Jklbnm,m,nmnmmn,mbjhlnb

Sadr aj: 1.Uvodni deo.................................................................... ....3 1.1.Geografski polo aj, naziv, granice i povr ina Prokletija................4 2.Turisticki polo aj............................................................5 2.1.Prostorni odnos prema susednim geografskim celinama................5 2.2.Polo aj prema saobracajnicama, izvorima turisticke tra nje, susednim turistickim regijama............................................ .....6 3.Prirodni turisticki resursi i potencijali.........................8 3.1.Oblici reljefa.............................................................. .....................8 3.2.Turisticka vrednost klime................................................... ........... 9 3.3.Hidrografski potencijal..................................................... ............10 3.4.Biljni i ivotinjski svet..................................................... .............11 4.Antropogene turisticke vrednosti..................................13 4.1.Kulturno-istorijski spomenici............................................... ........13 4.2.Ambijentalne vrednosti, pejza , stanovni tvo,manifestacije........15 5.Stanovni tvo kao subjektivni faktor razvoja turizma......................................................................... ...................17 5.1.Kvantativna i kvalitativna svojstva stanovni tva..........................17 5.2.Podobnost stanovni tva za obavljanje turisticke aktivnosti.........18 6.Problemi ugro avanja i za tite ivotne sredine na Prokletijama i njihov uticaj na turizam.........................19 6.1.Oblici i stepen zagadenja ivotne sredine..................................... 19 6.2.Za ticeni objekti Prokletija.................................................. .........20 6.3.Potencijalni oblici za tite prirode Prokletija................................ .20 7.Turisticki potencijali poljoprivrede i sela..................21 7.1.Poljoprivreda kao proizvodno-resursna baza turizma...................21 7.2. Mogucnosti razvoja seoskog turizma......................................... ..22 8.Materijalna baza turizma..................................................23 8.1.Sme tajni kapaciteti.......................................................... ............23 Zakljucak....................................................................... ................24 Literatura...................................................................... ................25 2

1.Uvodni deo Posle Drugog svetskog rata, a narocito poslednjih decenija, turizam do ivljava takvu ekspanziju razvoja kakvu nije zabele ila gotovo nijedna druga delatnost. Uporedo sa razvojem procesa industrijalizacije i urbanizacije, kao i sve vecim ekolo kim zagadivanjem koje prati taj razvoj, primarne funkcije turizma, rekreativna i kulturna, dobijaju sve vi e na znacaju. U vezi sa tim javlja se i sv e veca potreba povratka coveka prirodi. Otuda i planinski predeli sa ocuvanom ili relativno dobro ocuvanom prirodom, postaju sve tra eniji i privlacniji. Za nerazvijena podrucja kao to je planinski prostor Prokletija, od posebnog znacaja mogu biti ekonomske funkcije turizma. Ocenjuje se da je efikasnost investicija u turizmu, povoljnija u odnosu na ostalu privredu. Prokletije su planine sa nesumnjivo najbogatijim, najvecim i najraznovrsnijim, ali najmanje iskori cenim, prirodnim resursima i potencijalima za razvoj turizma u Srbiji. Otuda je razumljivo to je ovaj planinski prostor polagao, a i dalje pola e veliku nadu u turizam. Dosada nja istra ivanja Prokletija bila su mahom parcijalna, pa se javila potreba celovitijeg, kompleksnijeg i temeljnijeg razmatranja ovog, iroj javnosti nedovoljno poznatog, planinskog prostora. 3

1.1.Geografski polo aj, naziv, granice i povr ina Prokletija Prokletije su u pro losti razlicito nazivane: Beriseldi , Severnoalbanske Alpi , Alpi na jugu Evrope , Crnogorske Alpi i dr. Dana nji naziv u mno ini-Prokletije, jer oznacava veci broj planinskih venaca, prvi je uveo cuveni geograf Jovan Cvijic. Istra ujuci ovu planinsku grupu, on je saznao da ovda nje srpsko stanovni tvo naziva Bogicevicu, Greben, Bjelic, Karanfile i Trojan zajednickim imenom Prokletije, to znaci proklete planine(7.215). Ovaj naziv Cvijic je u svojim radovima pro irio na citav planonski venac pocev od Skadarskog jezera pa sve do Ibra i Metohije. On je danas prihvacen u op toj terminologiji i toponimiji. Albansko stanovni tvo Prokletije naziva Bjeshkete e Nemuna , to u prevodu na srpski jezik ima isto ili slicno znacenje, tj. proklete ili zabranjene planine. Naziv Prokletije ima dvostruko etimolo ko znacenje. On simbolizuje ne samo prirodne odlike ovog prostora(kr evitost, divljinu, neprohodnost), vec i nekada nje dru tveno-istorijske prilike koje su bile prisutne na ovom prostoru(licna nesigurnost, anarhija, razne opasnosti i dr .). Danas ovaj naziv dobija obrnuto znacenje, postaje izazovan ne samo kao orografski pojam, vec kao i oznaka za sve interesantniju turisticku destinaciju. Granice prostiranja Prokletija nisu tacno utvrdene. Mi ljenja o tome, kao i o nazivu su podeljena. Iz naucne literature proizilaze dva znacenja pojma, odnosno naziva Prokletija, u e i ire. Pojedini geolozi navode da su Prokletije po geolo kim karakteristikama bliske Dinaridima, od kojih nisu sasvim odvojene. Oni isticu da se u u em smislu pod ovim imenom podrazumevaju planine izmedu reke Lima i Metohijske kotline i izmedu Skadarsko-zetske kotline, na jugu i gornjeg Ibra, na severu, dok u irem smislu ovaj naziv obuhvata i planine prema zapadu, cak do reke Morace(Visitorska grupa, Komovi, Bjelasica, ijovo). Predmet mog izucavanja su severoistocne Prokletije sa svojim turistickim resursima i potencijalima. One se pru aju od dr avne granice prema Albaniji, na jugu ijugozapadu, pa do Ibra na severu i severoistoku i od Lima, na zapadu, do Metohijske kotline, na istoku. Morfolo ka granica koja deli Prokletije od Metohijske ravnice nalazi se na nadmorskoj visini od 500 do 600 m. Zbog naglog izdizanja Prokletija ova granica je o tra i neposredna, narocito ispod padina Mokre gore, Maja Rusolije, Koprivnika i Maja Streoca prema Metohiji. Medutim, prema Beranskoj kotlini i dolini Lima padine su mahom blage i kontinuirane, dok su prema Plavsko-gusinjskoj kotlini prete no strme. Ovako utvrdene granice prostiranja Prokletija kao orografske celine su prirodne, jasne i neposredne. Ukupna povr ina SI prokletija u naznacenim granicama iznosi 2184km kvadratn 4

2.Turisticki polo aj 2.1. Prostorni odnos prema susednim geografskim celinama Prokletije se nalaze u srednjem irinskom delu severnog umerenog pojasa i u zapadnom delu istocne hemisfere. Solarna klima je ovde dosta modifikovana zbog uticaja reljefa, nadmorske visine i polo aja u blizini Jadranskog mora. Prokletije se nalaze ju nije od Alpa. Od vecih planinskih turistickih regija une oj zemlji. Samo ar planina ima ju niju poziciju. Medutim, Prokletije su u prednosti u odnosu na nju i skoro sve na e zimsko-sportske turisticke centre zbog znatno vece blizine Jadranskom moru. Takav polo aj pru a Prokletijama povoljnu ansu za razvoj turizma zasnovanom na kombinovanom boravku more-planina. Prokletije se nalaze u ju nom delu srbije, u granicnom pojasu prema Albaniji i izmedu Crne Gore i Srbije. Prokletijska planinska grupa okru ena je i geografskim celinama: Metohijsko-prizrenskom kotlinom na istoku, Skadrsko-zetskom kotlinom na jugozapadu, i Beranskom kotlinom i Bihorom na severu. U zavisnosti od prirodnih i dru tveno-ekonomskih uslova u okviru prokletija mogu se izdvojiti manje geografske celine sa odredjenim zajednickim karakteristikama, kao to su: Plavsko-gusinjski, Ro ajski, Pecki i Decanski region. 5

2.2.Polo aj prema saobracajnicama, izvorima turisticke tra nje, susednim turistickim regijama Drumski motorni saobracaj ima primarni znacaj za razvoj turizma na Prokletijama. Na to bitno uticu dva faktora: 1.op ti znacaj, uloga i prednost drumskog saobracaja u savremenom turistickom prometu i 2.relativno povoljna pozicija Prokletija u odnosu na eksternu drumsku mre u. Oko 80% inostranih turista kod nas dolaze drumom. U strukturi turistickog prometa na ih planinskih turistickih regija dominantno uce ce imaju domaci turisti. Otuda je polo aj Prokletija prema domacim turistickim tokovima od prvorazrednog znacaja za njihovo turisticko aktiviranje. Inace, domaci turisticki tokovi su rekreativnog karaktera i usmereni su prema jadranskom moru, a u znatno manjoj meri prema planinama, banjama i gradovima. Sa sverne strane u pravcu Prokletija usmerena su dva turisticka toka, oba u sastavu crnogorskog turistickog pravca. To su: 1.automobilski put Beograd-Kragujevac-U ice-Nova Varo -Belo Polje (E-760), i 2.magistralni automobilski put Beograd-Kragujevac-Kraljevo-Ni -Novi Pazar-Ribarice. Zahvaljujuci brojnim i kvalitetnim saobracajnim vezama Prokletije imaju povoljan polo aj u odnosu na Moravsko-vardarsku udolinu. Sa istocne strane, prema Prokletijama konvergiraju tri moderna automobilska puta koji se sticu u Peci. To su: magistralni put Pri tina-Pec, regionalni put Uro evac-Prizren-Pec i takode regionalni put Mitrovica-Pec. Polo aj Prokletija u odnosu na eleznicke saobracajnice manje je povoljan, ali one nemaju tako va nu ulogu u turizmu kao drumske. Zahvaljujuci aerodromima u Beranama, Pri tini i Podgorici, Prokletije imaju povoljan polo aj u odnosu na vazdu ni saobracaj. Od ervopskih turistickih tokova najveci znacaj za turisticki razvoj Prokletija ima istocmi mediteranski turisticki pravac, koji povezuje Severnu, Srednju i Zapadnu Evropu sa Jadranskim, Egejskim i Crnim morem. U vezi sa polo ajem, komunikativnim, atraktivnim i receptivnim faktorima turisticke ponude, prokletije poseduju odgovarajuce zone: lokalnu, regionalnu i kontinentalnu.Zbog niskog stepena izgradenosti receptivno-materijalne baze 6

turizma i drugih uzroka velicina ovih zona trenutno nije adekvatna turisticko geografskom polo aju Prokletija. Na to utice i cinjenica da se na ovom prostoru ukr taju susedne planinske turisticke regije-Kopaonik, ar planina i Durmitor, koji su opremljeniji i razvijeniji od Prokletija. Za ispitivanje mogucnosti razvoja turizma na Prokletijama va no je analizirati i odnos ove regije prema drugim turistickim regijama i podrucjima. Najbli eplaninske turisticke regije Prokletijama su Kopaonik, Bjelasica, ar planina i Durmitor. Dalje prema severu su Golija, Zlatibor i Tara. Planine Kopaonik, Durmitor i ar planinna su stekle status afirmisanih turistickih regija, pa su znatno posecenije od Prokletija i Bjelasice. 7

3.Prirodni turisticki resursi i potencijali 3.1.Oblici reljefa Ovu planinsku grupu, kao geomorfolo ki kompleks, karakteri u raznovrsni oblici reljefa: tektonski, glacijalni, fluvijalni, denudacioni, kra ki i nivacioni(mrazni). Ovi oblici se cesto kombinuju dajuci Prokletijama specifican izgled. U Prokletijama se javljaju normalni i specificni oblicii makro i mikro reljefa. S obzirom na morfolo ko-tipografske uslove, nagibe, najpovoljnije predispozicije za zimske turisticke aktivnosti postoje u kristalastoj zoni Prokletija, narocito na padinama Bogicevice, Starca, maja Ropsa, Maja Rusolije, Mokre i dr. Specificni oblici reljefa, ali i neobicne, a cesto i cudesne, reljefne forme na Prokletijama rezultat su dejstva selektivne erozije, usled razlicitih otpornosti podloge. U takve oblike reljefa spadaju: duboki i vertikalno useceni cirkovi i valovi, visoke vertikalne ili izvesno nagnute planinske padine, testerasti grebeni , zupcasti vrhovi, krape, morenski blokovi, mora kamenja i dr. U makro reljefu SI Prokletija mogu se izdvojiti tri posebne planinske grupe: severna, srednja i ju na. One su morfolo ki jasno odvojene recnim dolinama. 1.Severnu planinsku grupu cine planine koje se pru aju izmedu Pecke bistrice i Velicke reke na ju noj, i gornjeg Ibra i Dapsicke reke na severnoj strani. Kako pomenutim dolinama vode dva magistralna puta, ova grupa ima najpovoljnije uslove za turisticko aktiviranje. 2.Srednja planinska grupa se nalazi izmedu Pecke Bistrice i Velicke reke na severu, i Decanske Bistrice i Komarace na jugu, obuhvatajuci planinu Koprivnik, Streocku planinu, Lumbardsku planinu, Malje Necinat, Starac, Zavoj i Cakor se Planinicom. Najvi i vrhovi u ovoj grupi su uti kamen na Lumbardskoj planini(2522m), Starac(2462m) i Kr Cvrlje(2460m).Ovde se izdvajaju cetiri lokaliteta sa vrlo povoljnim uslovima za formiranje centara zimsko-sportskog turizma. To su Babinopoljski valovi, Ra ki cirkovi, balijine rupe i Slano polje. 3.Ju na planinska grupa zahvata prostor ju no od linije: Decanska Bistrica-Babinopoljska reka-Komaraca-Lim-Ljuca-Grncar do dr avne granice. Njen glavni greben pru a se uglavnom du granice i dosti e du inu, pocev od doline Vrmo a do Cafe Morina, 70km. U okviru ove grupe izdvajaju se posebne zone razlicitih turisticko-rekreativnih svojstava i to: Karanfilsko-Bjelicka, Borsko-Kofiljacka, Bogicevicka, eravicka i Junicka. 8

3.2.Turisticka vrednost klime Podneblje Prokletija je vrlo slo eno i raznoliko, a po izvesnim osobinama i specificno. Na relativno malom prostoru menja se kako po vertikali tako i po horizontali. Ovakav karakter proistice iz: izra ene komponente, razlicite ekspozicije planinskih padina i uticaja razlicitih osobina podloge. Evidentni su uticaji atlanskog i sredozemnog ciklona. Ciklonska aktivnost narocito je zapa ena u prolece i u poznu jesen. U sklopu ireg prostora Prokletija izdvajaju se tri klimatska rejona: umerenokonti nentalni( 500-800m), subplaninski(800-1200m) i planinski(iznad 2000m). Od svih klimatskih elemenata najveci uticaj na turisticko kretanje ima temperatura vazduha. Srednja godi nja temperatura na Prokletijama(Balijine Rupe), na 2120m, 2,8 stepeni C. Leto je umereno toplo, a zima umereno hladna. Jesen je toplija od proleca to pru a pogodne uslove za produ enje letnje turisticke sezone. Zbog relativno niskih temperatura vazduha i dugotrajnog zadr avanja sne nog pokrivaca, prva polovina proleca pripada zimskoj turistickoj sezoni. Inace, na Prokletijama prolece relativno kratko traje. Temperaturni ekstremi nisu jako izra eni na Prokletijama. U oblasti umerenog klimata kao optimani uslovi za ivot i boravak coveka, obicno se smatraju: retivna vla nost vazduha 60% i temperatura 22 stepena. Medutim, na Prokletijama u oblati subplaninsko i planinskog klimata relativna vlaga je veca od optimalnih vrednosti. U zoni skija kih terena u periodu zimsko-sportske sezone javljaju se osrednje(75-80%) i visoke(80-85%) vrednosti relativne vlage. Najvecu godi nju oblacnost imaju stanice koje imaju ni u nadmorsku visinu. Letnja turisticka sezona na Prokletijama odlikuje se manjom oblacno cu za 2/10 3/10 povr ine neba od zimske sezone. Najdu u insolaciju(trajanje suncevog sjaja) ima Pec(1911casova), a najkracu B.Polje(1672c.). Najsuncaniji mesec na Prokletijama je avgust. Zbog velikog kolebanja temperature vazduha izmedu kotlina i najvi ih delova planina nastaju lokalni vetrovi-danik i nocnik. Ovi vetrovi pogodno uticu na rekreativnu vrednost klime Prokletija. Vetrovi iz severnog kvadranta(sevrac ili mecava), mahom su hladni i suvi, donose sne ne padavine, pobolj avaju kvalitet snega za skijanje. I letnijm periodima, ovi vetrovi uglavnom pozitivno uticu na turistick a kretanja u oblasti Prokletija, jer donose vedro, suncano i stablno vreme. Vetrov i iz ju nog, jugozapadnog i jugoistocnog pravca donose ovamo relativno tople i vla ne vazdu ne mase iz kojih se zimi izlucuju obilne sne ne padavine, a zimi donose ki u. 9

3.3.Hidrografski potencijal Prokletije spadaju medu planine sa njabogatijim i najraznovrsnijim hidrografskim potencijalom za razvoj turizma u na oj zemlji. Taj potencijal cine: izvorni tokovi pet vecih reka sa brojnim pritokama(Belog Drima sa pritokama Erenikom, Decanskom i Peckom Bistricom, Lima, Ibra, Cijevne i Tare), zatim preko 20 glacijalnih jezera sme tenih u ivopisnom ambijentu, brojna i jaka kra ka vrela(Vrelo Ibra, Vrulja, Savino oko, izvor Belog Drima, Istocko vrelo i dr.), oko 1000 stalnih izvora, termomineralni izvori i podzemne vode. Od znacaja za turizam na ovom prostoru su i vodopadi, ponornice, izvori neobicno hladne vode, ponori i dr. Svi veci hidrografski objekti Prokletija(jezera, reke, jaka vrela) omogucuju razvoj jezerskog, sportsko-rekreativnog(kajakarenje, plivanje, veslanje i dr.), kupali nog, ribolovnog i izletickog turizma. Zahvaljujuci termomineralnim izvorima, postoje uslovi i za razvoj banjskog turizma. Osim toga, turisticki i uop te privredni znacaj vodnih resursa prokletija ogleda se i kroz vodosnabdevanje naselja i turistickih objekata, navodnjavanje poljoprivrednih povr ina, hidroenergetsko iskori cavanje, ulep avanje pejza a, izgradju ribnjaka i dr. Turisticku vrednost hidrografskih objekata Prokletija ne treba posmatrati izolovano, vec u kompleksu i kompemetarnom odnosu sa ostalim atraktivnim faktorima turisticke ponude(reljef, klima, biljni pokrivac i dr.). Planinski prostor Prokletija raspola e znacajnim hidroenergetskim potencijalom, koji je neznatno iskori cen. 10

3.4.Biljni i

ivotinjski svet

Prokletije su uvek privlacile pa nju botanicara i drugih naucnika kao vrlo interesantan i neiscrpan prostor istra ivanja. M.Jankovic u jednom svom zapa enom radu bezrezervno i nedvosmisleno zakljucuje: Prokletije su nesumnjivo vegetacijski i floristicki najznacajniji i najinteresantniji planinsk i masiv u biv oj Jugoslaviji . Na Prokletijama se ukr taju tri osnovne fitogeografske regije severne hemisfere: Alpsko-visokonordijska, Eurosibirsko-boreo-americka i Mediteranska. Od podno ja do vrha izdvajaju se dva umska i jedan travni sprat. Listopadni umski sprat pocinje termofilnim brdskim podrucjem hrastovih uma. Tu dominiraju umske zajednice cera(Quercus cerris) i sladuna(Quercus conferta). Iznad ovog nastaje mezofilno podrucje uma hrasta kitnjaka(Quercus patrea) u kojem se osim hrasta javljaju submediteranske drvenaste vrste-crni grab i crni jasen. Mada je krcenjem dosta proreden, pjas hrastovih uma ima zancajnu rekreativnu, higijensko-zdravstvenu i za titnu ulogu, utoliko vecu to se nalazi u blizini gradskih naselja: Peci, Decana, Berana i dr. Gornji deo listopadnog sprata cini mezofilno podrucje bukovih uma(Fagetum moesiacae). Pojas cetinarskih uma u njni em delu cine jela i smrca, a u vi em molika i munika. umski sprat se zavr ava borom krivuljem(Pinus mugo), kojimestimicno raste n a visinama od preko 2000m. ume Prokletija predstavljaju znacajan termoregulator, jer ubla avaju temperaturne ekstreme vazduha. Leti su izvor sve eg vazduha, a zimi ubla avaju niske temperature. Flora Prokletija u osnovi ima ima srednjoevropski karakter, ali je znacajno prisustvo egzoticnih biljnih vrsta. Po raznovrsnosti flore Prokletije se mogu uporediti sa floristicki najpoznatijim planinama Balkanskog poluostrva, kao to su Rila i Pirin u Bugarskoj. Retke biljne vrste, kao to su molika, munika, forzicija, vulfenija, runolist i druge, znacajno uticu na turisticku privlacnost Prokletija. Skoro sve ove vrste su za ticene zakonom. Na Prokletijama, Komovima i Bjelasici zastupljeno je nekoliko stotina lekovitih biljnih vrsta, od kojih se kao znacajnije isticu 160 vrsta. Medu njima veliki broj je lekovit, vitaminozan ili jestiv. Oko 60 biljnih vrsta ovda nje stanovni tvo vekovima koristi za domacu upotrebu, tj. za lecenje raznih bolesti, za spravljanje cajeva, melema, ulja, sokova. Najce ce upotrebljavane vrste su: lincura, kamilica, glogov cvet, hajducka trava, cemerika, nana, lipov caj, pelin , mrazovac, zova, jaglika i ljubicica, a od poljskih i umskuh plodova borovnica, 11

ipurak, gloginje, kleka, jagoda i malina. Od pecurki se najvi e beru i prodaju lisicarka, vrganj i smrcak. Prokletije obiluju bogatom i raznovrsnom faunom sisara, ptica, riba, vodozemaca i insekata. Citave Prokletije, izuzev reona stalnih naselja, predstavljaju lovno-reproduktivnu povr inu na kojoj ive i razmno avaju se razlicite vrste divljaci. Na ovom prostoru izdvaja se vi e lovnih podrucja: Prokletije u pecko-decanskom delu, Ridska gora i Maja Karanfil u plavskom, Hajla i Bjeluha u ro ajskom, Smiljevica u beranskom i deo lovi ta Komovi u andrijevickom delu Prokletija. Sa gledi ta razvoja lovnog turizma najzancajnije su one vrste divljaci koje naseljavaju visokoplaninsku zonu Prokletija i Visitora. To su: divokoza, srneca divljac, mrki medved i divlja svinja, a od ptica veliki tetreb, jarebica kamenjarka, lje tarka i sivi orao. Od tzv. niske divljaci zastupljene su sledece vrste: zec, lisica, vidra, kuna, jazavac, tvor, veverica i dr. Po raznovrsnosti pernate i dlakave divljaci Prokletije spadaju medu najbogatije planinske masive u Evropi. Zbog opasnosti od uni tenja na Prokletijama je zakonom za ticeno dosta ivotinjskih vrsta( razne vrste orlova, sokolova, sisara, gmizavaca i insekata). Sportski ribolov je jedan od najpopularnijih, najmasovnijih i najefikasnijih oblika turisticke rekreacije i relaksacije u prirodi. U sklopu planinskog kompleksa Prokletija izdvajaju se tri ribolovna podrucja: 1.Plavsko-limski(mladica blatnjaca , tuka, lipljen),

2.Ibarski(potocna pastrmka, krku a, belica, lipljen, potocna mrena) i 3.Pecko-decanski(klen, mrena, skobalj, jegulja). 12

4.Antropogene turisticke vrednosti 4.1.Kulturno-istorijski spomenici Doline i periferne kotline Prokletija, sa svojim prirodnim bogatstvima i lepotama, oduvek su, pocev od praistorije do danas, bile privlacne za naseljavanje. Ovde su se doseljavale i smenjivale razne civilizacije(grcka, rimska, ilirska i slovenska), koje su ostavile tragove svoga postojanja. Uz to j e ovaj prostor u pro losti bio popri te burnih i dinamicnih istorijskih dogadaja, koji su se odrazili na karakter ovda njeg kulturno-istorijskog nasleda. Tragovi materijalne kulture, odnosno kulturno-istorijske turisticke vrednosti, na ovom prostoru datiraju iz razlicitih perioda: praistorijskog, rimskog(antickog), perioda srpske srednjevekovne dr ave, perioda turske okupacije, perioda izmedu I i II svetskog rata i perioda posle II svetskog rata. Da je ira oblast Prokletija bila naseljena jo u praistorijsko doba, svedoce pronadeni ostaci iz tog perioda. Do sada su otkriveni ostaci iz mezolita(Treback i kr i dr.) i iz neolita na vi e mesta. Prvo znacajnije neolitsko nalazi te Krem tice u selu Petnjiku kod Berana gde su pronadjeni ostaci neolitskog naselja sa temeljima kuca i brojnim fragmentima keramike. Drugo je Beran kr takode kod Berana gde su otkriveni ostaci kuca, oruda, igle, ila, no evi i dr. Najznacajniji ostaci iz rimskog perioda otkriveni su u selu Lu cu kod Berana, na obali Plavskog jezera i u Peckoj banji. Na prisustvo Rimljana u ovom kraju ukazuju i neka groblja, za koja se smatra da su latinska . Doba srednjevekovne srpske dr ave ostavilo je ovamo najznacajnije tragove materijalne i duhovne kulture. Medu njima najznacajniju turisticku vrednost imaju manastiri Visoki Decani i Pecka Patrijar ija. Turisticka vrednost ovih manastira i mogucnost da se turisticki iskoriste poistice iz vi e cinjenica: -njihovog kulturno-istorijskog znacaja, -turisticko-geografskog polo aja, -arhitektonske spomenicke vrednosti, -umetnickog dometa fresko-slikarstva, -bogatstva manastirskih riznica i raznih eksponata, -ambijentalne i pejza ne vrednosti okolnih manastira. Period turske vladavine dao je poseban pecat kulturnom stvarala tvu ovog kraja. Iz tog perioda datiraju brojne d amije, kule sa pu karnicama, cardaci, hanovi, neki mostovi, tekije i dr. 13

D amije su najocuvaniji i najreprezentativniji ovda nji spomenici islamske arhitekture. Bajrakli d amija u Peci je jedna od najstarijih i najvecih. U Plavu s u ocuvane tri d amije. Najinteresantnija je Stara d amija. U Ro aju se nalaze Gornja i Kucanska d amija. Vrlo interesantne su kamene kule sa pu karnicama, koje su slu ile za stanovanje a ujedno i za odbranu. Najpoznatije su: kula Red epagica u Plavu, i kule Ganica i Kurtagica u Ro aju. U metohijskim selima-Decani, Junik, Streoc i drugim, u kojima prete no ive Albanci, karakteristicne su stare balkanske kuce, tzv.metohijske kule. Medu brojnim kucama stare gradske arhitekture, posebnu pa nju privlace: Tahir begov i Ja ar pa in konak(kula) u Peci, kuca Protica, takode u Peci, stara kuca brvnara u selu Locane kod Decana(smatra se najstarijom kucom te vrste na Kosmetu), zatim kuca Rama Balica i Beca Nikocevica u Gusinju, kao i nekoliko starih kuca u Plavu i Ro aju. Spomenici NOB-e podignuti u socijalistickoj Jugoslaviji u slavu palim borcima i rtvama fa istickog terora u toku rata(1941-1945) na ovom podrucju su brojni i raznovrsni. Narocito se istice grad-heroj Pec, sa okolinom. U njemu se nalaze: spomenik palim borcima i rtvama fa izma za severnu Metohiju u parkuKaragacu , spomenik palim borcima u Vitomirici, muzej Revolucije, eremet kula i druga spomen obele ja. Slicnu vrednost i poruku ima i spomenik legendarnim herojima Borisu Vukmirovicu i Ramizu Sadikuu na Landovici. Znacajnu arhitektonsku, umetnicku, istorijsku i turisticku vrednost imaju i spomenici NOB-e na crnogorskoj strani Prokletija. U Murini se nalazi spomenobeli sk podignut u slavu 178 palih boraca i 863 rtve fa izma. Po dimenzijama i umetnickoj vrednosti narocito se istice spomenik palim borcima iz NOR-a u Andrijevici, na Knja evcu. Spomenik slobodi na Jasikovcu kod Berana je po mnogo cemu jedinstven u na oj zemlji. U selu Velici ispod Cokora nalazi se spomen obele je rtvama fa istickog zlocina. Od ostalih spomen obele ja iz NOB-e, koja mogu biti predmet i interesovanje turista, treba spomenuti: Spomenik streljanim rodoljubima(1941.) na plavskom groblju(32 rodoljuba), Spomenik poginulim prvoborcima B.Ba icu, J.Red epagicu, B.Novovicu i A.Hotu u Dolji kod Gusinja, Spomenik palim borcima u NOR-u u Ro aju, u parku kod hotela Ro aje . Spomenicku ba tinu NOB-e na ovom prostoru upotpunjuju brojne spomen biste boraca, spomencesme i spomen-ploce. 14

4.2.Ambijentalne vrednosti, pejza , stanovni tvo, manifestacije Gradska naselja-Pec, Prizren, Plav, Gusinje i Ro aje, imala su do pre dve-tri decenije potpuno sacuvanu fizionomiju orijentalnih varo i( kasaba ) balkanskog tipa. Medutim, pod uticajem savremenih urbano-industrijskih tokova, orijentalni karakter je ustupio mesto kosmopolitskom tipu, pri cemu su nestale vrlo vredne ambijentalne celine. Sacuvani su samo pojedini delovi ili pojedine starinske kuce u izvornom obliku. Posebno je interesantna i turisticki atraktivna Stara car ija u Peci, koja predstavlja za ticeni deo ambijenta starog jezgra grada sa ivopisnom car ijom, niskim malim ducanima, zanatskim radnjama, konacima, hanovima i avlijama. Znacajne ambijentalne turisticke vrednosti na podrucju Prokletija predstavljaju neki objekti saobracajne infrastrukture, zatim brana HE Gazivode i industrijski kompleksi(u Peci, akovici i Ro aju). Posebnu ambijentalnu vrednost ima kontinentalni deo jadranske magistrale na relaciji Berane-Ro ajeK. Mitrovica, gde putnika narcito impresioniraju: velicanstveni most preko jezera Gazivode kod sela Brnjaka i nekoliko dugih i lepih mostova na ovom putu preko rukavca jezera. Na pejza nu fizionomiju i estetske vrednosti Prokletija bitno uticu cetiri dinamicne komponente: zonalnost, mozaicnost, raznolikost i varijabilnost. U kriljastoj zoni po bogatsvu i raznovrsnosti estetsko-dekorativnih elemenata( ume, pa njaci, jezera, planinsko cvece i dr.) narocito se isticu planine Bogicevica, Mokra planina, Lumbardska planina i dr. U krecnjackoj zoni najvi e impresioniraju izuzetne estetske vrednosti Kranfila i susednih planina, kao i dolina-Grbaje i Ropojane. Iduci od podgorine ka vrhovima, na Prokletijama se izdvajajutri tipa pejza a: 1.antropogeni, 2. prirodni i 3.kombinovani. Antropogeni pejza je izrazito agrarnog karaktera jer su intezivniji tokovi industrijalizacije i urbanizacije zaobi li ovaj planinski prostor. Antropogeni pejza dominira u istocnom podno ju Prokletija, Plavsko-gusinjskoj, Beranskoj i Ro ajskoj kotlini, kao i u ni im delovima vecih recnih dolina, gde se penje do oko 1100m nadmorske visine. Osnovni elementi kompozicije ovog pejza a su ruralna i urbana naselja sa vocnacima, njivama, ba tama i putevima. Prirodni pejza se javlja iznad antropogenog, na visinama od oko 1100 do2600m. i pa njaci cine najva niji vizuelni i estetski element ovog pejza a. Kombinovani pejza javlja se u zoni cirkova, gde se nalaze stocarski katuni koji se skladno uklapaju u prirodni ambijent. Katuni su najatraktivniji u letnje m periodu, kada o ive dolaskom stocara sa stokom. 15 ume

Promenljivost pejza a Prokletija izra ena je vremenski i prostorno. U toku godine smenju je prolecni, letnji, jeseni i zimski pejza , od kojih svaki ima svoj e lepote i cari. Prostorna varijabilnost mo e se najbolje i najlak e do iveti vo njom na relaciji: Pec-Rugovska klisura-prevoj Cakor-dolina Lima-Plavsko jezero-valov Grncar-Ljuca-Gusinje. Prokletije, prostor na kome vekovima ive Srbi,Crnogorci, Albanci, Muslimani, Romi i dr., predstavlja specifican ambijent u pogledu etnolo kih elemenata, tj. bogat etnicki mozaik i pravu riznicu narodnog blaga, gde se preplicu raznovrsni etnosocijalni motivi(preko 20 vrsta narodnih no nji, bogatstvo folklorne muzike i folklornih igara, razni obicaji i tradicionalno razvijena domaca i zanatska radinost). Izvorni narodni melos i folklorne igre iz ovih krajeva su znacajno kulturno bogatstvo, koje nije dovoljno afirmisano nala lokalnom turistickom tr i tu, ali neke ovda nje igre i pesme poznate su i van granica na e zemlje. Po raznovrsnosti narodnih pesama i igara, obicaja i narodne no nje, ovo podrucje se mo e uvrstiti u red najbogatijih krajeva na e zemlje. Od narodnih igara, najpoznatija je rugovska igra Borba za devojku , koja simboli e cast i vite tvo. Proizvodi zanatstva i kucne radinosti predstavljaju poseban segment turisicke ponude u sklopu etnolo kih motiva. Ovi proizvodi se u turizmu valorizuju kao roba preko prodaje(nakit, suveniri, vezovi, gobleni, cilimi, kucne posude), ili kao eksponati na izlo bama ili u etnolo kim muzejima. Klasicni zanati su najbolje ocuvani po metohijskim gradovima Peci, Prizrenu, akovici i dr. U manifestacije se ubrajaju narodni sabori(va ari), razne kulturne i sportske priredbe, proslave dr avnih i druhih jubileja i slicno. Tradicionalni narodni sabori odr avaju se povodom dr avnih i verskih praznika. Po masovnosti se narpcito isticu sledeci sabori: 13.jula na Cakoru i u Andrijevici, 1.maja u Andrijevici, 2.avgusta kod manastira Visoki Decani i 4.jula na Cafi Hajle. Od tradicionalnih kulturnih manifestacija posebno treba istaci Plavske svecanosti kulrure , koje se organizuju svake godine u Plavu 17.jula. 16

5.Stanovni tvo kao subjektivni faktor razvoja turizma 5.1.Kvantativna i kvalitativna svojstva stanovni tva Osnovne demografske karakteristike Prokletija su etnicka heterogenost, slaba naseljenost, relativno visok prirodni prira taj, mnogoclana domacinstva, brojnost mladih generacija i nepovoljna obrazovna i ekonomska struktura stanovni tva. Prosecna gustina naseljenosti iznosi: u plavskoj op tini 40, ro ajskoj i beranskoj po 47, peckoj 184, decanskoj i istockoj op tini po 110 stanovnika na kilometar kvadratni. Naseljenost je znatno manja u planinskom delu Prokletija nego u njihovoj podgorini. Prokletije predstavljaju pravi etnicki mozaik. Tako veliko etnicko arenilo ne umanjuje, vec, naprotiv, povecava turisticku vrednost i atraktivnost ovog podrucja, jer se na relativno malom prostoru srecu razliciti etnogravski motivi(no nja, obicaji, folklor, nacin ivota i dr.), a takode i razlicite ambijentalne vrednosti(tipovi naselja i kuca i dr.). Podaci pokazuju da je brojnije mu ko stanovni tvo. Na ovom prostoru su veoma dobro izra ene mogucnosti priliva radne snage ne samo za potrebe lokalne privrede, ukljucujucu i turisticku, vec i za ire tr i te. Ekonomsku strukturu stanovni tva u ovoj procenat poljoprivrednog i izdr avanog, stanovni tva zaposlenog u sekundarnom i svim op tinama turisticka privreda zapo regiji karakteri e relativno visok a nizak procenat aktivnog stanovni tva i tercijarnom sektoru privrede. U skoro ljava relativno mali broj radnika.

Nivo obrazovanja umogome opredeljuje dinamiku turistickog i ukupnog dru tveno-ekonomskog razvoja. Medutim, i pored dosta razvijene kolske mre e, procenat stanovni tva sa srednjom i visokom kolskom spremom ovde je dosta nizak. Sada nja kvalifikaciona struktura zaposlenih radnika u ugostiteljsko-turistickoj delatnosti na ovom podrucju nije povoljna. Nedostaju sposobni visokostrucni i iskusni kadrovi za obavljanje operativnih poslova, kao i rukovodeci kadrovi za uspe no organizovanje sadr aja turisticke ponude i za kreiranje i realizovanje politike turistickog razvoja. U kojoj meri su kadrovski problemi izra eni, mo e se videti kroz analizu kvalifikacione strukture radnika u hotelima Plavsko jezero u Plavu i Berane u Beranama. 17

5.2.Podobnost stanovni tva za obavljanje turisticke aktivnosti Sklonost stanovni tva crnogorske nacionalnosti za obavljanje uslu nih poslova u ugostiteljstvu i turizmu na ovom prostoru nije dovoljno izra ena. Koreni toga verovatno poticu iz pro losti, kada su neke usku ne delatnosti u Crnoj Gori smatrane ni im zanimanjima. Medutima, kod muslimanskog, a donekle albanskog stanovni tva, postoji sklonost i interes za uslu ivanjem, o cemu svedoci razvijeno uslu no zanatstvo u naseljima u kojima dominira ovo stanovni tvo. Na odnos stanovni tvaprema turistickoj delatnosti ovde uticu: -neki recidivi pro losti, -tradicionalizam i -deagrarizacija. Pod uticajem recidiva feudalnog i patrijarhalnog re ima, koji se uporno odr avaju u nekim seoskim naseljima, favorizuje se polo aj mu karca, a zapostavlja polo aj ene u porodici. Mu koj deci se daje prednost u pogledu kolovanja, odlaska iz sela u grad, zapo ljavanja i kulturnog uzdizanja. To, pored ostalog, ima za posledicu feminizaciju sela. S druge strane, u ugostiteljstvu i turizmu poslove konobara, kuvara i sobarica ene ovde nerado prihvataju. Na to uticu konzervativna shvatanja, po kojima se ta zanimanja smatraju nemoralnim . Tradicionalizam se ovde ispoljava u vidu zatvaranja pred inovacijama i ne prihvatanja niceg to je novo i savrmeno. Nisu retke sumnje u turizam, tj. fabrike bez dimnjaka , pa se te ko razbija predrasuda da se mo e iveti od planine, sunca i snega. Deagrarizacija se na ovom prostou ispoljava u tri vida: a)trajno napu tanje poljoprivrede i odlazak u grad, b)zapo ljavanje van poljoprivrede, ali zadr avanje individualnog poseda kao dodatnog izvora prihoda i c)urbanizacija poljoprivrednog zemlji ta irenjem gradskih naselja

Deagrarizacija negativno utice na turizam, jer se smanjivanjem poljoprivrednih povr ina i poljoprivrednog stanovni tva smanjuje i proizvodnja hrane, a takodje se smanjuje i rekreativna vrednost pejza a 18

6.Problemi ugro avanja i za tite

ivotne sredine na

Prokletijama i njihov uticaj na turizam 6.1.Oblici i stepen zagadenja ivotne sredine U kotlinama i dolinama Prokletija, zapa aju se prvi oblici aerozagadenja. Iako ne postoji katastar zagadivca vazduha, na osnovu op tih op anja mo e se konstatovati da u vazduhu ima sve vi e dima, pra ine, cadi, raznih tetnih gasova i mikroba. Glavni izvori aerozagadenja svakako su kucna lo i ta, dimnjaci postojecih industrijskih objekata i ustanova, kao i automobili. Vode u dolinama i kotlinama Prokletija izlo ena su svim oblicima zagadenja: fizickom, hemijskom i bakteriiolo kom. Reke-Lim i Ibar zagaduju otpadne vode iz industrijskih objekta i naselja u kojima ima te kih metala, cijanida, pesticida , nafte, sulfata, fenola i dr. U ove vodotoke i njihove pritoke cesto se bacaju, c ak i legalno, le ine uginulih ili ubijenih ivotinja, otpaci iz mesara i razne sekundarne sirovine. Mada je zagadenost ovih reka u delovima toka kroz Prokletije jo uvek u tolerantnim granicama, ipak da bi se mogle turisticki koristiti neophodno je preduzeti hitne sanacione i za titne mere. Zemlji te na ovom prostoru zagadujuu brojne deponije smeca i opadnog materijala, koje se nalaze na otvorenom prostoru i to najce ce pored glavnih puteva, vodotoka, a ima ih i u potencijalnim turistickim zonama. Inace, vecina radnih organizacija ne po tuje propise o za titi ivotne sredine, pa stvara smetli ta, odnosno deponije na nedozvoljenim lokacijama, cime se smanjuju povr ine za rekreaciju i degradiraju estetske vrednosti pejza a. Ugro avanje biljnog i ivotinjskog sveta dobija zabrinjavajuce razmere. U uslovima nerazvijene privrede, ume su bile i ostale najpogodniji izvor za brzo i lako ostvarivanje dohotka. U njima je cesto vr ena, a i sada se vr i, neplanska i prekomerna seca drveta. Pojava bolesti i su enja uma zadnjih godina dobija sve ozbiljnije razmere. Primeceno je i i cezavanje jezera, koje je najvi e zastupljeno kod Plavskog jezera i kod visokoplaninskih jezera, poznatih pod nazivom gorske oci . 19

6.2.Za ticeni objekti Prokletija Srazmerno prostransvu i prirodnim vrendnostima, Prokletije su nedovoljno za ticene, narocito u crnogorskom delu. Broj za ticenih objekata i njihova povr ina nisu ni pribli no adekvatni njihovim stvarnim vrednostima i specificnostima. Ukupna povr ina Kosova i Metohije iznosi 2.012ha, ili 0.18% ukupne povr ine pokrajine. U Crnoj Gori broj za ticenih objekata iznosi 20, a za ticena povr ina 82.382ha, ili 7.9% ukupne teritorije. Za ticene su i brojne biljne i ivotinjske vrste kojima preti opasnost od odumiranja ili istrebljenja. 6.3.Potencijalni oblici za tite prirode Prokletija Izuzetne i nepovoljne prirodne vrednosti Prokletija, probudile su interes naucnika, asocijacija za za titu prirode i drugih subjekata da predlo e njihovo progla enje za nacionalni park. Na potrebu i dru tvenu opravdanost progla enja Prokletija za nacionalni park ukazuju i brojni naucni i strucni radovi objavljen i u raznim puzblikacijama, to su potencirali i brojni naucni i strucni skupovi. Iako je u pitanju jedinstven planinski prostor, sve dosada nje akcije vodene su sa ciljem da se formiraju dva nacionalna parka: jedan na teritoriji Kosmeta, a drugi na teritoriji Crne Gore. 20

7.1.Poljoprivreda kao proizvodno-resursna baza turizma Ova baza se mo e sagledati kroz analizu ratarske i stocarske proizvodnje. Dana nja poljoprivredna proizvodnja u prokletijskoj regiji, ukljucujuci i podgorinu, u celini je niska, ekstezivna i slabo organizovana. Nju karakteri u: nepovoljna struktura zemlji ta, sitni i racepkani posedi, nedovoljna mehanizacija, nedovoljna posvecenost poljoprivrednoj proizvodnji, slaba za tita od biljnih bolesti i tetocina, mala upotreba kvalitetnog semena. Posledica svega toga je niska produktivnost, kako u biljnoj, tako i u stocarskoj proizvodnji. U planinskom delu Prokletija biljna proizvodnja u celini je zadr ala naturalni karakter. To je svakako u vezi sa ogranicenim obradivim povr inama, sitnim individualnim posedom i nedovoljnom primenom agrotehnickih i agrohemijskih mera. Oranicne povr ine u ovoj regiji nalaze se uglavnom u vlasni tvu individualnih poljoprivrednika. Proces podru tvljavanja poljoprivrede ovde nije dao vidne rezultate. Vocarstvo nije razvijeno u skladu sa prirodnim uslovima. Vocnaci zahvataju relatvno malu povr inu i dosta su zapu teni i ugro eni od biljnih bolesti i insekata. Metohijska kotlina i Polimlje su, inace poznati vocarski krajevi, narocito po broju rodnih stabala ljiva, jabuka, kru aka i oraha. Na alost, zbog neorganizovanosti otkupa, vi kovi voca cesto propadaju neiskori ceni. Stocarstvo je u pro losti bilo najva niji oblik privredivnja na Prokletijama. Medutim, posle II svetskog rata, zbog odlaska radne snage sa sela i te kog polo aja poljoprivrede, do lo je do opadanja brojnog stanja stoke. Brojno stanje stoke, s obzirom na prostranstvo pa njaka, ne zadovoljava. Dominiraju ovce, a zatim goveda. U ovcarstvu je najvi e zastupljena pasmina pramenka a u govedarstvu bu a . Rasni sastav stoke je slab. 21

7.2. Mogucnosti razvoja seoskog turizma Svojim polo ajem, nadmorskom visinom i bogatom resursnom osnovom, skoro sva prokletijska sela pru aju povoljne uslove za razvoj seoskog(ruralnog) turizma, kao dopunske delatnosti. Sadr aji ponude seoskog turizma naProkletijama mogu biti: -zdravstveno rekreativni (klimatsko-lecenje, pe acenje, etanje, kupanje u obli njim rekama ili jezerima i sl.); -sportsko i radno-rekreativni (lov, ribolov, planinarenje, skijanje, cuvanje stoke, skupljanje sena, branje voca i dr.); -gastronomski (domaci specijaliteti, zdrava prirodna hrana): -ambijentalni (privlacni zeleni pejza , bistri planinski tokovi, prirodne lepote, planinske kuce, brvnare, ko are livade, izvori i dr.); -etnolo ko-ekolo ki (prezentovanje ivota seljaka, folklorne igre i pesme, narodni obicaji, tradicionalne sportske igre, boravak u nezagadenoj i zdravoj sredini i dr.). Pored letnjeg odmora, prokletijska sela su veoma pogodna i za oranizovanje zimskog boravka sa sadr ajima zimske rekreacije. Za razvoj prvog i drugog oblika seoskog turizma (zdravstveno-rekreativnog i sportsko i radno-rekreativnog) narocite pogodnosti svojom resursnom osnovom i polo ajem pru aju: -sela u okolini Plavskoj jezera i u Gornjem Polimlju (Brezojevica, Vojno Selo, Bogajice, Ulotina, Kaludra, Dapsice i dr.); -sela u okolini Ro aja (Bogaje, Koljeno, Bac, Dacici i dr.) -sela Kola inskog Ibra na padinama Mokre gore (Zubin Potok, Brnjak i dr.); -sela u blizini Peci i Decana (Ljevo a, Siga, Laz Belopac, Velika i Mala Jablanica, Ljubenic, Rau ic i dr). 22

8.Materijalna baza turizma 8.1.Sme tajni kapaciteti Prokletjska regija je izmedu dva svetska rata bila skoro potpuno turisticki neaktivirana i zapostavljena. U oci II svetskog rata u Peci je bilo: 3 hana, 8 gostionica, 8 prenoci ta, dva manja hotela, jedan restoran, 21 kafana. Posle II svetskog rata pri lo se izgradnji novih i restauraciji starih ugostiteljskih objekata. Izgradnja kapacit eta za sme taj turista narocito je bila intezivna u prvoj etapi centralistickog period a socijalistickog razvoja biv e Jugoslavije. 23

Zakljucak Predmet mog razmatranja sastoji se u sagledavanju i ocenjivanju svih raspolo ivih prirodnih resursa i potencijala (prirodnih, antropogenih, demografskih, proizvodnih i tr i nih) Prokletija, kao potencijalne turisticke regije, ukljucujuci i ocenu mogucnosti njihovog turistickog aktiviranja iskori cavanja. Proketije su i pored periferne i prigranicne pozicije stekle relativno povoljne prostorne odlike turisticko-geografskog polo aja. Imaju povoljnu poziciju prema glavnim pravcima turistickih kretanja koji prolaze kroz Srbiju i Crnu Goru, zatim prema susednim turistickim regijama i prema turisticki afirmisanom Grnogorskom primorju. Po svojim prirodnim karakteristikama i specificnostima, posebno po odlikama reljefa, biogeografskoj raznovrsnosti, izuzetno bogatim vodnim resursima i razlicito cu pejza nih i ambijentalnih motiva Prokletije su nesumnjivo jedinstven planinski prostor u na oj zemlji. Na prokletijama su se stekli uslovi za formiranje jednog od najvecih zimsko-sportsko turistickih centara u Evropi. Osnovne te koce u razvoju turizma na posmatranom prostoru su: niska reproduktivna sposobnost turisticko-ugostiteljskih preduzeca i strogo sezonski karakter njihovog poslovanja, nizak stepen iskori cenosti sme tajnih kapaciteta, neostatak strucnih kadrova, slaba snabdevenost tr i ta i ugostiteljskih objekata poljoprivrednim i drugim proizvodima. 24

Literatura Dr Marko Kne evic Turisticki resursi i potencijali Prokletija 25