lo c s a y b r . v á m jo g a ; 1 5 6 2 -b e n P a lo c sa y b r . a b i r to k o s a a v á r n a k é s t a r to z é k a in a k : H a jtó c h k á n a k , L ip n ik n e k ; 1621. 1625-ben a P a lo c s a y - á rv á k a t iz e d e lé s e llen

t i l ta k o z n a k : 165 9 -b en , 1 6 8 5 -b e n b ir to k o s a B e b e k - c s a lá d ; 1694-ben T e r n y e y , H r o n c s ; 1 6 9 9 -b e n G y o rg y a y , P e k ly á n s z k y ,

P r ib é k ; 1 7 1 4 -b e n P a p , K irá ly , S z é k e ly ; 1 7 1 7 -b e n P o t to r n y a y (ré sz b ir to k o so k ). P a lo c s a - v á r a z e g y e tle n , m e ly e t a z 1715. o r sz á g g y ű lé s a le ro m b o lá s tó l m e g k ím é lt , a m e n n y ib e n a k ir.

b iz to s o k k a s té ly n a k m in ő s í te t té k . 1 8 5 9 -b e n i t t t e m e t té k el az u to lsó H o r v á th -P a lo c s a y b á ró t.]

A P o p r á d fo ly ó , m ie lő t t a S z e p e s s é g b ő l P la v n ic z a m e lle t t S á ro s m e g y é b e h a to l , L u b ló ló l k e z d v e sz é le s v ö lg y b e n

fo ly ik , m a jd k a c s k a r in g ó s a n h a la d v a — sz e p e s i h a t á r u l — v is s z a té r u g y a n o d a . F e s tő i k é p a p a lo c sa i v ö lg y : a fo ly ó j o b b p a r tjá n , h e g y c s ú c s o n áll a h a jd a n d íszes v á r r o m ja ib a n . "A d m o d u m d e c o ra tu m » m o n d ja a XIII. s z á z a d b e l i k ir . a d o m á n y lev é l. A la p í tó ja 12 9 4 -b e n ü e t r i k D e S c e p u s , k i V. I s t

v á n k irá ly tó l k a p ta é r d e m e ié r t a fö ld e t s « P r o p r i i s s u m tib u s e t la b o r ib u s n é p í t te t te fe l. M in t fo n to s e rő s sé g e t, III. E n d re a fiátó l, A rn o ld tó l v is s z a v á l tja s h e ly e tte S v a b ó c z o t a d ja (S ze p es m egye). E n n e k n e v e : a S v a p tó l (v illa ) v a ló . D e tr ik tö rz s e t h a jt a G ö rg ey - és S v á b y -c s a lá d o k b a n (S v a b o v s z k y n a k is m o n d já k ) . Az u tó b b i 1 5 7 8 -b a n 500 0 í r t é r t z á lo g b a a d ja tö b b b ir to k k a l H o r v á th -S ta n s ith G e rg e ly n e k . F é rf i á g o n ez b ír ja a z tá n , m íg le á n y á g o n a S z irm a y - é s M á r iá s s y -c s a lá d o k . S v a p fö ld én P o la n é s R y k o lf — B e rz e v ic z y -ő sö k b ir to k o ln a k .


A v á r a t 1 7 0 7 -b e n a l a b a n c z o k s ik e r te le n ü l o s tro m o ljá k , d e e z u tá n ro m b a k e z d d ő ln i . P a lo c s a y F e r d in á n d b r . a XIX. s z á z a d h a r m in c z a s é v e ib e n r e s ta u r á l ta t ja , d e s z a k is m e re t n é lk ü l ; ó r iá s i a b la k o k k a l lá t ta t ja el, a m e ly e k m ia t t l a k h a ta t la n n á v á ln a k a te r m e k . A c s a lá d k ik ö l tö z k ö d ik , a v á r ro m la - d o z ik . 3 50 é v e s é le t u tá n az m a ro m .

A v á r lo r o n y re n a is .s a n c e -s t i lu s ú , c s ip k é z e t t o ro m z a tú .(P a lo n c z a - fe lé , a P u s z ta m e z ő -h e g y e n , v a n S á ro s m eg y e

v íz v á la sz tó ja ) .

(T a r to z é k : G y ö rk v á g á sa , e lő b b : G y u r k ó ; P a lo c s a p a s z to v - n y ik , P a lo c s a p o d p i lu , P a lo c s a v á ra lja .)

P a lo c s a - v á r h a t á r á b a n 1 3 0 6 -b a n k é t fa lu k e le tk e z e tt. J a k a b m e s te r k é t e r d ő t (E d u s tu rn y a ) k a p o tt , m e ly e k a s zá sz o k b i r to k á b a n á llo t ta k . «K is fe k e te e rd ő » e z e n tú l a n ev ö k . B e lő lü k v á lik k i :

I. K - re M u ss in á tó l, D - re Ő r lő tő l é s A n d rá s v á g á s á tó l, N y -ra

S z ta rá tó l, E -r a a P o p r á d t ó l : S z u l in .II. A F e k e te e rd ő m á s ik f e lé b ő l : K -re é s D -re h á r o m

h a lo m , K -re B e y e rv á g á sa , D - re T y m n ic h -h e g y (S em ene), N y -ra J a k a b fa lv a , E - r a U j-P la w n y c h k ö z t : F e k e te k ú t (S c h a m b r u n = S c h w a r tz b ru n n ) .

S á ro s -v á r . L e g ré g ib b v á r a in k e g y ik e ; m á r a r ó m a i k o r s z a k b a n e rő s sé g , a m it a v id é k e n ta lá l t ró m a i p é n z e k , eszk ö z ö k é s fe g y v e re k b iz o n y í ta n a k . É s z a k ra a s z a rm a tá k e llen

sz o lg á lt K a p i- v á r r a l e g y ü t t v é d e lm ü k A ró m a ia k , m in t a só v á r i s ó b á n y a u r a i , a z e g y ó r á n y ira fe k v ő v á r a t fe lh a s z n á ltá k .

H o n fo g la ló ő s e in k h a s o n ló k é p fe lis m e r té k a fo n to s sá g á t, a m in t m á s k ü lö m b e n is t ö r z s r e n d s z e r ü k b ő l k ifo ly ó la g új v á r a k é p í té s é v e l tö re k e d te k b iz to s v é d e lm i p o n to k á l l í tá s á ra , íg y é p ü ln e k S ó v á r é s Ivapi v á r a s H e n ig -v á r v a g y Ú jv á r a

m e g y é b e n , P é c h ú jfa lú v id é k é n .A v á r n a k le g ré g ib b n e v e T u b u l (1254. é s 1274. k i r . lev e le k

s z e r in t ) ; é r te lm e s z l á v u l : « I t t vo tl» , h ih e tő le g o n n a n , h o g y a s z lá v o k , m ik o r T u h u tu m v e z é r fia, M ag ló d e z t a fö ld ré sz t

m e g h ó d í to t ta , a T u b u l- s z ó v a l je le z té k , h o g y a m a g y a rs á g

e r r e já r t .K é ső b b a h a jd a n i Ú jv á r v á r m e g y e a v á r tó l k a p ta n e v é t.

A tö rz s s z e rv e z é s id e jé n a v á r a z A b a -n e m z e ts é g o s z tá ly ré s z é ü l j u to t t , m e ly e g y ú t ta l h a ta lm a s f ö ld te r ü le t b ir to k o s a is v o lt. S o k c s a lá d v á l t k i u tó b b a n e m z e ts é g b ő l, a m e ly e k

k ez én te rm é s z e te s e n e la p ró z ó d o t t a z u r a d a lo m . V a g y 27 á g a o sz to z k o d ik a n e m z e ts é g n e k ; j ó r é s z ö k e n n e k a m e g y é n e k

a fö ld jé n , a m e ly e k h o v a - h a m a r a b b a k ö z é p b ir to k o s s á g s z e re p é re j u tn a k a n n y iv a l is in k á b b , m e r t id ő k ö z b e n m á s

h a ta lm a s c s a lá d o k is t é r t fo g la ln a k k ö z ö t tü k .I. A k irá ly s á g k ia la k u lá s a a tö rz s f ő k h a ta lm á n a k v ég e t

v e te tt. E z e k v á r a i is k i r á ly i b i r to k o k k á le t te k . A z Á r p á d -h á z bó l v a ló u ra lk o d ó k n a g y g o n d ju k a t v ise lik , e rő s ítg e tik . S á ro s v á r b a n e g y ik ü k -m á s ik u k m e g is f o r d u l ; « in a r c é n o s t r a r e - g ia S a ru s » jó l é r z ik m a g u k a t. II. B é la it t fo g la l á l lá s t B o r ie s

e llen , ső t z b o r ó i g y ő z e lm e u tá n se m h a g y ja el, h a n e m e g é sz ség e s é s k e lle m e s é g h a jla ta m ia t t c s a lá d o s tu l, s e r e g e s tü l e g y ü t t h u z a m o s id ő r e m a ra d . A sz o m s z é d E p e r je s v á r o s a la p ítá s á n ak m o n d á já t a n é p íg y fű z h e t te n e v é h e z . E g y ik le á n y a szű z i

fo g a d a lo m u tá n S á ro s - v á rb a n tö l tö t te s fe je z te b e - é le té t . T e te m ei o tt a v á r a la t t n y u g o d ta k , m íg az 1 801-ik i ó r iá s i á r v íz től k iá r a d t T a r c z a k i n e m m o s ta s í r b o l t já t s f e ls z ín re n e m h o z ta e r e k ly é i t s eg y k o ro n a -a la k ú d r á g a k ö v e s a r a n y le jé k é t, a m e ly e t m a a b éc s i m ú z e u m b a n ő r iz n e k . IV . B é la S a jó u tá n

s z in té n id e m e n e k ü l, ú j r a m e g e rő s íti , ső t tö b b a d o m á n y b a n ré sz e s íti . A b e ik ta tá s k o r is m a g a s z e m é ly e s í t i a h o m o re g iu s t , n e m k ü iö m b e n 1 2 4 8 -b a n T a r c z a y D e tr ik n e k T a r k e ö é s V ö rö s a lm a b ir to k á b a v a ló b e ik ta tá s a a lk a lm á v a l.

S á ro s - v á r é s a s á r o s i v á r is p á n s á g tö r té n e té t 1251-ik i o k i r a t e m lít i e lő sz ö r . M in d k e ttő r é g e b b i v o l t ; t e r ü le t é s jo g k ö r te k in te té b e n m in d ig is k ü lö m b ö z te k S á ro s v á r m e g y é tő l . A v á r

isp á n sá g te r ü le te a v á r o n k ív ü l : F e lsz ilv a , K o m ló s , G e re g u r - fö ld e (G erg e ly lak a), S e b e s é s Ú jfa lu (P é c s ú jfa lú ) b i r to k o k r a


te r je d t k i. E z a t e r ü le t — a k ir . j o g fe n n ta r tá s á v a l — u tó b b ré s z b ir to k o s o k k e z é re m e n t á t : 12 5 9 -b e n K o m ló s t V is ib o r f. G y á rm á n , 1 2 7 0 -b e n F e ls z ilv á t T ó b iá s c., IV. L ász ló k irá ly tó l G e re g u r fö ld é t a M isk o lc zy -c sa lád , II. E n d ré tő l S e b e s t a z o lasz S v e th ó , 1 322-ben Ú jfa lu t a z Á k o s -n m b e li M ic h k k a p já k . Az u tó b b i t , k ir . r e n d e le t re , P e ré n y i v is sz a a k a r ja fo g la ln i, d e az e r e d m é n y is m e re tle n .

12 5 4 -b e n S á ro s - v á r c o m e se M ih á ly . A v á r e k k o r i t a r to z é k a i : G y re n , P o y a , H o lo sz e g é s E g e r p a ta k a : a N a ta -c sa lá d b ir to k a i , m e z e k e t IV . B éla c s a to l h o z z á . 1 2 59-ben C a s tru m S a ru s , S a ru s w a r . B ir to k o s o k : 12 7 5 -b e n A b a -n m b e li B u d u n é s S á ro s )7 D e tm á r ; 1 2 7 6 -b a n B ó r-n m b e l i N á n a , k in e k c s a lá d já h o z v a ló B á n k b á n is, d e m á s ré sz e n b i r t o k o s ; 1294-ben

a S ó v á ry -c s a lá d , m e ly n e k ő s e a v á r m e g y e i g y e p ü k e t v é d te a ta tá r o k e lle n . E g y ik ta g ja ,. IV. L á sz ló o t ta n i v á rn a g y a , fog ly u l e s ik . 1 3 0 0 -b a n S ó v á ry G y ö rg y a v á rn a g y . 1312-ben al

T h e k u le n m b e l i C h a n a M áté , M á r to n fiai, A n d r á s f. P é te r , C h a n k f. L ed e , M á rk f. B o d o n : C s á k -p á r t is á g m ia t t e lv e sz tik a b i r to k o t . A z e z ó ta k i rá ly i b i r to k . 1 314-ben p a r a n c s n o k : R ik o lf f. H e n rik . 1 3 1 5 -b e n I. M y c h k a v á r n a g y és isp á n .

13 2 5 -b e n B u d a m é r y J á n o s a k i r á ly n a k s z o lg á la to k a t tesz, e z é r t 1 3 3 8 -b a n Ú jv á r fő is p á n s á g á t k a p ja . 1341-ben a sá ro s i m o n o s to r a la k u l. 1 3 5 3 -b a n a k i r . . v á r t a r to z é k á t : V á rh e g y b i r to k o t (B o d o ló fa lv á t) e lv á la s z t já k s M a c h a la M ik ló sn a k , az e g y k o r i tu la jd o n o s n a k a d já k v is sz a . 1 3 7 8 -b a n a v á r fa la k a d ó

j á t a k i r á ly a d ja . Z s ig m o n d k i r á ly S o ó s G y ö rg y n e k és Is tv á n n a k a d ja d o n á c z ió b a n . 1 4 3 0 -b a n P e ré n y i b i r j a az e p e rje s i v á m m a l id e ig le n e se n , m e r t 1436-ig k ir . b i r t o k ; e k k o r a z o n b a n vég leg , s ő t 1 4 3 9 -b e n ö rö k ö s b ir to k u l k a p ja . P e ré n y i t. i. 1436— 3 7 -b e n a s á r o s i fő is p á n s á g g a l e g y ü t t 1590 í r té r t z á lo g b a

v e t te a z u ra d a lm a t , a m e ly jó l le h e t a S o ó s -c sa lá d a z ö ssz e g e t k ifize tte , m é g is r á é s a T a r c z a y -c s a lá d ra szá ll. E rz s é b e t k i rá ly n é a z o n b a n 1439-ig m é g is a S o ó s -o k k e z é n h ag y ja . M ajd G isk ra k e z é re j u t 1461-ig, k itő l M áty ás k irá ly v e z é re i


s z e rz ik é s a d já k v is sz a 1 4 8 3 -b a n . P e ré n y i 1 4 9 0 -b e n h ű t le n s é g m ia tt e lv e sz ti, s az u r a d a lo m K o rv in J á n o s r a s z á ll á t.

A v á r n a k 14 2 7 -b e n és 1454— 5 -b e n ta r to z é k a i : S á ro s v á ros. K is -S áro s , M e g y e p a ta k a , R é t, Z se te k , H a ra d is a és az e p e rje s i v á m . 14 6 1 -b e n a la t ta e r ő d ítv é n y á ll. T o v á b b i b i r to

k o s : 1455-ben P e ré n y i J á n o s . 1 5 2 8 -b a n J á n o s k irá ly v is sz a a d ja a P e ré n y i- c s a lá d n a k , d e I. F e r d in á n d 1 5 4 2 -b e n e lfo g la lja . E k k o r W e r n e r G y ö rg y a v á r p a r a n c s n o k , k i e lle n , m i

v el z so ld o sa i M a k o v ic z á t n y o m o rg a t já k , P e ré n y i P é te r fe lir a k irá ly h o z . 15 4 9 -b e n a v á r h a d i k ö l ts é g e : 6000 f r t. 15 6 0 -b a n T h u r z ó a b i r to k o s , 1 6 4 2 -b e n a b é k e é r te lm é b e n : R á k ó c z i

G y ö rg y . 1 6 6 0 -b a n a p u s k a p o r - to r n y a k ig y u l a d : 16 8 7 -b e n tű z v é sz p u s z t í t ja el a v á r a t , m e ly n e k k o r á b b a n 11498. V) M á- r iá s s y G y ö rg y v o lt m é g a z eg y ik k a p i tá n y a , a z u to ls ó p e d ig S zék e ly . II. R á k ó c z i F . a k ö z sé g b e n te le p í te t te le a k u r u c z k a to n á i t : a z o k tó l e r e d te k a C s ik ó s - ré t, S z á n tó s tb . n e v e k .

(A v á r p é n z tá rn o k á n a k , S o n n e b r o n d t G a llu s n a k s z á m a d á s k ö n y v e i 1550 j u l iu s 1. 1554 m á rc z iu s 30 -ig a M. N e m z . M ú

z e u m tu la jd o n a .)II. A z Á rp á d o k u t á n C sák M áté b ir to k a a v á r eg ész

F e ls ő -M a g y a ro rs z á g g a l : P o z s o n y tó l M á ra m a ro s ig . C sak 1312- b e n fo g la lja v is sz a R ó b e r t K á ro ly .

C sák , a h a ta lm a s o lig a rc h a a la t t k e z d ő d ik S á ro s - v á rn a k , m in t r a b ló v á r n a k s z e re p e . V itéz v á r n a g y a , D e m e te r a la tt c se h k a to n á k á l la n a k ; ú g y lá ts z ik a z E u r ó p a - s z e r te t á m a d t d iv a t s z e r in t tő lü k m a r a d t ö rö k s é g ü l a v á r r a a r a b ló k a la n d o z á so k s z e re p e . A lb e r t k i r á ly u tá n E rz s é b e t a n y a k irá ly n é h o z ta u g y a n is b e a c se h z s o ld o s o k a t G is k ra J á n o s s a l , a k in e k v e z é re i : S v e h la , T a la lu z , A x a m it tű z z e l-v a s sa l p u s z t í t já k a fe lv id é k e t, b e ü ln e k a v á r a k b a : S á ro s b a , K o m ló s ra , P a lo c s á ra , B e rz e v ic z é re s 30 é v e n á t s a n y a rg a t já k k ö z e l- tá v o l a n é p e t. F a lu , n e m e s i k ú r ia r e tte g te g a r á z d á lk o d á s a ik a t , a v á r o s o k k a l p ed ig v a ló sá g g a l ö rö k h a d i lá b o n á l lo tta k , m e r t h is z e n a p o lg á rsá g b iz to n s á g a s z a k a d a t la n v é d e lm e t p a ra n c s o l t . 1442-

254 XIII. A NEMES OTTHON ÉS A KÖZÜGYEKBEN.

b e n a v á r k a p i tá n y te l je s e rő v e l tö r E p e r je s r e ; h a so n ló k é p h á b o r g a t ja K issz e b e n t, B á r t f á t ; ső t m é g L e n g y e lo rsz á g o t is z a k la tja . A len g y e l o rsz á g n a g y o k 14 4 8 -b a n B á rtfá t a r r a k é r ik , h o g y a s á ro s i, b e rz e v ic z e i é s m a k o v ic z a i c se h ra b ló k v á r n a g y a i t u ta s í ts á k r e n d r e ; m e r t tű r h e te tle n a z á l la p o t, m e ly e t a k e re s k e d e le m é s m a g á n b iz to n s á g s z e m p o n t já b ó l m ű v e ln ek . E g y sz e r-m á ssz o r, m ik o r a ra b ló k m a g u k is k im e rü ln e k , m in t K n y e s ic s é s M á ty á s s á ro s i k a p i tá n y o k , b é k e k ö té s re k e re s ik m e g a m e g y é t é s B á rtfa ’ p o lg á ra it.

M ajd h a t é sz a k i m eg y e á ll ö s sz e H u n y a d y L ász ló b esz - te rc z e i g r ó f v e z e té sé v e l a m e g fé k e z é sü k re , d e v á l la la tu k n a k

n in c s s ik e re . A x a m ito t e lfo g ja u g y a n B á rtfa , d e n y o m b a n e lb o c sá tja , m iv e l fél a c s e h e k b o s z ú já tó l . H u n y a d y J á n o s n a k s in c s 1 4 51-ben tö b b s z e re n c s é je G isk ra e l le n : a n ag y o k ,

k ik n e k tá m o g a tá s á ra g y ű j tö tte se re g é t, h ű t le n ü l e ls z ö k d ö sn e k tá b o rá b ó l . N e m h a g y ja a z o n b a n a n n y ib a n a d o lg o t, az a lfö ld i

z s o ld o s a it v isz i G is k ra v á r a i ra , k it a n n y i r a m e g sz o r ít, h o g y •az o r s z á g ta n á c s o t b u j t já k fe l az e lle n e se i. A r im a s z o m b a ti b é k e z á r ja le ez t a s z o m o r ú id ő sz a k o t, a m ik o r G isk ra S á ro s v á r u r a m a r a d to v á b b ra is.

A g a r á z d á lk o d á s fo ly t to v á b b . H u n y a d y L ász ló 1453-ban

h iá b a h a ta lm a z z a fel le v e lé b e n B á r tfá t , h o g y a h o l é r i a c se - h e t , tö rv é n y lá tá s n é lk ü l p u s z t í ts a el. V é g re is M áty ás k irá ly n a k k e l le t t a k é r d é s t m e g o ld a n ia . T is z tá b a n v o lt vele , hog y

b é k e ssé g a d d ig n e m lesz az o rs z á g b a n , a m íg ez a cz é d a n é p

h a ta lm a s k o d ik a F e lv id é k e n . 1 461-ben k ész ü l e l l e n e ; sü rg e ti a v á ro s o k a t, fő leg a s á ro s v á rm e g y e ie k e t, h o g y te lje s e rő v e l t á m o g a s s á k S á ro s - é s R ic h n ó -v á ra k , e fő c se h fé szk ek o s t ro m

lá s á b a n . B á th o ry I s tv á n t é s S z a p o ly a y Im ré t , k ip r ó b á l t v e z é re it k ü ld ő t te k i.

S á ro s t S z a p o ly a y z á r ta k ö rü l , d e r a j ta v e sz te tt. G isk ra e m b e re i : P á n M áty ás , K a ra b in , M aczin , B e lia n é s B u s s ia n v itéz ő rs é g é lé n á l lo tta k , a m e ly v is s z a v e r te a tá m a d á s t; k i ro h a n v a ü ld ö z ő b e v esz i S z e b e n fe lé a m a g y a rs á g o t s a fa é p ü le tű v á

ro s t fe lg y ú jt ja . A sz o m s z é d e r d ő b e n az éj v e t v ég e t a k ö lc s ö n ö s ö ld ö k lé s n e k . E k k o r a m a g y a ro k a r r a s z á n já k el m a g u k a t, h o g y a v á r b a v e z e tő u ta k a t z á r já k el. lg}' h a m a r a b b is c z é lt é r te k : s z a b a d e lv o n u lá s fe lté te lé v e l á ta d tá k a v á r a t c se h e k . A g y ő z te se k a z tá n Ú jv á r t, R ic h n ó t fo g la ltá k v issza , m a jd a S z e p e ssé g re c s a p ta k á t s p é n z e n , fe g y v e rre l, a h o g y le h e te tt, s o r r a v e tté k m e g a v á r a k a t . A r ra a z tá n G isk ra is

b e h ó d o l t s h ű s é g e s e n m e g v o n u l t L ip p á n é s S ó ly o m b a n , ez új

v á r a ib a n .A z a k la to t t F e lv id é k íg y ju to tt n y u g a lo m h o z . M á ty á s a la tt

c sa k e g y sz e r m e r ü l t m é g fel p a n a s z , 1 4 8 3 -b a n , a k k o r is P e ré n y i M ik ló s e l le n , a k i m in t a v á r b i r to k o s a é s p a r a n c s

n o k a , in n e n és Ú jv á r ró l v é g e z te r a b ló h a d já r a ta i t . E z a P e ré n y i 1 437-ben k a p ta S á ro s v á r á t k i r . a d o m á n y k é p a m eg y e i fő isp á n sá g g a l, m iu tá n z á lo g b a n m á r ré g ib b id ő ó ta b ir ta . E lő tte rö v id id e ig a S o ó s - te s tv é r e k : I s tv á n és G y ö rg y v o l ta k

itt az u ra k , m iu tá n a v á r é r t j á ró ö s sz e g e t le fiz e tték . P e r é n y it E rz s é b e t k i rá ly a s s z o n y z a k la t ta t ta k i a b i r to k b ó l G isk ra cse - h e iv e l; m o s t a z o n b a n , M áty ás d ia d a la i u tá n , v i s s z a ü l t a v á r b a s fo ly ta tta a c s e h e k ü z e lm e it. A k irá ly L á b a t la n A n d rá s t k ü ld i e lle n e m e g a s z e b e n ie k e t, a k ik a z tá n k i is ű z ik

a b á s ty á k k ö z ü l 1 4 8 3 -b a n . P e r é n y i fia, I s tv á n k é n y te le n a k irá ly h ű s é g é re té rn i s h e ly b e n h a g y n i a z t a s z e rz ő d é s t, m e

ly e t M á ty á s 1 4 6 2 -b e n F rig y e sse l k ö tö tt. A z a p ja v é r e a z o n b a n n e m so k á h a g y ja n y u g to n : h a m a r b e le b o n y o ló d ik a b b a a z

ö s sz e e sk ü v é sb e , m e ly le n g y e l K á z m é r t a k a r ta M á ty á s h e ly é b e k irá ly ly á v á la sz ta n i . E lfo g la lta S z to p k ó -v á r t , h u s z i ta z s o ld o s o k a t g y ű j tö tt s Ú jv á r b a n és S á ro s - v á rb a n h e ly e z te el. V égze te h a m a r o s a n u to lé r te m e g in t , m e r t L á b a t la n g y ő z e lm e u tá n ö ssz e s b i r to k a i t e lv e sz te tte . K irá ly a n e m e s e b b e n é r z e t t a z o n b a n n á l á n á l : á r ta t la n fiát, Im r é t v is s z a h e ly e z te u r a d a l m a ib a . E z e k k o rm á n y z á s á t S z a p o ly a y Is tv á n v ég e z te , m ia la tt

g y á m o ltja k is k o rú v o lt, k irá ly a , U lá sz ló p a r a n c s á b ó l , k in e k ép a s a já t tró n k ö v e te lő ö csc sév e l. A lb e r ttó l g y ű lt m e g a k k o r i

25fi XIII. A NEMES OTTHON ÉS A KÖZÜGYEKBEN'.

b á n a b a ja . A lb e r té t S z a p o ly a y k ö n n y e n g y ő z te l e : t á b o ra n é lk ü l , 23 e m b e r re l m e n e k ü lt E p e r je s fa la i közé , h o n n a n a z tá n b é k e k ö té s s e l v á l to t ta k i m a g á t. A g y ő z e le m m e g n ö v e lte S z a p o ly a y te k in té ly é t , n á d o r r á le t t s 7800 fr t fize tés t h ú z o tt , a m ié r t tö b b e k k ö z t S á ro s - v á r t k e lle t t g o n d o z n ia . Id ő k ö z b e n P e ré n y i Im re is fe ln ő t t s b i r to k a in á l fo g v a je le n té k e n y p o lit ik a i té n y e z ő n e k b iz o n y u l t . Ö te t t 1 505-ben ó v á s t az o rsz ág - g y ű lé s a m a h a tá r o z a ta e lle n , h o g y a J a g e lló k k ih a l ta u tá n id e g e n k ir á ly t v á la s z s z a n a k . F é l te t te a s z a b a d k irá ly v á la s z tá s jo g á t . M ajd m e g 1 5 0 6 -b a n U lá s z ló é s M ik sa h g b é c s i s z e rz ő d é s e e l le n s ie te t t t i lta k o z n i. Ú tk ö z b e n a z o n b a n b e te g sé g t a r tó z ta t ta fe l P o z s o n y b a n ; a m ik o r t e h á t a r ró l é r te s ü l t, h o g y m é g is lé t r e jö t t a s z e rz ő d é s , a v á r o s u tc z á in h o rd o z ta t ta m a g á t k ö r ü l s z e n e s z ó v a l h i r d e t te ti lta k o z á s á t. U lá sz ló v é g re is a z z a l h a l lg a t ta t ta el, h o g y E p e r je s t é s h e rc z e g i c z ím m e l S á ro s v á r t Íg é r te o d a n e k i. A lá ír ta a s z e rz ő d é s t, d e az za l a k ik ö té s se l , h o g y m in t m a g á n e m b e r e g y e z e tt b e le .

A v á r , m ie lő tt a h e r c z e g i c z ím e t m e g k a p h a t ta v o ln a , h a lá la m ia t t a c s a lá d já r a m a r a d t . F iá t , Im ré t , M o h á c s u tá n S z a p o ly a y J á n o s v o n ta b e é r d e k k ö ré b e . Át is á l lo t t ho zz á , m a jd I. F e r d in á n d h o z c s a tla k o z o tt , d e n e m so k á ig , m e r t ism é t v i s s z a té r t J á n o s k irá ly h o z , u tó b b p e d ig tö rö k tá m o g a tá s s a l F e ls ő -M a g y a ro rs z á g o t a s a já t h a ta lm a a la tt a k a r ta ö ssz

p o n to s íta n i . Á l lh a ta t la n s á g á v a l v e r s e n y re k e lt a b a l s o r s a : tö rö k fo g sá g b a ju to t t , m a jd a m ik o r v á lts á g d íj k ö te le z e tts é g é v e l k i s z a b a d u l t , a f iá t k e l le t t tú s z k é n t á te n g e d n ie . B a ls o rs á b a n a z u r a d a lo m b i r to k a i is o s z to z k o d ta k : P e ré n y i F e re n cz , h o g y a f iú t k i s z a b a d í ts a , * F e lső -M a g y a ro rsz á g o n , d e fő leg A b a ú jb a n é s S á ro s b a n k é n y te le n v o l t a p r ó g y e rm e k e k e t, sz é p fia ta l a s s z o n y o k a t ö s s z e fo g d o s ta tn i é s 35 s z e k é re n V á ra d o n á t a tö rö k tá b o r b a sz á ll í ta n i . A z tá n I. F e r d in á n d v ez ére , F e ls v o n u l b e e l le n e é s S z a p o ty a y e lle n s k ile n c z e d fé l h e ti o s tro m u tá n h a ta lm á b a e jt i S á ro s - v á r t . Is tv á n ffy tö r té n e tí r ó ró la

jeg y z i fe l, h o g y ő v o l t a z e ls ő m a g y a r fő ú r , a k i L u th e r és

VÁRAK. KASTÉLYOK.

K álv in v a l lá s á ra t é r t í» a jó s z á g a ib a n , tö b b e k k ö z t : E p e r je s e n , S á ro s o n é s T e r e b e se n te r je s z te t te az ú j h ite t . R o k o n a : F e re n c z , J á n o s k i r á ly e m b e re , h a s o n ló k é p b a ls o r s r a j u t o t t :1563-ig ta r to t tá k ló g v a S á ro s - v á rb a n a n é m e t z so ld o so k .

1537— 1642-ig, a l in c z i b é k é ig , a v á r a H a b s b u rg o k é :

«A rx regi£e m a ie s ta t is» a n ev e . A z u tá n , a b é k e é r te lm é b e n a m e g y e fő is p á n s á g á v a l a R á k ó c z i-c s a lá d v esz i ö rö k é b e , m a jdII. H á k ó cz i F e r e n c z k ib u jd o s á s a u tá n n ő i á g o n a z A s p e rm o n t-

c sa lá d , m e ly tő l a S z irm a y - c s a lá d ö r ö k l i s h á z a s s á g ú t já n a L u z sé n sz k y b á r ó c s a lá d . T ő le v é g ü l P u ls z k y G é za v á s á ro lta m eg .

A v á r n a g y tö r té n e ti m ú l tja m a g y a rá z z a , h o g y e g y -e g y

b ir to k o s k in c s e k e t k e r e s e t t — a r o m ja i k ö z t 1687 u tá n . 17 8 1 -b e n 24 k is e b b -n a g y o b b e z ü s t p é n z t t a lá l ta k is, d e n e m ré g i k e le tű t , 17 9 6 -b a n eg y 1585-ik i a r a n y é r m e t , a X IX . s z á za d k ö z e p é n m á r c s a k v a s é rc z e t a B á n y a - te le p n e k h ív o t t v á r h e g y i r é s z e n . A v á r h e g y d é li fe lé n e k « B a rá to k terew a

n ev e , h o l k á p o ln a é s te m e tő v a n . A p lé b á n ia i fe lje g y zés s z e r in t az A g o s to n o s re m e té k n e k á l l t i t t a k o lo s to r a , k ik n e k r e n d je 1200 k ö r ü l v irá g z o tt m á r s u tó b b IV. L á sz ló tó l , R ó

b e r t K á ro ly tó l (1329.) é s N a g y L a jo s tó l (1365.) tö b b a d o m á n y b an , il le tő le g b i r to k e r ő s í té s b e n ré s z e s ü l t . A XVI. s z á z a d b a n ez a b i r to k r é s z a k ir . a d o m á n y o z á s ú t já n a D o m o n k o s - r e n d re sz á llt á lta l.

III. A v á r a D K -i t r a c h i t- h e g y s é g e g y ik s z a k a d é k á n , m e ly

fes tő i a lk o tá s ú s 5 73 m . m a g a s h e g y k ú p , a T a r c z a fo ly ó jo b b p a r tjá n , a z e p e r je s - ta rn ó i v a s ú t m e n té n fe k sz ik . A tö lg y - é s b ü k k e r d ő tő l fe d e tt h eg y , m in t a s z o m s z é d o s k é t S trá z s , h a j

d a n tű z h á n y ó le h e te tt. D é lrő l, a k ö z sé g fe lő l r é g e n te D N y -i ir á n y b a n k o c s iú t v e z e te tt föl rá ja , m e ly m a is e lé g g é j á r h a tó . E -n v a n a v á r k a p u , k ö r ö s k ö r ü l p e d ig k ö r - fa lö v h ú z ó d ik 15 m . m a g a ssá g b a n , 1 2 0 — 1 80 m é te r s z é le s s é g b e n . A k a p u k ü lö n

u d v a r ra l v a n e rő s ítv e . A v á r a la p ra jz a É D -n e k 3 18 in . h o s s z ú . 62 75 m . s z é le s te rü le te t m u ta t . A k a p u to r n y o n k ív ü l D a la k ú

T óth Sándor : Sáros vármegye monográfiája. II. 17

XIII. A NEMES OTTHON ÉS V KÖZÜGYEKBEN.

13 b á s ty a v a n , m e ly e k e n a z ö ld ö k lő -fo ly o s ó n y ilá so s fa tá m a - s z o k o n n y u g o d o t t . A k é t v á r u d v a r k ö z ö l E -r a es ik a n a g y o b b , D - re a k is e b b . H u ln a g e l ra jz a s z á m o s é s te r je d e lm e s é p ü le te k e t tü n t e t fö l b e n n ö k az ő rsé g , v á rsz o lg á k , id e g e n cse lé d s é g é s a g a z d a s á g c z é lja ira . A fő k a p u tó l j o b b r a , a h a r m a d ik b á s ty a u tá n á l lo t t a v á r k á p o ln a (T e m p lo m h e ly -n e k m o n d ja m a is a n é p ) ; a D -i u d v a r K -i o ld a lá n p e d ig a b o lto z o tt v á r -

k ú t i h e g y ifo r rá s . A XIX. sz. b i r to k o s a ő z - v a d a s k e r te t re n d e z - t e te t t b e a v á r te r ü l e t e n ; d e m iv e l a fia ta l v a d a k b e le fu lta k

a v íz b e , k ö v e k k e l b e h á n y a l ta . A n é p r e g e s z e r in t a v íz a T a r - c z á b ó l e re d . A t é r k ö z e p é n á ll a fe lle g v á r : k ü lö n fa l- és á ro k e rő s í té s s e l s fe lv o n ó h íd d a l . A fa lm a g a ssá g 28 m é te r .

A z é p í tm é n y h e z ro m la d o z ó lé p c ső v e z e t. A fe lle g v á r o rm á r ó l m e ssz e k i lá tá s n y íl ik a k é t s z o m s z é d v á r o s ra s v a g y 32 k ö z sé g re . K ö r ü lö t te c s o p o r to s u l ta k : a v á r te m p lo m , lo v a g te re m , a v á r k a p i tá n y és tisz te k la k á sa i s a k a to n a sá g hely iség e i. A fe lle g v á r m a g a n é g y z e t-a la k ú ; fa lá tm é re te 4 4 0 m . ; a b e lső ré s z é 4 ‘80 m . A b e já r a t a z I. e m e le te n v a n (6 '8 m . m a g a sa n );

a z a j tó n y í lá s fé lk ö r ív e s ; a fe lső e m e le t a b la k a a ro m á n s t i lű k é t fé lk ö r ív fö lö tt e g y n é g y lo b b a l (V ie rp ass ) v a n á t tö r v e ; a h a r m a d ik e m e le t e lp o r la d t . A b á s ty a k a p u z a ta c sú c s ív e s . A v á r t e rm é s k ő b ő l é s é g e te tt té g lá b ó l é p ü l t . A z eg y ik b á s ty á n k ö z é p k o r i , d ís z ítő m ó d o t s e j te tő p i r o s sg ra ff l tó -n y o m o k , v a la

m in t e g y á g y ú r é s l i l io m o k b a n v é g z ő d ő k e r e te s egy d ísz -

s z e g é ly z e t lá th a tó k . A h e g y k ú p a la tt m é ly á r o k h ú z ó d o t t a

v á r fe lv o n ó h íd já v a l . A je lz e tt r a jz a z á r k o n eg y m a lm o t is t ü n t e t f ö l : o t t ő r ö l té k a v á r é s v id é k g a b o n á já t .

A v á r d o m b tú l s ó o ld a lá n , k ö z é p ü t t r o m b a n á ll a v a d á s z la k : a v á r ú r v a d á s z a s z á m á ra . H o z zá is fű z a n é p id illik u s re g é t, m in t á l t a lá b a n is a n é p k é p z e le m a v á rm e g y e tö b b p o n t já t ö s sz e k ö ti a v á r n e v é v e l, tö r té n e té v e l . lg}' K issze b en n e v é n e k e re d e té t, a XI. sz .- i' a r d ó i h á r s fa , a XIV. sz.-i a rd ó i v á r a s s z o n ) ', a XVI. sz .-i S e ré d y G á s p á r m o n d á i t , m e g a J a g e lló k - k o ra b e l i « O rd ö g sz ik lá ja )) re g é jé t (a v á rn á l) . A v a d á sz la k

VÁRAK, KASTÉLYOK.

re g é je eg y ú ja b b « L ilio m h u llá s» tö r té n e te , m e ly a z ifjú II. R á k ó c z i F . t i tk o s s z e re lm é n e k e m lé k é t ő rz i.

N a g y -S á ro s k ö z sé g b e n , a v á r a la tt , t e r ü l el a v á r k a s té ly : a b i r to k o s o k n a k , k ü lö n ö s e n a R á k ó c z i-c s a lá d n a k , m a g á n a k

II. R á k ó c z i F e re n c z n e k is k e d v e lt t a r tó z k o d á s i h e ly e . B á r a v á r k á p o ln a fa lá n a z 1559. év v a n fe lje g y ezv e , a k a s té ly v a ló sz ín ű le g ré g e b b id ő b e n s ta lá n a h u s z i tá k k iű z é se u tá n é p ü l t . K é t n e v e z e te s e s e m é n y fo ly t le b e n n e : a z e g y ik II. R á k ó c z i F. fő isp á n i b e ik ta tá sa , a m á s ik az e lfo g a tá sa .

A lin z i b é k e a la p já n k a p ta a c sa lá d S á ro s v á r m e g y e ö rö k ö s fő is p á n s á g á t . II. B á k ó c z i F . n a g y k o r ú s á g á ig E rd ő d y G y ö rg y fő isp á n i h e ly ta r tó v i t te a v á r m e g y e ü g y e i t ; m a jd

1694-ben , m iu tá n I. L ip ó t n a g y k o r ú n a k n y i lv á n í to tta , E rd ő d y g ró f j u n i u s 3 -á ra , E p e r je s re tű z te k i a b e ik ta tó ü n n e p e t . M in d a z á lta l az ifjú fő is p á n k ív á n s á g á ra , h o g y a v á rm e g y e

r e n d je i t a tu la jd o n u r a d a lm á b a n fo g a d h a s s a v e n d é g e k ü l, n e m o lt , h a n e m e b b e n a k a s té ly b a n fo ly t le . S z in te a z eg é sz s z o m sz é d sá g n e m e ssé g e , K a ssa é s a v á r m e g y e i v á r o s o k h iv a ta lo

sa k v o lta k . A b e ik ta tá s t fé n y e s la k o m a , j á té k o k , n é p ü n n e p és tá n c z fe je z ték b e . H é t év m ú lv a tö r t é n t a m á s o d ik e s e t: az e p e r je s i h e ly ő rs é g eg y ik k a p i tá n y á n a k , L o n g u e v a ln a k á r u lá s a s a b b ó l k ifo ly ó la g R á k ó c z i e lfo g a tá sa , k it e lő b b - 1701 á p r il is 18. é jje lé n — e p e r je s i h á z á b a n ő r iz te k , m a jd B é c s-Ú jh e ly b e , b ö r tö n b e s z á ll í to tta k . A k k o r i h ű k o m o r n y ik ja a z o n a p o n to n , h o l u to lsó p i l la n tá s t v e te tt a b ü s z k e v á r d o m b r a és b i r to k á ra , k e r e s z te t á l l í t ta to t t a z s id ó te m e tő sz o m sz é d s á g á b a n . M a is, p á r lé p é sse l o d á b b , lá th a tó a z e m lé k je l.

IV . J ö v e d e lm e k , fe n n ta r tá s .A k ép , m e ly e t S á ro s - v á r f e n n ta r tá s á ró l a z a d a to k se g ít

ségével fe s tü n k , n a g y já b a n a m u ll k ö z b i r to k lá s á n a k k é p e . T e r m é s z e te s e n n e m fe le jte n d ő el, h o g y k ir . ú r a d a lo m r ó l v an á l ta lá b a n szó , m e ly n e k v e z e tő i a lk a lm a z o t t e m b e re k , a k ik e t jo b b á ra a s a já t h a s z o n é rd e k v e z e t. N a g y u ra d a lo m ró l v a n i t t szó , m e r t m é g 15 4 2 -b e n is S á ro s m e g y e 1 0 3 9 'a p o r tá já b ó l

h o z z á 258 p o r ta ta r to z o tt , v a g y is a p o r tá k 1 V e s e n n e k d a

c z á ra , m ik o r 1650 m á rc z . 15 -én a R á k ó c z i-c s a lá d ra szá ll á t k i r . a d o m á n y le v é l le l a b i r to k , a k in c s tá r n e m v a la m i n a g y o n sa jn á l ja , h o g y m e g k e ll tő le v á ln ia . 1 5 5 7 -b e n S á ro s m eg y e 1 0 0 3 2 5 f r t a d ó ja a v á r s z ü k s é g le té i re k e lle tt, m i tö b b , a k i

rá ly fo ly to n rá f iz e te tt . A X V I. s z á z a d b a n á tla g a v á r évi 6000 f r tb a * k e rü lt, a m it a jö v e d e le m n e m fe d eze tt.

F e n n ta r tá s á n a k a la p já u l e lő s z ö r a v á r fö ld e k sz o lg á lta k . E lső k irá ly a in k g o n d o s k o d ta k ró la , h o g y m e g fe le lő jö v e d e le m á l l jo n a v á r r e n d e lk e z é s é r e , ső t h o g y k in c s tá r i h a s z n u k is m a ra d jo n . A k k o r ib a n m in ta s z e r ű m e z ő g a z d a sá g i é s ip a r i te le

p e k e t á l l í t a n a k te h á t, m e ly e k a te rm é n y e k e t d o lg o z z á k fel r é s z in t a v á r b e l i s z ü k s é g le te k fe d e z é sé re , r é s z in t jö v e d e le m

h a j tá s r a . A v á r b a n é s v á r k ö r ü l a t isz tv ise lő k , ip a ro s o k , k é z m ű v e se k , szo lg ák , c se lé d e k é s v á r ő rö k eg é sz r a ja z so n g o tt,

a k ik k ö z t p ez sg ő é le t fo ly t, ső t a z a s z o m s z é d v á r o s o k b a : E p e r je s r e é s K is s z e b e n b e is á th a to l t .

A z Á rp á d o k -k o r a b e l i v á r u r a d a lo m te r je d e lm é rő l a d a to k

n e m b e s z é ln e k ; d e m e g a z a k k o r i p á r to s v i lá g b a n n e m is le h e te t t a z á l la n d ó j e l l e g ű : so k b ir to k ré s z ju to t t az u ra k k e zé re , m á s k o r p e d ig a m e g s z o r u l t k i r á ly o k z á lo g a k é n t h ú z ta a

jö v e d e lm e t id e g e n b ir to k o s . 1 2 7 8 -b a n V ö rö sa lm a , P é te r , K őrö s , P u tr u , H u z iu m e z e u (k é ső b b e g y ü t t : P é te rm e z ő ), T e rn y e , K is- é s N a g y sá ro s , M egye, R é t, Z se te k , H ra d isz k ó , O sz tó -

p a ta k a , S z e n t-M ih á lv , O r k u ta a v á r b ir to k o k , m e ly e k h e z 1353- b a n e r ő s z a k k a l c s a to l já k V á rh e ly t (B o d o n la k a ); to v á b b á a jö v e d e lm é t 1474-ig a z e p e r je s i v á m is g y a r a p í to tta . Az u r a d a lo m n a g y s á g á h o z j á r u l m é g a z a k ö rü lm é n y is, h o g y ez a

r é s z S á ro s m e g y e le g te r m é k e n y e b b v id é k e in e k e g y ik e .A ro s s z g a z d á lk o d á s II. E n d r e k o rá b a n k e z d ő d ik : h a ta l

m a s fő u r a k fo g la ljá k le a jö v e d e lm e k e t ; a m i m a ra d t , az t m e g a z a d ó s z e d ő k k e z e lik el. IV. B éla, S a jó u tá n , m ik o r a v á r b a m e n e k ü l, m e g á ll í t ja a b i to r lá s s z e r te le n k e d é s e it . M in d a z á lta l 1 2 5 9 -b e n ő k e z d i m e g a b i r to k m e g c s o n k í tá s á t : T e r n y é t

Á d á m le n g y e l lo v a g n a k a d ja , v is z o n t 1 2 5 4 -b e n N á ta fiá tó l. G e rg e ly tő l c s e ré b e v is s z a s z e rz i N y é k , P o lv a , H o lló szeg és E g e r p a ta k fö ld e k e t. 1 2 7 8 -b a n V ö r ö s a lm a é s P é te rm e z ő esik e l, m e ly e k e t T h e k u le -n m b . T a m á s c., L e d e M á r to n é s A n d r á s k a p n a k IV. L á sz ló tó l a z o n a cz írrten , h o g y la k a tla n o k . 1353- b a n V á rh e g y e t ré g i tu la jd o n o s a . M a c h a M ik ló s n y e r i v issz a . 14 05-ben Á d á m fö ld e k á r p ó t lá s u l a v á r b i r to k r é s z e lesz . M á

ty á s k i rá ly a h u s z i tá k e lle n a lk a lm a s k ö z p o n tn a k i s m e r te fel S á ro s -v á r t , a z é r t m e g e rő s í te t te s te r je d e lm e s b i r to k o k k a l g a z d a g íto tta . E k k o r K u r im a m e lle t t K o z s á n tó l B á r tfá ig , o n n a n

N y -ra K riv é ig , K is s z e b e n tő l É K -re H ra d isz k ó ig , m in te g y 20 28 fa lu a ta r to z é k a a v á r n a k , to v á b b á Ú jv á r v á r u r a d a lm a (H en n ig ) 5— 6 fa lu v a l, N a g y s á ro s 5 fa lu v a l, S z e n t

k e r e s z t 3 fa lu v a l (s a z e p e r je s i v á m 1474-ig).A J a g e lló k a la t t a P e ré n y i- c s a lá d t a r t j a z á lo g b a n a z u r a

d a lm a t ; I. F e r d in á n d a n a g y v á ra d i b é k e é r te lm é b e n k irá ly i

b i r to k k é n t v esz i á t, d e m á r c sa k 88 p o r tá ja v a n . A v á r k in c s ta r tó ja , S o n n e b r o n d t G a llu s 155 0 — 54. é v i s z á m a d ó -k ö n y v e s z e r in t 9 k ö z sé g a t a r to z é k a , m e ly e k p o r tá i u tá n a jo b b á g y s á g

50 d . 1 1 5 f r to t fize t é v e n k é n t a v á r c z é lja ira . E z 5 7 '/a p o r ta u tá n 155 '9 2 f r t a z ö ssze g , a m ih e z 4 fa lu 29 p o r tá ja (á 15 d.), 1 fa lu 7 1 j d . p o r ta d í ja é s t e rm é n y jö v e d e le m c z ím é n 187 27

fo r in t ta l já ru l . 1 5 5 0 - 5 4 - ig 928 54 fr t a jö v e d e le m , á t la g 2 3 2 1 3 fo r in t , h o lo tt a v á r f e n n ta r t á s a 1 8 .191 '80 f r tb a k e r ü lt .

I. F e r d in á n d a fe ls ő m a g y a ro r sz á g i v á r a k a t T h u r z ó F e re n c z e ln ö k lé sé v e l ö t ta g ú b iz o t ts á g fe lü lv iz s g á la tá ra b iz ta .

Az 3 e s z te n d e ig d o lg o z o tt , a m íg .jel e n th e tte . h o g y a h ű t le n g a z d á lk o d á s m ik é p ju t ta th a t ta tö n k r e a z e g y k o r h a ta lm a s u ra d a lm a t . F ö ld , m a r h a , t e r m é s k ó ty a -v e ly é n p e r d ü lte k e l ; k irá ly i p é n z e n v e tt b o r o k a t E p e r je s e n ú j r a k i rá ly i p é n z e n v á s á ro lta k v is s z a ; a k a to n a s á g k a r a s a p o s z tó já t W e r n e r p a ra n c s n o k az e p e r je s i v e jé n é l, M e lc z e r K r is tó f k e re s k e d ő n é l c s e ré lte b e h i tv á n y le n g y e l p o s z tó é r t s a z t is k is e b b rőffel

m é r te le. S ö rh á z , f ü r é s z m a lo m (k é tk e re k e s ) e lh a n y a g o l t , a

VÁRAK, KASTÉLYOK. 2(il


g a z d a sá g i é p ü le te k ro s k a d o z ó á l la p o tb a n v a n n a k . A z tá n e lk a l ló d o t t a te m é r d e k jo b b á g y i s z o lg á lm á n y : év i 280 n i. f r t, 105 ty ú k , 345 to já s , 1 n y ú l, 12 k ö l z a b ; N a g y sá ro s év i 200 f r to s a d ó ja 5 é v re e le n g e d v e , v a la m in t a b o rm é r é s i jö v e d e le m is, a m i n e m le h e te t t c se k é ly , m e r t 150 h o r d ó b o r r e n d e s e n e lfo g y o tt. S z e d ik e r te t , m e ly a v á r t a r to z é k a v o lt, W e r n e r úg y s z e re z te m eg , h o g y e r ő s z a k k a l ra j ta ü tö t t, a z tá n k irá ly i d o n á - c z ió t k é r t rá . P e d ig e g y h á z i ja v a d a lo m v o lt : a D o m o n k o s re n d b ir to k a . (U tó b b , 1 6 7 1 -b e n a H o ffm an -c sa lád 13,000 f r to n v e tte m e g , d e az za l a k ik ö té s se l , h o g y h a a r e n d v is sz a té r ,10,000 f i io n v i s s z a v á l th a t ja .) S a v á r b ir to k o k jo b b á g y sá g a is o ly c se k é ly , h o g y a b e lső m u n k á la to k v é g z é sé re k é p te le n , m ik o r a m a jo rs á g i ó la k b a n ö k ö rn e k , ló n a k h íre s in cs . S e lk a l ló d o t t s o k m á s j ö v e d e le m : a k ö z sé g e k j á r u l é k a i : 350 fr t, 3 00 b á r á n y , 14 v á g ó te h é n , 14 b o r jú , 60 n y ú l, 66 ty ú k , 22 lib a , 1 t o n n a s ó s h a l, 17 k ö l b a b , 13 k ö l k ása , 635 to jás , m e g

a tá v o l i S z tro p k ó 200 k ö l b ú z a m a lo m jö v e d e lm e . A zo n fe lü l a v á r r a n é z e tt a k i le n c z e d és t i z e d ; a m a z , igaz , a z eg ri p ü s

p ö k ö t ille tte , d e IV. B éla m e g v á lto t ta (C serép k ö zsé g g el): a k a p i tá n y o k e z e k e t c s e k é ly p é n z é r t h a s z o n b é rb e a d tá k ki, tö b b n y i re r o k o n n a k , b a r á tn a k . Az e lk e z d é s n e k igazi m e s te r e v o l t a «p o é ta la u re a tu s » , a k i k ü lö m b e n a fe lv id é k i m e g y é k n e k is k i rá ly i k e z e lő je , s ő t F e lső -M a g y a ro rsz á g n a k fő

k a p i tá n y a vo lt.A g a z d á lk o d á s k ö n n y e n fo ly t : a p á r to s s á g v é d e lm e a la tt.

N e m c so d a , h o g y S á ro s - v á r is, a fe lv id é k i v á r a k is ü re se n á l l ta k a tö rö k id ő k k e z d e té n . íg y k e r ü l t a v á r R á k ó c z i-k é z re , m e ly a la t t s z in té n a lig jö v e d e lm e z az u ra d a lo m v a la m it. 16 4 2 -b e n a jó s z á g ig a z g a tó k e s e rv e s p a n a s z o k k ö z t s o ro lja fel a t e r m é s t : 176 kö l fö ld a lk a lm a s c sa k a m ű v e lé s re , a m e ly b e n a b e v e te t t m a g v a k h á r o m s z o ro s a te re m . A c sa lá d á t is lá t ja a le h e te t le n h e ly z e te t s l e m o n d a v á r to v á b b i f e n n ta r tá s á ró l . S á ro s m e g y e a m eg y e i r a b o k a t s z á n ja o d a . 1630-ban a v á r h o z m á r c sa k L á z -sz á n tó ta r to z ik 2 h a la s tó v a l s a h a lá

VÁRAK, KASTÉLYOK.

sz a ti jo g g a l a T a r c z á b a n E p e r je s ig , v a la m in t N a g y s á ro s 200 fo r in t a d ó ja . K é ső b b ez a z u tó b b i is j e le n tő s e n le a p a d t.

V. H a d i fe lszere lé s . N a g y v id é k ű e r ő s s é g á l la n d ó h e ly ő rs é g e t k ív á n t , m e ly e t v ész id e jé n a s z o m s z é d o s ú r i k a to n a s á g fo g a d o tt z so ld o s o k k a l, s a m e n e d é k k e r e s ő jo b b á g y s á g

s z a p o r í to tt . A /. Á r p á d o k a la t t m é g n in c s s z ü k s é g n a g y o b b s e re g re , c sa k eg y íz b e n , m ik o r II. G éza B o r ic s e l le n tá m a d S á ro s - v á rb ó l . A n n á l n a g y o b b je le n tő s é g ű a v á r C sák M áté , G isk ra m o z g a lm a ib a n s a XVI. s z á z a d fo ly a m á n , fő le g az

e l le n k irá ly o k a la tt . 1542-ben a k i rá ly m e g is e r ő s ít i , s ő t S á ro s m e g y é t á l la n d ó tá m o g a tá s á ra h ív ja f e l : m a jd a z 1547-ik i o rs z á g g y ű lé s k ü lö n is e l r e n d e l i a m e g fe le lő s z á m ú ő rs é g b e v o n á s á t. A k k o r 200 g y a lo g o sa v o lt, k ik h a v i 3 7 a f r t z so ld o t

h ú z ta k . 155 7 -b en , m ik o r a le lk e tle n g a z d á lk o d á s s z o m o rú

e re d m é n y e i k ö z tu d o m á s u a k , k ir . b iz o t ts á g v iz sg á lja á t a h a d i f e ls z e re lé s t is, d e b á r 2 fe g y v e rk o v á c s o t t a r ta n a k , s e m fegyv e r tá r , s e m v a la m ire v a ló s z e re k n in c s e n e k . A k k o r é p í te n e k fe g y v e r tá ra t s ja v í t t a t já k k i a s u tb a v e te tt h a d i h o lm ik a t.

A le le t tú r s z e r in t v o lt e k k o r :I. 1 n a g y F e u e r b ix e n -á g y ú , 11 ta ra c z k , 1 v á r p u s k a , 1

S tra jb ix e n , 84 jó, 10 ó c s k a sz a k á lla s , 1 m o z s á r . tü z e s d o b o z

k id o b á s á r a , 20 tű z g o ly ó , 3687 ta ra c z k g o ly ó , 18,427 sz a k á lla s g o ly ó , 6 8 1 /a m . ó lo m , 104 m . és 5 '/a fo n t á g v ú p o r , 20 fo n t s z a k á lla s p o r , 2(31 a m . k é z ip u s k a p o r , 41 m . 7 fo n t s a lé t r o m , 28 ni. 28 fo n t k én , 5 m . s z u r o k , 2 h . t e r p e n t in , s k is e b b g é p esz k ö zö k .

II. É le lm i s z e re k : ro z s z s a l e le g y b ú z a 2 1 4 ' a k ö l, fé rg e s b ú z a 433 k ö l, jó lisz t 1785 k ö l, ro m lo t t 135 k ö l, k o m ló 44 köl, h ü v e ly e s 2 2 V* k ö l, b o r 15 h ., s z a lo n n a 45 d r b , m a g y a r k ő só 2125 fo n t, fa g g y ú é s h á j 885 fo n t, o lv a s z ta tla n fa g g y ú

35)2 fo n t, o lv a s z to t t 500 fo n t, 27 ö k ö r, h íz o t t te h é n 37, d is z n ó 69, m a la c z 10, lú d 11, p á v a 8 s k é t k a z a l r o m lo t t é le t.

(A b o r p in t je 10 m a g y a r d é n á r , 2 fo n t k e n y é r 1 m . d .,1 fo n t h ú s 1 k r. 1 p in t s ö r 1 d ., a tö b b i p ia c z i á r o n k élt.i

K a to n a : 10*2, 2 p u s k a m ű v e s , 1 k e r é k g y á r tó , 1 k o v ác s , 1 p o ro s z ló (S te c k e n k n e c h t) , 4 é le le m o sz tó = 111, k ik n e k zso ld ja é v i 6336 fr t. A v á r k a to n a h a v i z s o ld ja 4 76 fr t, m íg a lo v a s k a to n á é m á s u t t 5 '4 0 fr t, g y a lo g é 3 'ö ü fr t.

1577-ben a tü z é r s é g i é s h a d is z e r e k á l lo m á n y a : F a lk o n 4, g o ly ó 2 39 (75 fo n to s). F a lk o n e t 8, g o ly ó 1310 (2 —3 fon tos). M o z sá r 1, k ő g o ly ó 2. (T a ra c z k ) H a u b itz 1, g o ly ó 128, v a s se r é t 159. H a tc s ö v ű o r g o n a (sz ó ró lö v eg ) 2, g o ly ó 65. G ó tp u sk a112, g o ly ó 25 ,142 . Á g y a it p u s k a 49. P u s k a p o r 8 9 8 0 m . Ó lo m 5 8 3 1 m .

A fe g y e le m : l a z a ; a z ő rk a to n á k , tö b b n y i r e m e s te r e m b e re k , k e r e s k e d é s t ű z n i v a n n a k a v id é k e n ; h í r h e d t a d u rv a s á g u k é s e r ő s z a k o s s á g u k a v id é k e n és így a n n a k n é p e e lle n ö k tö m ö

r ü l . 1 5 5 9 -b e n E p e r je s k é t ily v á r k a to n á t e lfo g , m e g c so n k ít- t a t j a s le fe je z te ti. I n n e n v o lt, h o g y u tó b b so k k a to n á t e lb o c s á ta n a k é s n é m e t z s o ld o s o k k a l p ó to ljá k . E ze k a z o n b a n m ég jo b b a n z s a ro ln a k . 1 6 3 4 -b e n I. R á k ó c z i G y. s z ig o rú u ta s í tá s t i r a t a v á r p a r a n c s n o k á n a k . M ik o r e z s e m h a s z n á l, a sze p sii

é r te k e z le t 16 5 5 -b e n a d k i ú ja b b a t.

A k ir . v á r k a p i tá n y o k id e jé b e n te tő fo k á ra lé p e tt a r e n d e t le n k e d é s . M ég a z é p ü le tf a la k is s z á n a lm a s á l la p o tb a n v o lta k 1 5 5 7 -b e n , m in t a b iz o t ts á g i je le n té s ré s z le te s e n fe lso ro lja .1 5 6 4 -b e n M ik sa k i rá ly ú j r a m e g p a ra n c s o lja a v á r r e n d b e h o z a -

t á s á t . A z 1617-ik é v i H u f n a g e l-k é p ily á l la p o tb a n m u ta t ja be a v á r a t . Ú g y m a r a d t 1687-ig.

V I. A v á r i i s z tv i s e lő k 1550— 5 4 - b e n : fő k a p itá n y 400 fr t, g a z d a s á g i fe lü g y e lő h a v i 4 f r t, s z á m tis z t 100 fr t, k o v á c s évi 25 f r t, a lk a p itá n y 307 20 fr t, a l lo d iu m i fe lü g y e lő h a v i 4 frt,

é le lm i b iz to s k é t k is e g ítő v e l h a v i 5 é s 3 fr t, tű z m e s te r h a v i 8 fr t, k e r é k g y á r tó év i 6 ’40 f r t, é le lm is z e r-ö s s z e iró (p ro v iz o r) 6 — 7 f r t, g a z d a s á g i fe lü g y e lő h a v i 3 f r t f iz e té s t h ú z n a k .

V á r k a p i tá n y 1241-tő l 33 v o lt. A z u to ls ó 1 6 87-ben S zéke ly , k i a la t t fe lső p a r a n c s r a fe lg y ú jt já k a v á r a t s a z o l ta n i s ie tő n é p e lő t t b e z á r já k a k a p u k a t .

S e b e s : 1307 a z a la p ítá s i é v (S y n k a D e S ebes). 13 8 8 -b a n S e b e s - v á r é p ü l , 14 3 7 -b e n C a s tru m S ., S e b e s w a r , S -w a ra . B ir to k o s : 1 4 37-ben a S e b e sv (S in k afi)-csa lá d , 1 4 91-ben K a ssa v á r o s k ir . a d o m á n y u l k a p ta L a p is p a ta k y M ik ló s b i r to k a iv a l , k in e k c s a lá d ja 1 480-tó l i t t b i r to k o s v o lt , d e h ű t le n s é g b e e se tt .

[A S e b e s y -c s a lá d fo ly to n o s h a t á r p e r b e n á ll t E p e r je s s e l ,

e z é r t 1 4 7 5 -b e n a k ir . tá b la e lé i d é z t é k ; 1 5 5 0 -b e n v is z o n t E p e r je s fo g ta o s t ro m a lá a v á ra t , m e ly a z tá n fe lté te le k k e l

m e g is a d ta m a g á t. E p e r je s a z o n b a n h its z e g ő le g j á r t e l : S e b e s s y t é s v á r n a g y á t, G e rg e lla k y M ik ló s t a v á r k a p u r a a k a sz to tta , a v á r a t fe ld ú l ta s fe lé g e tte . I. F e r d in á n d m é l tó d o r g á lá s b a n ré s z e s í te t te a v á r o s p o lg á ra i t .]

S o m o s : 13 6 8 -b a n c a s t r u m S o m u s - t r e s ta u r á l já k . B ir to k o s :

a S o m o sv -c sa lá d a XV. sz á z a d ig . E k k o r r a m e g s z ű n ik a v á r .S ó p a ta k : 1 2 8 8 -b a n k ir . v á r .S ó s u j fa lu s i vá r , S ó v á r tó l E N y .: ro m o k b a n .S ó v á r vá ra . S á ro s b a n e z e n a n é v e n k é t , e g y m á s tó l k ü -

lö m b ö z ő h e ly e n é p ü l t v á r v o lt , a m e ly e k 6 k m . tá v o ls á g r a

e s te k . A m á s o d ik a z e ls ő n e k e lp u s z tu lá s a u t á n é p ü l t s a n e vé t is á tv e tte . A rég i v á r a m a i T ó ts ó v á r tó l D - ré e m e lk e d ő a V á rh e g y »-en, a T a r c z a - f o ly ó b a lp a r t já n , a m á s o d ik a « T a r-

k e u » -h e g y e n (Z a m e k ) á l lo tt , m e ly a S ó v á r i h e g y s é g fő á g á n a k n e g y e d ik n y ú lv á n y a .

A z e lső k irá ly i v á r , m e ly v é g v á rk é n t s z e re p e l a ta tá ro k ig . A n o n y m u s C a s tru m S a lis -n é v e n e m lít i, a m i v a ló s z ín ű v é tesz i, h o g y a h o n fo g la ló k é p í te t té k a T a r c z a - f o ly ó v ö lg y -

s z o r o s á n a k v é d e lm é re . « G á tv á r» s z e re p e le h e te t t. E lső , i s m e r t b i r to k o s a a XI. s z á z a d b a n : a d e ln e i K a k a s -c s a lá d ; m a jd 1223- b a n C sy p k á z y (G h y p k a c z y ) Á r m in é s B o g u m il, k ik e t IV . B éla h iv o t t b e L e n g y e lo rs z á g b ó l. S ó p a ta k fa lu t , m e ly n e k 14 3 9 -b e n S ó v á r a n e v e é s a s ó k u ta t k a p tá k a v á r h o z a d o m á n y u l. A k is k ö z sé g a S ó p a ta k k é l p a r t já n t e r ü l t el a k k o r ib a n s m ik o r a v á r p á r tfo g á s á v a l tó t jo b b á g y o k te le p e d te k b e le , k a p ta a T ó ts ó v á r - n e v e t. 1 2 4 1 -b e n ez t a v id é k e t is f e ld ú ltá k


a ta tá r o k a v á r r a l e g y ü tt , m e ly e t u tó b b ú j r a fá b ó l é p í t te te t t föl. U tá n o k I s tv á n k ir . h e r c z e g v esz i á t, k i 1261-ben E c h y c .- n e k a já n d é k o z z a , a m ik o r a S z e n t L ász ló t is z te le té r e é p ü l t te m p lo m fe le tt M y co s o ly m á r la k o tt . M ajd a B o k sa -n m .- b e li S im o n íia G y ö rg y k a p ja 1285-ben d o n á c z ió k é p S ó v ár, S ó p a ta k é s D e ln e fa lv a k a t a s ó b á n y á k k a l é s s ó k jit ta l , m iu tá n a k i r á ly 1271— 81. h a d i v á l la la ta ib a n k i tü n te t te m a g á t. A k ir. d o n á c z ió S im o n é r d e m é n e k ju ta lm a , h o g y E s z te rg o m o t 124 1 —4 3 -b a n h ő s i le g v é d e lm e z te a ta tá r o k e lle n é b e n . A b i r

to k a T a r c z a é s T a p o ly k ö z t fe k v ő te rü le t . K ü lö m b e n G y ö rg y m e s te r is g y e r m e k k o rá tó l fo g v a j e l e s b a jv ív ó h í ré b e n á llt , O t to k á r e l le n v ité z k e d e tt , a le n g y e le k é rd e k é b e n é rd e m e k e t

s z e rz e t t, m a jd K o n r á d v e z é r e l le n m e n te t te m e g a le n g y e l

k i rá ly t , b á r m a g a is ö t s e b e t k a p o t t , s v é g ü l le v á g ta a ta tá r v e z é r t . E z e k a s a já t é r d e m e i is h o z z á já r u lta k a k i tü n te té s é

h e z . « S ó v á r é s S ó p a ta k k ir . v á r a k a t , a s ó b á n y á t é s a T a p o ly ig a z e rd ő t» k a p ta , m é g p e d ig a IV . B é la id e je b e li m é re te k b e n . A d o n á c z ió v a l e g y id e jű le g m in d e n m á s a d o m á n y le v e le t a z o n

b a n m e g s e m m is í t a k i rá ly . A z a d o m á n y le v é l S ó p a ta k o n k ív ü l D e ln e , Z e r b u c h , C h e lle s é s D e th e k ö z sé g e k e t is fe lso ro lja a s ó k ú t ta l , d e k ik ö ti, h o g y G y ö rg y m a g v a sz a k a d á s a e se té n a t e s t v é r e i : B oxa, T a m á s é s S y m o n ö rö k l ik . 1 2 85-ben G y ö rg y h e t i Vs k ö l k ő s ó t a d a b á n y á b ó l a ro k o n a in a k , 1299-ben S y n k a m e s te r n e k a jö v e d e le m b ő l év i 100 m á r k á t ju t ta t , to v á b b á á te n g e d i a v á r m e l le t t fe k v ő ré te t . A fa lu n a k e k k o r

m á r S ó v á r a n e v e . A b i r to k h a t á r p o n t ja i : E n y ic z k e , M o csá r- m á n y , Z seg n y e , a K irá ly h e g y , S im o n k ő , H e rm á n y , T o p ly a , B is z tra s a M e g v e s rő l K a p iig v e z e tő ú tv o n a l , D -re p e d ig e g y e n e s e n le a S e b e s fo ly ó ig , o n n a n a S a lg ó -p a ta k ig , e n n e k m e d r e a S z e k c ső fo ly ó v a l s a S ó v á ro n b e lü l e ső te rü le t . M iv e l 1285 f e b r u á r iu s h a v á b a n a ta tá r o k is m é t b e tö r te k , G y ö rg y m e s te r R e g é c z a lá s ie t a r o k o n a iv a l , d e T a m á s t, a h ű sz o lg á já t a T a r k ő h e g y r e re n d e l i k i b i r to k a v é d e lm é re , k i a t á m a d ó ta tá r - s á g o t c s a k u g y a n v is s z a v e r i , s ő t u tó b b B e g é c z n é l a z u r á t is m e g

VÁRAK, KASTÉLYC

m e n ti a h a lá ltó l . 1 2 8 8 -b a n o k ira t e m lít i «C a s tru m S o w a r» -t, m e ly n e k 1291. fe lé p íté se u tá n v e sz i fel a c s a lá d a z ú j n e v é t. A h a r c z u tá n é p í t i a II. v á r a t G y ö rg y m e s te r , m iu tá n 12<SS-

b a n k i rá ly i e n g e d é ly t k a p o t t . F e lé b e n el is k é s z ü l v e le , a m ik o r — az 1314. lev é l s z e r in t — W y c k c s e h , S á ro s - v á r a k k o r i u ra . e lfo g la lta S ó k u ta t , a v á r a t p e d ig e lh a m v a s z to t ta , m a jd p e d ig a k i rá ly i v á r h e ly é b e ú ja t e m e lt , m e ly a z o n b a n s z in tén e lp u s z tu l t . A II. v á r a t is S ó v á rn a k n e v e z té k . A z é p í t

k e z é s 1289 -9 8 k ö z t fo ly h a to t t , m e r t a z 1298. o k le v é l « v á r a t é p í t e t t ü n k » m e g je g y z é s t m u ta t .

E z a k ő v á r a z u r a d a lo m k ö z e p é re j u to t t : E - r a a K a p i- é s S e b e s -v á ra k , D -re az A m a d é - és R e g é c z -v á ra k , K - re a S ó

v á r i h e g y r e n g e te g k ö r í te t té k . G y ö rg y u tó b b b i r to k r é s z e k e t a já n - d é k o z g a t s z é l : E n y ic z k é t P ir o s P é te rn e k , S a lg ó t P é te rn e k és

T a m á s n a k , H a rs á g o t S y n k á n a k , k i a H a rs á g h y - és S e b e ssy - c s a lá d ő se . G y ö rg y m e s te r 1305. f u tá n a fiá t, S o ó s P é te r C h v k o re y T a m á s 1 3 2 8 -b a n h a m is o k i r a t a la p já n m e g tá m a d ta b ir to k jo g á b a n , d e k id e r ü l t , h o g y a z ö rö k ö s n é lk ü l e lh a lt

V ilm á n h a r c z o s u tá n k iz á ró la g G y ö rg y v o lt a tu la jd o n o s . 14 13-ban te m p lo m é p ü l , o ld a lfa lá n ily fe l i r a tú m á r v á n y tá b lá v a l : " Is ta m E c c le s ia m fie r i c u r a r u n t S im e o n . S te p h a n u s , N ic o la u s e t J o a n n e s S o ó s D e d ic ta S ó v á r . A . I). 1413.» 1438- b a n a «to rn y o s , n a g y o b b ré s z é b e n fá b ó l é p ü l t » v á r a t r é s z b e n ,

14 5 8 -b a n m á s ik ré s z é b e n , H a n u s fa lv a , S z e n t-L á sz ló é s M ed- g y es b ir to k o k k a l , S o ó s J á n o s h ű t le n ség i e s e te u tá n , a Z u d a r

és R o z g o n y i c s a lá d ja k a p ja . A z u tó b b i a z o n b a n a lig b i r ta . 1 h lU -ben a S o ó s -c s a lá d v is s z a k a p ja a b i r t o k o t : m a jd 1526-ban I. F e rd in á n d s z in té n v is s z a a d a t ja a z E p e r jé s tő l e lfo g la lt v á r a t és t a r to z é k a i t S o ó s P é te rn e k . A z e lle n k irá ly o k id e jé b e n a z o n b a n a c s a lá d , m iv e l c s a ló d o t t a b b e li r e m é n y é b e n , h o g y a n é m e t k i rá ly m e g v é d i az o rs z á g o t a tö rö k e lle n , á t t é r t S za- p o ly a y J á n o s k irá ly p á r t já r a . 1 5 3 2 -b e n e n n e k h ív e i t a r t j á k a

v á r a t m e g sz á llv a ú g y , h o g y E d e r s d o r t é s S e ré d y G á s p á r c sá sz á r i k a p i tá n y o k n e m b í r n a k v ele . 1 537-ben F e ls L é n á i t


m é g is m e g v e sz i S eb es- , K a p i- é s M a k o v ic z a -v á ra k k a l eg y ü tt. T ő le E p e r je s v e sz i á t z á lo g b a 5521 f r to n . U tó b b a k e g y e le m re I. F e r d in á n d h o z v i s s z a té r t c s a lá d ú j r a a b i r to k á h o z ju t, E p e r je s a z o n b a n v o n a k o d ik a z á ta d á s tó l. C sa k 1 552-ben k a p ja m e g v ég le g a v á r a t , v e sz te sé g e i k á r p ó tlá s á u l p e d ig 1556-ban

C s ic sv á t. 1569 u tá n C z o b o r n á d o r h e ly e t te s a lk u d o z á s t k e z d m e g v ele , h o g y a s ó b á n y á k a t é s a z u r a d a lm a t m e g fe le lő c s e lé é r t e n g e d je á t a k in c s t á r n a k ; W e r n e r G yörgy ,

S á r o s v á r k a p i tá n y a 1 5 7 5 -b e n le r o m b o l ta t ja a v á r a t ; u tó b b p ed ig , m iv e l k ő s ó t is fe d e z te k fel a k ö z sé g b e n , a z u ra d a lo m e g y ik ré s z é t S á ro s - v á rh o z ó h a j t j a a k in c s tá r c s a to ln i , ső t 1 5 7 6 -b a n p e r t in d í t , m e ly n e k h o s s z ú fo ly a m a ta a la t t 1585-ben

a c s a lá d G u ly v é sz és Ú jfa lu k ö z s é g é r t s C sa n á lo s és B o lh a p u s z tá k é r t tö b b z e m p le n v á rm e g y e i k ö zsé g e t, H a n n u s fa lv á t , F ilk e v á g á s á t m e g K is fa lu d o t k a p ja . 1 5 9 2 -b e n a k in c s tá r n y e r i m e g a p e r t, s a S o ó s -c sa lá d ö r ö k r e e lv e sz ti a s ó b á n y á k fe le tt v a ló jo g á t . A z ó ta a s ó b á n y á s z a t k i rá ly i m o n o p o l iu m . 1602-ben k e lt a la k o s s á g m e n te lm i lev e le . S o ó s A lb e r tn é 1618-ban b é r t

fize t é r te . 1 6 2 0 -b a n a v á r m é g fe n n á ll , s ő t 16 4 2 -b e n S o ó s Is tv á n a v é g r e n d e le té b e n e z t í r j a : «az a r a n y o s s z a b ly a , k it F e re n c z b á ty já n a k h a g y o t t , fe n n v a n a v á r b a n — — s egy n y e s t te l b é le lt s z o k n y a is o t t v a g y o n ». 1 671-ben S o ó s G y ö rg y

a W e s s e lé n y i-ö s s z e e s k ü v é s g y a n ú ja m ia t t b i r to k a in a k Vn-át e lv e s z t i : így a s á r o s i b i r to k ré s z te l je s e n a f isk u s k e z é re ju t . A v á r a t k ü lö m b e n a z 1715. o r s z á g g y ű lé s i h a tá r o z a t é r te l m é b e n v ég le g le ro m b o l tá k . A z o k i r a to k e z e n tú l a v á r a t n e m , c sa k a s ó a k n á k a t e m lí t ik . E z e k : I. M a th ia s -S c h la c h t, II. H op ,III. A lle re v o n S a lz s te in , IV. B e i tg ru b e r , V. T h o m a s -S to lle n , VI. I s tv á n - S a u le n . 1 7 5 3 -b a n r e n d e l i e l a k in c s tá r a c sa lá d k á r ta l a n í t á s á t ; a z a z o n b a n c s a k 1 8 5 3 -b a n k ö v e tk e z e tt el.

A ro m D N y-i m a r a d v á n y a i lá th a tó k . A v á r a n y a g a h e ly b e n fe jte tt s á r o s i v ö r ö s m á r v á n y és k e v é s tég la . B e k o n s tru á l t

k é p é t S o ó s E le m é r r a jz o l ta m eg . E m lé k e z e té h e z a M ic z b á n n é re g é je é s S im o n c o m e s r ő l a « S im o n k ő » -h e g v n e v e fű z ő d ik .

S z a k a ly a (S zo k o ly ) k i r . v á r . N e v é t S z o k o ly fa lu ő rz i, 1 3 3 0 -b a n c a s tr u m Z a k a la , Z a k a ly a , Z o k o ly a , Z o k o l. B ir to k o s : 1 3 8 7 -b e n B eb ek , 14 0 5 -b e n k ir . v á r , 1 4 2 3 -b a n a P a ló c z i- c s a lá d , 14 2 9 -b e n Z s ig m o n d k ir . c s e ré b e v is s z a k a p ja s ta r to z é k a iv a l K a ssá n a k a d ja . A v á r a t e k k o r r o m b o l tá k le . T a r to z é k a i: 14 2 3 -b a n S z a k a ly a , S z e n t- I s tv á n , Ú jfa lu , B erk i, B ik sz á d , R u - zs in , F .- é s A .-L a d n a , T a p o lc s á n y .

S ze b e n . B ir to k o s : a R o z g o n y i-c sa lá d , m e ly 14 6 1 -b e n a

k i rá ly n a k ig é ri, h o g y a S á ro s - é s R ic h n ó -v á rb e l i c s e h e k e llen « c a s te llu m » -o t é p í t S z e b e n v á r o s b a n .

S z e m e ln e : Z e m e ln e : S m iln ó . 1 4 3 5 -b e n a Z u d a r -c s a lá d a T h e k u le -n e m z e ts é g n e k L u z s á n t é s B u já k o t a d ja a ta r to z é k a ib ó l. (Az é r d e k e l t fe le k : Z u d a r B e n e d e k fia J á n o s , J a k a b fia

S im o n D e O ln o d , G o m b o s J á n o s D e G o m b o s fa lv a , S tr á z s M ik ló s D e T h e rn y e ) . I tt fe k sz ik M a k o v ic z a -v á r . 1 4 4 4 -b e n Z u d a r S im o n b ír ja .

S z in y e - L ip ó c z - u á r : 1 2 6 2 -b e n a M e rse -c sa lá d é p ít i ú j r a .

1282-ben S á n d o r c. (A b a -n e m z e tsé g ) é s P é te r fiai o s z to z k o d n a k . II. E n d r e k irá ly ig k ir . v á r , m a jd B á n k b á n tu la jd o n a s u tó b b a K e c z e r-c sa lá d é , a m e ly a k u r u c z id ő k ig jó k a r b a n

ta r tja .

[Á llító la g a t e m p lá r iu s o k r e n d jé n e k b i r to k á b a n is v o lt , a k ik 1312— 14 k ö rü l t ű n t e k el. A M e rse -c sa lá d o t t lé te a z o n

b a n e llen m o n d a z á l l í tá s n a k . L e g fe lje b b a XII. s z á z a d b a n , m in t te le p ítő k , s z e re p e lh e t te k e z e n a v id é k e n ú g y , m ik é n t e g y e b ü t t : B á r t lá n 1111, H r a d is z k ó n , Á d á m f ö ld é n 1240 e lő t t s tb .

T a lá n ő k é p í te t té k is a v á r a t .]

S z in y e - k a s té ly , m a jd v á r . 1 4 6 4 -b e n M e rse J á n o s k irá ly i en g e d é ly t k a p , h o g y a s z in y e i fé n y e s k a s té ly t fa la k k a l, á r

k o k k a l, b á s ty á k k a l e rő s sé g g é b ő v í th e s s e . M ai ré s z e te m p lo m .T a r c z a -v á rk a s té ly . E re d e te a T a r c z a y -c s a lá d k o r á b a n y ú

lik v issza . A H o m o lk a le j tő jé n e k sz é lé n 1813-ig á l lo t t : fal v e tte k ö rü l é s v á r á r o k fe lv o n ó h id d a l ; a fa lo n b e lü l á l l ta k a v á r te m p lo m , a g a z d a sá g i c se lé d e k é s u ra s á g i m e s te r e m b e re k

XIII. A OTTHON ÉS A KÖZÜGYEKBEN.

la k á sa i . 1 8 1 3 -b a n fö ld in g á s é s a v iz e k ö s s z e c s a p á s a k ö v e tk e z té b e n a k a s té ly m in d e n e s tü l e l tű n t e g y éj a la tt . A lig n é h á n y fa lm a r a d v á n y a lá th a tó . U to lsó b ir to k o s a a S z irm a y g ró fi c s a

lá d v o lt.T a r k ő : 1248 a z a la p ítá s i é v e . 1296. 1312, 1338— 9 -b e n

c a s t r u m T h a r k o w , T h a r k w , T a r k w . B ir to k o s : a T a r k ő y -

(R iko lffi), F o g a s - é s T a r c z a y -c s a lá d . 1 4 3 8 -b a n E p e r je s E rz s é b e t k i r á ly n é s z á m á r a fo g la lja e l ; 1 4 3 9 -b e n a F o g a s -c s a lá d b ír ja .

A h e g y t a r s z ik lá já tó l k a p ta n e v é t. T ó tu l m a is K a m e -

n y ic z a — K ö v e sd . 1 2 4 8 -b a n a k i r á ly T a r c z a y f iá n a k , D e tr ik n e k a d o m á n y o z ta , s ő t s z e m é ly e s e n ik ta t ta b e a b i r to k b a a b b e li é r d e m é é r t , h o g y S a jó n á l a fe jé n e k i r á n y z o t t t a t á r c s a p á s t fe lfo g ta é s s u ty o s s e b e t k a p o t t . A b i r t o k : T o rk v e le j (T ark ő ), B a c sa m e z e j é s V ö r ö s a lm a 1296. 1 2 9 8 -b a n S o ó s G y ö rg y P é te r

n e k é s T a m á s n a k , H y p p o l i t f ia in a k s z o lg á la ta ik é r t B o rso s és S a lg ó fö ld jé t a d ja , h o g y m á s n e é p í th e s s e n m á r o t t v á ra t . E k k é p a v á r é p í tő 1298 e lő t t S o ó s G y ö rg y v o lt. A T a rc z a y - c s a lá d 1532-ig b í r ta a v á r a t ; e k k o r r ö v id id ő re T . G yörgy ö z v e g y e : B án ffy D o r k a L a s z k y J e r o m o s n a k k é n y te le n á ta d n i, d e a c s a lá d h a m a r v i s s z a té r . 1 5 4 0 -b e n L o b o c z k y M át\'ás , B án ffy D o r k a m á s o d ik fé r je la k ik b e n n e .

Iz a b e l la k i r á ly n é L e n g y e lo r s z á g b a é s S z ilé z iá b a já r t á b a n

s o k s z o r m e g fo r d u l t a v á r b a n . A c s a lá d h ű s é g e s k ü t is te t t n e k i, m e ly e t T a r c z a y G y ö rg y h a lá lá ig m e g ta r to t t . B ir to k o s u tó d ja , T . A n n a , H o r n o n n a y D r u g e th G y ö rg y n é , h ő s ile g v é d te I. F e r d in á n d h a d a e lle n a v á r a t 1558-ig , a k k o r a z o n b a n fe la d n i

k é n y s z e rü l t . A z ó ta r o m T a r k ő . 1 4 5 6 -b a n a v á r k ö rü l ra b ló k t a n y á z n a k . A k ö v e tk e z ő b ir to k o s c s a lá d o k 1558 b á n : a D ess ew ffy -, G ile tífy - é s T a h y - c s a lá d o k n e m é p í th e t té k tö b b é fel. 1 5 5 8 -b a n D e seö ffy J á n o s m a g is te r C u r ia e t a já s z ó i k v . ik ta t ja b e . 1 8 1 6 -b a n e g y T a h y - b i r to k o s a v á r é p ré s z e i t p á lin k a h á z

é p í té s é r e h a s z n á l ta fe l L u c s k á n , b á r k ő o t t is b ő v e n a k a d .Terebes : 1 4 8 3 -b a n L á b a t la n A n d r á s é s B á rtfa o s tro m o ljá k .T u b á i (T o b o l) : (L. S á ro s -v á r .)


l ' j v á r (P é c h -U jv á r v a g y H e n ig h -v á r) : m e ly tő l a z e g y k o r i

Ú jv á r v á rm e g y e v e tte n e v é t.V a ló s z ín ű le g a XI. s z á z a d b a n é p ü l t a p é c s ú jfa lu s i h e g y

a la tt , d o m b te tő n . B ir to k o s a 1 2 0 9 -b e n R á s k a y D e m e te r , a

k i rá ly n é p o h á r n o k a U jk o c sm a (P é c h ú jf a lú ) h e ly s é g b e n v á m - jo g o t k a p : m a jd IV . B é lá tó l a T a r c z a y -c s a lá d n y e r te ; d eI. H e n r ik , m iv e l K a p i- v á r t a k ir. s e r e g e lle n v é d te , e le s ik Ú jv á r é s Ú jfa lu b i r to k á tó l . 13 4 2 -b e n c a s t r u m W y w a r . B ir to k o s : 13 4 2 -b e n M ic z b á n (k ir . ad o m .) , k i a z e lő b b m é g fa v á ra t k ő b ő l ú j r a é p í t i ; 1 3 7 0 -b e n c s e ré b e n o ln o d i C z u d a r -

c s a lá d ; u tó b b a S z e n tg y ö rg y i- é s Ú jv á r i- c s a lá d ; u tá n o k k irá ly i z á lo g b a v esz i B a lic z k v P r o k o p iu s , m a jd 1408— 1 1 -b e n c s e ré b e n (k ir. a d o m .) a P e ré n y i- c s a lá d . 1 4 1 0 -b e n P e r é n y i P é te r a b i r to k u ra , 1 4 4 8 -b a n a c se h e k . 1 4 6 0 -b a n k i r . z á lo g b a v esz i (3000 fr t) P o d m a n ic z k y L á s z ló ; 1 4 6 1 -b e n a k i r á ly v is s z a a d ja a

P e r é n y i- c s a lá d n a k ; 1483, 1513, 1590. 1 4 5 3 -b a n ú j r a a P e ré n y i- c s a lá d a b i r to k o s , m e ly 1 5 1 2 -b e n T a r c z a y M ik ló sn a k e n g e d i á t c s e ré b e n o d a Ú jfa lu v a l e g y ü tt . 1 5 1 4 -b e n a n a g y s á ro s i A g o s to - n o s r e n d Ú jfa lu és V ö r ö s a lm a k ö z t eg y fö ld e t c s a to l Ú jv á rh o z . T a r c z a y A n n a 1555— 56. u tá n T a r k ő v e l e g y ü t t fe la d ja a

v á r a t I. F e r d in á n d se re g é n e k . 1 5 5 7 -b e n le é g a v á r . 1559 ó ta b i r to k o s a P é c h y -c s a lá d .

1 209-ben a v á r j a v á r a es ik Ú jfa lu v á m ja , m iv e l a z ő sö k ez e lh a g y o tt r e n g e te g n e k v é d e lm é re á l l í to ttá k , h o g y a h e g y o ld a la k m ű v e lé s é re e m b e r a k a d jo n . E z t a v á m o t Ú jv á r ré g

b í r t a : m in d e n lé le k sz á m 1 s o l id u s t f ize te tt, a k o c s i 1 p rá g a i

g a ra s t , a k e r e s k e d ő e d é n y é s c s o m a g u tá n 1 p rá g a i g a r a s t . Ú jfa lu tó l k e z d v e ez a v á m s o r o m p ó n e m v o lt e lk e rü lh e tő a S z im é n y -h e g v ig és P o p r á d ig M o c h n a fe lé é s le S á ro s - v á r a ljá ig . U jv á ry (R á sk a y ) D e m e te r k a p ta a k k o r ib a n a v á m jo g o t.

1209-ben o k i r a t ú g y e m lé k s z ik m e g ró la . h o g y a z ő sö k ré g á l l í to ttá k fe l. E k k o r a b i r to k o s R á s k a y D e m e te r . 13 2 3 -b e n Ú jv á r g r ó f ja : F ü lö p n á d o r . 132Q— 3 0 -b a n Ú jv á r g r ó f ja : D ru - g e th V ilm o s . 1 3 9 8 -b a n a H e n in g b i r to k o t T a rk ő } ' L ő r in c z fia

T a m á s k a p ja . L a k a t la n m ég . 1 410-ben a W y th a n -c s a lá d .14 1 1 -b e n a z E c h y - c s a lá d u tó d a i : S c h m id t J ó z s e f é s M á ty á s D e V itá n (Á riu s). 1498 e lő t t : v á r n a g y : B a ly c h k y (B alusz) A n d rá s .

A H e n ig h n e v e t a v á r a H e n n in g h — T a h y - c s a lá d tó l k a p ta . A T a h y - c s a lá d t. i. a T a r c z a y -á g f u tá n a n n a k b ir to k a ib a n ré sz e s .

T a r to z é k a i: a XIV. s z á z a d b a n : Ú jfa lu , K a ra k ó , L e te n v e . a k é t T a r c z a ; a X V . s z á z a d e le jé n : u g y a n a z o k (K a ra k ó n k ív ü l) é s M a k iá r ; a P e ré n y i- c s a lá d id e jé b e n m á s fa lv a k is.

V á ra c sk a : S z in y e lip ó c z tó l É -r a , L a c sn ó -fe lé jo b b ra , fü g g ő le g e s m é s z k ő s z ik lá n . R o m . H a jd a n a k a r th a u z i v a g y a te m p lo m o s - re n d ie k é le h e te tt.

V iszo ka .Z b o ró ( U z b ró ) : 1415— 16.. 1427., 14 9 2 -b e n W z b re w , W z b ro ,

U z b o ró , O z b o ro : M a k o v ic z a ta r to z é k a v o lt. II. B éla id e vezeti S á ro s v á r b ó l, h o l ta r tó z k o d o tt , a m e z ő sé g re a le n g y e l és o ro s z

se g é d c s a p a to k k a l B o r ic s t ró n k ö v e te lő e l le n s e re g é t s v ív ja m eg d ö n tő ü tk ö z e té t . V á rró l m é g e k k o r n in c s tu d o m á s u n k . II. E n d re k i r . a l a t t : A r to l f a b i r to k o s . A ta tá r já r á s u tá n a z o n b a n s z e re p e l m á r a z b o r ó i v á r . IV. B éla , a m o h i ü tk ö z e t u tá n , S á ro s - v á r b a n p ih e n t m e g s o n n a n b o c s á to t ta k i a d o m á n y le v e lé t , h o g y a s z e re n c s é t le n s é g é b e n tá m o g a tó e m b e re i k ö z ü l T a r c z a y M ak ó

n a k Z b o ró - v á r t , f iá n a k p e d ig T a r k ő - v á r t ju t ta t ja . M akó n e v é r ő l k a p ta a v id é k a M a k o v ic z a -n e v e t. A v á r 1 a c s a lá d f u tá n a k ir . f is k u s ra s z á ll , m a jd 1 2 8 0 -b a n Z u d a r J a k a b tu la jd o n a .

1 4 2 7 -b e n is a Z u d a r -c s a lá d é 35 jte le k k e l. A z u to ls ó Z u d a r 14 7 0 -b e n f . A c s a lá d n e m a le g jo b b v is z o n y b a n é l t a ro k o n a iv a l , s z o m s z é d a iv a l , fő le g B á rtfá v a l . S o k a t p e r le k e d e tt G o m b o s J á n o s s a l s a S tr á z s - te s tv é re k k e l a m ia tt , h o g y a Z b o ró - v á r Z e m e ln e h a t á r á n á l lo t t v o ln a . A p e r v ég e , h o g y a Z u d a r - te s tv é r e k 1435- b e n le m o n d a n a k Z e m e ln e -v á r é r t B u já k ró l é s L u z s á n ró l. B á r tfá -

272 XIII. A NEMES OTTHON ÉS A KÖZÜGYEKBEN.

460 m h e g y c sú c so n .


v a l h a lá rv i llo n g á s a i v o lta k . A le n g y e l n a g y o k is tö b b s z ö r p a n a s z k o d n a k Z b o ró - v á r k a p i tá n y a in a k tú lk a p á s a i e l le n . F iú s í tá s ú t já n Z u d a r le á n y a : C se tn e k y L á s z ló n é 1 4 7 1 -b e n v e t te á t a v á r a t . U g y a n e k k o r az u r a d a lo m b ó l a k i rá ly p á r f a lu t B á r tfá n a k a d , m a jd a c s o n k a b i r to k a Z u d a r -c s a lá d ro k o n á ra , a R o z g o n y i-c sa lá d ra sz á ll á t : m á r m in t « c a s tr u m n o s tru m » . U tá n a 1522-tő l a T a r c z a y -c s a lá d b ir to k a , m e ly a B e rz e v ic z y - c s a lá d eg y ik ág a . A v á r 1 5 4 8 -b a n m á s k é z re j u t , m íg a b i r to k o t

e k k o r a D essew ffy -, P é c h y - é s T a h y - c s a lá d v esz i át. M o h á c s u lá n t . i. I. F e r d in á n d m e g fo sz tja a z e l le n p á r t i T a r c z a y t a v á r tó l s a s a já t fő k a p itá n y á n a k , S e ré d y G á s p á rn a k a d ja á t. A c s a lá d p e r t in d í t, m e ly n e k e r e d m é n y e a la p já n v is sz a k e l le t t

v o ln a ju tn ia b i r to k a ih o z , I. F e r d in á n d a z o n b a n A la jo s k a p itá n y n y a l m e g a k a d á ly o z z a a v é g r e h a j tá s t . A p e r t a l e á n y á g fo ly ta tja , 1 6 1 1 -b e n R á k ó c z i 13 ,000 f r to t k é n y te le n f iz e tn i n e k i.

S e ré d y G á s p á r M a g y a ro rs z á g X V I. s z á z a d b e l i fő u r a in a k

eg y ik le g h a ta lm a s a b b ik a . S o k d ic ső sé g e t a r a to t t I. F e r d in á n d h a r c z a ib a n , so k k i tü n te té s b e n is r é s z e s ü l t . Ö re g k o r á b a n z b o ró i v á r á b a n v o n ta m e g m a g á t, h o l v e n d é g s z e r e tő h á z a fo ly to n tá rv a v o lt. B ü s z k é n m u to g a t ta a b la k a ib ó l v e n d é g e in e k h a ta l m a s b ir to k á t . K e d v e lte a n a g y s z a b á s ú v a d á s z a to k a t is . L egg y a k o r ib b s le g sz ív e se b b e n lá to t t v e n d é g e S á ro s - v á r u r a 1 R á k ó c z i J á n o s v o lt, a k i n a g y o n s z e re t te v o ln a m e g sz e re z n i Z b o ró t. A g o n d o la t m e g v a ló s u lá s á t l e h e tő v é te t te az a k ö rü lm é n y , h o g y S e ré d y n e k c sa k k é t le á n y a v o lt, a b i r to k p e d ig c sa k f iág ra s z á llh a to t t . A lk a lo m a d tá n m e g is te t te a já n la tá t :16,000 a r a n y b a n . S e ré d y b e le m e n t a z a lk u b a , d e fe lté te lü l k ik ö tö tte , h o g y a z eg é sz ö s sz e g eg y é v b e li v e r é s ű p é n z b ő l á lljo n . E g y é v re tű z ik k i a h a tá r n a p o t .

A v á r u r á t a z o n b a n n e h é z s e jté se k , k e z d té k k i, h o g y h a b á r ig en s ú ly o s fe lté te l t s z a b o tt , a v ev ő á l la n i fog s z a v á n a k . Ü gy is t ö r t é n i : R á k ó c z i fé n y e s k ís é re t te l h o z ta a z a r a n y o s lep e lle l fö d ö tt p é n z e s lá d á k a t . A r ra m a g a is d ís z b e ö l tö z ö t t s h a s o n ló k é p fé n y e s k is é re t le l lo v a g o lt l e 'a z é r k e z ő k elé .

Tóm Sándoii : .SVIros vdrmrgije mo/iogra/lája. II. 18


B á rtfa é s H o s s z ú r é t k ö z t ta lá lk o z ta k . K ö lc sö n ö s ü d v ö z lé s u tá n a s z ta l t h e v e n y é s z n e k s m e g o lv a s s á k a z a r a n y a k a t . M in d e n eg y e s d a r a b S e ré d y k e z é n m e n t k e r e s z tü l , k i e g y re

iz g a to t ta b b le t t s v é g re a z u to l s ó n á l : «A fo g a d á s t e lv e sz te ttem !)) k iá l tá s s a l s v é g ső te k in te te t v e tv e v á r á ra , h o l ta n ro g y o tt ö ssze . E z 1566 m á rc z . 3 -á n d . u . 2 ó r a k o r tö r té n t . A lex iu s l i te r a tu s é r te s í t i a z e s e tr ő l B á r tfa p o lg á rm e s te ré t s a r r a k é r i,

h o g y k ü ld jö n k i eg y a s z ta lg y á r tó t m e g fá k ly á k a t ; m á s o d ik le v e lé b e n p e d ig — m á rc z . 11. — a r r ó l é r te s í t i a b á r tf a ik a t , h o g y a h u l lá t B e s z te rc z e b á n y á ra v isz ik .

A n é p m o n d a íg y s z ín e z te k i S e ré d y e se té t. A b á r tf a i lev é l tá r b a n A lk ai P á l p re fe k tu s n a k ' m é g eg y le v e le v a n , m e ly b e n a r r ó l é r te s í t i a .v á r o s t, h o g y S e ré d y ö zv e g y e a h a lá le s e t

h e ly é n e m lé k o s z lo p o t á l l í t ta t s e c z é lb ó l a v á r o s k ő fe jtő jé b ő l k ö v e t k é r . A z ö z v e g y : M é re y A n n a c s a k u g y a n e lk é sz ítte tte az e m lé k e t ; e g y k á p o ln a a la k ú , h á r o m s z ö g ű k ő o s z lo p o t, m é ly n e k a M a k o v ic z a fe lé n é z ő o ld a lá n egy lo v a s a la k ja lá th a tó s e f e l i r a t : « H ic e s t S e ré d y G áspár® . A m á s ik o ld a lo n fe szü le t

v a n , m é h ' a la t t O s z tro g h J á n o s h e r c z e g é s n e je : S e ré d y Z su z s a n n a té rd e ln e k . 1 5 9 0 -b e n u g y a n e z e k fe lú j í to t tá k a z o sz lo p o t, m in t a h a r m a d ik o ld a l f e lir a ta b iz o n y ít ja .

A tö r té n e ti a d a to k m á s k é p á l la p í t j á k m e g a b i r to k v á s á r lá s té n y é t. A m a k o v ic z a i u r a d a lo m , jó v a l a S e ré d y -c sa lá d

f iá g á n a k f u tá n , 16 0 1 -b e n k e r ü l t R á k ó c z i k e z é re , 1566— 1601-ig O s z tro g s z k y h e r c z e g k a p ta a fe le sé g é v e l, k i e n n e k 1 5 96-ban tö r t é n t h a lá la u tá n fe lk é r i a s z e p e s i k á p ta la n t , h o g y m iv e l k é t v á r o s 'p o lg á r á n a k le n n i n e h é z d o lo g , tá m o g a s s a a b b e li s z á n d é

k á b a n , h o g y e la d ja a b i r t o k o t R á k ó c z i Z s ig m o n d n a k . Az eg y es- s é g ' 1 6 0 1 -b e n m e g tö r té n t , m é g p e d ig 80 .000 a r a n y a lk u á rb a n .

A R á k ó c z i-c s a lá d a z o n b a n m é g h o s s z a b b id e ig n e m b í r h a t ta n y u g o d ta n a z u ra d a lm a t . A T a r c z a y -c s a lá d ig é n y p e rre l

t á m a d o t t e l le n e s 13.000 a r a n y a t k ö v e te lt v é g k ie lé g íté sü l, v a la m in t 1 6 3 0 -b a n a z O sz tro g s z k y -c s a lá d is a z t v ita t ja , h o g y R á k ó c z i Z s. jo g ta la n u l fo g la lta el a v á ra t .

VÁRAK. KASTÉLYOK.

1601— 1711-ig b ir to k o l t o t t a c s a lá d . 16 4 2 -b e n R. G y ö rg y S á ro s v á rm e g y e ö rö k ö s fő is p á n ja le t t , ki l a k ó h e ly é t M ako- v ic z á ra te t te át. A T a p o ly m e lle t t , b a lp a r to n á ll a z ő k a s té ly a , m ö g ö tte a p a r k b a n d e r é k s z ö g ű s o rb a n h i r e s 100 h á r s fá ja . L e v e le in e k k e lte z é s e o n n a n h a n g z ik e k k é p : « D a tu m s u b c e n -

tu m t i l i i s .»A k a s té ly , p a r k m a is é p e k . A z u d v a r b a n á ll a t e m p lo m :

a z A s p e rm o n t g ró f i c sa lá d s íre m lé k e iv e l .A v a s v á r i b é k e k ö té s o k o z ta k ö z e lé g e d e tle n s é g n e m h a g y

h a t ta é r z é k e t le n ü l I. R á k ó c z i F e re n c z e t se m , a k i z b o r ó i v á r á b a n k é sz ít i el e lső te rv e z e té t a z e lé g e d e tle n s é g v e z e tő e m b e re iv el a n n a k a s z e rz ő d é s n e k , m e ly a W e s s e lé n y i-ö s s z e e s k ü v é s t h o z ta lé tre . M en y e g ző je n a p já n , 1666 m á rc z . 1 -én , m ik o r a n á d o r

a z o rs z á g le g fő b b e m b e re iv e l v o l t a h á z v e n d é g e , tö r t é n t a d o lo g . A z e s k ü v ő k ü lö m b e n B á r tfá n k e z d ő d ö t t, h o l a p o lg á r sá g m e g il le tő fé n y n y e l fo g a d ta a fő ú r i tá r s a s á g o t , la k o m á t — 154 fr t k ö ltsé g g e l — a d o t t a t i s z te le té r e s az a r á t m é g k ü lö n e g y e z ü s t s e r le g g e l (94 fr t 75 d) a já n d é k o z ta m e g ; m a jd a h a tó s á g Z b o ró r a k is é r i — m e g h ív o t tk é n t — a n á s z s e re g e t s

ta n ú ja a z e g y h á z i s z e r ta r tá s n a k , m e ly e t S z e le p c s é n y i G y ö rg y p r ím á s v ég e ze tt.

A z ü n n e p k é t fő a la k já ró l k ü lö n - k ü lö n e m lé k e z ik m e g a n é p tu d a t. I. R á k ó c z i F e re n c z fo g sá g ra ju t. a h o n n a n é d e s a n y ja n a g y p é n z ö s s z e g á r á n s z a b a d í th a t ja m eg . N e m is fo g la lk o zik tö b b é a k ö z ü g y e k k e l ; b i r to k a in él s 1676 j u l iu s 8 -á n h a l m eg . K a ssá n , a p r e m o n t r e ie k te m p lo m á b a n n y u g s z a n a k te te m e i. N e je , Z r ín y i Ilo n a , a z o r s z á g N a g y a s s z o n y a le tt, k in e k tö r té n e ti s z e re p é rő l a m a k o v ic z a i n é p n e m ig en tu d o t t , d e a n n á l tö b b e t e m le g e tte fé n y e s m e n y e g z ő jé t , s z é p s é g é t é s an g y a li jó s á g á t . V a ló d i n é p m o n d a i a la k k á v á lt , m é g p e d ig n e m c sa k a k ö rn y é k e n , h a n e m a s z o m s z é d G á c s o rs z á g b a n is. H á lá s a la ttv a ló i a p á ró l- f iú r a a d tá k e m lé k é t az za l, h o g y re g é k e t s z ő tte k ró la , m e ly e k b e n a r e g e h ő s n ő n e v e ta lá n fe le d sé g b e m e n t, d e n e m a z e s z m é n y i a la k ja .

18*


Z rín y i Ilo n a m á s o d ik fé r je , T h ö k ö l i Im re o ld a lá n , N ik o - m e d iá b a n , a C s if lik e k e n (V irág m ez ő ), 1 7 0 3 -b a n h a l t m eg , a k k o r a m ik o r fiá n a k , II. R á k ó c z i F e re n c z n e k D o lh á n á l e lő

s z ö r m u ta tk o z n a k z á sz ló i, h o g y s z a b a d s á g h a rc z b a v ig y ék az e ln y o m o tt m a g y a r t . R o d o s tó b a n te m e tté k el, m a jd fé rje s fia

t e te m e iv e l e g y ü t t 1 9 0 0 -b a n a n e m z e t v is s z a h o z ta fe je d e lm i p o m p á v a l s a k a s s a i f ő te m p lo m b a n h e ly e z te el.

Z b o ró tö r té n e te r é s z b i r to k lá s te k in te té b e n e lé g v á lto z a to s . 10 0 2 -b e n R á k ó c z i a k ú r iá b ó l é s a l lo d iu m b ó l k iű z i C ser- m in sz k y t. U g y a n ő e t tő l k ö v e te li a « N o v a v illa » -t é s a llo d iu - m o t : a z O s z tro g h h e rc z e g tő l v e tt zá lo g o t. 16 1 1 -b e n D o b ó c zy , 1 6 4 7 -b e n U d w a y , 1 6 5 6 -b a n S z a la y , 16 5 7 -b e n K é ry -B o sn y ák (egyessége), 1 6 8 3 -b a n U g ró c z y , 1 6 89-ben V ra n c s ic s , 1 694-ben

G e ró c z y (C ser-), V r a n c s ic s , O r lic z k y , 1 6 97-ben B ek M ih ály , 1 7 0 7 -b e n M a lo n y a y , 1 7 1 2 -b e n V e re b é ly i , 1714-ben V ra n c s ic s , T u ró c z y , U g ró c z y n é , S m e lc z e r , T a m a s k o v ic s , 17 1 6 -b a n M ik- lo v ic s , 1 7 2 2 -b e n O rd z o v á n s z k y a r é s z b ir to k o s o k . 1720-ban

(L a d o m é r r a l e g y ü tt) k e lt a z u r a d a lo m v á m jo g a .Z b o ró i I n v e n t a r i u m :I. A n y a k ö n y v : 1 628— 1 6 6 3 -b a n a R á k ó c z i-c s a lá d e s k ü v ő i,

k e re s z te lé s e k .II. G y á s zm is e -n a p o k a R á k ó c z i-c s a lá d ta g ja ié r t .

III. 7 e m p /o m -b o lto z a to t é s to r n y o t 16 6 2 -b e n R á k ó c z i L á sz ló

é p ít te t .T e m p lo m - s í r b o l to t 1 6 6 3 -b a n R á k ó c z i E rz se .7’e m p /o /n - s z e n tsé g ta r tó t 1 6 9 1 -b e n R á k ó c z i E rz se ifj. ad .A te m p lo m n y u g a t i k is k á p o ln á já t R á k ó c z i J ú l ia é p ít te t i .T e m p lo m -k e h e ly t (K ap y -fé le 1622) 16 3 1 -b e n g r. R ák ó cz i

P á l v e tt .A z u d v a r i k á p o ln a (a v á rk a s té ly D -i to rn y á b a n , m e ly

R á k ó c z i G y ö rg y é) II. h a r a n g já t 1 6 3 0 -b a n R á k ó c z i G y ö rg y

sz e re z te .A « N o v u m tem p lu m ® t is z t i la k le tt.A z u ra d a lo m a k u ru c z k o r le z a jlá sa u tá n n a g y ré s z t az


A s p e rm o n t, . m a jd a z E r d ő d y g ró f i c s a lá d o k r a s z á llo tt á t. M in t a II. R á k ó c z i F e re n c z - fé le b i r to k h o z , 63 k ö z sé g ta r to z o t t h o z z á 1874-ig, a m ik o r h a t r é s z r e o s z to t tá k . A b b ó l a z b o r ó i a h a to

d ik ré s z t tesz i. (A tö b b i E r d ő d y g r ó f a z o s z tá ly r é s z é t e la d ta ) . A z u to l s ó E r d ő d y - b ir to k o s o k (R u d o lf é s ifj. E r d ő d y Is tv á n g ró fo k ) 1 8 9 7 -b e n a z u r a d a lm a t m in d e n jo g g a l S tr a tz f a ip a r o s - t e s tv é r e k n e k , ez e k v is z o n t 1 8 9 8 -b a n C la ry -A ld r in g e n S ie g fr id

g ró f n a k a d tá k el. 1 9 0 7 -b e n v é g r e a m a g y . á l la m i k in c s tá r v e tte m e g a b i r to k o t (5152 k á t . h o ld ), h o g y b e lő le 1400 k a ta s z te r i h o ld d a l t í z r u t h é n k ö z s é g e t tá m o g a s s o n .

[Z b o ró tu la jd o n k é p a ré g i M a k o v ic z a -v á r . A XV. s z á z a d b a n tö r t é n h e te t t a v á r ú j e ln e v e z é s e , m íg a z u tó b b i n é v az

u r a d a lm a t s k é s ő b b a já r á s t je le z te .]Z ö ld v á r : 14 5 4 -b e n fo r ta l i t iu m Z e ld w a r . B ir to k o s : a B e r-

z e v ic z y -c s a lá d . F e k v é s e b iz o n y ta la n , v a ló s z ín ű le g S á r o s és S z e p e s m e g y e k ö z t.

Z s e g n y e -u á r : A t e m p lá r iu s - r e n d é p í te t te . V a ló s z ín ű le g 1312-ig á l l t fe n n , a m ik o r a re n d d e l e g y ü t t e le n y é s z e tt . N y o m a i is a l ig l á th a tó k .

Ö s s z e s e n : 49.III. S á ro s v á r m e g y e v á r a i r o m b a n h e v e rn e k . S o k n a k m a

a lig ta lá ln i n y o m á t . K r ie g e r E r n ő T a m á s T iv a d a r a z e m lé k e z é s e ib e n 13 -a t s o ro l fe l: u . m . H é n ig ( C a s tru m Ú jv ár), K a p i-v á r , K e c z e r-L ip ó c z , K ő szeg , S z in y e -L ip ó c z , M a k o v ic z a , M edgyes, P a lo c sa , S á ro s (T u b u l) , S o ó v á r , T a r k ő , V á ra l ja (P o d h ra d z ik ) , V á ra c s k a (H ra d is z k ó ) v á r a k a t . U tá n a jó v a l k é s ő b b (1863) P o te m k in Ö d ö n 1 9 -e t: u . m . S á ro s - , S z in y e - L ip ó cz -. K őszeg-, S e b e s - (P o d h ra d z ik ? ) , S ó v á r- , lv e c z e r-L ip ó c z - v á r t , Z seg n y e -, P a lo c s a - , T a r k ő - , B e rz e v ic z e - , P é c h - U jv á r - v a g y H e n ig h - , B á rtfa - , H r a d is z k ó - , Á d á m fö ld e - , (m e ly in k á b b k a s tély), O lta r is / .k a - , (P é c h ú jf a lú fe le tt) K a p i- M eg g y e s- é s K o m - ló s -K e re sz te s -v á r t.

Documents

Második kötet, első rész