Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
tepapa.nz/matariki
© Te Papa. Hāunga te moko Te Papa me ngā whakaahua, kua raihanatia tēnei pukapuka mahi Matariki e Te Papa Tongarewa i raro i te Raihana Creative Commons Tautohu Matatiki Arumoni Kore 4.0 ā-Ao.
Me mōhio, kāore e kapi i tēnei raihana te whakamahi anō, te urutaunga rānei o te moko Te Papa i waho i te horopaki o tēnei pukapuka mahi. Me āta tuhi taua tautohu matatiki, kāore e whakaaetia kia tāruatia te moko Te Papa.
Ki te whakaputa, tohatoha, whakahōrapa rānei i tēnei mahi ki te iwi whānui mā te āhua kē me te kore e urutau, me whakamahi rawa i tēnei tautohu matatiki ki Te Papa:
Mātāpuna: “Te Papa Tongarewa (Te Papa) tepapa.nz/matariki-activitybook kua raihanatia e Te Papa hei whakamahinga anō i raro i te Raihana Creative Commons Tautohu Matatiki Arumoni Kore 4.0 ā-Ao.”
Ki te urutau koe i tēnei mahi, ahakoa he aha te momo urutau, ki te whakauru rānei ki roto i tētahi kohinga, ka whakaputa, ka tohatoha, ka whakahōrapa rānei i taua urutaunga, kohinga rānei ki te iwi whānui mā te āhua kē, me whakamahi i tēnei tautohu matatiki ki a Te Papa:
“Kei roto i tēnei mahi te ‘pukapuka mahi Matariki’ a Te Papa Tongarewa, kua raihanatia e Te Papa hei whakamahinga anō i raro i te Raihana Creative Commons Tautohu Matatiki Arumoni Kore 4.0 ā-Ao.”
He mea hanga ngā ata ikiiki e Zirconicusso – Freepik.comNgā ata kai me te wāhi e Freepik.com
Pukapuka mahi
Matariki
I ngā wā o mua whakanuia ai te tīmatanga o te tau hou e te Māori i waenganui i te hōtoke (i Haratua-Pipiri).
Ka tīmata te tau hou hei te marama hou i muri i te mahuta mai o Matariki i te rangi rāwhiti. Koirā te take e kīia ana te tau hou Māori ko Matariki.
Ko Matariki te wā e huihui tahi ai ngā whānau me ngā hoa ki te whakaaroaro ki ngā mahi kua mahia, ki te whakanui i te wā onāianei, me te hanga mahere mō mea ake.
Ka aro tēnei pukapuka mahi ki ngā kaupapa e ono e hira ana i tēnei wā o te tau.
1. whetū2. maramataka3. kōrero4. kai5. whenua6. whānau
Me pēhea te tākaroMe whakanoho ngā tapawhā tākaro pango me te mā ki te papa tākaro kia pēnei.
Kia wātea te pūtahi i te tīmatanga.
I te kōwhiringa tuatahi, hei mahi tuatahi ka neke tētahi tapawhā pango i roto i tētahi o ngā mōwhiti whero ki te pokapū.
I te kōwhiringa tuarua, ka āhei tētahi o ngā tapawhā ki te neke ki te pokapū i te tuatahi.
Ngā āhua neke
1. Ka āhei te neke i tō tapawhā ki tētahi wāhi wātea kei tēnā taha, kei tēnā taha o te tapawhā, ki te pokapū rānei.
2. Kāore e taea e te tapawhā te peke i tētahi atu tapawhā.
3. Kāore he mahi hopu tapawhā i tēnei tākaro.
Te Toa
Ka mutu te tākaro ina aukatia tētahi kaitākaro, ā, kāore e taea te neke.
Me whakawhiti tae mō te kēmu whai ake, kia whai wāhi ai ngā kaitākaro e rua ki te mahi i te neke tuatahi.
Tapahia atu ngā tapawhā rite e 8 hei whakamahi ki te tākaro i te Mū Tōrere.
Kōwhiringa tuatahi Kōwhiringa tuarua
He wā mō te mahi i ngā mahi ngahau a Matariki. Ako ki te tākaro Mū Tōrere me tō whānau.
Me tono pea i tētahi pakeke hei āwhina i a koe ki te ako i tēnei kēmu.
Ko te whāinga o te tēnei kēmu mā ngā kaitākaro e rua ko te aukati i tō hoa tākaro kia kore ai e taea te neke.
Pūtahi
7. I tapaina te kāhui whetū o Matariki ki te whetū i te pokapū. E kī ana tētahi o ngā kōrero ā-iwi e tino kaingākautia ana e tohu ana te whetū pokapū i te whaea e karapoti nei i āna tamāhine tokoono. Whakakīa te pangakupu ki ngā ingoa whetū e whitu.
MatarikiWaitīUrurangiWaipunarangi
Tupu-ā-nukuTupu-ā-rangiWaitā
ī
-ā
u
iw
r
a
1.
-
-
-i
i
ā
r
Ururangi
Waipunarangi
Waitā
Waitī
Tautoru
Puanga
MatakāheruMatariki
Ka mahuta mai te kāhui whetū o Matariki i te rangi rāwhiti.
Rāwhiti
maunga
marae
kāinga
whānau
I a koe e whakaaro ana ki te whenua huri noa i a koutou ko tō whānau. Whakakīa ngā āputa kia whai pānga ai ki a koe.
awa
6.
Nā te mea kua kī ngā pātaka, kua whai wā ināianei te whakapau i te taha o te whānau. Ko Matariki he wā hei whakaaroaro ki a rātou e tautoko ana i a koe, ki te whenua anō, tō tātou ūkaipō. Kimihia nga kupu e hono ana ki ēnei kaupapa i te panga kimikupu.
awa
waka
maunga
k ā k ā a w a i o ē ā r
u p ū i ō r ngng ē k h r a
r ā m ē p r ā k a u w n
whwh o a w ā a k a w k i g
ā e r a k e ngng r m a t i
n w a k ā u r k i t e m
a ī w a a a a a k r ā i
u h a m w n a k a whwh e n
ō i p o a k ō whwh k ō r p
ngng h ē o w k r t ū ī ū u
t a m a n u i t e r ā n
w ē t k e a k e r e r a
r e o a i t a r m ō ngng m
moana
tamanuiterā
rangi
whare
whānau
rākau
ika
manu
kūmara
5.
Tupu-ā-nuku
Tupu-ā-rangi
Matariki
Māhutonga
Hinetakurua
Tonga
Koinei te wā kohikohi me te rokiroki kai mō te hōtoke. Ko te tikanga rokirokia ai ngā kai i tētahi pātaka. Me tuhi koe i te wāhi e rokiroki ai koe i ēnei kai katoa.
KohitāteaTihema – Hānuere
HuitanguruHānuere – Pēpuere
PoutūterangiPēpuere – Maehe
PaengawhāwhāMaehe – Āperira
HaratuaĀperira – Mei
PipiriMei – Hune
He mahana a Tamanuiterā, e whakakōpae ana ngā manu ināianei i ngā rākau whaipua.Tuhia tōu ake wāhi raumati tino pai rawa.
Nga
hu
ru
Raumati
Marama
E arahina ana te tau maramataka Māori e ngā whetū me te marama. I a Matariki e mahuta mai ana ki te tīmata i te tau hou, ka tīmata hoki te maramataka hou. Ko te tikanga o te kupu maramataka ko te huringa o ngā marama.
2. He wāhi nui tō te kai i Matariki. Ko te hōtoke te wā tiritiri atu i ngā kai mai i ngā pātaka, i hauhaketia i ngā tau tōmua. Karakaraina ngā pikitia kia kite ai he aha ngā kai i rokirokia ki ngā pātaka.
karengo
kūmara
pātiki
4.
I hangaia ngā pātaka i runga poutoti kia kore ai e taea e te kiore te tomo atu me te kai i ngā kai.
tītī
pipi
HōngongoiHune – Hūrae
HereturikōkāHūrae – Akuhata
MahuruAkuhata – Hepetema
Whiringa-ā-nukuHepetema – Oketopa
Whiringa-ā-rangiOketopa – Noema
HakiheaNoema – Tihema
He tino makariri rawa. Tuhia he pikitia e whakaatu ana i a koutou ko tō whānau e noho ana huri noa i tētahi ahi, e kōrero pūrākau ana.
Koia te wā hei whakariterite i te māra.
Tuhia ō tino huarākau me ō tino huawhenua.
Takurua
Kōan
ga
I tētahi rā ka whakatau au ki te haere ki te
____________________ . I tuku pōwhiri au ki aku hoa pai, te
____________________ me te ____________________ .
“Ka ngahau tēnā!” ka kī rātou.
He tawhiti atu te wāhi, nā reira i haere mātou mā runga ____________________ . I te taenga atu, i tino matekai a
____________________ nō reira i kai i te ____________________ !
I ____________________ ahau, ka whakatau ki te haere ki te
____________________ . I kite au i tētahi ____________________ i reira, tino pai tērā.
Hei taku haerenga whai ake ka toro pea i
____________________ me te mau ____________________ .
He wā whakangahau a Matariki mō koutou kotō whānau, he wā tiritiri kōrero. Whakamahia ngā kupu e tauaro ana hei whakakī i ngā āputa me te whakaputa i tāu ake kōrero.
3.
hipi
pāpaka
tohorā
taika
mokonui
āporo
aihikirīmi
hanawīti
whare hokohoko
marama
maunga
tātahi
waka
pahikara
rererangi
riri
harikoa
hiamoe