Γ Ν Ω Σ Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α

M A U R IC E C O R N F O R T H

T H E O R YO F

K N O W L E D G E

Μ Ω ΡΙΣ Κ Ο Ρ Ν Φ Ο Ρ Θ

Γ Ν Ω Σ Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α

Μετάφραση ΠΕΡΙΚΛΗ ΡΟΔΑΚΗ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΖΩΟΔ. ΠΗΓΗΣ 10 Α Θ Η Ν Α Ι

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Μ έ ρ ο ς π ρ ώ τ ο

Ή φύση καί ή προέλευση της νόησηςΣ ε λ.

1. Ν οΰς καί σώμα r 132. Ό νοϋς σαν προϊόν καί αντανάκλαση τής ύλης 81 8 Κ οινωνική έργασία καί ή κοινωνική σκέψη 494. Σκέψη, γλώσσα καί λογική 63

Μ έ ρ ο ς δ ε ύ τ ε ρ ο

Ή άνάπτυξη των Ιδεών5. Ά φηρημένες (θέες 796. ’Ιδεολογία 927. 'Ιδεολογικές πλάνες 1108. ’Επιστήμη 1289. ‘Επιστήμη καί Σοσιαλισμός 157

Μ έ ρ ο ς τ ρ ί τ ο

’Αλήθβια χαΐ έλευθερία10. ’Α λήθεια 18511. 01 ρίζες τής γνώσης 20312. Ή αύξηση τής γνώσης 22313. ’Αναγκαιότητα καί έλευθερία 24614. Ή πραγματοποίηση τής έλευθερίας 265

Σ υ μ π λ ή ρ ω μ α Φιλοσοφία γιά τούς σοσιαλιστές

.Π ρόλογος 2ς61. Διαλεκτική 2892. Υ λισμ ός 329

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Ή Γνωσιολογία άσχολεϊται μέ τά προβλήματα των Ιδεών, μέ τήν προέλευσή/τους, μέ τόν τρόπο πού άν- τανακλούν τήν πραγματικότητα, μέ τόν τρόπο πού έτπβεβαιώνονται ίκαί Αναπτύσσονται καί μέ τό ρόλο τους στήν κοινωνική ζωή. Όλα αύτά τά προβλήματα Αποτελοϋν σημαντικό τμήμα τής φιλοσοφίας.

Στήν άστική φιλοσοφία ή Γνωσιολογία ΑποτελεΤ τό κύριο μέρος της, μέ τήν έννοια ότι ύπάρχει πρίν άπό όποιαδήποτε φιλοσοφική σκέψη καί πρίν νά Απο­κτήσουμε μιά όποιαδήποτε έμπειρία τοΟ κόσμου πού μας περιβάλλει. Ή άστική φιλοσοφία καταπιάνεται μέ τό θέμα αύτό πολύ άφηρημένα. Σάν βάση παίρνει τήν «καθαυτό» ύπαρξη του νοϋ τοΰ ξεχωριστού Ατόμου καί 6έν Αναζητούν τό πώς γεννιέται καί Αναπτύσσεται ή γνώση. Επειδή όμως τά ξεχωριστά άτομα καί Ακόμα πιό πολύ ό νους τοΟ καθενός δέν ύπάρχουν στό κενό, ό τρόπος αύτός έρευνας όδηγεί σέ άναπάντητα έρωτή- ματα καί γΓ αύτό κατά ένα μέρος είναι στείρος.

’Αντίθετα ό Μαρξισμός ύποστηρίζει ότι πρέπει νά έξετάζουμε τό θέμα πιό συγκεκριμένα. Νά άναζητάμε τόν άντικειμενικό τρόπο πού ξεττηδδνε, πού άναπτύσ- σονται, καί πού έπιβββαιώνονται στίς συγκεκριμένες συν­θήκες τής πραγματικής άνθρώπινης ζωής, μέσα στήν ύλι- κή ζωή τής κοινωνίας, οΐ ’Ιδέες.

10

Τό έργο αύτό άσχολεϊται βέ τό πώς πραγματικά δημιουργεΐται ή άνβρώπινη συνείδηση καί πώς άνα- πτύσσεται. Προσπαθεί νά δώσει αύτή τή διαδικασία βήμα πρός βήμα, άπό τό ξε πήδημά της, σάν άπλό έξαρτημέυο άνακλαστικό, πού είναι ό βασικός τρόπος μέ τόν όποϊο οΐ ζωικοί όργανισμοί έρχονται σέ σχέση μέ τόν έξωτερικό κόσμο, μέχρι τή διαμόρφωση τής άνθρώ- πινης γνώσης καί τής άνθρώπινης έλευθερίας.

Μ ΕΡΟ Σ Π ΡΩ ΤΟ

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ Η

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Π Ρ Ω Τ Ο

ΝΟΤΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑ

Υ Λ Η ΚΑΙ Ν Ο Υ Σ

J^jlvai πλατειά διαδομένο βτι ίσο καί άν είναι στενά δε­μένος ό νους μέ τό σώμα, άποτελεϊ κάτι τό ξεχωριστό καί τό άνεξάρτητο άπό τό σώμα. Μέ βάση αύτή τήν άντί- ληψη 6 νους «έμψυχώνει» τό σώμα καί τό κάνει Ικανό νά κινεί τά μέλη του, νά δέχεται τούς έρεθισμούς του έξωτε- ρικοϋ κόσμου καί νά έπενεργεΐ σ’ αύτόν. Ή ύπαρξή του 6μως δέν έξαρταται άπό τό σώμα. "Ετσι, ένώ σ’ βρισμένες δραστηριότητες ό νους χρησιμοποιεί τό σώμα σέ άλλες του δραστηριότητες δέν τό χρησιμοποιεί. Π.χ. ό νους χρησιμο­ποιεί τό σώμα στίς αισθησιακές του δραστηριότητες, άλλά στίς «καθαρότερες» διανοητικές καί πνευματικές δραστη­ριότητες δέν τό χρησιμοποιεί.

*Η άντίληψη αύτή είναι πολύ παλιά. "Έτσι, μερικοί πρωτόγονοι λαοί πίστευαν δτι ή ψυχή είναι μιά λεπτή άε- ριώδης ούσία—αύτό σήμαινε στήν άρχή ή έννοια «πνεύμα»— πού κατοικεί στό σώμα, άλλά πού μπορεΐ καί νά φύγει άπ’ αύτό καί νά συνεχίσει μιά αυθύπαρκτη ύπαρξη. Μέ βάση τό συλλογισμό αύτό ή ψυχή έγκαταλείπει τό σώμα κατά τήν διάρκεια του βπνου καί ξαναμπαίνει σ’ αύτό άπό τό

14

στόμα. Καμμιά φορά στό κοοώ σώμα μπορεΐ νά τρυπώσει χαΐ μιά κακή ψυχή, όπότε καί τό «κατακτάει». *0 έπιλη- πτικός ή έκεϊνος πού σεληνιάζεται ύποφέρει άπό κάποιο δαιμονικό πνεϋμα, πού ϊχει τρυπώσει στό σώμα του. Άπό τήν πρωτόγονη αύτή άντίληψη γιά τήν ψυχή ξεπήδησε ή ά- τίληψη γιά τήν έπιβίωση της ψυχής καί μετά τό θάνατο του σώματος καί τό ίτι ή ψυχή προϋπήρχε της γέννησης τοΰ σώματος.

01 Ίδεαλιστικές φιλοσοφικές θεωρίες γιά τό νοΰ, σέ τελευταία άνάλυση, είναι ούσιαστικά λεπτοδουλεμένες καί σέ όρθολογιστική τάξη βαλμένες οΐ προλήψεις αυτές.

’Ανάμεσα στίς τέτοιες λεπτοδουλεμένες καί όρθολογικά βαλμένες θεωρίες, είναι καί αύτή πού ύποστηρίζει 6τι 6 νοΰς καί τό σώμα είναι δυό διαφορετικές ούσίες : ή πνευματική καί ή ύλική ούσία. Ή ύλική ουσία, δηλαδή τό σώμα, ίχει διαστάσεις, βάρος καί κινείται στό χώρο. *Η πνευματική ούσία ή νους, είναι οί σκέψεις οΐ γνώσεις, τά αισθήματα καί οί έπιθυμίες. Ή άποψη αύτή ύποστηρίζεται καί σήμερα πολύ πλατειά. ’Εξακολουθούν νά πιστεύουν βτι ιδιότητες 6- πως ή σκέψη, τό αίσθημα κλπ., διαφέρουν τόσο πολύ άπό τΙς Ιδιότητες της ύλης, ώστε ίσο στενά καί άν είναι δε­μένα ή σκέψη καί τά αισθήματα μέ τήν βπαρξη καί τήν κατάσταση τοϋ σώματος, άνήκουν σέ κάποια άϋλη ούσία, τό νοϋ, πού είναι κάτι διαφορετικό άπό τό σώμα.

01 Ιδεαλιστές φιλόσοφοι, πού Θεωρούν βτι 6 νοΰς είναι κάτι διαφορετικό άπό τό σώμα, υποστηρίζουν ίτι οί σκέ­ψεις, τά αισθήματα κλπ. δέν είναι προϊόντα κάποιας υλι­κής διαδικασίας. Ά ν σκεφτόμαστε, ύποστηρίζουν, άν αι­σθανόμαστε καί άν ένεργοΰμε διανοητικά, ή συμπεριφορά μας αύτή δέν πρέπει νά έξηγηθεΐ άπό τΙς συνθήκες της υλι­κής μας ύπαρξης, άλλά άπό τήν άνεξάρτητη λειτουργία τοϋ νοϋ μας. Παραδέχονται ίτι ό νοΰς χρησιμοποιεί τά ίργανα του σώματος. Ή διανοητική μας ίμως συμπεριφορά, καθο­ρίζεται άπό τό γεγονός 6τι τό σώμα έμψυχώνεται, ένημ3-

15

ρώνεται καί έλέγχεται άπό μιά άϋλη άρχή, ή μιά πνευμα­τική ύπαρξη, τό νοϋ.

Οί ίδεαλιστικές αύτές θεωρίες πού είναι πολύ διαδομέ­νες, καταπολεμήθηκαν άπό πολύ παλιά άπό τΙς αντίθετες, τΙς ύλιστικές άπόψεις. Ό ύλισμός βχι μόνο δέν χωρίζει τό σώμα άπό τό νοϋ, άλλά υποστηρίζει δτι δλες οί διανοητι­κές έργασίες, είναι άμεσα δεμένες μέ τά ιδιαίτερα σωματι­κά δργανα καί δέν μπορούν νά ύπάρξουν χωρίς αύτά. "Ολες οί συνειδησιακές καί διανοητικές δραστηριότητες τοϋ αν­θρώπου, έχουν τήν άφετηρία τους σέ ύλικές ουσίες. "Ετσι σ’ άντίθεση μέ τήν άποψη δτι οί τέτοιες δραστηριότητες είναι άποκλειστικά δημιουργήματα τοϋ νοϋ, ό ύλισμός ύπο- στηρίζει δτι δ ίδιος ό νοΰς είναι προϊόν—τό άνώτερο προ­ϊόν—της δλης.

Ό σύγχρονος υλισμός, έξοπλισμένος μέ τά συμπερά­σματα των έπιστημονικών έρευνών στίς μορφές της όργα- νικής ζωής καί μέ τή θεωρία της έξέλιξης, είναι σέ θέση νά δώση άποφασιστική άπάντηση στήν ίδεαλιστική αντίλη­ψη γιά τό νοϋ. *0 νοΰς είναι προϊόν της έξελικτικά άνα- πτυσσόμβνης ζωής. Οί ζωντανοί όργανισμοί πού έχουν φτά- σει σ’ Ινα κάποιο έπίπεδο άνάπτυξης τοϋ νευρικοϋ τους συ­στήματος, δπως όρισμένα ζώα, μποροϋν νά άναπτύξουν καί μία κάποια μορφή συνείδησης. Καί στήν πορεία της έξέλιξης, ή συνείδηση αύτή έφτασε κάποτε στό στάδιο της σκέψης καί της δραστηριότητας τοϋ άνθρώπινου μυαλοϋ. Οί διανοητικές έργασίες, άπό τίς κατώτερες μέχρι τίς πιό άνώτερες είναι λειτουργίες τοΰ σώματος, λειτουργίες της υλης. Ό νοΰς είναι παράγωγο της ΰλης, σέ ένα άνώτερο έπίπεδο όργάνωσής της.

"Οταν δεχθούμε αύτό, τότε ή άποψη δτι ό νοΰς καί ή ψυχή είναι κάτι ξέχωρο άπό τό σώμα, πού μποροΰν νά τό αποχωριστούν καί νά ζήσουν μιά άνεξάρτητη ύπαρξη, έξα- φανίζεται. Νοΰς χωρίς σώμα είναι παραλογισμός. Ό νους δέν μπορεΐ νά ύπάρξει έξω καί χωριστά άπό τό σώμα.

16

Όταν λέμε ίτι 6 νοΰς δέν υπάρχει σαν ξεχωριστό καί άνεξάρτητο άπό τό σώμα, δέν λέμε δτι δέν ύπάρχει διανο­ητική έργασία ή δτι ό νοΰς τοϋ άνθρώπου είναι μύθος. Α ­σφαλώς ό νοΰς, ή συνείδηση, ή σκέψη, τό αίσθημα κλπ. είναι μια τιραγματιχότητα. Ό ύλισμός δέν άρνεΐται τήν πραγματικότητα τοϋ νοϋ. Εκείνο πού άρνεΐται ό ύλισμός, είναι βτι ύπάρχει κάτι άνεξάρτητο άπό τό σώμα, πού λέγε­ται νοΰς. Ό νοϋς δέν είναι κάποιο πράγμα ή κάποια ούσία άνεξάρτητη άπό τό σώμα.

Ή άποψη αύτή μπορεΐ νά φωτισθη μέ ένα παράδειγ­μα παρμένο άπό τήν καθημερινή μας όμιλία, δταν κάνουμε λόγο γιά «τό νοϋ». Οΐ άστοί φιλόσοφοι καί Θεολόγοι έπε- νόησαν τήν άποψη βτι ό νοϋς ύπάρχει άφ’ έαυτοΰ, ίτι έχει δικά του γνωρίσματα καί ιδιότητες άνεξάρτητες άπό τό σώμα. Μά τίποτα άπ’ 6λα αύτά δέν Ισχύει στήν πρακτική ζωή, βταν μιλάμε για τό νοϋ (Χ).

01 "Αγγλοι βταν συζητούν μπορούν νά ρωτήσουν : «What’e in your mind?» (Τί έχετε στό νοϋ σας ή στό μυαλό σας). Καί μέ τήν έρώτηση αύτοί έννοοϋν : «Τί σκε­φτόσαστε ;». Καί πιό γενικά είναι μιά παραλλαγή της γενι­κής έρώτησης. «Τί κάνετε ;» («Wha* are yi<u doing?»), Ή έρώτηση αύτή δέν σημαίνει καθόλου δτι υπάρχει κά­ποιο πράγμα άνεξάρτητο άπό τό σώμα πού λέγεται «νοΰς».

Μιά άνάλογη σημασία έχουν καί οί φράσεις : «Έχετε θαυμάσιο νοΰ («you have a first-rate tnind») ή «Έχετε βρώμικο νοΰ» (you have a dirty mind), ή βτι έπρεπε νά διορθώσετε τό νοΰ σας (you ought to improve your mind»)2. "Ολες αύτές οΐ φράσεις άναφέρονται σέ κάτι πού

1. Στήν άγγλική γλώσσα μέ τήν έννοια mind έννοοΰν τό νοΰ, τό πνεύμα, τή νόηση. Καί τό παράδειγμα στηρίζετα ι α ­κριβώς στήν (βιομορφ ία 'τώ ν άγγλικώ ν (σ.τ.μ.).

2. Καί έβώ στηρίζετα ι στήν έννοια τής λέξης mind πού στά άγγλικά προσφέρει θαυμάσιο περιεχόμενο γιά νά αναπτύξει τ ις σκέψεις του ό συγγραφέας (σ.τ.μ.).

17

κάνετε. Καί άν πεθάνετε ή δεχθείτε έναν τραυματισμό στό μυαλό ή σέ άλλο καίριο σημείο καί έπέλθη διαταραχή τοϋ μυαλοϋ, τότε οΐ παρατηρήσεις αύτές δέν Ισχύουν. Κι’ αύ­τό, γιατί οΐ δραστηριότητες στίς όποιες άναφέρονται δέν μπορούν νά γίνονται, άφοΰ τό βργανο πού τΙς έκανε έχει καταστραφεΐ.

Κάθε Ανθρωπος είναι προικισμένος μέ νοϋ, πού ύπάρ* χει έφ’ βσον ό άνθρωπος σκέφτεται, αίσθάνεται κλπ. Μά ίλα αύτά είναι δραστηριότητες καί λειτουργίες τοΰ άνθρώ- που, ένός ύλικοϋ βντος, ένός ένοργάνου σώματος καί έξαρ- τώνται άπό τά άντίστοιχα σωματικά βργανα. 01 δραστηρι­ότητες αύτές ξεπηδαν καί άναπτύσσονται σ’ ένα δοσμένο σώμα, πού έχει μιά δική του όργάνωση καί ζεΐ σέ καθορι­σμένες συνθήκες ζωής. Όταν καταστρέψουμε τό σώμα ή τά ϊργανά του, καταστρέφουμε καί αύτές τΙς δραστηριότη­τες. Όλες οί διανοητικές λειτουργίες καί δραστηριότητες πού λέγεται δτι είναι προϊόντα τοϋ νοΰ, σάν κάτι ξεχωρι­στό άπό τήν δλη, είναι λειτουργίες ή δραστηριότητες ένός ζωντανοϋ ύλικοϋ όργανισμοΰ. Ό νοΰς είναι προϊόν ένός ύλι- κοΰ όργανισμοΰ.

Η Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Σ Η Κ Α Ι ΤΟ Ν Ε Υ Ρ ΙΚ Ο Σ Υ Σ Τ Η Μ Α

Δέν είναι Ικανό νά σκέφτεται καί νά αίσθάνεται κάθε σώμα, άλλά μόνο τά όργανικά καί ζωντανά σώματα. Καί άκόμη δέν έκδηλώνονται σέ κάθε ζωντανό σώμα βλες έκεΐ- νες οί δραστηριότητες πού έχουν σχέση μέ τήν άνάπτυξη τοΰ νοΰ. Ή έμφάνιση τοΰ νοΰ είναι ένα γεγονός πού είναι δεμένο μέ τήν άνάπτυξη ένός κεντρικοΰ νευρικοΰ συστήμα­τος στά ζώα.

Όταν τά ζωντανά σώματα έχουν άναπτυγμένο τό νευ­ρικό τους σύστημα καί βταν άπό τό κεντρικό νευρικό σύ­στημα έχει «ιαπτυχθεΐ τό μοαλό, τότε προβάλλουν καί οί στοιχειώδεις λειτουργίες τοΰ νοΰ, ή συγκέντρωση τών αί-

2

18

σθήσεων. Καί μέ τήν πάρα πέρα. άνάπτυξη τοϋ έγκεφάλου —τοΰ φλοιοΰ καί των άνωτέρων κέντρων πού συναντάμε στόν άνθρωπο—έμφανίζονται καί οΐ άνώτερες λειτουργίες της νόησης καί ή λειτουργία της. σκέψης. Τό μυαλό (ό έγ- κέφαλος) γίνεται τό βργανο της σκέψης. Ή σκέψη είναι μιά λειτουργία πού κάνει τό μυαλό.

Ελάχιστοι άνθρωποι σήμερα άμφισβητοΰν τά καλά θε­μελιωμένα αύτά γεγονότα. Παρ’ βλα αύτά υπάρχουν θεω­ρίες καί πίστεις πλατειά διαδομένες, πού ύποστηρίζουν τά άντίθετα. Καί τέτοιες πίστεις π.χ. είναι έκεΐνες πού πι­στεύουν στή μετά θάνατο ζωή τής ψυχής. ΑύτοΙ πού τά πι­στεύουν λένε άκόμα πώς στή μελλοντική μας, μετά θάνατο ζωή πολλά πράγματα θά μας γίνουν πιό καθαρά απ’ δτι στήν έπίγεια ζωή. Μ’ άλλα λόγια πιστεύουν ίτι ό νοϋς μας δέν μπορεΐ νά φτάσει στήν πλήρη του άνάπτυξη, παρά μό­νο μετά τόν θάνατο. Πιστεύουν 8τι γιά νά φτάσουν οί σκέ­ψεις μας στήν τελειότητα πρέπει νά άναπτύσσονται μακρυά άπό τό μυαλό. Καί δτι θά φτάσουν σέ πλήρη τελειότητα, 6- ταν δέν θά ύπάρχει μυαλό γιά νά σκεφτόμαστε.

Ό Λένιν υποστήριζε βτι γιά νά φτάσουμε σέ «άνάλυση καί έξήγηση» μιας διαδικασίας τοΰ νοΰ, γιά νά καταλάβου­με τή φύση της καί τήν προέλευσή της, θά πρέπει νά «κά­νουμε άμεση μελέτη τοϋ ύλικοϋ ύποστρώματος τών διανοη­τικών φαινομένων, δηλαδή της διαδικασίας τοΰ νευρικοΰ συστήματος». (Ποιοι είναι οΐ φίλοι τον Λαον κλπ. Μέρος /). ΤΙς βάσεις αύτης της μελέτης τη< έβαλε ή σύγχρονη φυ­σιολογία Ή πιό σημαντική έργασία στόν τομέα αύτό είναι τό έργο τοΰ Ρώσου φυσιολόγου Ίβάν Παυλώφ.

Ο ΡΓ Α Ν ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΙ Π Ε ΡΙΒ Α Λ Λ Ο Ν

Πρίν άπό τόν Παυλώφ πίστευαν πώς τό νευρικό σύ­στημα γενικά έκτελοϋσε τήν πρωταρχική λειτουργία τοϋ συνδυασμοϋ τών πράξεων τών διαφόρων μερών τοΰ δργανι-

19

σμοΰ. Ό Σέρ Τσάρλς Τσέριγκτον άποκαλοΰσε τή διαδικα­σία αύτή «πλήρη δραστηριότητα τοϋ κεντρικού νευρικού συστήματος. Αντίθετα δ Παυλώφ έπέμεινε στήν άνάγκη νά έρευνηθη £νας δεύτερος τεράστιος τομέας της φυσιολο­γίας τοΰ νευρικού συστήματος». *0 Παυλώφ θεωρούσε το νευρικό σύστημα σαν «2να σύστημα πού κατά πρώτο λό­γο άποκαθιστα επαφή καί σχέσεις, 6χι ανάμεσα στά διάφο­ρα ίργανα τοΰ σώματος, δπως πίστευαν μέχρι τότε, άλλά άνάμεσα στόν δργανισμό σάν σύνολο καί στό περιβάλλον του».

Ή βασική λειτουργία τοΰ κεντρικού νευρικού συστήμα­τος, δέν είναι απλώς νά ρυθμίζει τή λειτουργία τών διαφό­ρων μερών τοΰ όργανισμού μεταξύ τους, άλλά νά ρυθμίζει τή λειτουργία ολοκλήρου τοΰ όργανισμοΰ, στίς σχέσεις του μέ τό περιβάλλον.

Μέ τή λειτουργία τοΰ νευρικού συστήματος τό ζώο στήν πορεία της δραστηριότητάς του δημιουργεί πολύπλο­κες σχέσεις μέ τό περιβάλλον του, χάρη στίς όποιες κα­τορθώνει νά ζεΐ μέσα σ’ αύτό τό περιβάλλον, νά συγκεν­τρώνει πληροφορίες καί νά άντιδρα κάτω άπό καθορισμέ­νες συνθήκες καί μέ καθορισμένο τρόπο. "Ετσι τό ζώο δέ­νεται μέ τό περιβάλλον του κατά τέτοιο τρόπο, πού εϊναι ενήμερο τοΰ τί συμβαίνει γύρω του, αντιδράει άνάλογα μέ τήν περίσταση καί επενεργεί καί αύτό μέ τή σειρά του στό περιβάλλον του. Γιά νά κάνει 6λα αύτά, τό ζώο χρησιμο­ποιεί τά ίργανα τών αίσθήσεων, τά άκρα του καί τό 6ργα- νο πού έλέγχει ίλη τή διαδικασία αύτή : τό μυαλό (εγκέ­φαλο).

Τό άπλούστερο είδος άνακλαστίκοΰ, άς πούμε ενας έρε- θισμός πού δέχεται τό βργανο αίσθήσεως καί προκαλεΐ μιά μυϊκή άπάντηση, άποτελεΐ μιά σχέση ή μιά σύνδεση τοΰ ζώου μέ τό περιβάλλον. Ό κάθε συγκεκριμένος έρεθισμός, προκαλεΐ καί μιά άνάλογη άπάντηση. Αύτό δμως καθορίζει καί τή δημιουργία ένεργητικών σχέσεων τοΰ ζώου μέ τό

20

περιβάλλον. Ό Παυλώφ άπέδειξε βτι ή δημιουργία ένεργη- τιχών σχέσεων άνάμεσα στό ζώο καί στό περιβάλλον του, άρχίζει άπό καθορισμένες καί σταθερές συνδέσεις τοϋ ζώου μέ τόν έζωτερικό κόσμο πού λέγονται μή έξαρτημένα Ανα­κλαστικά καί άναπτύσσονται μέ τή δημιουργία προσωρι­νών καί ποικίλων σχέσεων, πού λέγονται έξαρτημένα αν­τανακλαστικά.

Γιά νά μελετήσει τήν άνάπτυξη τών άνακλαστικών, 6 Παυλώφ χρησιμοποίησε ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο : βτι οϊ σιελογόνοι άδένες τών ζώων βγάζουν σάλιο μόλις προετοιμάζονται νά πάρουν τήν τροφή τους. “Ετσι βταν πα­ρουσιάσουν σ’ ένα σκύλο τροφή, βγάζει άμέσως σάλιο. Αύ­τό είναι ένα άπλό μή έξαρτημένο άνακλαστικό. "Οταν ό σκύλος βρίσκεται μπροστά σέ φαγητό τρέχουν τά σάλια του. Ό Παυλώφ σέ συνέχεια άνακάλυψε πώς άν χτυπάμε ένα κουδούνι τήν ώρα πού θά παρουσιάζουμί στό σκύλο τήν τροφή, ύστερα άπό λίγο καιρό, ό ήχος μόνον τοΰ κου- δουνιοϋ είναι άρκετός γιά νά τρέξουν τά σάλια του, έστω καί άν δέν τοΰ προσφέρουμε τροφή. Αύτό τό όνόμασε έξαρ­τημένο άνακλαστικό. Μέ βάση καθορισμένες συνθήκες, δηλαδή μέ τό συνδυασμό της τροφής μέ τό κουδούνι, πού έπαναλήφθηκε πολλές φορές, ό σκύλος άρχισε νά άντιδρα μόνο μέ τό άκουσμα τοΰ κουδουνιοΰ καί άς μήν τοϋ δίνε­ται τροφή. Μέ άλλα λόγια, ό σκύλος συνήθισε νά συνδυάζει τήν τροφή μέ τό κουδούνι καί περιμένει τροφή μόλις άκού - σει τό κουδούνι Γι* αύτό καί προετοιμάζεται γιά τήν τρο­φή του καί άς μήν τήν λάβει.

’Ενώ τά μή έξαρτημένα άνακλαστικά είναι ένα μέρος της κληρονομικότητος τών ζώων, πού άναπτύχθηκαν στήν πορεία τής έξέλιξης τών είδών, τά έξαρτημένα άνακ! -τι· κά έμφανίζονται στήν πορεία τής ζωής τών ξεχωριστών άτόμων. Καί άπό τή στιγμή πού θά δημιουργηθοΰν μπο- ροΰν νά άλλοιωθοΰν ή νά καταστραφοΰν. Έτσι, άφοΰ πε- ράσει άρκετό διάστημα πού θά χτυπάει τό κουδούνι χωρίς

21

νά δίνεται καί ή τροφή, ό σκύλος θά πάψει νά άντιδράει στό κουδούνι. Μπορεΐ άκόμα νά συνηθίσει 6 σκύλος νά άν- τιδράει δχι σέ κάθε ήχο κουδουνιού, άλλά σέ όρισμένο μόνο χτύπημα κ.λ.π.

Ό μηχανισμός τών ανακλαστικών βρίσκεται στόν έγκέ- φαλο, στό σημείο άκριβώς πού ένώνονται τά κέντρα τών αισθήσεων καί της κινήσεως. Τά κέντρα τών αισθήσεων δια­φέρουν άπό τά κέντρα κίνησης. Ό ρόλος τών πρώτων είναι νά δέχονται μηνύματα καί τών δεύτερων νά στέλνουν. Καί είναι συνδεμένα κατά τέτοιο τρόπο, πού βταν ένα μήνυμα φτάνει άπό τό αισθητήριο δργανο στό αντίστοιχο κέντρο, τό μήνυμα αύτό μεταβιβάζεται αμέσως στό άνάλογο κέν­τρο κίνησης καί κείνο μέ τη σειρά του στέλνει μήνυμα στούς μϋς, στούς άδένες κ.λ.π. Καί έτσι σέ ένα δοσμένο έρε- θισμό έχουμε καί μιά άνάλογη άπάντηση.

Λοιπόν ένα μή έζαρτημένο άνακλαστικό στηρίζεται σέ μιά καθορισμένη καί σταθερή σύνδεση πού ύπάρχει άνάμεσα στά κέντρα τών αισθήσεων καί της κινήσεως τοϋ έγκεφά- λου. Καί τά έξαρτημένα άνακλαστικά στηρίζονται σέ προ­σωρινές, ποικίλες καί έξαρτημένες σχέσεις πού δημιουργοΰν- ται άνάμεσα στά κέντρα τών αισθήσεων καί τών κινήσεων, μέσα στήν πορεία της ζωής τοΰ ζώου.

Τέτοιες σχέσεις άνάμεσα στά κέντρα τών αισθήσεων καί της κινήσεως μέσα στόν έγκέφαλο τών ζώων, άποτελοΰν καί σχέσεις άνάμεσα στό ζώο καί στόν έξωτερικό κόσμο. Γιατί ό ρόλος τών σχέσεων αύτών μέσα στόν έγκέφαλο τών ζώων, «ΐναι νά συνδέσουν τό ζώο μέ τόν έξωτερικό κόσμο, δηλαδή μέ τό περιβάλλον μέσα στό όποιον ζεΐ.

Έτσι ή μή έξαρτημένη σχέση τροφή—σάλιο μέσα στόν έγκέφαλο τοΰ σκύλου, συνδέει τό σκύλο μέτό περιβάλλον του κατά τέτοιο τρόπο, πού ίταν του προσφέρεται τροφή νά προετοιμάζεται γιά νά τή φάει καί νά τή χωνέψει. Καί ή έξαρτημένη σχέση κουδούνι—σάλιο, μέσα στόν έγκέφα­λο τοΰ σκύλου συνδέει τό σκύλο μέ τό περιβάλλον του, κα­

22

τά τρόπο πούίταν χτυπάει τό κουδούνι, πού ό σκύλος έχει μάθει νά τό συνδυάζει μέ την τροφή καί πάλι ό σκύλος έτοιμάζεται γιά νά φάει.

"Ολα τά ζώα ζοϋν μόνο μέ τις σχέσεις μέ τόν εξωτερι­κό κόσμο τοϋ περιβάλλοντος, δηλαδή μέ τις εξωτερικές τους σχέσεις πού δημιουργοϋνται μέσω των έσωτερικών σχέσεων, μέσα στον ίδιο τους τον εγκέφαλο. Ό Παυλώφ έδειξε 6τι οΐ σχέσεις αύτές τοϋ ζώου μέ τόν εξωτερικό κόσμο διαμορ­φώνονται μέ τήν άνάπτυξη των έξαρτημένων σχέσεων άπό τις μή εξαρτημένες, δηλαδή μέ την άνάπτυξη των έξαρτημέ­νων άνακλαστικών άπό τά μή έξαρτημένα άνακλαστικά.

Συνοψίζοντας 6λα αυτά λέμε : Ή μή έξαρτημένη σχέ­ση, είναι μιά σχετικά σταθερή σχέση άνάμεσα στό ζώο και στό περιβάλλον του. Έτσι άν π.χ. περάσει ξαφνικά κάτι μπροστά στά μάτια του, θά τά κλείσει. Αύτό είναι μιά μή έξαρτημένη σχέση, πού υπάρχει γιά νά προφυλάσσει τά μά­τια. Ανεξάρτητα λοιπόν άπό τις συνθήκες πού ζεϊ τό ζώο, συνδέεται μέ τόν εξωτερικό κόσμο μέσω τέτοιων άνακλα­στικών. Γεννιέται μέ τέτοια άνακλαστικά πού άναπτύσσον- ται στήν πορεία άνάπτυξης καί έξέλιξης των είδών.

Άπό τήν άλλη πλευρά, μιά έξαρτημένη σχέση είναι μιά προσωρινή σχέση, μέ παραλλαγές άνάμεσα στό ζώο καί στό περιβάλλον του, πού τήν άποκτάει τό ξεχωριστό ζώο στήν πορεία της άτομικής του ζωής καί πού μπορεΐ νά έξαφα- νισθεΐ. "Ενας σκύλος μπορεΐ π.χ. νά παίρνει τήν τροφή του σέ μιά συγκεκριμένη θέση. Αύτή είναι μιά συνήθεια πού τήν άπόκτησε στήν πορεία της ζωής του. ’Έχει έξαρτήσει τή λήψη της τροφής μέ τό συγκεκριμένο μέρος πού βρί­σκεται ή τροφή καί συνήθησε νά τή ζητάει μόνο έδώ. Ά ν οί συνθήκες ζωής τοϋ σκύλου άλλάξουν, τότε καί ή έξαρ­τημένη αύτή σχέση μπορεΐ νά άλλάξει. Ό σκύλος μπορεΐ νά συνηθίσει νά άναζητάει καί άλλοΰ τήν τροφή του.

Ό Παυλώφ άπόδειξε οτι τό νευρικό σύστημα στά άνώ* τερα ζώα παίζει τό ρόλο της άποκαταστάσεως προσωρινών

23

καί ποικιλόμορφων σχέσεων, άνάμεσα στό ζώο καί. στό περιβάλλον του, δηλαδή προσαρμόζει τΙς αντιδράσεις τοϋ ζώου στίς διάφοορες συνθήκες τοϋ περιβάλλοντος. Καί ά- κόμη μέ τή δική του δράση πάνω στο περιβάλλον του, προ­σαρμόζει τό περιβάλλον στις Απαιτήσεις τοϋ ζώου.

Αυτή ή λειτουργία γίνεται στό μυαλό και γι’ αυτό ό Παυλώφ άποκάλεσε τόν έγκέφαλο «τό δργανο των πιό πο­λύπλοκων σχέσεων τοϋ ζώου μέ τό έξωτερικό περιβάλλον»

Δ Ρ Α Σ Τ Η Ρ ΙΟ Τ Η Τ Α ΚΑΙ Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Σ Η . Α ΙΣ Θ Η Σ Ε ΙΣ

Ό Παυλώφ έπέμεινε δτι ή διανοητική δραστηριότητα είναι το ίδιο μέ τήν ανώτερη νευρική δραστηριότητα καί 6τι ή διάφορες δψεις της διανοητικής ζωής, μποροΰν να έ- ξηγηθοϋν μέ τάς δεδομένα της έρευνας της άνώτερης νευ­ρικής δραστηριότητος : «'Η δυαδικότητα άνάμεσα στό σώμα καί στήν ψυχή σαν χωριστά πράγματα, έξακολουθεϊ νά είναι πλατειά διαδομένη», έγραφε, «διά τόν έπιστήμονα δμως μιά τέτοια διαφοροποίηση είναι άδύνατη».

' Η διανοητική δραστηριότητα, εϊναι δραστηριότητα τοϋ έγκεφάλου. Καί άν ό έγκέφαλος είναι τό δργανο των πιό πολύπλοκων σχέσεων τοϋ ζώου μέ τό έξωτερικό κόσμο, τότε πρέπει νά θεωρούμε καί τή πνευματική δραστηριότη­τα, σάν μέρος τής δραστηριότητας πού συνδέει τό ζώο μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Άποτελεΐ τή βάση τών έξαρτημένων άνακλαστικών.

;Η διανοητική ζωή αρχίζει τή στιγμή πού τά πράγμα­τα άρχίζουν νά παίρνουν κάποιο νόημα γιά τό ζώο. Καί αύτό συμβαίνει, όταν σάν αποτέλεσμα τής διαμόρφωσης τών έξαρτημένων άνακλαστικών, συσχετίζει τό ένα πράγμα μέ τό άλλο. "Ενα πράγμα άποκτα νόημα γιά τό ζώο δταν τό ζώο έχει μάθει νά συνδέει τήν παρουσία του μέ κάποιο δλ- λο. Π.χ. δνας σκύλος μαθαίνει νά συνδέει έναν είδικό έρε- θισμό της βσφρησης, μέ τήν ιδιαίτερη παρουσία μιας εί-

24

δικής τροφής ή ένός σκύλου ή καί τοϋ άφετικοΰ του κλπ. Κάθε λεπτό δέχεται τεράστιο άριθμό έρεθισμών άπό τά έ- ξωτερικά καί έσωτερικά του αίσθητήρια ίργανα καί μα­θαίνει νά συνδέει τούς διάφορους έρεθισμούς μέ διάφορα πράγματα. "Έτσι οί διάφοροι έρεθισμο'ι δέν μένουν γιά τό ζώο άπλοί έρεθισμοί οί όποιοι άπαιτοϋν καί έχουν αύτό- ματα μιά συγκεκριμένη άπάντηση, άλλά γίνονται γιά τό ζώο ένα σύστημα σημάτων τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου καί τών σχέσεων του μ’ αύτό τόν έξωτερικό κόσμο, στό ό­ποιο σύστημα άπαιτεΐται μιά όλόκληρη καί ποικίλη σειρά άπαντήσεων.

'Ετσι τό ζώο άποκτα ένεργητική γνώση τών πραγμά­των. *Η γνώση τών πραγμάτων είναι ούσιαστικά ένεργη­τική καί οχι παθητική κατάσταση. Ή γνώση ένός πράγ­ματος δέν είναι μόνον ή άντίληψή του μέ μιά άπό τίς αί- σθήσεις, άλλά καί ή άπάντηση σ’ αύτό.

Γνώση πρίν άπ’ βλα σημαίνει βτι τό ζώο μέ τά αισθη­τήριά του βργανα διακρίνει όρισμένα γνωρίσματα τοΰ πε­ριβάλλοντος του μέσα στό όποιο βρίσκεται, σ’ άντιδιαστο- λή μέ τό γενικό περιβάλλον καί πού άντιστοιχοΰν στά συγκεκριμένα πράγματα. Π.χ. τό ζώο ξεχωρίζει τήν τρο­φή του μέ τήν βσφρηση, τήν άφή καί τήν δράση καί τήν τρώει.

Γνώση ένός πράγματος σέ συνέχεια σημαίνει βτι τό ζώο ξεκαθαρίζει όρισμένα γνωρίσματα τοΰ πράγματος, μέ τήν έννοια βτι τά συνδέει μέ άλλα πράγματα. Π.χ. μερικά πράγματα γίνονται γιά τό ζώο σήματα παρουσίας της τρο­φής του ή δτι πλησιάζει κάποιος κίνδυνος κλπ. καί τό ζώο άπαντά ανάλογα.

Έτσι ή ένεργητική γνώση τών πραγμάτων πού ξε πη­δάει μέ τήν διαμόρφωση τών έξαρτημένων άνακλαστικών, σημαίνει βτι τό ζώο μαθαίνει νά συνδέει τούς έρεθισμούς πού δέχεται, μέ άλλα πράγματα πσύ δέν πέφτουν άμεσα

στήν άντίληψή του. Καί μέ τόν τρόπο αύτό δημιουργεί τήν έννοια της προσδοκίας καί συγκεντρώνει πείρα.

Ό σχηματισμός λοιπόν των έζαρτημένων Ανακλαστικών δημιουργεί καί τή διαφορά άνάμεσα στήν ύποκειμενικότητα καί στήν αντικειμενικότητα. 'Η διαφορά αύτή πού έχει γί­νει καί θέμα πολλών θεωριών καί μυστικισμοϋ άπό μέρους των φιλοσόφων, έχει μιά φυσική έξήγηση. ' Η διαφορά Ανά­μεσα στό υποκειμενικό καί στό άντικειμενικό, έμφανίζε- ται άπό τή στιγμή πού τό ζώο Αρχίζει νά ξεχωρίζει τά πράγματα. Καί άπλούστατα είναι ή διαφορά άνάμεσα στό σύνολο των ύλικών συνθηκών πού ύπάρχουν καί τών πλευ­ρών του πού πέφτουν στήν Αντίληψη τοϋ ζώου καί στήν έννοια πού τούς άποδίδει.

Έτσι ή ύποκειμενικότητα σάν αντίθεση πρός τήν Αντι­κειμενικότητα, τό διανοητικό σάν Αντίθετο μέ τό φυσικό, ή ολοκληρωτική γνώση σάν Αντίθετη μέ κείνο πού πέφτει στήν Αντίληψη τοϋ ζώου προέρχονται Από τήν Ανάπνυξη της Ανώ­τερης νευρικής δραστηριότητας τοϋ ζώου, στήν πορεία τής διαμόρφωσης τών έζαρτημένων Ανακλαστικών τών 6λο καί πιό πολύπλοκων σχέσεων πού δημιουργεί τό ζώο μέ τό έξωτερικό περιβάλλον.

Τό ύπσκειμενικό διαφέρει Από τό Αντικειμενικό, έπειδή α) τό ζώο πληροφορείται μόνο για μερικές βψεις, γιά μερι­κές πλευρές τοϋ περιβάλλοντος καί 6χι γιά τό σύνολο καί β) ή Αντίληψη πού μπορεΐ νά σχηματίσει γιά τό πράγμα μπορεΐ νά είναι καί λαθεμένη : δηλαδή υποκειμενικά μπο - ροΰν νά δοθούν σχέσεις σέ πράγματα πού νά μήν Ανταπο- κρίνονται στήν πραγματικότητα.

Καί ή Αντικειμενικότητα ύπάρχει πριν άπό τήν ύποκει- μενικότητα έπειδή α) ή ύπαρξη τοϋ πράγματος είναι προϋ­πόθεση γιά νά πέσει στήν άντίληψή μας, ένώ ή δική μας γνώση τοϋ πράγματος, δέν είναι προϋπόθεση γιά τήν ύπαρ­ξή του. Καί β) γιατί τά πράγματα προϋπάρχουν πολύ πριν

25

26

νά τά γνωρίσουμε έμεΐς ή νά πέσουν στήν αντίληψη ενός όργάνου ζωντανού όργανισμοϋ.

'Η Συνείδηση, λοιπόν, ξεπηδάει μέσα άπό τη δραστη­ριότητα τοϋ νευρικοϋ συστήματος—μέσα άπό τή δραστηριό­τητα τής δημιουργίας τών πολύπλοκων και πο'.κίλων σχέ­σεων τοϋ ζώου μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Καί βταν μέσα στη διαμόρφωση τών έξαρτημένων άνακλαστικών, οΐ έρεθισμοί πού λαμβάνει ένα ζώο άπό τό έξωτερικό περιβάλλον, αρχί­ζουν νά γίνονται γι* αύτό σήματα και συνηθίζει νά άναγνω- ρίζει τά τέτοια σήματα καί άνάλογα νά καθορίζει τή συμπε­ριφορά του, τότε έμφανίζεται μιά καινούρια ποιότητα στή νευρική διαδικασία τοϋ ζώου πού λέγεται συνείδηση.

Ή συνείδηση δέν είναι κάτι τό μυστήριο, πού ύπάρχει παράλληλα καί πλάϊ στή διαδικασία της ύλικής ζωής τοϋ έγκεφαλου. Περισσότερο είναι μιά καινούρια ποιότητα πού ξεχωρίζει άπό τήν διαδικασία τής ζωής. *Η διαδικασία λει­τουργίας τοϋ έγκεφάλου γίνεται συνειδητή διαδικασία, πού είναι άποτέλεσμα τής λειτουργίας τοϋ έγκεφάλου τοϋ «όρ- γάνου τών πιό πολύπλοκων σχέσεων τοϋ ζώου μέ τόν έξω­τερικό κόσμο». 'Η συνείδηση είναι μιά Ιδιαίτερη ποιότητα τών σχέσεων τοϋ ζώου μέ τόν έξωτερικό κόσμο, πού πραγ­ματοποιείται μέ τή διαδικασία ζωής τοϋ έγκεφάλου. Καί καταλήγει σέ σύνολο σχέσεων, μέ τό όποιο τό ζώον πλη­ροφορείται γιά τόν έξωτερικό κόσμο μέ τούς έρεθισμούς πού ̂φτάνουν στά διάφορα κέντρα τοϋ έγκεφάλου καί τό συσχετισμό τους πού πραγματοποιείται μέσα στόν έγκέφα­λο. Στό μέτρο πού τό ζώο ζεΐ σέ τέτοιες σχέσεις μέ τό περιβάλλον του, έχει συνείδηση καί ή ύπαρξή του εϊναι συ­νειδητή ύπαρξη.

* Η πιό στοιχειώδης μορφή συνείδησης τών ζώων εϊναι ή αισθητηριακή συνείδηση ή οί αισθήσεις. Ή συνείδηση αΰτή ξεπηδάει τή στιγμή πού στήν πορεία τής διαμόρφωσης τών έξαρτημένων άνακλαστικών, οί διάφοροι έρεθισμοί πού φτάνουν στά αισθητήρια δργανα άποκτοϋν κάποια σημασία

27

καί γίνονται σήματα γιά τό ζώο. Μιά έπιφανειακή παρα­τήρηση θά έλεγε δτι είναι απλές βελτιώσεις τών .αίσθητη- ρίων όργάνων, μέ τά όποια τό ζώο άπαντα κατά συγκεκρι- νο τρόπο. Ή λειτουργία τοϋ έγκεφάλου ή καλύτερα ένα μέ­ρος της λειτουργίας αύτής, έχει γίνει συνειδητή λειτουργία, κατά τήν όποία οί έρεθισμοί στά αισθητήρια βργανα γίνον­ται αισθήσεις.

Η Α Ν Α Π ΤΥ ΞΗ Τ Η Σ Α Ν Ω Τ Ε Ρ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Τ ΙΚ Η Σ Δ Ρ Α Σ Τ Η Ρ ΙΟ Τ Η Τ Α Σ ΤΟΥ ΑΝ ΘΡΩΠ Ο Υ

Ή άνώτερη διανοητική δραστηριότητα τοΰ άνθρώπου, ό λόγος καί ή σκέψη, δέν χωρίζεται μέ άγεφύρωτο κενό άπό τήν αΙσθητηριακή συνείδηση, πού είναι μιά κοινή διαδι­κασία στόν Ανθρωπο καί στά άλλα ζώα. 'Αντίθετα μάλιστα ή άνώτερη αύτή διανοητική δραστηριότητα τοΰ άνθρώπου είναι μία έξελικτική άνάπτυξη της διάρθρωσης καί λειτουρ­γίας τοΰ άνθρωπίνου έγκεφάλου, σάν δργανο τών σχέσεων τοϋ ζώου μέ τόν έξωτερικό κόσμο.

Ό Παυλώφ έγραφε :«"Οταν ή άνάπτυξη τοΰ ζωϊκοΰ κόσμου έφτασε στό στά­

διο τοΰ άνθρώπου έγινε μιά σημαντική προσθήκη στό μη­χανισμό τής άνώτ&ρης νευρικής δραστηριότητας». Ή προ­σθήκη αύτή είναι ό λόγος καί ή διαδικασία τής σκέψης. Καί οί Ιδέες είναι αχώριστες άπό τό λόγο. Είναι γνωστό οτι ό λόγος, ή ομιλία, έχει τήν ύλική της βάση σέ όρισμένα κέν­τρα τοΰ έγκεφάλου. Ή έξέλιξη καί ή τελειοποίηση στή λειτουργία τους αύτή, άποτελοΰν αύτό τό «πρόσθετο στό μηχανισμό της άνώτερης δραστηριότητας τοΰ έγκεφάλου» γιά τό όποιο μιλάει ό Παυλώφ καί πού άποτελεί καί τό ιδιαίτερο τοΰ άνθρώπου. "Αν πάθει ζημιά ή καταστραφεϊ αύτό τό μέρος τοΰ έγκεφάλου, χάνεται δχι μόνο ή ικανό" τητα της ομιλίας, άλλά καί της σκέψης.

Ό λόγος (ή όμίλία) αναπτύσσεται σάν βργανο επικοι­νωνίας άνάμεσα στά ξεχωριστά άτομα μιας κοινωνίας. Χω­

ρίς αύτό, ήταν αδύνατη ή κοινωνική τους ζωή καί ή έπιβί- ωση τοϋ είδους. *Η χρίση τοϋ λόγου, ή Ικανότητα νά μι­λάει κανένας καί νά Αντιλαμβάνεται 6τι τοϋ λένε, έχει τΙς ρίζες του στή δραστηριότητα τών αισθήσεων τοϋ Ανθρώ­που, πού είναι κοινό μέ τά άλλα ζώα. Είναι φανερό 6τι έγινε μιά προσθήκη στήν αισθητηριακή δραστηριότητα, πού γεννήθηκε άπό τις ξεχωριστές συνθήκες τοϋ άνθρώπινου τρόπου κοινωνικής ζωής. Καί στηρίχτηκε στό πλάτεμα τής διάρθρωσης καί τών λειτουργιών του άνθρώπινου έγκεφά­λου.

Πολλά ζώα έχουν άναπτύξει τά μέσα έπικοινωνίας μέ τά ίλλα £τομα τοϋ είδους τους γιά καταστάσεις πού έπλη- ροφορήθηκαν άπό τΙς αισθήσεις τους. ‘Έτσι, τά πουλιά έχουν ένα είδικόν προειδοποιητικό λάλημα, γιά τόν κίνδυ­νο. Σέ μερικές περιπτώσεις ύπάρχουν πιό πολύπλοκες έπι- κοινωνίες. "Έτσι μιά μέλισσα &ταν γυρνάει στήν κυψέλη της κάνει έναν ειδικό χορό, μέ τόν όποιο ειδοποιεί τΙς άλλες, νά τρέξουν πρός μιά καθορισμένη κατεύθυνση, ίπου ή Ιδια είχε βρει νέκταρ. Καί ό άνθρωπος μέ τήν όμιλία μπορεΐ νά άνακοινώσει στούς άλλους τά Ιδιαίτερα περιστατικά πού έπεσαν στήν άντίληψή του μέ τις αίσθήσεις του. Μά ή όμι­λία μάς δίνει τή δυνατότητα νά κάνουμε καί κάτι πέρα άπό αύτό. Γιατί ή όμιλία δέν είναι κραυγές ή χειρονομίες, άλλά συνδυασμός λέξεων.

Mi τΙς αισθήσεις του τό ζώο άναγνωρίζει τά άντικεί- μενα καί τά χαρακτηριστικά τους πού πέφτουν στίς αίσθή- σεις του καί έτσι, άνάλογα μέ τΙς περιστάσεις άπαντα. Δημιουργώντας έξαρτημένες σχέσεις μέ τά πράγματα, τό ζώο έχει μάθει κι’ ίλας νά έπενεργεΐ σ’ αύτά καί νά ξεχω­ρίζει τά κοινά γνωρίσματα στά διάφορα πράγματα, δηλαδή νά άναγνωρίζει τά ίδια είδη κα'ι τις Ιδιες Ιδιότητες σέ δια­φορετικές περιστάσεις. Στόν άνθρώπινο λόγο κατά κύ­ριο λόγο ύπάρχουν οΐ λέξεις γιά τά διάφορα εϊδη καί τΙς διαφορετικές Ιδιότητες τών άντικειμένων, πού τις ξεχωρί­

28

ζουμε μέ τις αισθήσεις μας. Έτσι, συνδυάζοντας αύτές τις λέξεις, μπορούμε νά μιλάμε, αν θέλουμε, γιά διάφορα πράγ­ματα καί τις διαφορετικές τους Ιδιότητες, γιά τό πώς μπο­ρεΐ νά άλλάξουν, γιά τό παρελθόν καί γιά τό μέλλον τών πραγμάτων καί δχι μόνο γι,ά τό παρόν, γιά πράγματα σέ μακρυνές άποστάσεις τοϋ διαστήματος καί τέλος βχι μόνο γιά κείνο πού υπάρχει πραγματικά, άλλά καί γιά τό πιθα­νό ή φανταστικό.

Ό λόγος έκτελεΐ μιά άφηρημένη καί γενικευμένη λει­τουργία, σχετικά μέ τά βσα πληροφορούμαστε άπό τις αισ­θήσεις μας. Έτσι δίνεται ή δυνατότητα νά Ανακοινώνουν- ται σχέδια καί Ιδέες καί βλη άνώτερη δραστηριότητα της σκέψης. Γιά νά υπάρχους Ιδέες πρέπει νά ύπΑρχουν οί λέ­ξεις καί ό λόγος. Καί αύτό μάς κάνει ικανούς νά δημιουρ­γήσουμε πολύ εύρύτερες σχέσεις μέ τόν γύρω μας κόσμο καί πολύ διαφορετικές σχέσεις μεταξύ τών συνανθρώπων μας, άπ’ ίτ ι είναι οί σχέσεις μεταξύ τών ζώων. Τά Αν- θρώπινα βντα πού έπικοινωνοϋν μεταξύ τους μέ τήν όμιλία, τοποθετούν τό έαυτό τους σέ νέα καί περισσότερο πολύ­πλοκη σχέση μέ τόν κόσμο πού τά περιβάλλει καί μεταξύ τους, σέ σχέση μέ τά ζώα πού περιορίζονται στις σχέσεις πού δημιουργούν μέ τις αισθήσεις τους μόνο. Τό κέντρο αύτών τών σχέσεων είναι ό έγκέφαλος. Καί ή άφαίρεση, ή γενίκευση, ή σχεδιοποίηση καί ή δραστηριότητα σκέψης του άνθρώπινου έγκεφάλου, είναι ή δραστηριότητα της Ανά­πτυξης τών σχέσεων αύτών

Είναι φανερό βτι χωρίς τήν αισθητηριακή συνείδηση, πού οί Ανθρωποι έχουν κοινή μέ τά ζώα, δέν είναι δυνατό νά ύπάρξει αύτή ή Αναπτυγμένη μορφή της αίσθητικής δραστη­ριότητας τοϋ Ανθρώπου. Ταυτόχρονα καί ή αΙσθητηριακή συνείδηση τοϋ Ανθρώπου βελτιώνεται μέ τό λόγο. 01 πλη­ροφορίες πού δεχόμαστε άπό τόν έξωτερικό κόσμο καθορί­ζονται καί κατευθύνονται Από τις Ιδέες μας. "Ετσι, βχι μόνο έχουμε τήν αίσθηση της βράσης, της Ακοής, της Αφής κλπ.

29

στίς όποιες καί άπαντάμε, άλλά τίς αισθήσεις αύτές τίς ένσωματώνουμε μέσα στήν έννοια των πραγμάτων για τά όποια έχουμε Ιδέες καί γνωρίζουμε τά όνόματά τους. Αύτό φαίνεται π.χ. άπό τό γεγονός βτι στά παιδιά ή όνοματολο- γία τών πραγμάτων είναι ένα άπαραίτητο στοιχείο της έκ- παιδεύσεως τών αίσθήσεών τους. “Η καί άπό τό γεγονός δτι οΐ Ανθρωποι πού παθαίνουν μιά βλάβη στόν έγκέφαλο καί δέν θυμοϋνται τήν όνομασία τών πραγμάτων, μπερδεύον­ται καί στίς άντιδράσεις άπέναντί τους.

Συνοψίζοντας 6λα αύτά μπορούμε νά ποΰμε πώς 6χι μονάχα οί αισθήσεις μας άλλά καί οΐ σκέψεις μας καί οί Ιδέες μας καθώς καί δλη ή άνώτερη διανοητική καί πνευ­ματική δραστηριύτητα τοϋ άνθρώπου έχει τήν προέλευσή της στήν ύλική διαδικασία πού παρατηρεΐται μέσα στό άν- θρώπινο σώμα, έξαρταται άπό τά δργανα τοϋ άνθρωπίνου σώματος πού άσκοΰν αύτή τή λειτουργία καί μεγαλώνουν στήν άλληλεπίδραση τοϋ άνθρώπινου όργανισμοϋ καί τοΰ περιβάλοντος, φυσικού καί κοινωνικού. Καί ή διαδικασία αύ­τή γίνεται μέσω της δραστηριότητας της άνώτερης νευρικής λειτουργίας τοΰ έγκεφάλου.

30

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο

Ο ΝΟΤΣ ΣΑΝ Π ΡΟ ΪΌ Ν ΚΑΙ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΤΑΗΣ

Η Δ ΙΑ Ν Ο Η Τ ΙΚ Η ΔΙΑ ΔΙΚ ΑΣΙΑ ΕΙΝΑ Ι ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΟΥ Ε ΓΚ ΕΦΑ ΛΟ Υ ΠΟΥ Σ Υ Σ Χ Ε Τ ΙΖ Ε Ι ΤΟΝ Ο ΡΓ Α Ν ΙΣΜ Ο

ΜΕ ΤΟ Π ΕΡΙΒ Α Λ Λ Ο Ν ΤΟΥ

^^]τό κεφάλαιο αύτο θά προσπαθήσουμε νά συνοψίσουμε τά κυριώτερα συμπεράσματα γύρω άπό τό θέμα τών σχέ­σεων της ύλης καί τοϋ νοϋ, στά όποια κατέληξε ό Μαρξι­σμός καί τά όποια έπιβεβαιώθηκαν άπό τήν έπιστημονική έρευνα. Καί θά τά άντιπαραθέσωμεν στις άπόψεις τών Ιδε­αλιστών.

'Η διανοητική λειτουργία είναι λειτουργία της πάρα πολύ έξελιγμένης ίλης καί ειδικά τοϋ έγκεφάλου. Ή δια­νοητική διαδικασία είναι διαδικασία τοϋ έγκεφάλου, διαδι­κασία ένός ύλικοϋ όργάνου τοϋ σώματος.

Τά βασικά γνωρίσματα τής διανοητικής διαδικασίας εΤ- ναι 6τι δι’ αύτοϋ καί μέσω αύτοϋ τό ζώον οίκοδομεϊ συνε­χώς τις πολύπλοκες καί ποικίλες σχέσεις του μέ τό περι­βάλλον του. Όταν άντιλαμβανόμαστέ τά διάφορα άντικεί- μενα συνδέουμε τόν έαυτό μας μέ τό έξωτερικό άντικείμε- νο, μέσω τής άντιληπτικής διαδικασίας τοϋ έγκεφάλου. Καί ίταν σκεφτόμαστε τά διάφορα πράγματα συνδέουμε τόν

έαυτό μας μέ τόν έξωτερικό κόσμο μέσω τής δραστηριότη­τας σκέψης, τοϋ έγκεφάλου.

Ό ’Ιδεαλισμός γενικά πού πιστεύει ίτι ή συνείδηση άνήκει σέ κάποιο νοΰ, πού ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τήν ύλη, στηρίζεται στή μέθοδο έσωτερικής ένόρασης γιά νά έξηγήσει πολλά πού έχουν σχέση μέ τήν συνείδηση. Εί­ναι ή μέθοδος της θεώρησης της συνείδησης τοΰ κάθε ά- τόμου χωριστά, ή όποία προσπαθεί μέ τόν τρόπο αύτό νά περιγράψει καί νά άναλύσει ίτι ύπάρχει σ’ αυτήν.

Τό άποκορύφωμα της χρησιμοποίησης της μεθόδου της έσωτερικής ένόρασης στή σύγχρονη ψυχολογία, είναι ή ψυ χανάλυση. Ή ψυχανάλυση έχει άναπτύξει μιά είδική τεχνι­κή έλεγχόμενης έσωτερικής έξέτασης, πού έπιτυγχάνεται μέ τή συνεργασία τοΰ πάσχοντος καί τοΰ ψυχαναλυτή. Βά­ζοντας τόν άρρωστο νά λέει ίτι τοΰ έρχεται στό νοΰ ή τά ίνειρά του κλπ., ό ψυχαναλυτής Ισχυρίζεται ίτι ανακαλύ­πτει κάτω άπό τή συνείδηση, ένα όλόκληρο βασίλειο ύπο- συνείδητου. Καί έτσι δημιουργήθηκε μιά πολύ καλοδουλε- μένη θεωρία τών διαφόρων μερών τής νόησης, τών σχέσε- ών τους καί τών λειτουργιών τους, τών συνειδητών καί υποσυνειδήτων : τό έγώ, τό id καί τό ύπέρ - έγώ.

Αύτά ίλα δέν είναι τίποτα άλλο άπό μιά έπέκταση τής μεθόδου πού χρησιμαποιοΰν ίλοι οΐ ιδεαλιστές φιλόσοφοι καί ψυχολόγοι, ίταν προσπαθούν νά άναλύσουν τά συστα­τικά μέρη τοΰ άνθρώπινου νοΰ, νά τά ταξινομήσουν, νά τά συσχετίσουν καί νά έρευνήσουν τήν άνάπτυξή τους. Όλοι αύτοί έξέτασαν πάντα τή συνείδηση σά νά ήταν ένας ξεχω­ριστός κόσμος, αύθύπαρκτος καί άποσπασμένος άπό τόν έξωτερικό ύλικό κόσμο.

'Υιοθετώντας μιά τέτοια μέθοδο, πολλοί Ίδιαλιστές φιλόσοφοι ίχουν καταλήξει στό συμπέρασμα ίτι οΐ άντιλή- ψεις καί οί Ιδέες πού άποτελοϋν καί τό περιεχόμενον της συνείδησης, είναι κάτι τό ξεχωριστό πού έχει διανοητική δπαρξη άνεξάρτητη άπό τήν ύλική ίπαρξη τών διαφόρων

32

Αντικειμένων πού ύπάρχουν πέρα άπό τή συνείδησή μας.Γιά τούς ’Ιδεαλιστές αυτούς φιλοσόφους 6,τι υπάρχει

στήν συνειδησιακή μας ζωή δέν ϊχει καμμιά σχέση μέ τά ύλικά Αντικείμενα. Γνωρίζουμε μόνον τΙς Ιδέες τών πραγμά­των καί καθόλου τά «καθεαυτά πράγματα» Έτσι 6 Ά γ ­γλος φιλόσοφος Τζών Λόκ έγραφε στό ίργον του « 4οκί- μιο γιά τήν Ανθρώπινη νόηση» «Ό νοϋς σ’ ίλες του τΙς σκέψεις καί τούς συλλογισμούς δέν έχει κανένα άμεσο Αν­τικείμενο έκτός άπό τΙς ίδιες του τΙς Ιδέες, τΙς όποιες μόνο αύτός συλλαμβάνει ή μπορεϊ νά συλλάβει».

■Έτσι οί Ιδεαλιστές συμπεραίνουν 6τι μόνο ό θεός γνωρίζει ποιές είναι οί Ιδιότητες τών πραγμάτων «αύτων καθ’ έαυτών», γιατί θεωρούν τις αίσθήσεις μας καί τις Ιδέες μας σάν ένα είδος τείχους μέσα στή συνείδησή μας, πού την Αποκόβουν άπό τό έξωτερικό κόσμο. Μερικοί κά­νουν ίνα παρα πέρα άκόμα βήμα καί ύποστηρίζουν 6τι δέν υπάρχει λόγος νά πιστεύομε ότι ό έξωτερικός κόσμος, τά υλικά πράγματα, υπάρχουν. Δέν ύπάρχει τίποτα Αλλο έ ­ξω άπό τό νοϋ μας άπό τις άντιλήψεις καί τις ’Ιδέες τής συνείδησης. Ό Τζώρτζ ΜπερκλέΟ στό έργο του «Αρχές τής ’Ανθρώπινης Γνώσης» έγραφε : «Άν ύπήρχαν έξωτερικά πράγματα θά ήταν άδύνατο νά τά γνωρίσουμε. Καί Αν δέν ύπήρχαν θά είχαμε τούς ίδιους άκριβώς λόγους νά πιστεύ­ουμε ότι ύπάρχουν, δπως Ακριβώς τώρα ».

"Ομως ύπάρχει καί μιά άλλη μέθοδος γιά νά έρευνήσου- με τή συνείδησή μας. 'Τπάρχει ή έπιστημονική μέθοδος πού έξετάζει τούς ζωντανούς όργανισμούς πού έχουν συνείδηση στις ένεργητικές τους σχέσεις μέ τό περιβάλλον τους. *Η μέθοδος αΰτή δέν έξετάζει τή συνείδηση σάν κάτι τό ξε­χωριστό, πού άπαιτεΐ έσωτερική θεώρηση Καί γι’ αύτό ή συνείδηση δέν έξετάζεται σάν κάτι πού ύπάρχει πέρα άπό τή διαδικασία τής ζωής τών ζωντανών όργανισμών πού έ­χουν συνείδηση, Αλλά άντίθετα μελετάει τή συνειδησιακή δραστηριότητα. "Οπως χαρακτηριστικά καί λιγόλογα έγ-

33

3

34

γραφαν ό Μάρξ καί ό Ένγκελς στή « Γερμανική 'Ιδεολο­γία η : «Ή συνείδηση είναι πάντα μια συνειδισιακή ύπαρ­ξη».

Όπως είπαμε ή ούσία της συνειδησιακής δραστηριότη­τας είναι νά οίκοδομεϊ τις πολύπλοκες καί ποικίλες ένεργη- τικές σχέσεις άνάμεσα στό συνειδητό όργανισμό καί στό περιβάλλον του. Καί ή λειτουργία αύτή γίνεται μέ τό μυα­λό: Κατά συνέπεια ή συνειδησιακή διαδικασία είναι ή δια­δικασία πού μάς συσχετίζει μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Πέρα άπό τόν τρόπο πού άντιλαμβανόμαστε τά έξωτερικά πρά­ματα, οΐ αισθήσεις μας καί οί Ιδέες μας είναι τά ίργανα μέ τά όποια τά αντιλαμβανόμαστε.

«Οί αίσθήσεις είναι οί Αμεσοι σύνδεσμοι τής συνείδησης καί τοϋ έξωτερικοΰ κόσμου», έγραφε ό Λένιν. «Ό σοφισμός τών Ιδεαλιστών φιλοσόφων βρίσκεται στόν τρόπο πού άντι- μετωπίζουν τΙς αίσθήσεις, ύποστηρίζοντες ίτι δέν άποτε- λοϋν σύνδεσμο άνάμεσα στή συνείδηση καί στόν έξωτερικό κόσμο, αλλά ένα φράγμα, ένα τείχος, πού χωρίζει τή συ­νείδηση άπό τόν έξωτερικό κόσμο». {'Υλισμός χαΐ Ιμπει- ριοχριτιχισμός κεφ. πρώτο).

Ό Μαρξισμός μελετώντας μέ έπιστημονικό τρόπο τή συνείδηση, άρνεΐται τήν Ιδεαλιστική άποψη πού λέτι 6τι δταν άντιλαμβανόμαστε, αίσθανόμαστε ή σκεφτόμαστε γ ί­νονται δνό χωριστές διαδικασίες : ή ύλική τοϋ έγκεφάλου καί ή διανοητική τής συνείδησης. Καί ύποστηρίζει 6τι γίνεται μιά μόνο διαδικασία καί συγκεκριμένα ή ύλική διαδικασία πού πραγματοποιείται στόν έγκέφαλο. Ή διανοητική δια­δικασία είναι άπλώς μιά 6ψη τής διαδικασίας τής λειτουρ­γίας τοϋ έγκεφάλου, σάν τοϋ όργάνου τών πιό πολυπλόκων σχέσεων μέ τόν έξωτερικό κόσμο.

Καί γι’ αύτό ό Μάρξ ϊγραφε ίτι ή σκέψη είναι ή δια­δικασία ζωής τοϋ άνθρώπινου έγκεφάλου (Κεφάλαιο προ­λόγου στή Β' ίκδοση).

35

II Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Σ Η Ε ΙΝ Α Ι Π Ρ Ο Ί Ό Ν Τ Η Σ Ε Ξ Ε Λ ΙΞ Η Σ ΤΗ Σ Υ Λ Η Σ

01 Ιδεαλιστές πιστεύουν ίτι φαινόμενα βπως οΐ Αντιλή­ψεις, τά αισθήματα καί οί σκέψεις, δέν μπορούν τά δη- μιουργηθοΰν άπό τή λειτουργία ένός ύλικοϋ συστήματος. Ό Ιδεαλισμός πιστεύει δτι τό Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της συνείδησης πού κάνει νά ξεχωρίζει καί τήν δλη διανοητική διαδικασία, δέν μπορεΐ νά έξηγηθεΐ σάν κάτι πού προέρ­χεται άπό κάποιο άπίθανο συνδυασμό τών ύλικών συνθη­κών, άλλά είναι Ιδιότητα πού δέν έχει καμμιά άπολύτως σχέση μέ τίς Ιδιότητες τών ύλικών συστημάτων. Καί ό ιδεαλισμός βγάζει τό συμπέρασμα δτι μιά τέτοια Ιδιότητα πρέπει νά άνήκει σέ κάτι μή ύλικό καί συγκεκριμένα στό νοΰ.

"Ολα όμως τά δσα γνωρίζουμε δείχνουν δτι ή συνείδη­ση είναι προϊόν άνάπτυξης της ύλης καί συγκεκριμένα τών ζωντανών σωμάτων πού έχουν ένα κεντρικό νευρικό σύστη­μα καί δτι οΐ άντιλήψεις, τά αίσθήματα καί οΐ σκέψεις, στήν πραγματικότητα είναι τά άνώτερα προϊόντα της ύλης.

«Άν βάλουμε τό έρώτημα: Τί,είναι λοιπόν ή σκέψη καί ή συνείδηση καί άπό πού προέρχονται», έγραφε ό "Ενγκελς στό Άντι—Ντΰοιγκ μέρος Α κεφάλαιο 3, «είναι φανερό δτι εϊναι προϊόντα τοΰ άνθρώπινου έγκέφαλου, καί δτι καί ό ίδιος ό άνθρωπος είναι προϊόν της φύσης, πού άναπτύχθηκε μέσα καί παράλληλα μέ τό περιβάλλον του».

«Ό ύλικός καί αισθησιακά άντιληπτός κόσμος στόν όποιο άνήκουμε, είναι ή μόνη πραγματικότητα.» "Εγραφε ό Ένγκελς στό Λουδοβίκο Φόγιερμπαχ κεφάλαιο 2. «Όσο ύπεραισθησιακές καί Αν φαίνονται ή συνείδηση καί ή σκέψη, είναι προϊόντα ένός όργάνου τοϋ σώματος, τοϋ έγκέφαλου*' Η ύλη δέν είναι προϊόν τοΰ νοΰ, άλλά άντίθετα ό νοΰς. εΐ - ναι, άπλά, τό άνώιερο προϊόν της ύλης».

Όταν τά ζώα άνάπτυξαν ένα νευρικό σύστημα καί άρ­χισαν νά δημιουργοΰν ένίργητικές σχέσεις μέ τό περιβάλλον

τους μέ έξαρτημένες σχέσεις, τότε ή διαδικασία τών νεύρων Ιγινε συνειδητή διαδικασία, διαδικασία αίσθήσεων, καί στόν άνθρωπο καί σκέψη. 'Ετσι οΐ αίσθήσεις καί ή σκέψη «Ιναι εΐΐικά προϊόντα τής νευρικής διαδικασίας.

«01 αίσθήσεις», Εγραφε 6 Λένιν στόν ' Υλισμό καί Έμ- πειριοκριτιχισμό, κεφάλ. 1 «είναι μιά άπό τΙς Ιδιότητες της δλής σέ κίνηση».

«Ή 6λη, έπενεργώντας πάνω στά αίσθητήριά μας 6ρ- γανα, προκαλεΐ tIc αίσθήσεις», συνεχίζει. « 0 1 αίσθήσεις έξαρτοϋνται άπό τόν έγκέφαλο, άπό τά νεϋρα, άπό τή σπον­δυλική στήλη κ.λ.π. δηλαδή άπό τήν βλη πού είναι Οργα­νωμένη κατά ένα καθορισμένο τρόπο.... 01 αίσθήσεις, ή σκέψη καί ή συνείδηση είναι τό ύπέρτατο προϊόν της βλης, πού είναι όργανωμένη κατά Ιδιαίτερο τρόπο».

Η Σ Υ Ν Ε ΙΛ Η Σ Η Ε ΙΝ Α Ι Α Ν ΤΑ Ν Α ­

Κ Λ Α ΣΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Πολλοί Ιδεαλιστές πού πιστεύουν πώς ύ νοϋς ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τό σώμα καί ότι οί άντιλήψεις καί οί σκέ­ψεις δέν μπορεϊ νά είναι προϊόντα μιας ύλικής διαδικασίας, λένε πώς οί άντιλήψεις καί οί σκέψεις είναι δημιουργήματα της νόησης πού άπασχολοΰν τή συνείδησή μας, άνεξάρτητα άπό τήν ύπαρξη έξωτερικών, υλικών πραγμάτων.

Ό Μαρξισμός άντίθετα υποστηρίζει ίτι οί άντιλήψεις καί οΐ σκέψεις δέν είναι τίποτα άλλο άπό άντανακλάσεις τών ύλικών πραγμάτων. *Η διαδικασία τής συνείδησης, είναι διαδικασία πού άντανακλάει τήν έξωτερική υλική πραγμα­τικότητα. Τίποτα δέν μπορεϊ νά γεννηθεί στή συνείδηση, πού νά μήν είναι άντανάκλαση τοϋ ύλικοΰ κόσμου.

Ό Μάρξ στόν πρόλογο τής Β έκδοσης τοϋ Κεφαλαίον έγραφε ίτι «Τό ίδεατό είναι άπλώς ή άντανάκλαση τοϋ ύλικοϋ κόσμου στόν άνθρώπινο νοΰ πού μετασχηματίζεται σέ μορφές σκέψεων.»

36

Καί υποστηρίζει ίτι στή διαδικασία σκέψς καί στη συνείδηση γενικά, γίνεται μιά άντανάκλαση των διαφορών πλευρών καί 6ψεων τοϋ ΰλικοϋ κόσμου, σέ μιά Ιδιαίτερη υλι­κή διαδικασία ζωής τοϋ έγκεφάλου. Στή συνείδησή μας, τά διάφορα μέρη ή βψεις τοϋ ύλικοϋ κόσμον» μετασχηματίζονται σέ μορφές συνείδηση;, άντιλήψεις καί σκέψεις. Καί αυτές άναπαράγονται στή δραστηριότητα ζωής τοϋ έγκεφάλου σέ μορφές πού ταιριάζουν σ’ αύτή τή δραστηρ ιότητα.

"Ετσι π.χ. οί Ιδ'ότητες τών διαφόρων σωμάτων πού ά- πορροφοϋν καί άντανακλοϋν φώς στή αισθητηριακή δραστη­ριότητα τοϋ έγκεφάλου, άναπαράγονται μέ τήν μορφή τών αισθήσεων χρώματος Καί άκόμη οί σχέσεις καί τά κοινά γνωρίσματα τών διαφόρων πραγμάτων στή διαδικασία σκέ­ψης τοϋ έγκεφάλου άναπαράγονται μέ τήν μορφή τών έν- νοιών.

Μά τΐ άκριβώς έννοϋμε μέ τήν έννοια ((άντανάκλαση», 6τιν ύποστηρίζουμε 6τι ή συνείδηση είναι άντανάκλαση τ ή ς ύλικής πραγματικότητας ; Γιά νά δοθή άπάντηση σ’ αύτό θά δώσουμε τά τέσσερα γνωρίσματα τής διαδικασίας άντα- νάκλασης, τά όποια πρέπει νά προσέξουμε ιδιαίτερα.

ΤΟ Ι1 Ρ Ω Γ Λ Ρ Χ ΐί£ θ Ε ΙΝ Α Ι H Υ ΛΙΚ Η Π ΡΑ ΓΜ Α Τ Ι Κ Ο ΊΊΙΤ Α ΚΑΙ Η N O H T IK H Τ Η Σ Α Ν ΤΑ Ν Α Κ ΛΑ ­Σ Η Ε ΙΝ Α Ι Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Γ Ε Ν Η Σ Ή Π Α ΡΑ ΓΩ ΓΟ Σ

Ή διαδικασία ά-τανάχλασης άπαιτεϊ συσχετισμό άνά­μεσα σέ δυό διαφορετικές διαδικασίες, έτσι πού τά γνωρί­σματα τής μιας διαδικασίας νά άναπαράγονται σ’ άντίστοι- χα γνωρίσματα τής δεύτερης διαδικασίας. Ή πρώτη δια­δικασία είναι ή πρωταρχική καί ή άντανάκλασή της, στή δεύτερη διαδικασία, είναι δευτερογενής ή παράγωγος. *Η πρώτη διαδικασία γίνεται άνεξάρτητα άπό τή δεύτερη, ενώ άντίθετα, ή άντανάκλαση τών γνωρισμάτων τής πρώτης διαδικασίας θά γίνη μόνο έφ’ δσον ύπάρχουν αύτά τά γνω ρίσματα, γιά νά γίνει ή άντανάκλαση τους.

37

Αύτό τό βασικό γνώρισμα μιας διαδικασίας αντανάκλα­σης φωτίζεται ιδιαίτερα μέ τό παράδειγμα της άντανάκλα- σης στόν καθρέφτη. Φυσικά, θά πρέπει νά τονίσουμε OTt ή ένεργητική άντανάκλαση τής εξωτερικής πραγματικότη­τας στή συνείδηση, διαφέρει ριζικά άπό τήν παθητική άν­τανάκλαση πού γίνεται στόν καθρέφτη.

"Ετσι ή ύπαρξη καί τά γνωρίσματα τών άντικειμένων πού τοποθετούνται μπροστά στόν καθρέφτη γιά νά γίνει ή άντανάκλαση τους, δέν έξαρτώνται άπό την άντανάκλαση τους. 'Αντίθετα ίμως ή άντανάκλαση στόν καθρέφτη έξαρ- ταται άπό τό τί θά βάλουμε μπροστά στόν καθρέφτη. Καί ό καθρέφτης δέν άντανακλα τίποτα άλλο πέρα άπό τά γνωρί­σματα πού έχουν τά πράγματα πού βάλαμε μπροστά του. "Ετσι τό άντικείμενο είναι τό πρωταρχικό καί ή άν ανά­κλασή του δευτερογενές καί παράγωγο.

Κατά τόν ίδιο τρόπο καί ή ύπαρξη τών ύλικών άντι- κειμένων δέν έξαρταται άπό τό άν έχουμε ή δχι συνείδηση γι’ αύτά. ’Αντίθετα όμως δέν μπορεΐ νά υπάρξει τίποτα στη συνείδησή μας, πού νά μήν είναι κατά τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο άντανάκλαση αύτοϋ πού ύπάρχει στόν ύλικό κόσμο.

'Υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τών άν- τικειμένων πού δέν άναπαραγάγονται στίς αισθήσεις μας· Μά δέν ύπάρχει αίσθηση πού νά μήν άνταποκρίνεται κατά τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο σέ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τών πραγμάτων. 'Υπάρχουν πολλές σχέσεις τών πραγμά­των καί κοινά χαρακτηριστικά πού δέν άναπαράγονται στίς έννοιες ή άντιλήψεις μας. Μά δέν μπορούμε νά σχηματί­σουμε έννοια στό νοϋ μας πού νά μήν άναπαράγει κατά τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, έστω καί κατά φανταστικόν τρόπο (δπως σ’ έναν άνώμαλο καθρέφτη), μερικά γνωρίσματα καί μερικές σχέσεις τών πραγμάτων.

’Ασφαλώς πολλές έννοιες δίνουν φαινομενικά τήν έντύ- πωση δτι δέν εϊναι άντανάκλαση τής ύλικής πραγματικό­

39

τητας, έπειδή άκριβώς δταν σχηματισθεΐ μιά έννοια μπο­ρεΐ νά κάνει έλεύθερους ή φανταστικούς συνδυασμούς κάθε κατηγορίας. Π.χ. δλοι μας γνωρίζουμε δτι οί γοργόνες δέν είναι άντανάκλαση κανενός ύπαρκτοΰ ζώου, άλλά πλάστηκαν άπό συνδυασμό Ιδεών πραγματικών ζώων καί συγκεκριμέ­να γυναίκας καί ψαριοϋ. Κατά τόν ΐδιο τρόπο οί υλιστές μπορούν νά υποστηρίξουν ότι δέν αντιστοιχεί σέ καμμιά πραγματικότητα ή άντίληψη της τριαδικότητας τοϋ Θεοΰ, μέ άπειρη δύναμη καί άπειρη γνώση, άλλά είναι διάφορες έννοιες άνθρώπων, δυνίμεων, γνώσεων καί τοΰ άπειρου, πού δλα αύτά έχουν περάσει τη συνείδηση σάν άντανάκλαση συγκεκριμένων άντικειμένων τής υλικής πραγματικότητας.

"Οταν λοιπόν λέμε δτι ή ύλική πραγματικότητα άντα- νακλαται στή συνείδηση έννοοϋμε δτι τά γνωρίσματα της ύλικης πραγματικότητας άναπαράγονται σ’ αύτήν δεύτερο · γενώς ή σάν παράγωγα.

«'Η συνείδηση μας είναι ;<·όνο μιά εικόνα τοϋ έξωτερι- κοϋ κόσμου* έγραφε ό Αένιν στον ' Υλισμό και ’ Επμει- ριοχοιτικισμό κεφάλαιο 1, «καί αύτό άποδείχνεται μέ τό οτι δέν μπορεΐ νά υπάρξει εικόνα, χωρίς τό πράγμα πού θά άπεικονίσουμε καί δτι τό πράγμα πού θά άπεικονίσουμε υπάρχει άνεξάρτητα άπό τήν εΙκόνα του».

Η Υ ΛΙΚ Η I IP ιΓ Μ Λ Τ ΙΚ Ο Γ Η Τ Α Α Ν ΤΑ Ν Α Κ ΛΑΤΑ Ι

Σ Τ Η ΣΥ Ν Ε ΙΔ Η ΣΗ Σ Ε Μ Ο ΡΦ ΕΣ ΓΙΟΥ Κ Α Θ Ο ΡΙΖΟ Ν ­ΤΑ Ι ΑΠΟ Τ Η Δ Ρ Α Σ Τ Η Ρ ΙΟ Τ Η Τ Α ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

’Εκείνο πού υπάρχει μέ μιά μορφή στήν πρωταρχική διαδικασία, άναπαράγεται σέ μιά άλλη μορφή κατά τή δευ­τερογενή διαδικασία της άντανάκλασης. "Οτι ύπάρχει άνε­ξάρτητο σέ μιά μορφή άναπαράγεται, δπως θά λέγαμε, σέ μιά άλλη μορφή, στή διαδικασία άντανάκλασης. Ή διαδικα­σία αντανάκλασης λοιπόν είναι μιά διαδικασία μεταφοράς ή μετασχηματισμού άπό τή μιά μορφή σέ άλλη. Καί ή μορφή

Αντανάκλασης έξαρτάται Ασφαλώς άπό τη φύση τής διαδι­κασίας Αντανάκλασης.

Γι’ αύτό δταν λέμε 6τι ή ύλική πραγματικότητα Αντα­νακλάται στή συνείδηση έννοοϋμε βτι Αντανακλώνται όρι- σμένα χαρακτηριστικά αύτής τής πραγματικότητας, σέ μιά άλλη ύλική διαδικασία καί συγκεκριμένα στή διαδικασία ζωής του έγκεφάλου, σέ Ιδιαίτερες πιά μορφές καί συγκε­κριμένα στίς μορφές τών έννοιών καί τών σκέψεων.

01 μορφές αύτές δημιουργοϋνται μέσα στήν δλη διαδι­κασία λειτουργίας τοϋ έγκεφάλου. Ή ύλική πραγματικό­τητα άναπαράγεται ή Αντανακλάται, στή συνείδηση μέ δη- μιουργημένες ήδη μορφές πού προσαρμόζονται στίς πρακτι­κές Απαιτήσεις ζωής τών συνειδητών όργανισμών.

Π.χ. τά αισθήματα μας είναι ή ΑντανΑκλαση, στή συ- συνειδησιακή διαδικασία τοϋ έγκεφΑλου μας, τών γνο>ρι· μΑτων τών ύλικών πραγμάτων. Τά γνωρίσματα βμως αύτά δέν είναι αύτά καθ’ έαυτά αισθήματα, Αλλά μιά Αντανά­κλαση σέ μορφή αισθημάτων. Καί τά αίσθήματά μας εί­ναι ή μορφή μέ τήν όποια συνειδητοποιήθηκαν καί έδόθη ή Ανάλογη Αντίδραση

'Οταν π.χ. βλέπουμε χρώματα δέν βλέπουμε πραγμα- τα πού ύπήρχαν μόνο στή μνήμη μας, 6πως έπιμένουν με­ρικοί φιλόσοφοι, Αλλά βλέπουμε πράγματα πού ύπάρχουν Ανεξάρτητα Από μάς καί έξω Από τό νοϋ μας καί τών ό­ποιων οί Ιδιότητες Αντανακλώνται στίς αισθήσεις τοϋ χρώ­ματος. 01 ιδιότητες πού ύπάρχουν στά Αντικειμενικά πρά­γματα, 6πως Απορρόφηση ή ΑντανΑκλαση τοϋ φωτός, Αντα­νακλώνται στήν Αντιληπτική μας συνείδηση, μέ τή μορφή τών αίσθημΑτων τοϋ χρώματος,

’'Έτσι ό Λένιν σ’ ένα κεφΑλαιο πού Αναφέραμε πιό πά­νω έγραφε: «Άν τό χρώμα είναι ένα αίσθημα πού έξαρ τάται Από τήν Αμφιβληστροειδή χιτώνα τοϋ όφθαλμοϋ (6πως ύποστηρίζουν οΐ φυσικές έπιστήμες), τότε οί Ακτίνες τοϋ φωτός πού πέφταν στόν Αμφιβληστροειδή χιτώνα παρά­

40

γουν το αίσθημα τοϋ χρώματος. Αύτό σημαίνει ίτι έξω άπό μάς καί άνεξάρτητα άπό μάς καί άπό τό νοϋ μας ύπάρ- χει μιά υλική κίνηση... ή όποια έπενεργώντας πάνω στόν άμφιβληστροειδή χιτώνα δημιουργεί στόν Ανθρωπο τό αί­σθημα τοϋ είδικοϋ χρώματος. Αύτό άκριβως μάς λένε οί φυσικές έπιστήμες. Καί έξηγουν τά αίσθήματα των διαφό­ρων χρωμάτων μέ τά διάφορα μήκη κύματος τοϋ φωτός, πού ύπάρχουν πέρα άπό τόν άμφιβληστροειδή χιτώνα τοϋ άνθρώπου, πέρα καί άνεξάρτητα καί άπό τόν ϊδιο τόν άν­θρωπο.

Άπό τήν άλλη πλευρά ή σκέψη, δημιουργεί μιά περισ­σότερο άφηρημένη καί γενικευμένη άντανάκλαση της πραγ­ματικότητας άπ’ ίτι ή αισθητηριακή άντίληψη. Μά κατά ποιόν τρόπο άντανακλάται στή σκέψη μας ή πραγματικό­τητα; Αντανακλάται μέ τή μορφή τών προτάσεων. Ή σκέψη έκφράζεται μέ προτάσεις στίς όποιες π.χ. ένα υπο­κείμενο συνδυάζεται μέ ένα κατηγορούμενο. Δέν υπάρχει ίμως ή υλική λέξη της μορφής τοϋ συνδυασμοϋ τοϋ υπο­κειμένου μέ τό άντικείμενο. Ό συνδυασμός αυτός είναι προϊόν τοϋ λόγου, της δραστηριότητας σκέψης τοϋ έγκε­φάλου. Καί μέσω τοϋ λόγου άντανακλάται ή πραγματικό­τητα σέ σκέψεις. Καί αύτός εϊναι ό τρόπος πού ό ύλικός κόσμος «μεταφέρεται σέ μορφές σκέψης».

Ά ς ποϋμε ίτι κυττάζουμε ένα άντικείμενο, ένα κόκκι­νο μολύβι. Όταν σκεπτόμαστε αύτό τό πράγμα, έκφράζου με τά συμπεράσματά μας μέ προτάσεις σάν κι’ αύτή : «Αύτό τό μολύβι είναι κόκκινο». Ή πρόταση αύτή χωρί­ζεται σέ ύποκείμενο καί κατηγορούμενο πού συνδυάστηκαν σέ μιά καί τήν αύτή πρόταση. Όμως τό άντικείμενο δέν χωρίζεται έτσι σχή συγκεκριμένη πραγματικότητα. Τό κόκ­κινο μολύβι δέν χωρίζεται σέ δυό μέρη ίπως γίνεται μέ τό υποκείμενο, τό μολύβι καί τό κατηγορούμενο κόκκινο. Κι’ ίμως είναι φανερό πώς ίταν λέμε : «Αύτό τό μολύβι εϊναι κόκκινο» ή πρόταση δέν άντανακλά τήν άντικειμενική

41

42

πραγματικότητα του μολυβιοϋ. Μέ τήν πρόταση αύτή ή έννοια τοϋ μολυβιοϋ, μεταφέρθηκε όρθά σέ μορφή σκέψης».

Η Α Ν ΤΑ Ν Α Κ ΛΑΣΗ Τ Η Σ Υ Λ ΙΚ Η Σ Π Ρ Α Γ Μ Α Τ ΙΚ Ο ­Τ Η Τ Α Σ Σ Τ Η Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Σ Η Π ΡΑ ΓΜ Α Τ Ο Π Ο ΙΕ ΙΤΑ Ι ΜΕ Τ Η ΔΗ Μ ΙΟ Υ ΡΓΙΑ Ε Ν Ε ΡΓΗ Τ ΙΚ Ω Ν ΣΧ Ε ΣΕ Ω Ν ΤΟΥ ΖΩΝ ΤΑ Ν ΟΥ Ο ΡΓΑΝ ΙΣΜ Ο Υ ΚΑΙ ΤΟΥ Π Ε Ρ Ι- ΒΑ ΛΛΟ Ν ΤΟΣ ΓΟΥ

*Η αντανάκλαση είναι πάντα προϊόν τών σχέσεων καί της άλληλοεπίδρασης στή διαδικασία πού πραγματοποιεί­ται ή άντανάκλαση καί στήν πρωταρχική διαδικασία πού άντανακλάται. Πηγή της εϊναι ή πρωταρχική διαδικα­σία.

'Ετσι ή διαδικασία ζωής τοϋ έγκεφάλου άναπαράγει ή άντανακλα στά παράγωγά του—στίς έννοιες καί σκέψεις— τήν υλική πραγματικότητα πού τόν περιβάλλίΐ πού είναι καί πηγή βλων τών έννοιών καί τών σκέψεων. Καί ή άν­τανάκλαση αύτή πραγματοποιείται καί είναι άποτέλεσμα τής άλληλοεπίδρασης τοϋ συνειδητοϋ Οργανισμοί καί τοϋ περιβάλλοντος. Ή άλληλοεπίδραση αύτή ρυθμίζεται άπό τόν έγκέφαλο, πού εϊναι τό ίργανο τών πιό πολύπλοκων σχέσεων τοϋ ζώου μέ τό περιβάλλον του. Ό έγκέφαλος βρίσκεται σέ διαρκή δραστηριότητα στόν τομέα τής διαδι­κασίας άντανάκλασης καί δημιουργεί μιά συνεχή άντανά­κλαση τώj έξωτερικών άντικειμένων στή συνείδηση.

Ά π ’ αύτό βγαίνει σά συμπέρασμα 6τι ό τρόπος πού 6 υλικός κόσμος άντανακλάται στή συνείδηση καθορίζεται άπό τις ένεργητικές σχέσεις άνάμεσα στό ζωντανό καί συ­νειδητό όργανισμό καί στό περιβάλλον του, άπό τις είδικές περιστάσεις, άπό τήν έσωτερική κατάσταση τοϋ ζώου, κα­θώς καί άπό τις έξωτερικές του σχέσεις.

"Οταν πάρουμε αύτό ύπόψη μας γίνεται φανερό 8τι στή διαδικασία άντανάκλασης τής έξωτερικής πραγματικότη­τας στή συνείδησή μας, τό άντανακλώμενο άντικείμενο

μπορεΐ νά αλλοιωθεί σημαντικά στήν άντανάκλαση. Κι’ αύ­τό γιατί ή άντανάκλαση δέν είναι μιά άμεση, σά σέ καθρέ­φτη, Αναπαράσταση τοϋ αντικειμένου, άλλα προϊίν μιας πο­λύπλοκης διαδικασίας Αλληλοεπιδράσεων κατά τήν όποια ό έγκέφαλος βρίσκεται σέ διαρκή δραστηριότητα.

Αύτό σημαίνει, γιά όσους γνωρ'ζουν καλά τά πράγματα, οτι οί Αντιλήψεις πού έχουμε γι’ αύτά συχνά είναι λαθε­μένες. Μποροΰ/ νά μην άναπαριστοΰν σωστά τά αντικεί­μενα καί πολλές φορές (6πως στίς περιπτώσεις ψευδαισθή­σεων καί παραισθήσεων) μας όδηγοΰν στή σκέψη ότι τά Αντικείμενα πού ΑναπαριστΑνονται δέν είναι καθόλ'υ Αντι­κειμενικά.

Πολλοί φιλόσοφο: Απέκρουσαν τ?,ν υλιστική Αποψη 6τι ή συνείδηση Αντανακλάει τήν έξωτερική πραγματικότητα. Καί Ινα Από τά έπιχειρήματα πού προβάλουν γιά νά άπο- κρούσουν τήν υλιστική άποψη βασίζεται απλά στό χαρα­κτήρα τών Αντιλήψεών μας.

«Άς πάρουμε γιά παράδειγμα μά δεκάρα» (V) / ένε. «Πιτεύεται πώς τό ύλικό άντικείμενο δεκάρα έχει καθορι­σμένο σχήμα καί μέγεθος καί τϊ υλικό αύτό άντικείμενο Αντανακλάται στή συνείδησή μας μόλις τό κυττάξουμε ; ΓΙολύ καλά. Μά Αν κυττάζεις τή δεκάρα άπό πιο μακρυά φαίνε αι πιό μικρή, ένώ άν τή ξέρετε κοντά στά μίτια σας φαίνεται Ακόμα πιό μεγΑλη. “Αν τοποθετήσουμε Από μιά μεριά φαίνεται στρογγυλή, ένώ άν τήν τοποθετή­σουμε διαφορετικά φαίνεται έλλειψοειδής. “Ετσι ή άντίλη­ψή μας γιά τή δεκάρα Αλλάζει κατά πολλούς τρόπους, ένώ τό ύλικό άντικείμενο παραμένει τό ϊδιο. Καί τότε πώς λέ­με 6τι οί άντιλήψεις μας άντανακλοΰν τήν Αντικειμενική πραγματικότητα, ένώ οί Αντιλήψεις μας άλλΑζουν τή στιγ­μή πού τό Αντικείμενο παραμένει τό ίδιο ;»

Τό έρώτημα αύτό πού μπαίνει σάν άνοιπάντητο έπιχεί-

1· Σ τό εγγλέζικο κείμενο γίνετα ι λόγος γιά πέννα σ .τ .μ .

43

44

ρημα ένάντια στή θεωρία τής άντανάκλασης μπορεΐ νά άνατραπεΐ πολύ εύκολα. 01 φιλόσοφοι πού βάζουν τέτοια θέματα ξεχνούν δτι ή άντανάκλαση είναι μιά ένεργητική διαδικασία, πού καθορίζεται άπό τις πραγματικές σχέσειί τοϋ όργανισμού μέ τό περιβάλλον του.

"Ετσι δταν κυττάζουμε τό ίδιο πραγμα άπό διαφορετι­κές άποστάσεις, ή άπό διαφορετικές γωνιές, τότε άσφαλώς θά είναι καί διαφορετική ή άντανάκλαση στις άντιλήψεις μας καί γι’ αύτό τό σχήμα της καί τό μέγεθός της φαίνον­ται διαφορετικά. Τό ίδιο συμβαίνει καί βταν κυττάξουμε τό ίδιο άντικείμενο μέσα άπό διάφορα διαφανή μέσα. "Ετσι τό ίδιο ραβδί φαίνεται σπασμένο μέσα στό νερό. Επίσης ή άντανάκλαση άναγκαστικά άλλοιώνεται άπό τήν άντικειμε- νική κατάσταση στήν όποία βρίσκονται τά δργανα αίσθησης κείνη τή στιγμή. Κλείσε λίγο τό μάτι σου καί θά φτάση ή στιγμή πού θά σοΰ φαίνονται 6λα διπλά. Πάγωσε τό ένα σου χέρι καί ζέστανε πολύ τό άλλο καί ύστερα βούτηξέ τα καί τά δυό σέ ζεστό νερό. Τότε στό ένα χέρι τό νερό θά σοϋ φαίνεται κρύο καί στό άλλο πολύ ζεστό. Τέλος άφοϋ ή άντίληψη είναι δραστηριότητα τοϋ έγκεφάλου δέν είναι καθόλου έκπληκτικό τό δτι τά άντικείμενα πού άντανακλά- στηκαν γιά μιά στιγμή στόν έγκέφαλο μ’ αύτή τή δραστη­ριότητα, μπορούν νά δώσουν άντανακλάσεις τών ίδιων άν- τικειμένων κάτω άπ’ ορισμένες περιστάσεις χωρίς νά εί­ναι μπροστά μας, όπως στίς περιπτώσεις τών όνεί. ρων, τών παραισθήσεων καί δλων τών μορφών αύταπά-της.

’Ακόμη πιό εύκολη είναι ή λαθεμένη άναπαράσταση στή σκέψη μ®? τών ιδιοτήτων τών πραγμάτων. Μποροϋν άκόμα νά τούς άποδοθοΰν καί Ιδιότητες πού δέν τις έχουν ή καί νά φανταστούμε πράγματα πού δέν υπάρχουν καθόλου. Μέ τή σκέψη μπορούμε νά διορθώσουμε λάθη καί πλάνες πού συμβαίνουν στήν άντίληψη. Μά μπορούμε άκόμα καί νά δημιουργήσουμε νέες καί άκόμα μεγαλύτερες πλάνες.

Η Α Ν ΤΑ Ν Α Κ Λ Α Σ Η Τ Η Σ Ι1Ρ Α Γ Μ Λ Τ ΙΚ 0Τ Η Τ Λ Σ Σ Τ Η Σ Υ Ν Ε ΙΔ Η Σ Η ΕΙΝ Α Ι Ε Ν Ε Ρ Γ Ο Σ Π Α Ρ Α Γ Ο Ν Τ Α Σ Σ Τ Η Ν Κ Α Θ Ο Δ Η Γ Η Σ Η Τ Η Σ Π ΡΑ Κ Τ ΙΚ Η Σ ΓΙΑ Τ ΙΙΝ Α ΛΛΑΓΗ Τ Η Σ Π ΡΑ Γ Μ Α Τ ΙΚ Ο Τ Η Τ Α Σ

Τό γεγονός 8η ή άντανάκλαση στή συνείδηση είνα· προϊόν τής δραστηριότητας της ζωής, τής δρραστηριότητας τοϋ όργανισμοΰ στή σχέση του μέ τό περιβάλλον, σημα(νει ίτι ή συνείδηση τοϋ Ανθρώπου καί σάν άντίληψη καί σάν σκέψη, καθορίζεται σταθερά άπό τήν πείρα καί τήν κοινω­νική της δραστηριότητα. Ό ,τι άντιλαμβάνονται καί ό,τι σκέ­πτονται οί άνθρωποι, δέν προέρχεται άπό μιά άμεση διαδι­κασία άναπαραγωγής τής έζωτερικής πραγματικότητας, σέ αντιλήψεις καί σκέψεις, άλλά καθορίζεται άπό τήν πείρα τους, άπό τόν τρόπο ζωής τους καί άπό τις κοινωνικές τους σχέσεις.

'Ετσι είναι σ’ βλους γνωστό 8τι ή διαφορετική πείρα τών άνθρώπων καί οί διαφορετικοί τρόποι ζωής καθορίζουν τις διαφορές στήν άντίληψη πού έχουν γιά τά διάφορα πράγματα. 01 άντιλήψεις ενός είδικευμένου μηχανικού, 8- ταν έξετάζει μιά πολύπλοκη μηχανή δέν είναι οΐ ίδιες μέ τις άντιλήψεις ένός ανθρώπου πού δέν είναι έξοικειωμένος μέ τις μηχανές αύτές, ένώ τά αισθητήριά τους δργανα δέ­χονται τούς ίδιους σχεδόν έρεθισμούς άπό αύτήν. Ή άν­τίληψη ένός γεωργού βταν κυττάζει μιά έκταση γής δέν είναι ή ίδια μέ τήν άντίληψη ένός άνθρώπου, τής πόλης· Κι’ ένας καλλιτέχνης θά σχηματίση μιά πολύ διαφορετική άκόμη είκόνα.

’Ακόμη μεγαλύτερες είναι οί διαφορές πού έμφανίζονται στίς άντιλήψεις καί στίς σκέψεις τών άνθρώπων διαφορετικών τάξεων, διαφορετικής πείρας καί διαφορετικής άνατροφής.

Στά άνθρώπινα 8ντα 8μως, οί Ιδέες γιά τά πράγματα άσκοϋν έπίσης έπίδραση στίς ίδιες τής άντιλήψεις τους. Τό γεγονός βτι ύπάρχουν περιπτώσεις πού άντιλαμβανόμαστε τά πράγματα άπό τις Ιδέες μας, έπηρεάζει τήν άντίληψή

4Γ>

46

μας. Καί αύτό άποδείχνεται άπό τά παραδείγματα πού ά- ναφέραμε. Ά ν ένας ειδικευμένος μηχανικός, βλέπει περισ­σότερα άπό έναν άλλο πού δέν είναι έξοικειωμένος μέ τί< μηχανές, είναι γιατί 6 πρώτος έχει περισσότερες ιδέες γι αυτήν τήν μηχανή άπό τούς άλλους άνθρώπους. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τόν καλλιτέχνη πού βλέπει πιό πολλά άπό τούς άλλους, ή μέ τούς διάφορους καλλιτέχνες, πού ό καθέ­νας τους βλέπει πιό είδικές πλευρές άπό τούς άλλους, άνά' λογα μέ τις ιδέες πού έχει. Αύτό φαίνεται άκόμα πιό χα­ρακτηριστικά στούς τρόπους πού οί ζωγράφοι μέ διαφορε­τική νοοτροπία ζωγραφίζουν τά πορτραΐτρα τών άνθρώπων.

*Η άντανάκλαση τοϋ περιβάλοντος καί ή δημιουργία σχέσεων μέ τ* περιβάλλον μας μέσα στή συνείδησή μας εί­ναι ένας άπό τούς πολύ άποφασιστικούς παράγοντες στή δραστηριότητά μας, γιά τήν άλλαγή τοϋ περιβάλλοντός μας. Τό γεγονός ίτι ή συνείδησή μας είναι άντανάκλαση, δέν ση­μαίνει ότι είναι παθητικός παράγοντας στή ζωή. Ή συνεί" δηση κατά κύριο λόγο είναι προϊόν τής δραστηριότητα^ ζωής. Καί κατά δεύτερο λόγο είναι προϊόν πού παίζει ση­μαντικό ρόλο στήν καθοδήγηση αύτης τής δραστηριότητας της όποίας είναι τό προϊόν. Μέ τή συνείδηση ή ζωή δημι­ούργησε τό όργανο καθοδήγησης της ζωής πρός καθορι­σμένους σκοπούς.

Καί πραγματικά μπορούμε νά ποϋμε ίτι τά πάντα στήν πορεία τής έξέλιξης τών ζώντων όργανισμών τά δημιούρ­γησε ή συνείδηση.

Ή βπαρξη της συνείδησης είναι ή δραστηριότητα ζωής πού κατευθύνεται άπό τήν άντανάκλαση τών έξωτερικών συνθηκών ζωής στόν έγκέφαλο. Ή άντανάκλαση αύτή κατά κύριο λόγο είναι προϊόν τών ένεργητικών σχέσεων τοϋ ζων­τανού όργανισμοϋ μέ τό περιβάλλον του. Καί μέ τή σειρά της, ένεργητικά καθορίζει τήν πάρα πέρα άνάπτυξη τών σχέσεων έκείνων πού, μέσω της πρακτικής τών άνθρώπων* άλλάζουν τό περιβάλλον. Ή συνείδηση τοϋ άνθρώπου είναι

47

προϊόν της πρακτικής του, πού παίζει σημαντικό ρόλο στήν καθοδήγηση τής πρακτικής.

Τέλος έξετάζοντας τόν ένεργητικό ρόλο τής συνείδησης μπορούμε νά ποϋμε, δτι ή άντανάκλαση τοϋ ύλικοϋ κόσμου στή συνείδηση δέν σημαίνει καθόλου βτι παίρνει μόνο τή μορφή τών άντιλήψεων καί τών σκέψεων. Στή δραστηριό- τητά της, ή συνειδητή ύπαρξη τοΰ άνθρώπου νοιώθει έπί- σης συγκινήσεις.

Σύμφωνα μέ πολλούς ιδεαλιστές καί οί συγκινήσεις εί­ναι άπόρροια τής έσωτερικής πνευματικής του ύπαρξης. "Ομως γιά τούς ύλιστές καί οί συγκινήσεις είναι τρόπος άντανάκλασης τής ύλικής πραγματικότητας στή συνείδηση τοΰ άνθρώπου. Άντανακλοΰν τήν ένεργητική συσχέτιση τοΰ άνθρώπου μέ τό περιβάλλον του. Καί έπειδή έπενεργεΐ καί έπιδρα πάνω στά πράγματα μέ τή δραστηριότητα καί έπει δή παίρνει μιά καθορισμένη στάση άπέναντι στά πράγματα κ«ί στή δυνατή άλλαγή τους, ό άνθρωπος συγκινεΐται καί σπρώχνεται πρός αύτή τή δραστηριότητα άπό τίς συγκινή­σεις. Στή συνειδητή του ύπαρξη δ άνθρωπος 6χι μόνο λ'. μ- βάνει γνώση τών πραγμάτων μέ τήν άντίληψη καί τή σκέ­ψη, άλλά αισθάνεται καί τήν ένεργητική του συσχέτιση μέ τά πράγματα συγκινησιακά.

*Η συγκινησιακή συνείδηση, λοιπόν, είναι ένα άναγκαΐο τμήμα της ζωής. Ό άνθρωπος έρχεται σέ έπαφή μέ τήν πραγματικότητα πού τόν περιβάλει μέ τό νά τόν άντιλαμβά- νεται καί νά σχηματίζει ιδέες γι’ αύτόν. Οί σχέσεις αύτές δλοκληρώνονται μέ τίς συγκινήσεις πού νοιώθει γι’ αύτόν τόν έξωτερικό νόσμο. Ταυτόχρονα δμως οί συγκινήσεις πρέ­πει νά κατευθύνονται καί νά καθοδηγοΰνται άπό τίς άντι- λήψεις καί τίς Ιδέες.

Η Υ ΛΗ ΚΑΙ ΤΟ Α Ν ΑΚ Λ Α ΣΤΙΚ Ο Τ ΙΙΣ

Συμπέρασμα :Δέν ύπάρχει συνείδηση χωριστά άπό ένα ζωντανό έγκέ-

φαλο. Πηγή κάθε συνείδησης καί κάθε άλλου πού μπαίνει στή συνείδηση εΐναι ό ύλικός κόσμος. Στή συνείδηση γίνε­ται άντανάκλαση «ον ύλικοΰ κόσμου στή διαδικασία ζωής τοϋ έγκεφάλου. Καί. ή Αντανάκλασή του άποτελεϊ τό πε­ριεχόμενο τής συνείδησης.

Κατά συνέκαα δέν ύπάρχουν δυό χωριστές καί Ανεξάρ­τητες ή μία Από τήν Αλλη σφαίρες ύπαρξης : βλη καί πνευ­ματικός κόσμος. Δέν ύπάρχουν δύο κόσμοι, ό υλικός καί ό πνευματικός. Υπάρχει μόνο ό υλικός κόσμος καί ή υλική διαδικασία ζωής.

«' Η αντίθεση ύλη καί πνεύματος έχει πλήρη ίννοια μό - νο στά βρια ένός πολύ περιορισμένου πεδίου», (γράφε ό Λέ- νιν στόν ‘ Υλισμό καί ’Βμπειριοχριτιχισμό του, κεφάλαιο 3, «μόνο στά πλαίσια τοϋ ποιό άπό τά δυό είναι πρωταρχικό καί ποιό δευτερεϋον. Πέρα άπ’ αύτά τά βρια ό σχετικός χαρακτήρας αύτής τής άντίθεσης είναι άναμφίβολος».

Στήν πορεία τής υλικής Ανάπτυξης ξεπηδάει ή υλική διαδικασία άντανάκλασης σά μιά ιδιαίτερη ύλική διαδικα­σία, στή διαδικασία ζωής τοϋ έγκεφάλου. Καί βταν κά­νουμε διάκριση άνάμεσα στό υλικό καί διανοητικό, στήν ΰλη καί στό νοϋ, ή διάκριση Αφορά, άπλά, ύλικά πράγματα, κινήσεις στό χώρο καί χρόνο άπό τις άντανακλάσεις τους στήν υλική διαδικασία τής ζωής τοϋ έγκεφάλου.

* Η διαδικασία πού γεννάει τήν άντανάκλαση καί ή δια­δικασία πού πραγματοποιείται ή άντανάκλαση είναι δυό ύλικές διαδικασίες. ‘Η άντανάκλαση 6μως δέν είναι ύλική άλλα διανοητική διαδικασία, δηλαδή όχι ύλική Αλλά άντα­νάκλαση τής ύλης.

48

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Τ Ρ Ι Τ Ο

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Ο Α Ν Θ Ρ Ω Π ΙΝ Ο Σ Ε ΓΚ Ε Φ Α Λ Ο Σ ΚΑ Ι Τ Ι Κ Λ ΙΝ Ο Υ Μ Ε Μ ’ ΑΥΤΟΝ

Ό άνθρώπινος Εγκέφαλος, πού είναι χαΐ τό μοναδικό βργανο Ικανό νά δημιουργεί γενικές Ιδέες άντιληπτικής συ­νείδησης καί σκέψης, είναι προϊόν μιας μακρόχρονης έξέλι­ξης τών μορφών ζωής. Είναι τό κατακόρυφο μιας έξελικτι- κής διαδικασίας στό μέγεθος καί στή διάρθωση τοϋ έγκε­φάλου. Περισσότερο χαρακτηριστικά τονίζουμε, βτι ό. φλοι­ός τοΰ έγκεφάλου τοϋ άνθρώπου είναι πιό μεγάλος άπό έ- κεΐνον τών άλλων ζώων. "Ενα μεγάλο μέρος τοϋ φλοιοϋ τοϋ έγκεφάλου έχει σχέση μέ τόν έλεγχο τών χεριών τών πο­διών καί τών όργάνων όμιλίας.

Είναι άλήθεια βτι σήμερα βρισκόμαστε στήν άρχή τής έπιστημονικής γνώσης γιά τό πώς δουλεύει ό έγκέφαλος. Είναι βμως άρκετά τά ίσα γνωρίζουμε, διά νά βεβαιώσου­με μέ σιγουριά βτι ό έγκέφαλος είναι βργανο τής σκέψης, βτι οί σκέψεις δημιουργοϋνται στόν έγκέφαλο καί βτι γιά νά γίνει Ικανός νά σκέπτεται ό έγκέφαλος χρειάστηκε μιά κάποια έξέλιξη στό μέγεθος του καί στή διάρθρωση του.

Ή βιολογική έξέλιξη τοϋ έγκεφάλου σέ βργανο Ικανό νά σκέπτεται, συντελέστηκε στό προανθρώπινο στάδιο τής

4

έξέλιξης τοϋ άνθρώπου καί εΙδικά στό στάδιο κατά τό όποιο τά πιθηκοειδή ζώα έξελίχθηκαν σέ άνθρώπους. Τό άποφασιστικό βήμα στήν έξέλιξη τοϋ άνθρώπου έλαβε χώ­ρα, δταν καθιερώνεται ή δρθια στάση άπο τά πιθηκοειδή αυ­τά ζώα. Γιατί ή στάση αύτή τούς έλευθέρωσε τά χέρ'.α, μέ τά όποια γίνεται δλη ή παραγωγική δραστηριότητα τοϋ άνθρώπου. Μέ τη χρησιμοποίηση του:, τά μπροστινά άκρα μεταμορφώνονται σέ χέρια άνθρώπου. Καί μαζί μ’ αύτό άναπτύσεται καί ό έγκέφαλος, πού έλέγχει τά χέρια καί μεταβάλλεται στόν εγκέφαλο τοϋ άνθρώπου.

Ό πρώτος άνθρωπος είχε κι’ 6λας τόν ίδιο έγκέφαλο μέ μας, δπως άκριβώς είχε τά ίδια χέρια, τά ίδια δόντια, τό ίδιο στομάχι κλπ. Τά σωματικά μας δργανα καί μαζί καί ό έγκέφαλος δέν διαφέρουν άπό τά άντίστοιχα τοϋ πρω­τόγονου άνθρώπου, μέ τή διαφορά 6μως δτι έμεϊς μάθαμε νά κάνουμε πολλά πράγματα μ’ αύτά, πού δέν μπορούσε νά τά κάνει ό πρωτόγονος άνθρωπος.

"Οταν πραγματοποιήθηκε ή βιολογική έξέλιξη στόν άν- θρώπινο έγκέφαλο καί στά χέρια, ό άνθρωπος άρχισε άπό μόνος του πιά μιά καινούρια έξέλιξη. Ή έξέλιξη τοϋ άν­θρώπου δέν είναι βιολογική πιά. Ή έξέλιξη αύτή περι­λαμβάνει τήν κοινωνική του όργάνωση, τήν τεχνική του, τόν πολιτισμό του, τή γνώση του καί τή συνειδητή κυρι­αρχία του, τόσο πάνω στόν έαυτό του, ίσο καί στόν έξω­τερικό του φυσικό κόσμο.

■Έτσι σχετικά μέ τόν έγκέφαλο, ίτι έχει άναπτυχθεΐ άπό τότε πού παρουσιάστηκε ό πρώτος άνθρωπος, δέν είναι ό έγκέφαλος, άλλά ή χρησιμοποίησή του, καί άνάπτυξη τών Ικανότητων πού άπόκτησε. Ό άνθρωπος άνάπτυξε τις ύλι- κές του δραστηριότητες, τις άντιλήψεις του καί τις σκέψεις του. Καί στήν πορεία της όλοκλήρωσης αύτης της διαδι­κασίας, ό άνθρωπος διαοκώς έπαναστατικοποιοϋσε τις Ιδιες τις συνθήκες ζωής του καί αύξαινε τις Ικανότητές του καί τις δυνάμεις του.

50

51

\ Ι Ι Ο ΤΙΣ Α Ν Τ ΙΛ Η Ψ Ε ΙΣ ΣΤΙΣ ΙΔ Ε Ε Σ

' Η σκέψη ξεπηδάει μόνο άπό τις άντιλήψεις πού παίρ­νουμε άπό τις αισθήσεις καί γι’ αύτό οί άντιλήψεις αύτές προηγούνται. Γιά νά σκεφτοϋμε γιά τόν κόσμο πρέπει νά τόν άντιληφθοϋμε πρώτα μέ τίς αίσθήσεις μας. Δέν μπο- ίοϋμε νά σχηματίσουμε ίδέα πού νά μή βασίζεται καί νά ιήν προωθείται άπό άντίληψη. Καί γενικά καμμιά Ιδέα ίέν σχηματίζεται χωρίς άντιλήψεις μέσω τών αισθήσεων, τού άποτελοϋν καί τό άναγκαΐο υλικό πάνω στό όποιο θά γίνει ή διαδικασία σκέψης. '

"Ενας άνθρωπος πού άπό τά παιδικά του χρόναι είναι τεριορισμένος σ’ ένα στενό χώρο, μπορεΐ, νά έχει τόν Ιδιο :γκέφαλο, άλλά θά κάνει πολύ λίγες σκέψεις καί οί Ιδέες του καί ή τάξη τών Ιδεών του, θά είναι πολύ περιορισμέ ·̂ νη. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τόν πρωτόγονο άνθρωπο. 01 Ιδέες του είναι πολύ περιορισμένες σέ σχέση μέ τόν πολιτι­σμένο άνθρωπο, παρ’ 6λο πού ό έγκέφαλος τοϋ πρωτόγο­νου άνθρώπου δέν είναι κατώτερος άπό έκεΐνον τοΰ πολι­τισμένου,

Οί Ιδέες μας άναπτύσσονται μέ τήν αύξηση τών άντι- λήψεών μας πού κι’ αύτές αύξάνουν μέ τήν αύξηση τής δραστηριότητάς μας καί τών κοινωνικών έπαφών.

Ή σκέψη λοιπόν άναπτύσσεται άπό τήν άντίληψη. Καί ή άνάπτυξή της, πραγματοποιείται μόνον μέσω τών ένερ- γητικών σχέσεων μέ τόν έξωτερικό κόσμο, πού οί άνθρω­ποι τις άποκαθιστοΰν στήν πορεία τής πρακτικής τους κοινωνικής δραστηριότητας. Κι’ ή ίδια ή άντίληψη δέν εί­ναι μιά παθητική λήψη έντυπώσεων άπό τά άντικείμενα τοϋ έξωτερικοΰ κόσμου. Ή άνάπτυξη τής αίσθησης σέ άν­τίληψη, είναι προϊόν τής ανάπτυξης ένεργητικών σχέσεων μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Καί οσο πιό -πολύπλοκες καί ποι­κίλες είναι οί ένεργητικές σχέσεις τοΰ όργανισμοϋ πρός τό περιβάλλον, τόσο πιό πολύπλοκο θά είναι καί τό περιε­

52

χόμενο των άντιλήψεων πού θά άποκτήσουμε άπό τό περι­βάλλον.

«Ό πραγματικός διανοητικός πλούτος τοϋ άτόμου έξαρ- ταται όλοκληρωτικά άπό τόν πλοϋτο τών πραγματικών του σχέσεων μέ τόν έξω κόσμο», έγραφε ό Μάρξ στόν Ένγκελς (Γερμανική Ιδεολογία Μέρος I Τμήμα 2).

Ή άντίληψη τοϋ άνθρώπου έχει πολύ ευρύτερο ορίζοντα άπό τήν άντίληψη ένός όποιουδήποτε άλλου ζώου. Κι’ αύ­τό, γιατί ό άνθρωπος έχει μεγαλύτερη καί εύρύτερη δρα­στηριότητα καί άντίστοιχα ένδιαφέροντα Στήν άνάπτυξη αύτης της δραστηριότητας καί αύτών τών ένδιαφερόντων του, πραγματοποιεί καί μιά άντίστοιχη άνάπτυξη τών αΐ- σθήσεών του. Κι’ άκριβώς έπειδή ό άνθρωπος άνάπτυξε τή δραστηριότητά του καί τΙς άντιλήψεις του, έγινε ικανός νά σκέπτεται καί νά άναπτύσσει τΙς Ιδέες του. Καί οΐ Ιδέες του μέ τή σειρά τους έπενέργησαν γιά τήν πάρα πέρα άνά­πτυξη τών δραστηριοτήτων των καί τών άντιλήψεών του.

«Ό άητός βλέπει πολύ μακρύτερα άπό τόν άνθρωπο, άλλά τό άνθρώπινο μάτι βλέπει πάρα πολύ περισσότερα στά διάφορα πράγματα, άπ’ ίτι τό μάτι τοϋ άητοϋ» έγραφε ό Ένγκελς. «Ό σκύλος έχει πολύ πιό όξυμένη δσφρηση άπό τόν άνθρωπο, μά δέν μπορεΐ νά ξεχωρίσει έκατοντάδες άποχρώσεις μυρουδιάς, πού γιά τόν άνθρωπο άποτελοϋν τά είδικά γνωρίσματα διαφόρων ξεχωριστών πραγμάτων. Καί ή αίσθηση της άφής, πού έλάχιστα είναι άναπτυγμένη στόν πίθηκο, άναπτύσσεται σιγά σιγά μέ τήν άνάπτυξη τοϋ ϊδιου τοϋ χεριοϋ τοϋ άνθρώπου στήν πορεία της έργασίας». (Ό ρόλος τής έργασίας στήν μετάβαση άπό πίθηκο στόν άν­θρωπο),

Ή βάση της άνώτερης άντιληπτικής Ικανότητας τοϋ άνθρώπου καί τής εύρύτερης τάξης τών άντιλήψεών τ<.,, έπιτεύχθηκε άπό τούς πανάρχαιους προγόνους του, 6ταν πρώτο στάθηκαν βρθιοι, 8ταν άρχισαν νά έρευνοϋν τό γύρω περιβάλλον τους, βταν άρχισαν νά χρησιμοποιοϋν τά χέρια

53

τους καί όταν έπαψαν νά κρέμονται άπό τά κλαριά των δέντρων, γιά νά έξασφαλίσουν τήν τροφή τους, βταν άρχι­σαν νά φτιάχνουν τά πρώτα τους έργαλεϊα καί βργανα.

"Οσο αύξάνει ή δραστηριότητα τοϋ άνθρώπου τόσο αυ­ξάνει καί ό πλοΰτος τών σχέσεών του μέ τόν κόσμο πού τόν περιβάλλει. Ό άνθρωπος πραγματοποιεί μιά 6λο καί υψηλότερη άντιληπτική Ικανότητα καί έναν 6λο καί πιό ευ­ρύτερο όρίζοντα άντιλήψεων. Καί τότε έμφανίζεται ό λόγος πού σημαδεύει τό πέρασμα άπό τις συγκεκριμένες άντιλή. ψεις πού παίρνουμε άμεσα άπό τις αίσθήσεις στίς άφηρημέ- νες άντιλήψεις, στίς γενικές ιδέες. *Η άλληλεπίδραση στήν πορεία της άνθρώπινης δραστηριότητας τών ίδεών του, στίς αίσθήσεις του, δδηγεϊ σέ μιά πάρα πέρα άνάπτυξη τών άν- τιλήψεών του. Καί αύτό πάλι μέ τή σειρά του οδηγεί σέ μιά πάρα πέρα άνάπτυξη τών Ιδεών του.

Ή Ικανότητα τοϋ άνθρώπινου έγκέφαλου νά άντιλαμ- βάνεται καί σέ συνέχεια νά σκέφτεται πραγματοποιείται καί άναπτύσσεται στήν πορεία της άνθρώπινης δραστηριό­τητας.Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α

'Q άνθρωπος ζεϊ μέσα στήν κοινωνία καί δρα μαζί μέ τούς συνανθρώπους του. 'Ο όλος τρόπος ζωής του είναι κοινωνικός. Γι’ αύτό όπως άκριβώς στήν κοινωνική δρα- στηριόριότητα εύρύνει τις άντιλήψεις του, έτσι καί μέσα σ’ αύτή τήν ϊδια τους δραστηριότητα, ξεκινώντας άπό τις άν- τιλήψεις του αύτές, άρχίζει νά διαμορφώνει τις ίδέες του) νά σκέπτεται καί νά τις άναπτύσσει πάρα πέρα.

'Η βάση της κοινωνικής δραστηριότητας τοΰ άνθρωπου είναι ή έργασία. Μέ τήν έργασία καί διά της εργασίας ό άνθρωπος πρωτοευρύνει τις άντιλήψεις του καί άρχίζει νά χρησιμοποιεί τό μυαλό του γιά νά σκέφτεται, νά σχηματί­ζει ίδέες καί νά τις άνακοινώνει νά αναπτύσσει τή σκέψη καί τή γλώσσα.

54

Λοιπόν στήν έργασία θά πρέπει νά αναζητήσουμε τήν πηγή καί τήν προέλευση της σκέψης καί τής γλώσσας.

«Ή εργασία.... εΐν*ι ό πρωταρχικός βασικός δρος κάθε άνθρώπινης ύπαρξης» έγραφε ό Ένγκελς στό δοκί­μιό του γιά τό Ρόλο τής εργασίας στή μετάβαση άπό τόν πίθηκο στόν άνθρωπο· «καί μάλιστα σέ τέτοια έκταση που θά μπορούσαμε νά ποϋμε οτι ή έργασία δημιούργησε τόν ίδιο τόν άνθρωπο».

"Οπως έδειξε ό Ένγκελς, στήν έξέλιξη τοϋ άνθρώπου τό πρώτο άποφασιστικό βήμα σημειώθηκε δταν καθιερώ­θηκε ή δρθια στάση του. Αύτή ή στάση λευτέρωσε τά χέ­ρια του. Καί δταν οΐ άνθρωποι άρχισαν νά φτιάχνουν τά πρώτα έργαλεϊα καί δργανα μέ τά χέρια τους γιά νά τά χρησιμοποιήσουν νά άλλάξουν τά έξωτερικά άντικείμενα καί νά παράγουν τά μέσα της ύπαρξής τους, τότε άκριβώς αρχίζει καί ή πραγματική ύπαρξη τοΰ άνθρώπου καί ή αν­θρώπινη κοινωνία.

«Τό πρωταρχικό κίνητρο δλης της άνθρώπινης ιστορίας άσφαλώς είναι ή ύπαρξη τών ξεχωριστών ζωντανών άνθρώ- πων», έγραφε ό Μάρξ καί ό Ένγκελς. Έτσι τό πρωταρχι­κό που χρειάζεται στήν ανθρώπινη ιστορία είναι ό φυσικός όργανισμός αύτών τών ξεχωριστών άνθρώπων καί οί σχέ­σεις πού δημιουργούν μέ τήν υπόλοιπη φύση». Μά δταν διαμορφωθούν 6λα αύτά πρέπει νά μπει έμπρός καί τό τί πρέπει νά κάνουν, νά καθοριστεί ή δραστηριότητά τους καί ό τρόπος ζωής τους. Οί άνθρωποι. . άρχίζουν νά ξεχωρί­ζουν άπό τά ζώα στό μέτρο πού μποροΰν νά παράγουν τά μέσα ύπαρξής τους, ένα στάδιο πού καθορίζεται άπό φυ­σική τους δργάνωση. Παράγοντας τά μέσα ύπαρξή τους οί άνθρωποι παράγουν έμμεσα τήν πραγματική ύλική τους ζωή». (Γερμανική 'Ιδεολογία, Μέρος I Κεφ I).

Στήν διαδικασία παραγωγής τών μέσων ύπαρξης καί έμμεσα στή διαδικασία παραγωγής της πραγματικής υλι­κής τους ζωής, οί άνθρωποι άρχίζουν μέσα στά πλαίσια τών

55

φυσικών τους όργανισμών, νά ένεργοϋν σάν άνθρωποι, νά άναπτύσσουν τήν κοινωνική τους όργάνωση καί νά «δη­μιουργούν τήν ίδια τους τήν ιστορία». Καί κάνοντας αύτό άρχίζουν νά διαμορφώνουν ιδέες νά σκέπτονται καί νά μιλάν.

ΤΑ Ξ Ε Χ Ω ΡΙΣ Τ Α ΓΝ Ω ΡΙΣΜ Α ΤΑ Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω ΙΙΙΝ Η Σ Ε Ρ Γ Α Σ ΙΑ Σ

Ποια είναι τά ξεχωριστά γνωρίσματα τής άνθρώπινης έργασίας, σέ σχέση μέ τόν τρόπο πού έξασφαλίζουν τά άλ­λα ζώα τά μέσα ζωής τους ;

1) Πρώτα πρώτα οί άνθρωποι κατασκευάζουν τά φυ­σικά αντικείμενα, μέ σκοπό νά χρησιμοποιήσουν τίς ίδιό- τητές τους γιά νά έπιτύχουν συγκεκριμένους σκοπούς πού θέλουν.

«"Ενα έργαλεΐο» έγραφε ό Μάρξ (Κεφάλαιο τομ. Α' κεφάλαιο 7 μέρος 1) «είναι ένα πραγμα ή ένας συνδυασμός πραγμάτων πού χρησιμοποιεί ό έργαζόμενος μεταξύ αύτοϋ καί τοϋ άντικειμένου έπεξεργασίας καί πού χρησιμεύει σάν οδηγός στή δραστηριότητά του. Ό άνθρωπος χρησιμο­ποιεί τίς μηχανικές, φυσικές καί χημικές Ιδιότητες όρισμέ ■ νων στοιχείων γιά νά κάνει άλλες ούσίες ικανές νά ύπηρε- τήσουν τούς σκοπούς τους».

Αντίθετα τό ζώο συγκεντρώνει καί χρησιμοποιεί τά διάφορα άντικείμενα άλλα δέν τά αλλοιώνει καί δέν χρησι­μοποιεί τις διάφορες Ιδιότητες τους γιά νά παράγει τά μέ­σα ζωής του καί νά πραγματοποιεί άλλαγές σέ μεγάλη έκ­ταση στό περιβάλλον -ου, άνάλογα με τίς άνάγκες του.

Τό έργαλεΐο άπαιτεΐ ειδική άνθρώπινη δραστηριότητα, τή μ-ταμορφωτική άντίδραση τοϋ άνθρώπου πάνω στή φύ­ση, τήν παραγωγή,» έγραφε ό Ένγκελς. «Καί τά ζώα, μέ τήν πολύ στενή έννοια, έχουν έργαλεΐα, άλλά μόνο σάν άκρα του σώματος τους: τό μερμίγκι, ή μέλισσα, ό κάστορας.

56

Καί τά ζώα έπίσης παράγουν : άλλα ή παραγωγική τους δρα­στηριότητα, σέ σχέση μέ κείνη τών άνθρώπων, εϊναι άσή- μαντη γιά τη γύρω φύση. Ό άνθρωπος μόνο κατάφερε νά βάλει τη σφραγίδα τοϋ στή φύση, δχι μόνο μεταφέροντας τό φυτικό και ζωικό κόσμο, άπό τό ένα σημείο της γης στό άλλο, άλλά άκόμη άλλάζοντας τήν δψη καί τό κλίμα τοϋ μέρους πού κατοικεί καί άκόμη άλλάζονταζ καί τά ίδια τά ζώα καί τά φυτά. Καί οί συνέπειες της δραστήριότητάς του μποροϋν νά έξαφανιστοΰν μόνο μέ τή γενική έξαφάνιση όλόκληρης της γήινης σφαίρας». (Διαλεχτική τής Φύσης. Εισαγωγή).

«Τά ζώα άλλάζουν τήν έξωτερική φύση μέ τή δραστη- ριότητά τους, δπως καί ό άνθρωπος, άλλά δχι στήν ίδια έκταση», έγραφε πάρα πέρα ό "Ενγκελς. «...Μά άν τά ζώα έπενεργοϋν μέ βραδύ ρυθμό στό περιβάλλον τους, τό κά­νουν χωρίς σκοπό καί τυχαία. “Οσο ό άνθρωπος άποσπαται άπό τήν κατάσταση τοϋ ζώου, τόσο ή δράση του πάνω στή φύση παίρνει συνειδητό χαρακτήρα, γίνεται σχεδιασμένη δράση, πού κατευθύνεται ■ πρός καθορισμένο άπό τά πριν σκοπό.,.

»Μέ λίγα λόγια τό ζώο άπλώς χρησιμοποιεί τήν έςω- τερική φύση καί κάνει άλλαγές σ’ αύτήν μόνο μέ τήν πα­ρουσία του. Ό άνθρωπος μέ τις άλλαγές πού κάνει υπηρε­τεί τό σκοπό του, κοριαρχεΐ στή φύση». (Ό ρόλος τής ’Εργασίας στή μετάβαση άπό τόν πίθηκο στόν 'Άνθρωπο).

Λοιπδν, μέ τήν έργασία ό άνθρωπος κυριαρχεί πάνω στή φύση, κατασκευάζει έργαλεϊα πού τά χρησιμοποιεί γιά νά έξυπηρετήσει τό σκοπό του. «Στή διαδικασία της έργα- σίας», έγραφε ό Μάρξ, «ή δραστηριότητα τόΰ άνθρώπου μέ τή βοήθεια τών έργαλείων έργασίας πραγματοποιεί άλλα­γές καθορισμένες άπό τά πρίν, πάνω στό ύλικό πού άσκεϊ τήν έργασία του». (Κεφάλαιο τομ. Α κεφάλαιο 7 τμήμα 1). Καί μέσα σ’ αύτή τή διαδικασία κυριαρχίας καί άλλαγών στή φύση, ό άνθρωπος άλλάζει τόν έαυτό του καί άνα-

57

πτύσσει τά ξεχωριστά άνθρώπινά του γνωρίσματα.2) Τό δεύτερο διακριτικό γνώρισμα της άνθρώπινης

έργασίας προέρχεται άπό τό πρώτο και στηρίζεται στό συ­νειδητό καί συλλογικό της χαρακτήρα.

Κάνοντας έργαλεϊα καί χρησιμοποιώντας τα καί αναγ­κάζοντας τά φυσικά άντικείμενα καί τίς φυσικές δυνάμεις νά υπηρετήσουν τό σκοπό του, ό άνθρωπος έχει συνείδηση τών σκοπών του καί έχει μιά Ιδέα τοϋ άποτελέσματος πού θέλει νά φέρει Καί οί άνθρωποι δουλεύουν συλλογικά, μέ βάση συνειδητά σχέδια καί πλάνα, γιά νά φέρουν σέ πέρας τό σκοπό πού έχουν καταστρώσει.

Τό άντίθετο συμβαίνει στά ζώα. Καί έκεϊ, όπως π.χ. οί μέλισσες δημιουργοΰντο ̂ κοινωνίες καί κάνουν κατα­σκευές, άλλά τίς κάνουν κατά αύτόματο τρόπο, με τό έν­στικτο. Τά άνθρώπινά οικοδομήματα δμως γίνονται |ΐέ συνει* , τά πλάνα.

«Άς πάρουμε γιά παράδειγμα μιά έργασία πού έχει πολύ κοινά γνωρίσματα μέ τήν έργασία τοΰ άνθρώπου» έγραφε ό Μάρξ. «Ή άράχνη κάνει μιά έργασία πού μοιά­ζει μέ τοϋ ύφαντουργοΰ καί οί μέλισσες κατασκευάζουν οί- κοδομήματα στίς κυψέλες τους πού μοιάζουν μέ κείνα τών άρχιτεκτόνων. Εκείνο πού κάνει νά ξεχωρίζει καί τό χει­ρότερο άρχιτεκτονικό σχέδιο άπό τό λαμπρότερο κατασκεύα­σμα τών μελισσών, είναι 6τι τό άρχιτεκτονικό σχέδιο πρίν νά μπει σέ πράξη, τό έχει συλλάβει ό αρχιτέκτονας στή φαντασία του. Στό τέλος κάθε έργασιακης διαδικασίας, έ­χουμε ένα άποτέλεσμα, πού ύπηρχε κι’ δλας στή φαντασία τοΰ έργαζόμενου άπό τήν άρχή (Κεφάλαιο τόμ. Α' κεφά­λαιο 7 τμήμα 1).

Ε Ι’ΓΑ Σ ΙΛ —Λ Ο Γ Ο Σ —Σ Κ Ε Ί Ή

Τά διακριτικά γνωρίσματα της έργασίας πού άναφέραμε —οτι ή έργασία χρησιμοποιεί έργαλεϊα καί δργανα γιά νά

58

γίνουν οίάλλαγές σέ φυσικά άντικείμενα' 6τι οΐ άνθρωπο1 γιά νά πετύχουν τά άποτελέσματα πού θέλουν καί τά όποια συνειδητά έχουν συλλάβει άπό πρίν, ένεργοϋν συλλογικά— έξηγοϋν γιατί ή έργασία ύποχρεωτικά κάνει άναγκαϊο τό λόγο καί τή σκέψη καί δέν μπορεΐ τά άναπτυχθεΐ, χωρίς τό λόγο καί τή σκ έψη.

«Ή κυριαρχία πάνω στή φύση, πού άρχίζει μέ τήν άνάπτυξη τοϋ χεριοΰ, μέ τήν έργασία, φαρδαίνει τόν όρί" ζοντα τοϋ άνθρώπου σέ κάθε νέο της στάδιο. Ό άνθρωπος συνεχώς άνακαλύπτει καινούριες, άγνωστες μέχρι τότε ίδι, ότητες, τών φυσικών αντικειμένων». (Ό ρόλος τής έργα~ σίας κ.λ.π.)

Μέ τά λόγια αύτά ό "Ένγκελς άπόδειξε δτι ή έργασία άκόμη καί στήν πρωτόγονή της μορφή, στή μορφή της κα­τασκευής καί χρησιμοποίησης τών πρωτόγονων έργαλείων γιά κυνήγι καί ψάρεμα, δίνει τήν ικανότητα στόν άνθρωπο νά βλέπει τά πράγματα μέ καινούριο ένδιαφέρον, πλαταί. νει τίς άντιλήψεις του, ((φαρδαίνει τόν όρίζοντά του», τοϋ δίνει τήν δυνατότητα, μέσα άπό τήν πρακτική δραστηριό­τητα καί μέ τή βοήθεια τών αίσθήσεών του, νά άντιλαμβά- νεται 6λο καί περισσότερες Ιδιότητες ιτών φυσικών άντικει- μένων. Καί πραγματικά άπό τήν άρχή-άρχή της έργασίας μέχρι σήμερα οί διαδοχικές γενιές τών άνθρώπων μέσα άπό τή διαρκώς προωθούμενη κυριαρχία τους, πάνω στή φύση, κατάφεραν νά μάθουν όλο καί περισσότερα γιά τίς ιδιότη­τες τών φυσικών άντικειμένων. Κάθε πάρα πέρα στάδιο στήν κυριαρχία της φύσης, σημαίνει καί πλάταιμα τών άν- τιλήψεων τοϋ άνθρώπου, καινούριες άνακαλύψεις, φαρδύ­τερους όρίζοντες.

«Άπό τήν άλλη μεριά» συνεχίζει ό Ένγκελς, «ή άνά­πτυξη τής έργασίας, φέρνει τά μέλη τής κοινωνίας 6λο καί πιό κοντά μεταξύ τους, πολλαπλασιάζοντας τίς περιπτώ­σεις τής άμοιβαίας συνεργασίας καί της Ινιαίας δραστηριό­τητας, κάνοντας όλοφάνερα τά πλεονεκτήματα τής ένιαίας

59

δραστηριότητας σέ κάθε ξεχωριστό άτομο. Μέ λίγα. λόγια οΐ άνθρωποι δημιουργώντας φτάνουν στό σημείο πού θέλουν χάτι νά 7ΐονν σέ έναν άλλο».

Αύτό τό κάτι πού πρέπει νά ποϋν σ’ έναν άλλο, κατά πρώτο λόγο εϊναι οΐ Ιδιότητες τών άντικειμένων πού μπο­ρούν νά χρησιμοποιηθούν άπό τόν άνθρωπο, οί σκοποί πού πρέπει νά έπιτελεστοϋν καί τά άποτελέσματα πού άναμέ- νονται άπό τόν άνθρώπινη συνεργασία. Καί άκριβώς αύτό εϊναι έκεϊνο πού μπορεϊ μόνο νά είπωθη, πού μπορεϊ μόνο νά έκφραστεΐ μέ τόν έναρθρο λόγο καί δχι μέ άναρθρες φω · νές καί σωματικές κινήσεις, δπως κάνουν τά ζώα.

«Τό έλάχιστο πού πρέπει νά άνακοινώσουν στά άλλα ζώα, άκόμα καί τά πιό έξελιγμένα ζώα μπορούν νά τό έκ- φράσουν χωρίς τόν έναρθρο λόγο» λέει ό Ένγκελς.

Τά ζώα άνακοινώνουν στά άλλα τήν παρουσία ένός ιδι­αιτέρου άντικειμένου, δπως οί μέλισσες μέ τις σωματικές τους κινήσεις, πού λέγονται χορός, μέ τόν όποιο υποδεί­χνουν τό μέρος πού υπάρχει νέκταρ καί τήν κατεύθυνσή του, ή γιά νά ξεσηκώσουν τά άλλα γιά μιά συγκεκριμένη δραστηριότητα, δπως γίνεται μέ τούς έπί κεφαλής τών άγε- λών. Μά αύτό είναι δλο καί όλο. 'Αν ό τρόπος ζωής τους ήταν τέτοιος, πού νά χρειάζονται νά άνακοινώνουν μεταξύ τους καί γνώσεις καί τις ιδιότητες τών φυσικών άντικειμέ- νων, γιά τό πώς θά χρησιμοποιηθούν καί τούς σκοπούς ποΰ άποβλέπουν μέ τις διάφορες μορφές συλλογικής δραστηριό­τητας, τότε αύτές οί σωματικές κινήσεις καί οί άναρθρες κραυγές δέν θά έπαρκοΰσαν. Γιατί θά έπρεπε νά άνακοινώ νουν δχι τό ιδιαίτερο, άλλά τό γενικό. Τά ζώα δμως δέν έχουν τέτοια άνάγκη. Οί άνθρωποι δμως νοιώθουν αύτή τήν άνάγκη καί στήν πιό στοιχειώδη μορφή κοινωνικής έρ. γασίας. Πάνω στή διαδικασία αύτή, νοιώθουν άμεσα τήν άνάγκη νά άνακοινώσουν κάτι στόν άλλο, δπως έδειξε ό Ένγκελς. Καί γι’ αύτό άνάπτυξαν τά μέσα γιά νά τό έκ- φράσουν.

«Ή άνάγκη οδηγεί στή δημιουργία τών όργάνων» «τυ- νεχίζει δ ’Ένγκελς. «Ό ύποανάπτυκτος λάρυγκας τοϋ πιθη­κοειδούς, άργά, άλλά σταθερά, μεταμορφώνεται μέ τή βαθ­μιαία αύξανόμενη παλμική κίνηση καί τδ στόμα σιγά σιγά μαθαίνει νά προφέρει τή μιά έναρθρη λέξη μετά τήν άλλη. *Η σύγκριση μέ τά ζώα, δικαιώνει τήν έξήγηση δτι ή προέ­λευση της γλώσσας βρίσκεται στή διαδικασία έργασίας καί δτι ή έξήγηση αύτή εϊναι ή μοναδικά σωστή.»

Οί άνθρωποι νοιώθουν τήν άνάγκη νά άνακοινώνουν δ ένας στδν άλλο γνώσεις γιά τίς ιδιότητες τών άντικειμένων καί σέ τί μποροϋν νά χρησιμεύσουν αύτές οί Ιδιότητες. Καί στδ σημείο αύτδ δ Ένγκελς περιγράφει πώς έγινε ή έξέ­λιξη τοΰ λάρυγγα καί τοΰ στόματος, γιά νά γίνουν ικανά νά άρθρώνουν λέξεις καί φράσεις, μέ τίς όποιες θά γίνον­ται οί άπαραίτητες ανακοινώσεις.

I Λ Ε Ε -

Ό λόγος σημειώνει τδ πέρασμα άπό τήν αίσθηση στήν ’Ιδέα.

*Η γλώσσα έχει λέξεις γιά τίς ποιότητες καί τίς σχέ­σεις τών άντικειμένων, πού πέφτουν στήν άντίληψή μας, μέσα άπδ τίς αισθήσεις μας καί στήν πορεία της πρακτικής μας ζωής. Καί έτσι, ενώ έμεΐς συλλαμβάνουμε μόνο δτι ττέφτει στήν άντίληψή μας, άνάλογα μέ τήν έντύπωση πού κάνει στά αισθητήριά μας δργανα, μποροΰμε νά μιλάμε καί νά σκεφτόμαστε γιά τά άντικείμενα πού πέσαν στήν άντί­ληψή μας, οχι μόνο μέ βάση τίς δοσμένες σχέσεις καί τίς δοσμένες ιδιότητες, άλλά καί μέ διαφορετικές σχέσεις καί τίς αλλαγές πού μποροϋν νά πάθουν. "Ετσι μποροΰμε νά μι­λάμε καί νά σκεφτόμαστε γιά τδ τί μποροΰμε νά κάνουμε μέ τά διάφορα άντικείμενα καί πώς μποροΰμε νά άλλάξου- με τις ίδιότητές τους γιά συγκεκριμένους σκοπούς.

’Εδώ άκριβώς βρίσκεται καί ή δύναμη της σκέψης.

61

Μπορούμε νά σκεφτόμαστε τί μπορούμε νά κάνουμε μέ τά διάφορα πράγματα, τίς αλλαγές πού μπορούμε νά έπιφέρου- με καί μπορούμε νά έπεξεργαστοϋμε τά μέσα, μέ τά όποια θά πραγματοποιήσουμε αύτές τίς αλλαγές. Σκεπτόμενοι, έ- πεξεργαζόμαστε τήν πείρα στό μυαλό μας, ίπως άκριβώς θά γίνει στήν πραγματικότητα : άναπαριστάνουμε τό τί μπορούμε νά κάνουμε, τί μπορεΐ νά συμβεΐ καί ποιές άλλα- γές θά πρέπει νά πραγματοποιήσουμε μέ τή σειρά. Καί τά συμπεράσματα της πείρας μας μέσα στή σκέψη μας μπαί­νουν στή δοκιμασία τής πρακτικής. Αύτή είναι ή καθαρή ούσία της διαδικασίας της σκέψης, ίπως βγαίνει άπό τή διαδικασία της έργασίας.

’Εδώ θά πρέπει νά σημειώσουμε ίτι οί ιδέες δέν είναι τό ϊδιο μέ τίς εικόνες. Ή ιδέα ή ή έννοια π.χ. τοϋ χρώ­ματος ή τοϋ σχήματος δέν είναι ή ϊδια μέ τήν εικόνα τοϋ χρώματος ή τοϋ σχήματος πού μποροΰμε νά σχηματίσουμε στή φαντασία μας. Οί παλιότεροι έμπειριστές φιλόσοφοι (Μπέρκλεϋ καί Χιούμ) συνήθως μπέρδευαν τίς Ιδέες μέ τίς εικόνες. "Ομως συμβαίνει τό άντίθετο. Είναι δυό διαφορε­τικά πράγματα. 01 εικόνες είναι άπλώς μιά συνέχεια της αίσθησης. Οί Ιδέες ίμα^ σημειώνουν τήν άνάπτυξη τοϋ λό­γου, έκφράζουν μιά άφαίρεση άπό τήν πραγματικότητα καί έπιτρέπουν τό σχηματισμό γενικεύσεων.

Δέν ύπάρχει άμφιβολία ίτι τά άνώτερα ζώα μπορο S' ίπως καί ό άνθρωπος, νά σχηματίζουν αισθητικές εικόνες τών άντικειμένων. Π.χ. μιά άλεποΰ μπορεΐ θαυμάσια νά ίχει στό μυαλό της τήν εικόνα τής πορείας αναζήτησης κυ­νηγήματος, σκοτώματος καί φαγώματος τοϋ κουνελιοΰ καί σέ συνέχεια νά βάζει σέ πρακτική αύτή τήν εικόνα. Μπορεΐ —καί τό κάνει—νά έπιδείξει τρομερή πονηριά καί προνοη­τικότατα στήν έκτέλεση τοϋ σκοποϋ αύτοϋ. Μά ό άν­θρωπος, πού χρησιμοποιεί άκόμα καί τά πιό άπλά έρ- γαλεΐα στήν παραγωγή, χρησιμοποιεί μέθοδες πού κανένα άλλο ζδο δέν μπορεΐ νά χρησιμοποιήσει. Κατασκευάζοντας

62

καί χρησιμοποιώντας καί τό πιό απλό έργαλεΐο παραγω­γής ό άνθρωπος πρέπει δχι μόνο νά έχει στό νοϋ του τήν εικόνα τών πραγμάτων, άλλά καί νά έχει διαμορφώσει ίδέες γιά τις ιδιότητες τών πραγμάτων πού μπορούν νά χρησι­μοποιηθούν γιά τήν πραγματοποίηση τών σκοπών πού έπι · θυμεϊ.

\Γ αύτό τόν τρόπο βλέπουμε γιατί ή σκέψη εϊναι άνώ- τερη μορφή συνείδησης άπό τήν άντίληψη τών αισθήσεων. Ή άντίληψη τών αισθήσεων άναπαράγει τά πράγματα, 6- πως έμφανίζονται στή δράση τους, στά αισθητήριά μας δρ- γανα. Ά πό τήν άλλη πλευρά τώρα, δταν σχηματίζουμε Ιδέες συλλαμβάνουμε τά πράγματα στά ούσιαστικά τους χα­ρακτηριστικά πέρα άπό τις Ιδιομορφίες ύπαρξης καί τοϋ τρόπου έμφάνισης τους. Καί έτσι μποροϋμε νά άναπαρα- στήσουμε στή σκέψη μας τί άλλοιώσεις μπορεϊ νά πάθη τό πραγμα σέ διάφορες περιστάσεις, πώς άλληλοεπιδροΰν, οί διάφορες δυνάμεις πού ένυπάρχουν σ’ αύτό, οί σχέσεις του μέ τά άλλα άντικείμενα καί οί νόμοι άλλαγης καί κίνησης.

Είναι φανερό λοιπόν δτι έχει γίνει ένα τρομερό άλμα στήν άνάπτυξη της συνείδησης δταν διαμορφώνονται οί [δέες. Αύτό τό άλμα στήν άνθρώπινη συνείδηση είναι άπλώς ή ιδεατή πλευρά στό άλμα άπό τόν ζωώδης τρόπο ζωής στόν άνθρώπινο, πού σημειώνεται τή στιγμή πού ό άνθρω­πος άρχίζει νά φτιάχνει καί νά χρησιμοποιεί έργαλεϊα.

Τή στιγμή πού ό άνθρωπος δέν μαζεύει, δέν τακτοποιεί· καί δέν χρησιμοποιεί άπλώς τά φυσικά άντικείμενα, 6πως κάνουν τά ζώα, άλλά κυριαρχεί πάνω στή φύση, στίς ίδέες του δέν καταγράφει άπλώς τήν παρουσία τών πραγμάτων* δπως γίνεται στήν άντίληψη, άλλά άνακαλύπτει τις σχέσεις πού ύπάρχουν άνάμεσα στά πράγματα καί τις αίτιες πού κρύβονται πίσω άπ’ αύτά.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο

ΣΚΕΨΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ

ΓΛ Ω ΣΣ \ ΚΑΙ Σ Κ Ε Ψ Η

Τ* δύναμη νά άναπαραστήσουν τά πράγματα βχι μέ τίς ιδιότητες καί Γΐς σχέσεις πού παρουσιάζονται άμεσα στίς αισθήσεις, άλλά μέ ιδιότητες καί σχέσεις πραγμάτων σέ άφηρημένη μορφή τών ξεχωριστών πραγμάτων, τήν έχουν οί ιδέες. Ή δύναμη αύτή παράγει τό λόγο. Ή άνάπτυξη τοϋ τρόπου σκέψης καί ή δύναμη της σκέψης είναι αχώ­ριστα καί έξαρτοϋνται άπό τήν άνάπτυξη καί τή δύναμη τοϋ λόγου.

Ό λόγος, βπως είπαμε ξεπηδάει μέσα άπό τήν κοινω­νική δραστηριότητα τοΰ άνθρώπου σάν παράγωγο καί βρ­γανο κατά πρώτο καί κύριο λόγο της κοινωνικής έργασίας. Ά πό τό ξεκίνημά του ό λόγος χρησιμεύει σάν μέσο τής κοινωνικής επικοινωνίας. "Οπως τό καταλαβαίνουμε λοιπόν ό λόγος δέν μποροΰσε νά άναπτυχθη σάν προσωπικό καί ιδιαίτερο άπόχτημα τών ξεχωριστών άτόμων πού τό καθέ­να τόν χρησιμοποιεί γιά δικό του σκοπό, πέρα άπό τίς σχέσεις του μέ τά άλλα άτομα. Αντίθετα ό λόγος ξεπη- δάει έπειδή άπό τήν άρχή της κοινωνικής δραστηριότατος οί άνθρωποι ένοιωσαν τήν άνάγκη νά άνακοινώσουν στούς άλλους γενικές ιδέες καί συμπεράσματα γιά νά τελειοποιή­

σουν τά μέσα καί οί μέθοδες κατασκευής τους.*0 λόγος, λοιπόν, προβάλλει μέ τή διαμόρφωση μιάς

γλώσσας, κοινής σέ μιά κοινωνική όμάδα. Οί άνθρωποι αύ- τοί τή γνωρίζουν καί τήν κατανοούν καί μπορούν νά τή χρησιμοποιούν δλοι γιά νά άνακοινώνουν τή σκέψη τους μεταξύ τους. Κοινή περιοχή, κοινή οίκονομική δραστηριό­τητα καί κοινή παράδοσης συμβαδίζουν μέ τήν κοινή γλώσ­σα. Καί αύτό δείχνει ότι ή κοινή γλώσσα άποτελεΐ Ινα άπό τά ξεχωριστά γνωρίσματα τών λαών καί τών ’Εθνών.

Ή γλώσσα έχει διό βασικά χαρακτηριστικά : τό λεξι­λόγιο, καί τή διάταξη, δηλαδή έχει έναν άριθμό λέξεων οί όποιες άπό τήν πολλή χρήση έχουν γίνει χτήμα καί χρησι­μοποιούνται άπό μιά κοινωνική όμάδα καί έχει καί όρισμέ- νους κανόνες συνδυασμοϋ τών λέξεων, μέ βάση τούς όποίους μπορούν νά έκφραστοϋν τά ίσα έχουν νά άνακοινωθοϋν,

Ό ταν οί άνθρωποι άρχισαν νά κατασκευάζουν έργαλεΐα γιά κοινωνική παραγωγή, άρχισαν έπίσης καί νά μιλοΰν καί νά άναπτύσσουν μιά γλώσσα- καί μέ τόν τρόπο αύτό άρχισαν νά σχηματίζουν Ιδέες γιά τόν κόσμο πού τούς πε­ριβάλλει. Οί ρίζες της γλώσσας βρίσκονται στή διαδικασία τής κοινωνικής έργασίας» Καί ή προέλευσή της έξηγεΐ τά ούσιαστικά καί στοιχειώδη γνωρίσματα τής γλώσσας σάν ίργανο έπικοινωνίας καί άνταλλαγής σκέψεων.

Ό μω ς ή γλώσσα πού έχει νήν καταγωγή της στήν πα­ραγωγική δραστηριότητα τοϋ άνθρώπου, υπηρετεί τό σύ­νολο τής άνθρώπινης κοινωνικής συναλαγής καί δραστηριό­τητας, πού άναπτύσβται παραπέρα μέ τήν παραγωγή καί πάνω στή βάση τής παραγωγής. Σέ κάθε τΐ πού οί άνθρω­ποι δημιουργοΰν συλλογικά, χρησιμοποιοϋν τή γλώσσα. Καί ίλες τους οΐ σκέψεις, τά σχέδια καί οί έμπνεύσεις, ίλες τους οί Ιδέες γιά τόν κόσμο καί γιά τούς συνανθρώπους τους, ξεπηδοϋν μόνον έπειδή ύπάρχει ή γλώσσα μέ τήν όποία μποροϋν νά τίς έκφράσουν καί νά νά τίς άνακοινώσουν.

64

Μ Π Ο ΡΕ I Ν Α Υ Π Α Ρ Ξ Ε Ι Σ Κ Ε Ψ Η Χ Ω Ρ ΙΣ ΓΛ Ω ΣΣ Α ;

Ή μελέτη της φύσης—ή ύλική βάση, ή λειτουργία καί οί νόμοι έξέλιξης—τής σκέψης καί τής γλώσσας, όδηγεϊ στό συμπέρασμα δτι ή διαμόρφωση τών Ιδεών και ή άν- ταλλαγή Ιδεών είναι άδύνατος χωρίς τή γλώσσα. Και άκό- μα 6τι οΐ ίδέες διαμορφώνονται καί άναπτύσονται μέ τή γλώσσα.

Οί ίδέες σχηματίζονται καί παίρνουν μορφή μόνο μέ τή βοήθεια τών λέξεων καί τοϋ συνδυασμοΰ τους. Μέ τή βοή­θεια τών λέξεων καί τοϋ συνδυασμοΰ τών λέξεων σέ προτά­σεις άναπαράγεται ή πραγματικότητα σέ σκέψεις. Οί σκέ­ψεις γίνονται συγκεκριμένες στό μέτρο πού, δπως έγραφε ό Στάλιν στό έργο του τό «Γλωσσικό ζήτημα καί ό Μαρξι­σμός» , «καταγράφονται καί καθορίζονται μέ λέξεις καί οί λέ­ξεις συνδυαστοϋν σέ προτάσεις». 01 ίδέες χωρίς τή γλώσσα εϊναι σάν νά μήν ύπάρχουν, σάν πνεύματα χωρίς σώμα.

Μήπως δμως αύτό σημαίνει δτι ή σκέψη είναι νά λέε λέξεις καί δτι ή διαδικασία σκέψης εϊναι μιά διαδικασία «μιλήματος μέ τόν έαυτό μας» ; Γιατί πρώτα-πρώτα μπο­ρούμε νά λέμε λέξεις καί προτάσεις χωρίς νόημα Καί ύστε­ρα δταν ό άνθρωπος μάθει νά χρησιμοποιεί τή γλώσσα, πολλές διαδικασίες σκέψης μποροΰν νά γίνουν χωρίς νά ψυ- θυριστεΐ οΰτε μία λέξη ή καλύτερα νά γίνουν παράμερα, νά τις κάνει ένας ξεχωριστός άνθρωπος. Στήν περίπτωση αύτή οί λέξεις καί οί προτάσεις θά χρησίμευαν μόνον δταν θά άνακοινώνονταν αυτές οί σκέψεις.

Π.χ. είναι πολύ γνωστό δτι άν ύπάρχουν άνθρωποι πού έχουν συζητήσει πολλές φορές τό ίδιο Θέμ4, λίγες λέξεις είναι αρκετές νά τούς κάνει νά καταλάβουν ένα πολύπλοκο σημείο, πού θά χρειαζόνταν πάρα πολλές λέξεις νά τό άνα- κοινώσουν έξω άπ’ αύτούς. Κι’ αύτό γίνεται γιατί έχουν δοθη προηγούμενα, στή συζήτησή τους, έξηγήσεις καί μέ

&

65

λίγες λέξεις έπαναφέρουν στή μνήμη τους όλες αύτές τΙς έξηγήσεις.

Τό ΐδιο άκριβώς γίνεται καί μέ τή διαδικασία σκέψης στόν έγκέφαλο ένός καί τοϋ αύτοΰ άνθρώπου. Ό ένας μπο. ρεΐ νά καταλήξει σέ συμπεράσματα, χωρίς νά παρέμβουν πολύπλοκες διαδιακασίες έσωτερικής όμιλίας μέ λέξεις. Ό άνθρωπος αύταπαταται άν νομίζει δτι έχει Ιδέες γιά κά­ποιο πραγμα πού δέν μπορεΐ νά τίς έκφράσει ή γλώσσα του.

Ασφαλώς, μ’ αύτό δέν θέλουμε νά ποΰμε δτι δέν ύπάρ- χει διαφορά άνάμεσα σέ μιά Ιδέα καί μερικές λέξεις ή φρά-. σεις. Μ’ αύτό πού είπαμε θέλουμε νά τονίσουμε βτι οί Ιδέες υπάρχουν μόνο αν πάρουν σάρκα καί όστα σέ ορισμένες λέ­ξεις ή φράσσεις πού χρησιμοποιούνται γιά νά έκφράσουν τίς Ιδέες. Οί Ιδέες δέν έχουν χωριστή καί άποσπασμένη άπό τό σώμα αύτοόπαρξη, δηλαδή δέν έχουν ύπαρξη πέρα άπό τή μορφή έκφρασής τους.

Π.χ. ή αγγλική λέξη «red» (κόκκινος) καί ή αντίστοι­χη γαλλική «rouge» έκφράζουν καί οί δυό τήν ίδια Ιδέα ένός χρώματος. Αύτό σημαίνει δτι ή ίδέα δέν ταυτίζεται μέ μιά συγκεκριμένη λέξη. Ό μω ς ή ίδέα τοϋ χρώματος δέν υπάρχει έξω άπό τίς λέξεις πού τήν έκφράζουν, βπως κα} τό χρώμα δέν μπορεΐ νά υπάρξει άνεξάρτητα άπό τά έγ­χρωμα άντικείμενα. Τό βτι οί δυό αύτές λέξεις έκφράζουν τήν ίδια έννοια σημαίνει δτι έχουν τήν ίδια σημασία στίς άντίστοιχΐς γλώσσες, δηλαδή οί δυό λέξεις παίζουν τόν ίδιο ρόλο στήν Επεξεργασία τών σχέσεων πού άναπτύσσονται μέσω της γΛώσσας, άνάμεσα στόν άνθρωπο καί στό έξωτε­ρικό του περιβάλλον. ' Η δραστηριότητα σκέψης τοϋ έγκεφά­λου «Ιναι ή επεξεργασία τών σχέσεων μέ τόν έξωτερικό κό. σμο. Καί αύ~£ γίνεται δχι πρίν άπό τή γλώσσα, 6χι χωρίς τή γλώσσα, έλ>Λ άκριβώς καί μόνο μέ τή γλώσσα.

67

01 ΓΛ Ω Σ Σ ΙΚ Ε Σ Σ Υ Μ Β Α Τ ΙΚ Ο Τ Η Τ Ε Σ ΚΑΙ Τ Ι ΕΚ ΦΡΑΖΟ Υ Ν

"Ενα άπό τά χαρακτηριστικά τής γλώσσας είναι δ αυ­θαίρετος καί συμβατικός χαρακτήρας της. "Ενας ιδιαί­τερος ήχος χρησιμοποιείται γιά κάποιον Ιδιαίτερο σκο­πό στή γλώσσα. Ό μω ς μπορούσαν νά χρησιμοποιηθούν καί άλλοι ήχοι έκτός άπό αυτόν. Καί αύτό γίνεται στίς άλλες γλώσσες.

*Η άνακάλυψη δτι οί λέξεις εΤναΛ κατ’ αύτόν τόν τρόπο αύθαίρετα ή συμβατικά σημεία, στάθηκε μιά μεγάλη άνα­κάλυψη της έπιστήμης, δπως μπορεϊ νά τό καταλάβει δ καθένας. Κι αύτό γιατί συνήθως πίστευαν καί έξακολου- θοϋν νά πιστεύουν άκόμη μερικοί, δτι ή κάθε ξεχωριστή λέξη είναι κατά κάποιον μυστηριώδη τρόπο «ή δρθή λέξη» γιά ένα συγκεκριμένο άντικείμενο καί δτι οί λέξεις συνδέον­ται μέ τά πράγματα μέ κάποιο έσωτερικό δεσμό καί δχι άπό τή συμβατικότητα τής γλώσσας.

Ή άρχαία άντίληψη γιά κάποια μυστικό δεσμό άνάμεσα στίς λέξεις καί στά πράγματα συνδέθηκαν μέ τή μαγεία κα ̂τή Θρησκεία. Έ τσ ι κατάληξαν νά πιστεύουν δτι κάθε Αν­θρωπος είχε ένα δνομα, πού ήταν αποκλειστικά δικό του καί δτι δέν μπορούσε νά τοϋ ταιριάσει άλλο δνομα. Αύτό λοιπόν «τό πραγματικό του δνομα» τό τηρούσαν μυστικό γιατί πίστευαν πώς άν τό γνώριζαν οί έχθροί του, μποροϋ' σαν νά καταραστοΰν τό δνομά του καί νά τοϋ κάνουν ζη­μιά. Κατά τόν ΐδιο τρόπο πίστευαν δτι καί τά όνόματα τών θεών είχαν σχέση μέ τις ίδιότητές τους. Καί γ ι’ αύτό πίστευαν δτι υπήρχαν καί άλλες λέξεις πίσω άπό τά δνόματά τους. "Ετσι υπάρχει μιά παλιά παροιμία (τήν δ- ποία παραθέτουν δ Κ. Κ. Όγκντεν καί I. Α. Ρίτσαρντς στό έργο τους "Εννοια τής "Εννοιας) πού λέει : « Ό θεός είναι πραγματικά Θεός». 'Η παροιμία αύτή έκφράζει τήν ιδέα δτι ύπάρχει κάτι πραγματικά θεϊκό, στό όποιο άναφέ. ρεται ή λέξη Θεός.

Μά δέν είναι μόνο τό λεξιλόγιο μιας γλώσσας συμβατι­κό. Συμβατικοί είναι καί οί γραμματικοί της καί οί συντα­κτικοί της κανόνες. Ή κάθε γλώσσα έχει τούς δικούς της κανόνες. 01 κανόνες της Κινέζικης γλώσσας π χ. είναι έντε- τελώς διαφορετικοί άπό τούς κανόνες τών Εύρωπαϊκών γλωσσών. 01 κανόνες της Εγγλέζικης γλώσσας διαφέρουν άπό τούς κανόνες τών Λατινικών καί Σλαβονικών γλωσσών. Καί οί κανόνες τών γλωσσών έκείνων πού συνηθίζουνε νά λέμε «πρωτόγονες» είναι έπίσης έντελώς διαφορετικοί. Κι* 6μως ίλες οί γλώσσες μπορούν νά έκφράζουν τά ϊδια νοή­ματα καί μπορεΐ κάθε νόημα της μιας νά μεταφραστεί στην άλλη γλώσσα. Αύτό σημαίνει 6τι βχι μόνο τό λεξιλόγιο άλλά καί γραμματικοί κανόνες είναι συμβατικοί. Καί είναι συμβατικοί μέ τήν έννοια δτι αύτοί οί ξεχωριστοί ήχοι κα£ κανόνες χρησιμοποιούνται άπό τούς διαφόρους λαούς γιά Ιστορικούς λόγους. 01 ϊδιες Ιδέες μπορούσαν νά έκφραστοΰν μέ άλλους ήχους καί άλλους κανόνες. Καί χρησιμοποιούν­ται μέ βάση τήν ιστορική διαμόρφωση τών λαών. Μά α­σφαλώς δέν είναι συμβιβαστικές μέ τήν έννοια ίτ ι άπό τή στιγμή πού ένας λαός πήρε τήν άπόφαση νά έκφράζεται έτσι, ή γλώσσα παραμένει σταθερή. Γενικά μιλώντας, οί γλωσσικές συμβατικότητες διαμορφώνονται σέ μιά άσυνε'- δητη διαδικασία μέσα στή ζωή τών λαών. Μόνο 6ταν φτά· σαν σ’ δνα όρισμένο βαθμό διαμόρφωσης καταγράφηκαν σέ λεξικά καί γραμματικές. Καί έτσι οί λαοί άρχισαν συνειδητά καί έσκεμένα νά καταγράφουν καί νά καθορίζουν τις συμ­βατικότητες της γλώσσας τους.

Μά ένώ, δπως εϊπαμε καί τό λεξιλόγιο καί ή γραμμα­τική της γλώσσας είναι συμβατικότητες, έν τούτοις δλες οί λέξεις πού έχει μιά γλώσσα μέ τήν έννοια τών άντικ.. ' · νων πού καθορίζονται μέ τό λεξιλόγιό της, δέν είναι συμ. βατικότητες, άλλά καθορίζεται άπό τις άντικειμενικές συν­θήκες καί τίς άπαιτήσεις πού χρησιμοποιεί αύτή τή γλώσσα*

“Ετσι άνεξάρτητα άπό ποιόν ήχο χρησιμοποιούν γιά ένα

σκοπό, ή γλώσσα πρέπει νά έχει λέξεις γιά 6λα τά πράγ­ματα, γιά ίλες τίς ίδιότητές τους, γιά όλες τις σχέσεις τους κ.λ.π. πού έχουν μεγάλη πρακτική σημασία γιά τή ζωή τοϋ λαοϋ. Γενικά 6σο πιό άνεβασμένο είναι τό στάδιο παραγωγής τόσο μεγαλύτερη είναι ή άνάγκη γιά Ινα στόκ βασικών λέξεων τής γλώσσας.

Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τίς σχέσεις καί τό συσχετι­σμό τών πραγμάτων καί τοϋ άνθρώπου πού έκφράζονται μέ τούς συνδυασμούς τών λέξεων σέ φράσεις, σύμφωνα μέ τούς κανόνες της γραμματικής καί του συντακτικοϋ. Καί αύτές δέν είναι συμβατικότητες, άλλά καθορίζονται άπό τό τί πρέπει νά έκφράσουν στίς προτάσεις τους.

Π.χ. όποιαδήποτε καί άν είναι ή γραμματική μιας γλώσσας πρέπει νά έχει τίς άπαραίτητες συμβατικότητες γιά νά μπορεΐ νά έκφράσει τή δράση τοϋ ένός πράγματος στό άλλο, τίς σχέσεις πού ύπάρχουν άνάμεσα στό πράγμα καί στίς διάφορες ή άλλασσόμενες Ιδιότητες του κ.λ.π. 01 διαφορετικές γλώσσες χρησιμοποιοϋν διαφορετικές συμβατι­κότητες γιά νά έκφράσουν προτάσεις, άλλά αύτές οί συμ­βατικότητες πρέπει νά ίκανοποιοϋν τίς ίδιες άπαιτήσεις πού ξεπηδοΰν άπό 6,τι πρέπει νά έκφραστεΐ, πού είναι κοι­νό σ’ ίλες τίς γλώσσες.

■Έτσι άπό τή στιγμή πού οί λαοί καθορίζουν τίς συμ­βατικότητες τους τόσο στό λεξιλόγιο ίσο καί στή'γραμ­ματική, οί συμβατικότητες αύτές έκφράζουν άντικειμενικές άπαιτήσεις κοινές στήν κάθε γλώσσα καί μπορούν πάντα νά Ικανοποιούν τίς ίδιες άπαιτήσεις.

ΓΛΩ ΣΣΑ ΚΑΙ Λ Ο ΓΙΚ Η

Όποιαδήποτε σκέψη καί νά κάνουμε καί όποιαδήποτε γλώσσα καί αν· χρησιμοποιήσουμε -ρέπει νά ικανοποιούν­ται οί βασικές άπαιτήσεις της άντανάκλασης της πραγμα­τικότητας στή σκέψη. 01 άπαιτήσεις αύτές δημιουργοϋν

.70

τούς νόμους σκέψης, τίς άρχές της λογικής. Γιατί οι σκέ­ψεις είναι άντανάκλαση τοϋ πραγματικού κόσμου καί κα­τά τή διαδικασία τής άντανάκλασης, βπως είπε ό Μάρξ, ό υλικός κόσμος μετασχηματίζεται στη μορφή τών σκέψεων. *Η διαδικασία αύτή άντανάκλασης και μετασχηματισμού έχει τούς δικούς της νόμους, τούς νόμους τήςσκέψης, τΙς άρχές τη; λογικής.

01 νόμοι τής σκέψης κατά κύριο λόγο άπαιτοϋν τίς λο­γικές άρνές γιά την συγκρότηση προτάσεων μέ νόημα.

’Υπάρχουν άπλές καί σύνθετες προτάσεις. Ή κατασκευή τών απλών προτάσεων άπαιτοϋν τη λογική συγκρότηση πού νά περιέχει την κατάφαση, τήν άρνηση, τή σχέση κλπ. Καί οί σύνθετες προτάσεις σχηματίζονται με τό συνδυα­σμό άπλών προτάσεων μέ λογικούς συνδυασμούς πού τούς έκφράζουμε μέ τις λέξεις «καί» «ή» «έάν» κλπ. Έ τσ ι έ­χουμε τίς φράσεις. «Αύτό είναι κόκκινο», «Αύτό δέν είναι κόκκινο», «Αύτό άρχίζει νά κοκκινίζει, Αύτό είναι πιό κόκ­κινο άπό έκεΐνο». Ό λες αύτές οί προτάσεις είναι άπλές Μαι οί προτάσεις: Αύτό είναι κόκκινο καί κείνο πράσινο»^ «ή αύτό είναι κόκκινο ή έγώ στραβώθηκα καί δέν μπο­ρώ νά ξεχωρίσω τά χρώματα» καί «άν αύτό είναι κόκκινο τότε θά πρέπει σέ λίγο νά πρασινίσει» είναι σύνθετες προ­τάσεις. Ή συγκρότηση όλων αύτών τών προτάσεων απαι­τεί τίς καθορισμένες λογικές άρχές πού διέπουν τή συ­γκρότηση κάθε πρότασης μέ νόημα.

Οί νόμοι τής σκέψης άπό τήν άλλη πλευρά άπαιτοϋν τις άρχές τής λογικής πού καθορίζουν ποιές προτάσεις προη- γοΰνται καί ποιές έπονται γιά νά έχει συνοχή τό νόημα. Αύ­τές τίς άρχές χρησιμοποιούμε όταν μιλάμε καί 8ταν άνα- πτύσουμε έπιχειρήματα.

"Ε τσ ι: «αν κάθε Α είναι Β καί κάθε Β είναι Γ τότε καί κάθε Α είναι Γ»· Αύτή είναι μιά γενική άρχή τήςλα- γικής πού μας λέει δτι ή τρίτη πρόταση πρέπει νά ακολου­θήσει τίς δυό προηγούμενες. Ή άρχή αύτή πρωτοδιατυπώ-

71

θηκε άπό τόν ’Αριστοτέλη πού τήν άποκάλεσε «πρώτη βάση τοϋ συλλογισμοϋ» (Τά ένΐ τρίτον ίσα καί πρός άλληλα Ισα σ. τ. μ.)

’Ασφαλώς δμως μιά τέτοια άρχή δέν μας δίνει έγγύη- ση γιά τήν αλήθεια τών προτάσεων. ’Αφορά μόνον τή λο­γική σχέση τών προτάσεων μεταξύ τους καί δχι τήν άλή- θεια τοϋ περιεχομένου τους. Μας λέει δμως δτι Sv διαπι­στώσουμε δτι οί δύο πρώτες προτάσεις είναι άληθηνές, τό­τε δέν πρέπει νά έρευνήσουμε άν καί ή τρίτη είναι σωστή, γιατί ή άλήθεια της. βγαίνει άπό τής δύο πρώτες. Μά άν οί δύο πρώτες προτάσεις δέν είναι άληθινές τότε ή τρίτη πρόταση άν. καί ακολουθεί τις δυό πρώτες, μπορεϊ νά είναι ή νά μήν είναι αληθινή. 'Η λογική άπό μόνη της δέν μάς λέει τίποτα γιά τήν άλήθεια τών προτάσεων. * Η άλήθεια τους θά πρέπει νά άποκαλυφθεΐ καί έπαληθευθεϊ μόνον μέ τήν έμπειρική έρευνα.

Έ να άλλο παράδειγμα άρχής της λογικής είναι ή άρχή τής μή άντίφασης πού καλύτερα μπορεϊ νά είπωθεϊ καί άρ­χή της ταυτότητας. Ή άρχή αύτή λέει δτι μιά πρόταση δέν μπορεϊ νά ταυτίζεται μέ τήν άρνηση της. 'Η άρνηση του Α είναι τό Β. «Κατά συνέπεια» τό Α δέν μπορεϊ νά είναι Β». Καί άν πείτε δτι τό «Α είναι Β καί τό Α δέν είναι Β* τότε τό ένα μέρος τής πρότασης σας άναιρεΐ τό άλλο καί δέν λέει τίποτα ("ο^ως στα μαθηματικά τό σύν καί τό πλήν έξουδετερώνονται). Στήν περίπτωση αύτή τά δσα λέει δέν έχουν συνοχή ή άντιφάσκουν μεταξύ τους.

’Αξίζει νά σημειώνουμε δτι άπό τότε πού 6 ’Αριστοτέ­λης πρωτοδιατύπωσε τήν άρχή της μή άντίφασης, δημιουρ- γήθηκαν ένα σωρό συγχύσεις σχετικά μέ τό θέμα της λογι­κής. Έ τσ ι οί σχολαστικοί φιλόσοφοι παρουσίασαν αύτή τήν άρχή σάν νόμο πού καθορίζει πώς τό κατηγορούμενο, συν­δέεται μέ τό υποκείμενο^. Ό νόμος αύτός θέλει νά πει δτι τό ΐδιο κατηγορούμενο δέν μπορεϊ νά άνήκει καί νά μήν άνήκει σχό Ϊδιο ύποκείμενο. Καί ό νόμος αύτός άκολου-

72

θήθηκε άπό έναν τρίτο πού λέγεται νόμος «άποκλεισμοϋ τοΰ τρίτου» πού λέει βτι ένα κατηγορούμενο θά πρέπει ή νά άνήκει ή νά μήν άνήκει στό ύποκείμενο. Αύτό σημαί­νει δτι μποροΰμε κάθε φορά νά λέμε καθαρά καί ξάστε­ρα άν τό A είναι ίδιο μέ τό Β ή άν τό Α δέν είναι τό ΐδιο μέ τό Β. Τό ένα πρέπει νά είναι άληθινό καί άλλο δχι.

’Αλλά δέν είναι δύσκολο νά καταλάβει κανένας, δτι ένας σόσο σαφής χωρισμός δέν μπορεΐ πάντα νά γίνει. Καί έτσι ό νόμος αύτός δέν είναι απόλυτος. ’Από τή στιγμή πού τά πράγματα ύπάρχουν μόνο σέ άλληλοεξάρτηση καί κίνηση, τό κάθε πράγμα μπορεΐ νά δείχνει ένα του χαρκτηριστικό μόνο σέ μιά όρισμένη θέση καί σχέση καί 6χι σέ άλλη. Έ τσ ι δέν μπορεΐς νά πεις μέ σιγουριά άν έχει ή δχι αύτό τό χαρα­κτηριστικό. Καί εϊναι τό ίδιο σωστό δτι άν ένα πράγμα βρίσκεται στή διαδικασία τής αλλαγής, είναι αδύνατο νά βεβαιώσουμε μέ σιγουριά ή νά άρνηθοΰμε δτι έχει όρισμένα σταθερά χαρακτηριστικά.

Οί περισσότερο χοντροκομένες καί δχι ορθές διατυπώ­σεις τών άρχών λογικής έχουν γίνει άπό τούς φιλοσόφους μέ περισσότερο μεταφυσική καί λιγότερο διαλεκτική σκέψη. Ή διαλεκτική μάς διδάσκει τό πώς θά διορθώσουμε τέτοια λάθη. Μ’ αύτό δέν θέλουμε νά ποΰμε δτι ή διαλεκτική είναι αντίθετος ή δτι άρνεΐται τις άρχές της λογικής. 'θ σκοπός της διαλεκτικής μεθόδου είναι νά μάς κάνει ικανούς νά έκ- φράζουμε λογικά καί μέ συνέπεια τά πράγματα στήν άλλη- λοεξάρτησή τους καί στήν κίνησή τους.

"Ας πάρουμε τό έξης παράδειγμα: "Ενας άνθρωπος πρέπει νά είναι «φαλακρός ή νά μήν είναι καθόλου ;» Μέ βάση τή σκέψη τών σχολαστικών καί μεταφυσικών φιλοσό­φων καί μέ τή μή άκριβή διατύπωση τών άρχών της λογι­κής πρέπει νά ύπάρχει ένα ναι ή ένα δχι. Καμμιά άλλη πε­ρίπτωση δέν είναι άνεκτή. Στήν περίπτωση αύτή θά όδη- γηθοϋμε σέ μιά δχι όρθή άπάντηση: «Είναι φαλακρός ή δέν είναι ;» Μήτε τό ναι μήτε τό 6χι εϊναι σωστή άπάν-

73

τηση. Στήν έρώτηση αύτή θά πρέπει νά δοθη μιά άπάντηση πού νά λέει περίπου : «Είναι κατά τό ένα μέρος φαλακρός» ή 6τι «γίνεται φαλακρός».

01 άνθρωποι μέ τΙς μεταφυσικές άντιλήψεις προσπα­θούν νά έκφράσουν τΙς άλλαγές τών πραγμάτων μέ σταθε­ρές κατηγορίες πού τούς όδηγοϋν στό νά βλέπουν τά πράγ­ματα χωριστά τό ένα άπό τά άλλο. Καί τό άποτέλεσμα αυ­τής τους τής θέσης είναι νά όδηγοϋνται σέ άσυνέπεια. Κι’ δπως δταν ένα άμάξι πλαταγίζει λέμε δτι κάτι δέν πάει καλά στή μηχανή του, έτσι καί δταν ένα πρόσωπο άν- τιφάσκει πρός τόν έαυτό του, λέμε δτι κάποιο λάθος ύπάρ- χει στίς Ιδέες του. ' Η διαλεκτική μάς κάνει Ικανούς νά βά­λουμε σέ τάξη τις ίδέες μας, νά άποφεύγουμε τΙς άντιφά- σεις της λογικής καί νά έχουμε άπόλυτη συνέπεια στά λό­για μας. *Η διαλεκτική λοιπόν σέβεται πάντα τις άρχές της λογικής της μή άντίφασης καί τής ταυτότητας, ένώ ή με­ταφυσική οδηγεί στήν παραβίαση αύτών τών άρχών.

Οί άρχές τής λογικής είναι νόμος της σκέψης καί δχι τής άντικειμενικής πραγματικότητας. Δέν είναι νόμος τών υλικών διαδικασιών, άλλά νόμος τής άντανάκλασης τών ύλι- κών διαδικασιών. Καί έπειδή εϊναι άπαιτήσεις της άντα­νάκλασης της πραγματικότητας στή σκέψη, πού ξεπηδοϋν άπό τή πραγματική φύση τών μορφών τής άντανάκλασης, δπως αύτή έξελίχθηκε στήν πορεία της άνθρώπινης πρακτι­κής δραστηριότητας, οί νόμοι τής λογικής απαιτούν νά βρί­σκουν άνταπόκριση στήν έπεξεργασία καί στήν έκφραση τών άπόψεων. Ά ν οί σκέψεις μας παραβιάζουν τούς νόμους της λογικής, τότε οί σκέψεις μας είναι άσυνεπεΐς καί βρί­σκονται σέ έσωτερική άντίφαση.

Αύτό άφορα έκεϊνο πού πολλές φορές τό λέμε «φυσιο­λογικό» χαρακτήρα τών νόμων της λογικής καί τόν «λογικό» τους χαρακτήρα σ’ άντίθεση μέ τή φυσική άναγκαιότητα. Οί σκέψεις μας μπορεϊ νά μήν εϊναι λογικές, άλλά πρέπει Οπωσδήποτε νά ίκανοποιοϋν τις άπαιτήσεις τής άντανάκλα-

σης τής πραγματικότητας. Κι’ αύτό γιατί οί νόμοι τής λο­γικής άποτελοϋν κανόνα γιά τή σκέψη. Και οί νόμοι τής λογικής ξεπηδοϋν άπό τήν πραγματική φύση τής σκέψης καί έντελώς άνεξάρτητα άπό τό άντικειμενικό πράγμα τή- σκέψης. Κι’ αύτό γιατί οΐ νόμοι τής λογικής έχουν αύτος αποδεικτικό καί άξιωματικό χαρακτήρα, πού τούς ξεχωρί" ζει άπό τούς φυσικούς νόμους πού πρέπει νά άνακαλυφθοϋν μέ έμπειρική έρευνα τής έξωτερικής πραγματικότητας.

Έ τσ ι βλες οί άπόψεις πού έπεξεργάζονται στήν κοινω, νία, Αποτάσσονται ίλες στούς ίδιους νόμους τής σκέψης* στίς ίδιες άρχές τής λογικής. "Οπως άκριβώς ή ίδια γλώσ­σα χρησιμοποιείται γιά νά έκφράσουμε διάφορες άπόψεις, έτσι καί οΐ διάφορες άπόψεις χρησιμοποιούν τούς ίδιους νό­μους σκέψεις, τήν Ιδια λογική.

Γι* αύτό καί οί καινούργιες άπόψεις δέν δημιουργοϋν καί κοινούργια λογική καί άκόμα περισσότερο δέν δημιουρ­γούν καινούργια γλώσσα. Αντίθετα, οί άρχές τής λογικής είναι στήν πραγματική διαδικασία τής σκέψης καί τής έκ­φρασής της στή γλώσσα καί δέν άλλάζουν μέ τίς άλλαγές τών άπόψεων.

’Ασφαλώς πολλοί άνθρωποι άγνοοϋν τή λογική δταν έπε- ξεργάζονται τάς άπόψεις τους. Τόσο τό χειρότερο γιά τίς άπόψεις τους. Αύτό δέν σημαίνει δτι δημιούργησαν ή δημι­ουργούν καινούργια λογική, άλλά δτι δέν κατάφεραν νά εί­ναι λογικοί.

“Αν οί νόμοι τής σκέψης άλλαζαν καί γίνονταν διαφορε­τικοί στούς διάφορους λαούς, δέν θά ύπήρχε πεδίο συζήτη­σης, άντιγνωμίας, ή έπιχειρηματολογίας καί καμμιά έξέλιξη τής σκέψης δέν θά ήταν δυνατή. 'Οποιοσδήποτε σκέπτετα1 οτι οί νόμοι τής σκέψης άλλάζουν, δτι οΐ διάφορες εποχές έχουν διαφορετικές λογικές, άρνοϋνται τή δυνατότητα σκέ­ψης, σάν άντανάκλαση τής άντικειμενικής πραγματικότη­τας. *Η λογική γεννιέται μέσα άπό τις γενικές άπαιτήσεις τής άντανάκλασης τής πραγματικότητας στή σκέψη καί βχι

74

άπό τά Ιδιαίτερα ένδιαφέροντα, πού οΐ Ιδιαίτερες διαδικα­σίες σκέψης μποροΰν νά ύπηρετοΰν άπό καιρό σέ καιρό.

Γι’ αύτό καί βταν, π.χ. είναι σοσιαλιστής συζητάει μέ έναν υπερασπιστή τοΰ καπιταλισμού καί οΐ δύο έπικαλοΰν- ται καί προσπαθούν νά στηρίξουν τά έπιχειρήματά τους στίς Ιδιες άρχές λογικής, βπως άκριβώς μιλοϋν καί τήν Ιδια γλώσσα. Ό π ω ς τό «δύο σύν δύο κάνουν τέσσερα» Ισχύει στούς λογαριασμούς καί μιας καπιταλιστικής καί μιας σο­σιαλιστικής έπιχείρησης, «άν βλα τά Α είναι ίσα μέ βλα τά τό Β, τότε καί τό Sva Α είναι ίσο μέ τό ένα Β» Ισχύει καί γιά τόν υπερασπιστή τοϋ σοσιαλισμού καί γιά τόν ύπε- ρασπιστή τοϋ καπιταλισμού. Ό ταν διαβάσει κανείς τά κα­τορθώματα τών Χριστιανών 'Ιεραποστόλων στούς πρωτό­γονους λαούς, θά καταλάβει βτι καί τά δύο μέρη στή συζήτηση έπικαλοΰνται τούς ίδιους νόμους τής λογικής, 4ν καί θά πρέπει νά όμολογήσουμε, βτι είναι συνήθως οΐ πρωτόγονοι λαοί περισσότερο λογικοί άπό τούς *Ιεραπό* στολους.

Τά δσα είπαμε μέχρι τώρα γιά τή λογική δέν έφαρμό- ζονται στίς φιλοσοφικές άπόψεις έκείνων πού έγραψαν βιβλία γιά τή λογική. 01 φιλοσοφικές άπόψεις έκείνων πού θέλουν γιά ταμπέλλα τους τή «Λογική», συνήθως είναι άπό- ψεις τών ξεχωριστών τάξεων καί τών διαφόρων έποχων.

Έ τσ ι καταλήγουμε στό συμπέρασμα βτι ή γλώσσα άναπτύσσεται σάν μέσο έκφρασης καί ανακοινώσεων τών σκέψεων μεταξύ τών άνθρώπων πού ζοΰν κοινωνική ζωή. Ξεπήδησε καί Αναπτύχθηκε στήν πορεία τής παραγωγικής τους δραστηριότητας. 01 σκέψεις τών άνθρώπων πού έκ- φράζονται μέ τή γλώσσα ύποτάσσονται στή λογική, στούς νόμους τής σκέψης σάν άντανάκλαση τής υλικής πραγματι­κότητας. Ταυτόχρονα οί κοινωνικές άπόψεις, πού έκφρά- ζονται, μέ τή γλώσσα καί έπεξεργάζονται μέ τή βοήθεια τής λογικής, άναπτύσσονται πάνω στή βάση τών οικονο­μικών σχέσεων τών άνθρώπων καί στά συμφέροντα τών κοινωνικών τάξεων.

75

Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Π Ε Μ Π Τ Ο

ΑΦΗΡΗΜΕΝΕΣ ΙΔΕΕΣ

Η ΔΙΑ Μ Ο ΡΦ ΩΣΗ ΤΩΝ Α Φ Η ΡΗ Μ ΕΝ Ω Ν ΙΔΕΩΝ

Ε ν ώ οί σκέψεις καί οι Ιδέες, δπως καί ή γλώσσα, έχουν •τήν προέλευσή τους στήν έργασία, οΐ άνθρωποι άναπτύσ- σουν τις σκέψεις τους καί τις Ιδέες τους μέσα στό σύνολο τής κοινωνικής τους δραστηριότητας.

Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς, γράφοντας γιά τήν άνάπτυξη τών Ιδεών ή της άνθρώπινης συνείδησης—γιατί ή Ιδιομορ­φία της άνθρώπινη συνείδησης είναι ίτ ι ό άνθρωπος έχει συνείδηση τών πραγμάτων βχι μόνο μέ τή άντίληψη πού άποκτα μέ τις αίσθήσεις, άλλά καί μέ τις Ιδέες έδειξαν δτι ή άνθρώπινη συνείδηση ξεπηδάει καί άναπτύσσεται «μόνο μέσα άπό τήν άναγκαιότητα της έπικοινωνίας μέ τούς άλλους άνθρώπους... Κατά συνέπεια ή συνείδηση άπό τήν άρχή της είναι κοινωνικό προϊόν καί θά παραμένη τέ­τοια-6σο θά ύπάρχουν άνθρωποι» (Γερμανική Ιδεολογία Μέρος Α Κεφάλ. I).

01 Ιδέες δέν είναι προϊόντα μιας καθαρά διανοητικής διαδικασίας, οδτε είναι άπλές αύτόματες άπαντήσεις σέ έρεθισμούς πού φτάνουν άπό τά έξωτερικά άντικείμενα. Είναι προϊόντα τοϋ άνθρώπινου έγκεφάλου μέσα στήν πο­ρεία της άνθρώπινης κοινωνικής δραστηριότητας. ’Αντανα­κλούν τις σχέσεις τών άνθρώπων μέ τούς συνανθρώπους τους καί μέ τόν έξωτερικό κόσμο καί τις πραγματικές συν­θήκες ύπαρξης τών άνθρώπων.

Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς, προχωρώντας, άπόδειξαν δτι

80

«ή συνείδηση στήν άρχή ήταν άπλή καί άφοροΰσε τις άμε­σες αντιλήψεις τοϋ περιβάλλοντος, πού έφταναν μέ τις αι­σθήσεις καί συνείδηση τών περιορισμένων σχέσεων τοϋ άτόμου μέ τά άλλα άτομα καί πράγματα,... Αύτή ή άρχική συνείδηση, προσθέτουν, άντιστοιχεΐ στήν κοινωνική ζωή αύτης της περιόδου. Πιό άπλά είναι ή συνείδηση τής άγέ- λης».

01 πρώτες καί οΐ πιό στοιχειώδεις Ιδέες είναι Ιδέες πού προέρχονται άμεσα άπό τήν πρακτική έπικοινωνία μέ τούς άλλους άνθρώπους καί τά περιβάλλοντα άντικείμενα. Διαμορφώνονται, δίνοντας ονόματα στά κοινά χαρακτηρι­στικά τών πραγμάτων πού γίνονται άντιληπτά άπό τις αι­σθήσεις. Ά πό τήν άρχή, δπως τόνισε 6 Μάρξ «ή παρα­γωγή Ιδεών» ξεπηδάει άπό τήν ύλική δραστηριότητα καί τήν ύλική έπικοινωνία τών άνθρώπων». Καί άπ’ αύτή τή δραστηριότητα καί τήν ύλική έπικοινωνία στήν πιό στοι- χειώδικη μορφή τους *χει κι’ δλας δημιουργηθεΐ ένα πλέγ­μα στοιχειωδών ιδεών γιά τά έζωτερικά άντικείμενα, γιά τόν έαυτύ του ό καθένας καί γιά τό σύνολο τών άνθρώ­πων : ιδέες γιά τό είδος καί τις Ιδιότητες τών άντικειμέ- νων, τίς ποικίλες σχέσεις τους καί τή χρησιμότητά τους γιά τόν άνθρωπο.

Στίς Ιδέες αύτές, περισσότερο ή λιγώτερο άντανα- κλοΰνται τά πιό χτυπητά γνωρίσματα τών άντικειμένων καί της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως άκριβώς γίνον­ται άντιληπτά άπό τίς αισθήσεις. Οί ιδέες αύτές άποτε- λοΰν τή βάση, τόν στοιχειώδη έξοπλισμό της άνθρώπινης σκέψης καί έπικοινωνίας. Εκφράζονται μέ λέξεις πού κα­θορίζουν τά συγγενικά άντικείμενα, τίς Ιδιότητες, τίς σχέ- σ*ις τών άντικειμένων καί τήν καθημερινή τους δραστηριό­τητα.

Ό λοι μας κατέχουμε πλούσιο έξοπλισμό τέτοιων Ιδε­ών. 'Η κατοχή αύτών τών ιδεών άντιπροσωπεύει μιά ση­μαντική κοινωνική έπίτευξη, μά τίς παίρνουμε έντελώς φυ­

81

σιολογικά, τις χρησιμοποιούμε σέ κάθε περίσταση καί τ ις μαθαίνει τό κάθε παιδί σέ πολύ μικρή ήλικίχ. Αύτές είναι ot Ιδέες μας γιά τά πράγματα τοϋ άμεσου περιβάλλοντος, τά όποια βρίσκονται μπροστά μας σέ κάθε μας βήμα, ίπ ω ί οι άντρες καί οί γυναίκες, τά τραπέζια, οί καρέκλες, τά αύ. τοκίνητα, τά δέντρα, τά λουλούδια, τά σκυλιά, οί γάτες κ.λ.π. Καί άκόμα οί πιό χαρακτηριστικές ιδιότητες τών πραγμάτων, ίπω ς τό κόκκινο, τό μπλέ, τό σκληρό, τό μα_ λακό, τό μεγάλο, τό μικρό κ.λ.π. “Η τέλος, οι πιό κοινές δραστηριότητες καί σχέσεις, 6πως τό τρέξιμο, τό περπάτη - μα, τά πέσιμο, τό άνω, τό κάτω κ.λ.π. Τό στόκ τών στοι­χειωδών ιδεών μας σήμερα είναι πολύ μεγαλύτερο άπό ίτ ι ήταν στόν πρωτόγονο άνθρωπο, άκριβώς γιατί κάνουμε πο­λύ περισσότερα πράγματα καί δημιουργοϋμε περισσότερες σχέσεις. Παρ’ βλα αύτά, ή συνείδηση πού μένει σέ τέτοιες στοιχειώδεις Ιδέες παραμένει, βπως έδειξε ό Μάρζ καί ό Ένγκελς «συνείδηση πού άφορα τό άμεσα αισθητό περι­βάλλον καί συνείδηση τών περιορισμένων σχέσεων μέ τούς άλλους άνθρώπους καί τά πράγματα».

Τό γνώρισμα τών. τέτοιων στοιχειωδών ιδεών είναι 6τι έχουν ίνα συγκεκριμένο, αισθητικό περιεχόμενο, γιατί σ’ αύτές άντιστοιχοϋν πράγματα πού γίνονται άμεσα άντιλη- πτά άπό τις αισθήσεις. Ή άνάπτυξη τής κοινωνικής έπι- κοινωνίας, δμως, οδηγεί στή διαμόρφωση τών Ιδεών, πού τό άντικείμενο, πού τούς άντιστοιχεΐ δέν γίνεται άμεσα άν- τιληπτό άπό τις αισθήσεις.

Μποροΰμε νά σχηματίσουμε ιδέες στίς όποιες νά μήν άντιστοιχεΐ κάποιο άντικείμενο πού νά πέφτει άμεσχ στίς αισθήσεις μ α ς; ’Ασφαλώς ναι. Καί ούτό γίνεται. Π .χ . οι άνθρωποι είναι άντικείμενα πού πέφτουν άμεσα στίς αίσθή · σες μας καί οί ίδιότητές τους, ψηλός, κοντός, λεπτός, χον­τρός κ.λ.π. πέφτουν κι’ αύτές άμεσα στίς αισθήσεις μας. Μά έμεΐς μποροΰμε νά φανταστοΰμε καί άνθρώπους μέ πο­λύ διαφορετικά χαρακτηριστικά άπό κείνα πού πέφτουν

6

82

άμεσα στίς αισθήσεις μας. Ά ν δοϋμε έναν πολύ χοντρό άν­θρωπο καί ποϋμε : «αύτός εϊναι ένας παραφουσκωμένος κα­πιταλιστής», τότε τό πάχος του άντιστοιχεΐ στή λέξη πα­ραφουσκωμένος, άλλά καμμιά του ιδιότητα δέν άντιστοιχεΐ στήν έννοια τοϋ «καπιταλιστή». "Ομως οί Ιδέες τοϋ «καπι­ταλιστή* καί τοϋ «καπιταλισμού» εϊναι διαμορφωμένες καί καθιερωμένες ίδέες. Στήν πραγματικότητα, καθημερινώς» ®τήν τρέχουσα όμιλία μας καί άκόμα καί στά Θεωρητικά έργα, χρησιμοποιοΰμε πλήθος ιδεών αύτής της κατηγορίας. Π.χ. κάθε εϊδος πολιτικής, κοινωνικής, ήθικής, νομικής, έπιστημονικής, αισθητικής καί φιλοσοφικής ιδέας είναι αυ­τής τής μορφής.

Γιά νά καταλάβουμε πώς ξεπροβάλλουν αύτές οι ίδέες καί τό ρόλο τους στή διαδικασία σκέψης, στήν όποια ό κό­σμος άντανακλάται μέ τή μορφή τών ιδεών, θά πρέπει νά μή ξεχνάμε δτι οί ίδέες ύλοποιοΰνται μέ τις λέξεις. Γιά νά έχουμε μιά ιδέα θά έπρεπε νά χρησιμοποιήσουμε ορισμένες λέξεις. Οί διαφορετικές ίδέες έκφράζονται μέ διαφορετική χρησιμοποίηση τών λέξεων. Ά ν λοιπόν ένας π ε ι : « Ό χον­τρός άνθρωπος τρέχει», χρησιμοποιεί τις λέξεις κατά τέ­τοιο τρόπο πού νά δώσει τήν άμεσα άντιληπτή κίνηση (τρέ­ξιμο) ένός άμεσα άντιληπτοΰ άντικειμένου (τοϋ χοντροΰ άνθρώπου). Καί εϊναι πολύ εύκολο νά έξηγήσουμε τί ση­μαίνει αύτό. "Ενας άλλος δμως δείχνει έναν χοντρό καί έναν άλλο πού τρέχει καί λέει «Νομίζω δτι ένας άνθρωπος σάν κι* αύτόν έτρεχε>. "Ενας άλλος πάλι λέει: «'Ο καπιταλιστή? έκμεταλλεύεται τούς έργάτες». Ό άνθρωπος πού μιλάε1 άναφέρεται σέ έναν συγκεκριμένο άνθρωπο. "Ενας άλλος βμως τήν ίδια στιγμή κάνει μιά γενίκευση τών καπιταλι­στών καί κάνει ένα συσχετισμό, πού δ συσχετισμός αύτός δέν πέφτει άμεσα στήν παρατήρηση, άλλά γιά νά γίνει, άπαιτεΐ καλοδουλεμένους δρους, παρμένους άπό άλλες σχέ­σεις. Κάποιος άλλος βμως μπορεϊ νά χρησιμοποιήσει τις χέξεις «καπιταλιστής» καί «έκμετάλλευση» μέ τόν Ϊδιο

83

τρόπο πού χρησιμοποίησαν καί τίς λέξεις «χοντρός» καί «τρέξιμο». Καί τότε χρειάζεται μιά πολύπλοκος έξήγηση άλλου είδους — μ’ άλλα λόγια θά χρειαστεί ή έξήγηση πού έδωσε ό Μάρξ, ή όποία τοϋ ίπιασε πολλές σελίδες τοϋ Κεφαλαίου. Ή Ιδέα της καπιταλιστικής έκμετάλλευσης προέρχεται άπό μιά γενίκευση καί βχι άπό μιά άμεση σύγ­κριση διαφόρων άντικειμένων πού πέφτουν άμεσα στίς αι­σθήσεις, άλλά άπό σκέψεις πίνω σέ μιά πολύπλοκη δια­δικασία καί σχέσεις, πού άπαιτοϋν αύτοϋ τοϋ είδους τά άν- τικείμενα.

Οί Ιδέες μας λοιπόν δέν περιορίζονται μόνο στήν άντα­νάκλαση τών κοινών γνωρισμάτων τών έξωτερικών άντι- κειμένων πού πέφτουν στίς αισθήσεις μας. Οί Ιδέες πάντα διαμορφώνονται σύμφωνα μέ τίς άνάγκες της κοινωνικής έπικοινωνίας. Καί μέ τήν άνάπτυξη της παραγωγής καί κατά συνέπεια καί μέ. τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών καί τών κοινωνικών σχέτ εων καί γενικά τής κοινωνικής δρα­στηριότητας, οι Ιδέες άναπ τύσσονται πέρα άπό τό στάδιο τής συνείδησης τών κοινών γνωρισμάτων τών άντικειμένων πού γίνονται άντιληπτά μέσω τών αισθήσεων. 01 άνθρωποι σχηματίζουν γενικές άντιλήψεις καί άπόψεις γιά τόν κόσμο καί τήν κοινωνική τους ζωή. "Οταν σχηματισθοϋν αύτές ο̂ Ιδέες καί έκφραστοϋν σέ λέξεις, οί λέξεις αύτές θά χρησι­μοποιηθούν σάν προϊόν τών ένεργητικών σχέσεων τοϋ άν­θρώπου μέ τόν έξωτερικό κό σμο ή μέ τούς άλλους άνθρώ- πους καί θά ύπηρετοϋν τήν άνάπτυξη της κοινωνικής έπι- κοινωνίας, πού είναι βασισμένη σ’ αύτές τις σχέσεις. Μά δέν θά ύπάρχουν τά άντίστοιχα άντικείμενα πού νά μπορούν νά γίνουν άμεσα άντιληπτά άπό τις αισθήσεις μας.

Σ’ αύτές τίς ιδέες κατά κοινήν άποδοχήν δίνεται ό 8ρος «άφηρημένες ιδέες».

01 Π Η Γ Ε Σ TQN Λ Φ Η ΡΗ Μ ΕΝ Ω Ν ΙΔΕΩΝ

"Ολες χωρίς έξαίρεση οί άφηρημένες Ιδέες ϊχουν τήν

84

προέλευσή τους στήν πείρα τοϋ άντικειμενικοΰ ύλικοϋ κό­σμου καί στίς πρακτικές σχέσεις τών άνθρώπων μέ τά άν- τικβίμενα καί τούς συνανθρώπους τους. Γιατί έκεΐνο πού όδη- γεΐ στή διαμόρφωση τών άφηρημένων ιδεών εϊναι ή συγκε­κριμένη πείρα τών άνθρώπων, ποΰ προέρχεται άπό τήν έπι- κοινωνία μέ τούς άλλους άνθρώπους καί τή φύση. Οί ιδέες αύτές ύπηρετοϋν τή συνέχιση καί τήν παραπέρα άνάπτυξη αύτής της κοινωνίας. Καί άντανακλοΰν καθορισμένες σχέ­σεις πού ύπάρχουν άντικειμενικά μεταξύ τών πραγμάτων, μεταξύ τών άνθρώπων καί μεταξύ τών άνθρώπων καί πραγ­μάτων, πού στή συνείδηση τών άνθρώπων έκφράζονται μέ τή μορφή τών ιδεών.

Μιά σημαντική πηγή της άνάπτυξης τών άφηρη μένων Ιδεών εϊναι ή άνάπτυξη τών κοινωνικών σχέσεω μεταξύ τών άνθρώπων. "Ετσι στήν πρωτόγονη κοινωνία πού ήταν όργανωμένη κατά γένη — μέ τό πολύπλοκο σύστημα γιά τό ποιός ποιά θά νυμφευθή, ποιός άνήκει σ’ αύτό κα'- ποιός σέ κείνο τό γένος καί γενικά μέ τό ποιός μπορεΐ καί τί μπορεΐ νά κάνει—δημιουργεί Ινα όλόκληρο σύστη­μα ιδεών γύρω άπό τις κοινωνικές σχέσεις, πού είναι ταυ* τόχρονα προϊόντα αυτών τών κοινωνικών σχέσεων καί τών ρυθμιστικών κανόνων. ’Αργότερα προβάλλουν οί ιδέες τή^ κοινωνικής κατάστασης, τής άρχηγίας κ.λ.π. Καί άκόμα άργότερα, μέ τήν έμφάνιση τής Ιδιοκτησίας, ξεπηδοΰν οΐ ιδέες πού είναι συνδεδεμένες μέ τίς σχέσεις Ιδιοκτησίας.

"Οταν μερικοί άνθρωποι π.χ. έκαναν κατοχή τής γή, άμέσως σχηματίστηκαν οί ιδέες Ιδιοκτησίας τής γής καί τών άντιστοίχων υποχρεώσεων, δικαιωμάτων καί προνο­μίων. Οί ιδέες αύτές σχετικά μέ τήν ιδιοκτησία εϊναι άφη- ρημένες Ιδέες, στίς όποιες δέν άντιστοιχοϋν άντικείμενα, πού γίνονται άμεσα άντιληπτά άπό τής αισθήσεις μας.

Ή ίδέα 6μως ένός καλλιεργημένου χωραφιοΰ, εϊναι ή ίδέα μιας πραγματικότητος πού περνάει άπό τίς αισθή­σεις μας. ’Αλλά ή ίδέα τής ίδιοχτησίας αύτοϋ τοΰ χωρα

φιοϋ είναι άφηρημένη, στήν όποια δέν άντιστοιχεΐ £μεσχ αισθητό άντικείμενο. Τό ίδιο μπορούμε νά ποϋμε καί γιά τήν παραγωγή αύτοϋ τοϋ συγκεκριμένου χωραφιού. Είναι μιά συγκεκριμένη καί αισθητά αντιληπτή πραγματικότητα, άφοΰ τήν παραγωγή του μποροΰμε νά τή φαμε π.χ. "Ομως τό δικαίωμα τοΰ ιδιοκτήτη νά ιδιοποιείται τήν παραγω­γή, δέν είναι συγκεκριμένο καί αισθητά άντιληπτό πραγμα, άλλά άφηρημένη ιδέα.

Οί άφηρημένες αυτές ιδέες δμως είναι ή άντανάκλαση στό χώρο τών ιδεών κάτι πραγματικού καί αντικειμενικού: τών παραγωγικών σχέσεων ποϋ έδημιουργήθηκαν σ’ ένα καθορισμένο στάδιο καί έξέλιξις τής κοινωνικής παραγω­γής·

Οί άφηρημένες ίδέες διαμορφώνονται σάν συνέπεια τής έξέλιξης τής άνθρώπινης παραγωγικής δραστηριότητας καί τών άλλων του δραστηριοτήτων, πού έχουν σχέση μέ τήν έξωτερική φύση. Τέτοια είναι ή πηγή τών ιδεών πού έχουν σχέση μέ τήν αιτία καί τό άποτέλεσμα καθώς καί 6λων τών ίδεων πού έχουν σχέση μέ τούς λογαριασμούς καί μέ τό μέτρημα, δπως οί άριθμοί, ή έκταση καί ό χρόνος.

Πολύ σημαντικά επηρέασαν τήν άνάπτυξη τών άνθρώ- πινων ιδεών ή σχετική άγνοια καί ή άδυναμία του στήν άσκηση τής κοινωνικής του δραστηριότητα;. ’Αλλά άπό δώ ξεκινάει καί ή άνάπτυξη κάθε είδους μυστικιστικής καί ά- πατηλής άφηρημένης ιδέας.

Στό πρώτο στάδιο τής άνθρώπινης κοινωνίας, οί άνθρω­ποι άρχισαν νά σκέπτονται γιά τις αιτίες ποϋ βρίσκονται κάτω άπό τά πράγματα καί έπενεργοΰν στίς διάφορες δια­δικασίες, τις όποιες διαδικασίες γνωρίζουν καί άπό τις ό­ποιες έξαρταται ή ύπαρξη τους. Έ τσ ι π.χ. οί άνθρωποι βλέπουν τά σπαρτά νά μεγαλώνουν ή τά ζωντανά νά πολ- λαπλασιάζωνται καί άκόμα μαθαίνουν τι πρέπει νά κάνουν αύτοί γιά νά προωθήσουν αύτή τή διαδικασία. Μά οί άν­

θρωποι της έποχης αυτής δέν βλέπουν καί δέν μπορούν νά γνωρίζουν τίς αιτίες πού βρίσκονται κάτω άπό τά πράγ­ματα καί πού έπενεργοΰν σ’ αύτές τής διαδικασίες πάνω στίς όποιες είχαν ένα έλάχιστο μόνον έλεγχο. Έ τσ ι άρχι­σαν νά πλάθουν τίς ίδέες τών αόρατων δυνάμεων. Πολλοί πρωτόγονοι λαοί πιστεύουν ίτ ι μιά μυστική δύναμη κατοι­κεί μέσα στόν άνθρωπο, στά ζώα καί στά πράγματα, πού θεωρούν ίτ ι δέν γίνεται άντιληπτή άπό της αισθήσεις μας) ή δποία παρ’ δλά αύτά διεισδύει στά πράγματα καί ελέγ­χει ίλα τά αίσθητά αύτά κείμενα. Έ τσ ι μιά φυλή Ε ρυ ­θροδέρμων της Β. ’Αμερικής άποκαλεΐ αύτή τή δύναμη Β α κ άν τ α (W akanda) καί ένας άπό τούς γεροντότερους τη: φυλής, προσπαθώντας τά έξηγήσει τήν Ιδέα αύτή σ’ έναν άνθρωπολόγο πού είχε έπισκεφθη τή φυλή του τοϋ εί­πε : «Γιατί άνθρώπινο μάτι δέν είδε τή Β α κ ά ν τ α». ’Από τόν τύπο αύτών τών Ιδεών — τήν Ιδέα τών αοράτων δυνάμεων — άναπτύσσονται οί άφηρημένες Ιδέες τής θρη­σκείας καί τής θεολογίας.

ΔΙΑ Χ Ω Ρ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Σ Λ ΙΛ Ν Ο Η Τ ΙΚ Ι1Σ Α Π Ο Τ Η X E IP O N A K T IK H Ε Ρ Γ Α Σ ΙΑ

Οί άφηρημένες ιδέες δπως εΐδαμε στά λίγα παραδείγ- μα πού άναφέραμε, σχηματίζονται σά συνέπεια τής διαδι­κασίας τής κοινωνικής έξέλιξης. Ό Μάξ καί ό Ένγκελς συνδέουν τήν άνάπτυξη τών άφηρημένων ιδεών μέ τή βα­σική κοινωνική διαδικασία τοϋ καταμερισμού τής έργασίας.

*Η διαμόρφωση δλων τών άφηρημένων Ιδεών— όποι- ουδήποτε τύπου καί όποιασδήποτε προέλευσης—προϋποθέ­τουν μιά κάποια άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων τοϋ άνθρώπου καί τών κοινωνικών του σχέσεων. Κατά συνέπεια προϋποθέτει έναν κάποιο καταμερισμό τής έργασίας. Αύτός ό καταμερισμός έργασίας αρχίζει μέ τόν καταμερισ μό μέσα στήν ενιαία παραγωγική όμάδα ή «άγέλη» πού χωρίζεται σέ ξεχωριστά άτομα — παραγωγούς, τά όποια ξεχωρίζουν

87

δχι μόνο σάν ξεχωριστοί παραγωγοί, άλλά καί μέ ξεχωρι­στά κοινωνικά λειτουργήματα καί θέσεις, μέ ξεχωριστή ά- τομικότητα. Αύτό δημιουργεί δραστηριότητα, σχέσεις καί πείρα, άπό τά όποια σχηματίζονται καί οί άφηρημένες ίδέες. Καί αύτό ταυτόχρονα φέρνει τό τέλος στό στάδιο τής «ά- γελαίας» συνείδησης καί επιτρέπει τήν άνάπτυξη τής άτο- μικής σκέψης.

Μέ τή διαμόρφωση τών άφηρημένων ιδεών εμφανίζε­ται καί ό χωρισμός τής διανοητικής άπό τή χειρονακτική έργασία. Σημειώνει τήν καθαρή έναρξη τής διανοητικής έρ- γασίας, σάν κάτι ξέχωρο άπό τήν χειρονακτική. Καί μαζί κάνουν τήν έμφάνισή τους οί «σοφοί, οί γεροντότεροι καί οί ήγέτες» κάθε είδους, πού είναι οί είδικοί στίς ίδέες, οί όποιοι μπορούν νά τις έπεξεργαστοϋν καί νά τις αναπτύ­ξουν. Αύτή ή έξειδίκευση στίς ίδέες άναπτύσσεται σάν άπα- ραίτητο γνώρισμα τής κοινωνικής ζωής. Γιχτί χωρίς τις ί­δέες ό καταμερισμός τής εργασίας, οί ποικίλες παραγωγι­κές διαδικασίες πού πηγάζουν άπ’ αύτό τόν καταμερισμό καί οί άντίστοιχες κοινωνικές σχέσεις δέν μπορούν νά δια­τηρηθούν καί νά άναπτυχθοϋν. Καί γ ι’ αύτό ό Μάρξ καί ό Ένγκελς έγραφαν στή Γ ε ρ μ α ν ι κ ή ι δ ε ο λ ο γ ί α « Ό καταμερισμός τής έργασίας γίνεται πραγματικότητα άπό τή στιγμή πού έμφανίζεται ό καταμερισμός σέ διανοητική καί χειρονακτική έργασία».

Γενικά ή διαμόρφωση τών άφηρημένων ιδεών άντιστοι- χεΐ στής νέες κοινωνικές άνάγκες πού δημιουργοϋντα. Ταυ­τόχρονα ή άνάπτυξη τών ίδεών γίνεται μιά είδική μορφή κοινωνικής δραστηριότητας, ένα είδικό τμήμα τοϋ καταμε­ρισμού της έργασίας Έ τσ ι ό χωρισμός τής πνευματικής άπό τή χειρονακτική έργασία όδηγεΐ σέ πάρα πέρα συνέ­πειες.

Ά πό τή στιγμή πού σχηματίζεται μιά άφηρημένη ιδέα καί ύλοποεϊται σέ λέξεις, ύπάρχει ή πιθανότητα αύτές οί λέ­ξεις νά καθιερωθούν γιά ειδικά πράγματα πού ύπάρχουν πέρα

άπό τά άντικείμενα τοΰ ύλικοϋ κόσμου, τά όποια άντανα- κλωνται στίς άντιλήψεις διά των αισθήσεων. Καί 6σο ή πι­θανότητα αύτή είναι δυνατόν νά πραγματοποιηθεί, τόσο ή χρησιμοποίηση τών άφηρημένων Ιδεών γίνεται μιά ειδική κοινωνική δραστηριότητα, ανεξάρτητη άπό τη χειρονακτι- κή έργασία.

Είναι φανϊρό βτι σ ’ 6λχ αύτά μπερδεύονται οί ιδέες γιά άόρατες δυνάμεις γιά υπερφυσικά δντα κλπ. Οί άνθρωποι πού χρησιμοποιοΰν τις Ιδέες αύτές, πιστεύουν βτι πίσω άπό τίς Ιδέες αύτές υπάρχουν κάποια μυστηριώδη δντα καί δυ­νάμεις, πού ή ύπαρξη τους εϊναι πέρα καί άνεξάρτητ/j άπό τήν ύπαρξη τοΰ ύλικοϋ κόσμου πού γίνεται αντιληπτός άπό τΙς αίσθήσεις. Καί μέ βάση αύτά οί θεολόγοι, οί παπάδες καί οι λογής θεωρητικοί πού είδικεύονται σ’ αύτές τις Ιδέες, έπεξεργάζονται τις πιό λεπτοδουλεμένες θεωρίες.

Τέτοιες αυταπάτες μποροΰν νά δημιουργηθοΰν καί γύρω άπό δλες τής άφηρημένες Ιδέες. "Ετσι οί άφηρημένες ιδέες είναι οί Ιδέες έκείνες, στίς όποιες δέν άντιστοιχεΐ άμεσα άντικείμενο πού γίνεται αντιληπτό μέ τίς αισθήσεις. "Ομως άνάφέρονται σέ πράγματα αντιληπτά. Γιά νά έξηγήσουμε μιά τέτοια ίδέα, γιά νά ποΰμε τί σημαίνει ή λέξη πού εκ­φράζει αύτήν τήν Ιδέα, εϊναι άνάγκη νά άναφερθοΰμε σέ καθορισμένα άντιληπτά πράγματα καί διαδικασίες, καθώς καί στίς σχέσεις πού άναφέρονται οί τέτοιες ιδέες. Ά πό τήν άλλη πλευρά πάλι είναι δυνατό νά λησμονηθή ή συγ­κεκριμένη πραγματικότητα πού άντανακλαται στίς Ιδέες καί νά χειριζόμαστε τίς Ιδέες σά νά ανήκουν σέ κάποιο ξε­χωριστό άφηρημένο βασίλειο, πού άποκαλύπτίται στό νοΰ, άλλά εϊναι άνεξάρτητο άπό τόν υλικό κόσμο τής πείρας καί τής πρακτικής.

Ή «άπασχόληση τοΰ νοϋ μέ 2να Ιδιαίτερο πραγμα καί ό σχηματισμός μιας γενικής ιδέας γι’ αύτό» έγραφε ό Λέ- νιν στίς Φιλοσοφικές τον Σημειώσεις, «δέν εϊναι μία άπλή καί άμεση πράξη, μιά άντανάκλαση σ’ εναν άψυχο καθρέ­

φτη, άλλα μιά πολύπλοκη, διπλή καί μέ ζίκ-ζάκ, πράξη πού μπορεΐ νά έπιτρέψει στή φαντασία νά ξεφύγει Ολοκλη­ρωτικά άπό τήν πραγματικότητα. Και άκόμα περισσότερο περικλείνει τή δυνατότητα νά μεταμορφωθούν οί άφηρημέ­νες Ιδέες, άνεπαίσθητα καί χωρίς νά τό καταλάβουμε σέ κάτι έντελώς φανταστικό, σέ φαντασία, πού στήν πορεία τοϋ χρόνου γίνεται θεός. 'Οπωσδήποτε καί οί πιό άπλές γενικεύσεις καί οί πιό στοιχειώδεις γενικές ίδέες άποτελοΰν τμήματα τής φαντασίας».

Ό σο προχωρεί ή «άπομάκρυνση» τών άφηρημένων Ιδεών άπό τήν πραγματικότητα, τόσο χωρίζεται καί ή δια ■ νοητική έργασία άπό τή χειρονακτική, τόσο χωρίζεται ή θεωρητική δραστηριότητα, άπό τήν πρακτική δραστηριό­τητα.

Μέ τήν άνάπτυξη τών άφηρημένων Εδεών λοιπόν ή σκέ­ψη δέν εϊναι πιά δεμένη μέ τά χαρακτηριστικά τών πραγ­μάτων καί τούς δεσμούς τών πραγμάτων καί τών άντικει- μένων πού πέφτουν άμεσα στήν άντίληψή μας μέ τίς αΐ- σθήσεις μας κατά τή διάρκεια τής πρακτικής μας δραστη­ριότητας. Καί άκριβώς έπειδή ή σκέψη γίνεται τό ίδιαί- τερο πεδίο τής διανοητικής έργασίας σ’ άντίθεση πρός τή χειρονακτική, 8λο καί πιό πολύ ξεκόβει άπό τήν πρακτική δράση καί άπό τήν πείρα τής καθημερινής ζωής. Γίνεται έλεύθερη γιά νά έπεξεργαστεϊ κάθε είδος γενικών άντιλή- ψεων καί άπόψεων γιά τόν κόσμο καί τήν κοινωνία. ’Εκεί­νο πού σκεφτόμαστε ξεχωρίζει άπό έκεΐνο πού συλλαμβά­νουμε μέ τΙς αίσθήσεις ή άποκτοΰμε άπό την πείρα.

«Ά πό τή στιγμή αύτή καί πέρα», γράφουν οί Μάρξ καί "Ενγκελς στή Γερμανική Ιδεολογία «ή συνείδηση μπο­ρεΐ νά καυχιέται δτι είναι κάτι διαφορετικό άπό τή συνεί­δηση τής ύπάρχουσας πρακτικής καί δτι στήν πραγματικό­τητα συλλαμβάνει κάτι πού δέν πέφτει άμεσα στίς αισθή­σεις. Ά πό δώ καί πέρα ή συνείδηση βρίσκεται σέ θέση νά χειραφετηθεί άπό τόν κόσμο καί νά προχωρήσει στή δημι­

90

ουργία μιας «καθαρής θεωρίας, θεολογίας, φιλοσοφίας, ήθι- κής κ.λ.π.»

Μ ΑΘ ΑΙΝ Ο ΝΤΑ Σ Π Ω Σ ΝΑ Σ Κ ΕΦ ΤΟ Μ Α ΣΤΕ

Ένας βρος γιά τήν άνάπτυξη τών άφηρημένων Ιδεών, είναι ό χωρισμός τής διανοητικής άπό τή χειρονακτική έρ­γασία. Καί περικλείνει μέσα του, άντιφατικές δυνατότητες. Ά πό τή μιά μεριά μας έπιτρέπει νά άποκτήσουμε βαθύτερη γνώση γιά τΙς άντικειμενικές σχέσεις τών πραγμάτων καί τών συνθηκών τής άνθρώπινης ύπαρξης, άπό ίτ ι είχαμε μέ τήν άμεση άντίληψη τών αισθήσεων. Καί άπό τήν άλλη δί­νει τήν δυνατότητα νά δημιουργηθοϋν κάθε είδους φαντα­σιώσεις καί αύταπάτες.

Κατά συνέπεια δλη τή διαδικασία τής πνευματικής .έξέ- λιξης τής κοινωνίας παρουσιάζει άντιφατικές βψεις. Ά πό τή μιά μεριά έδώ ύπάρχει ή άναμφισβήτητη άνάπτυξη τής καθαρής γνώσης, μέ άλλα λόγια τών καθαρών Ιδεών, πού έχει έπαληθευθεΐ ή άντιστοιχία τους μέ τήν πραγματικότητα καί πού άφοροϋν τή φύση, τήν κοινωνία καί τις σχέσεις τών άνθρώπων μέ τή φύση. Ά πό τήν άλλη πάντα αύξάνει ή διαμόρφωση άπατηλών ιδεών. "Οσο άναπτύσσεται ή κοι­νωνία τόσο οί άνθρωποι πληθαίνουν στό μυαλό τους τις πλάνες γύρω άπό τόν έαυτό τους καί τόν κόσμο πού κα­τοικούν. Κάθε έποχή προσθέτει κάτι καινούργια στό σύνολο τής άνθρώπινης γνώσης. Καί ταυτόχρονα κάθε έποχή δη­μιουργεί τις χαρακτηριστικές της πλάνες πού περιβάλλουν, διεισδύουν καί χρωματίζουν όλόκληρη τήν πνευματική δη­μιουργία τής έποχής.

Καί έδώ άκριβώς βρίσκονται οί ρίζες* τής αντίθεσης καί τής πλάνης τών υλιστικών καί Ιδεαλιστικών τάσεων πού διαποτίζουν όλόκληρη τήν έξέλιξη τής σκέψης.

Ή άντίθεση τών ύλιστικών καί ιδεαλιστικών τάσεων είναι ή βασική άντίθεση πού ξεπηδάει άπό τήν ίδια τή φύση

91

της σκέψης, άπό τή στιγμή πού άναπτύχθηκε στό έπίπεδο τών άφηρημένων Ιδεών. Ξεπηδάει μέ τό χωρισμό της πνευ­ματικής άπό τήν χειρονακτική έργεσία. 'Όταν πρωτάρχιζε1 «νά χειραφετείται άπό τόν κόσμο» ή διανοητική έργασία* σά μιά θεωρητική δραστηριότητα καί «νά γίνεται κάτι άλλο πέρα άπό τήν πρακτική ύπαρξη» τότε αυτόματα ξεπηδοϋν δυό άντιθετικοί δρόμοι σκέψης: ή προσπάθεια νά κατανοη- θοΰν τά πράγματα στίς πραγματικές τους σχέσεις καί νά έξηγηθεΐ τό τι συμβαίνει στόν υλικό κόσμο μέ βάση τόν ίδιο τόν υλικό κόσμο, πού είναι ό ύλισμός καί ό άλλος εί­ναι τό λοξοδρόμημα στό βασίλειο της καθαρής σκέψης, ό- πότε θά δεις τόν ύλικό κόσμο,, τόν κόσμο τών αισθήσεων, έξαρτημένον άπό τή σκέψη, προϊόν τοϋ νοϋ· καί αύτό είναι ό Ιδεαλισμός. Μέ άλλα λόγια οί δυό άπόψεις χωρίζονται στό άν θεωροϋν πρωταρχικό τό 6ν ή τή σκέψη.

Κάτω άπ’ αύτό τό πρίσμα ή πάλη της ύλιστικής τάσης στή σκέψη ένάντια στήν ίδεαλιστική τάση είναι μιά πάλη πού κρατάει αιώνες καί αιώνες στήν άνθρώπινη Ιστορία, άπό τά πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα καί θά συνεχισθεΐ στό μέλλον, πού έχει σκοπό νά όδηγήσει τή σκέψη στόν άντικειμενικό καί όρθό τρόπο, έκεΐ πού ή σκέψη θά άντα- νακλά τίς πραγματικές συνθήκες ύπαρξης τοΰ άνθρώπου καί θά βοηθάει τήν άνθρώπινη πρόοδο. Εϊναι ή πάλη γιά τήν κατάκτηση της γνώσης καί γιά τή μόρφωση ένάντια, στήν άμάθεια καί στίς προλήψεις.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ε Κ Τ Ο

Ι Δ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Α

Η ΔΙΑ Μ Ο ΡΦ Ω ΣΗ ΤΩ Ν ΙΔΕΟ Λ Ο ΓΙΩ Ν

πορεία άνάπτυξης τής κοινωνίας οΐ άφηρημένες Ιδέες χρησιμοποιούνται γιά τόν σχηματισμό, περισσότερο ή λιγώτερο συστηματικών θεωριών, δογμάτων καί απόψεων γιά τά πράγματα. 01 γενικές άπόψεις, & τρόπος σκέψης καί τά συστήματα τών άφηρημένων Ιδεών, διαμορφώνονται είτε σάν γενικές άπόψεις τής κοινωνίας, ε ίτε σάν άπόψεις ένός τμήματος τής κοινωνίας.

Σημαντικές διαφορές ύπάρχουν άνάμεσα στίς άπόψεις τών διαφόρων κοινωνιών καί τών διαφόρων σταδίων κοινω­νικής άνάπτυξης. Κάθε στάδιο ίχει τΙς χαρακτηριστικές του κοινωνικές άπόψεις γιά τήν πολιτική, τήν ήθική, τό δί­καιο, τήν Ιδιοκτησία, τή θρησκεία, τή φιλοσοφία κ.λ.π. Καί αύτές οΐ άπόψεις διεισδύουν σ’ βλους τούς τομείς τής κοινωνικής σκέψης καί διαμορφώνουν καί έπηρεάζουν τήν άνάπτυξη τών ίδεών στά ξεχωριστά Ατομα.

Μέ τήν άνάπτυξη τής άτομικης ιδιοκτησίας καί τοϋ κράτους, π.χ. διαρκώς σχηματίζονται Ιδέες γιά τά νομικά καί πολιτικά «δικαιώματα». Μά στά διάφορα στάδια τής έξέλιξης τής Ιδιοκτησίας, οί άπόψεις γύρω άπό τά δικαιώ­ματα, οί θεωρίες πού άναπτύσσονται καί τά δόγματα πού διαμορφώνονται ποικίλουν σημαντικά. Στή δουλοκτητική κοινωνία, οί δοϋλοι δέν είχαν κανένα δικαίωμα. Στή φεου­δαρχική κοινωνία βλοι οί άνθρωποι είχαν δικαιώματα, μά ό χαρακτήρας τών δικαιωμάτων του, έξαρτοΰνταν άπό τή συγ­κεκριμένη θέση του άτόμου στή φαιουδαρχική τάξη πραγ­μάτων. “Ετσι τά δικαιώματα ένός δουλοπάροικου δέν μπο­ρούσαν ούτε νά συγκριθοϋν μέ τά δικαιώματα τοϋ γαιοκτή­

93

μονα άφέντη. Μέ τήν έμφάνιση τοϋ καπιταλισμού άρχίζει νά διαμορφώνεται ή θεωρία τών «δικαιωμάτων τοϋ άνθρώ- που», ή Αποψη δτι κάθε Ανθρωπος, σάν απλά άνθρώπινο 6ν, κατέχει όρισμένα άναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, πού είναι τά ίδια γιά δλους τούς άνθρώπους. Καί γιά νά δοθή 6 όρ- θός όρισμός αύτών τών δικαιωμάτων καί τό άπό ποϋ προ­έρχονται διατυπώθηκαν πάρα πολλά έπιχειρήματα καί θέ­σεις.

Καί άπό τή στιγμή πού άρχίζει ή κοινωνική παραγωγή διαμορφώνονται καί οι ίδέες γιά τό αίτιατό στή φύση. Στά διάφορα δμως στάδια της κοινωνίας, οί άπόψεις γιά τό αί- τιατό στή φύση ποικίλουν σημαντικά. Ή πιό πρωτόγονη θεωρία είναι ό άνιμισμός, πού θεωρεί δτι 6λα τά πράγματα είναι ζωντανά καί έχουν συνείδηση. ’Αργότερα ό άνιμισμός παραμερίστηκε. Καί τότε θεωρήθηκε δτι βλα τά πράγματα έχουν τΙς ειδικές τους μορφές ή άρχές πού καθορίζουν καί τή φύση τους καί τή θέση τους στήν Ιεραρχία τών δντων, καθώς καί τούς είδικούς τρόπους δράσης πάνω στά άλλα πράγματα καί τήν έπίδραση τών άλλων σ’ αύτά. Ή άποψη αύτή τής αίτιότητας άναπτύχθηκε σ’ δλη της τήν Ικταση στό μεσαίωνα. ’Αργότερα άναπτύχθηκαν οί άπόψεις τής μη χανιστικής αΐτιότητος, πού σημαδεύουν καί τήν έναρξη τών συγχρόνων φυσικών έπιστημών. Μέ βάση τΙς άπόψεις αύ- τές, οι κινήσεις δλων τών σωμάτων διέπονται άπό ενα σύ­νολο νόμων. Καί δτι συμβεΐ στόν κόσμο καθορίζονται άπό τΙς έξωτερικές άλληλοεπιδράσεις τών σωμάτων πού παίρ­νουν μέρος σ’ αύτό τό περιστατικό, σύμφωνα μέ τούς φυ­σικούς αυτούς νόμους.

Οΐ τέτοιες άπόψεις, άλλοτε περισσότερο καί άλλοτε λι- γότερο συστηματοποιημένες, πού άναπτύσσονται άπό καθο­ρισμένες κοινωνικές όμάδες, σέ καθορισμένα στάδια τής κοινωνικής άνάπτυξης καί πού ποικίλουν άνάλογα μέ τήν κοινωνική τους προέλευση, λέγονται ’Ιδεολογίες. Καί ή άνά­πτυξη αύτών τών άπόψεων λέγεται ’Ιδεολογική ανάπτυξη

94

Η Υ Λ ΙΚ Η Β Α Σ Η Τ Η Σ ΙΔ Ε Ο Λ Ο ΓΙΚ Η Σ Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Σ

01 Ιδεολογίες είναι ουσιαστικά περισσότερο κοινωνικό καί λιγώτερο άτομικό προϊόν. ’Εκείνος πού άσχολεϊται μέ τήν έξέλιξη τών ιδεολογιών, άσχολεϊται μέ τήν κοινωνική έξέλιξη τών Ιδεών. Ό ταν άσχολεϊται κανένας μ* αύτό, δέν τόν ένδιαφέρει τό πώς διαμορφώνονται οΐ ιδέες στό μυαλό τοΰ ατόμου, άλλά τό πώς διαμορφώνονται τά διάφορα ρεύ­ματα ιδεών σάν χαρακτηριστικά μιας συνολικής φάσης της κοινωνικής έξέλιξης.

Ασφαλώς τά άτομα, σάν ίτομα καί άνάλογα μέ τίς ίκανότητές τους καί μέ τΙς περιστάσεις, συντελούν στή δια­μόρφωση τών Ιδεολογιών. Καί άπό τήν λλλη πάντα, οί ιδε­ολογίες πού κυριαρχοΰν, πού ξεπηδοΰν μέσα σέ μιά κοινω­νία, άποτελοΰν πάντοτε τό υπόβαθρο καί βασικό 8ρο γιά την άνάπτυξη τών γνωμών καί τών άπόψεων κάθε ξεχωρι- στοΰ κοινωνικού άτόμου. Τά άτομα, στή διαμόρφωση τών γνωμών καί ιδεών τους, έπηρεάζονται πάντα άπό τις ιδεο­λογίες αύτές, τίς έκφράζουν καί είναι τά φερέφωνά τους.

Στήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης έχουμε άλλα- γές καί έξελίξεις τών (δεολογιών. Μιά Ιδεολογία μπορεΐ νά μεταφυτευθεΐ καί άλλοΰ. Καί μέσα στήν Ιδια τήν κοινωνία διαφορετικές καί άντίπαλες Ιδεολογίες έπιδραν ή μιά πάνω στήν άλλη. Ο*1 ιδεολογίες 6μως δέν άναπτύσσονται άνεξάρ- τητα καί άπό μόνες τους. Δέν ύπάρχει «Ιστορία τής σκέ­ψης» άνεξάρτητη άπό τήν άνάπτυξη τών ύλικών συνθηκών τής ζωήί.

Μιά ιδεολογία, είναι πάντα Ιδεολογία καθορισμένων άν­θρώπων πού ζοΰν σέ καθορισμένες συνθήκες πού ή ζωή τους έξαρταται άπό τό συγκεκριμένο τρόπο παραγωγής πού έχουν καθορισμένες κοινωνικές σχέσεις, πού κάνουν συγκε­κριμένα πράγματα, μέ καθορισμένες έπιθυμίες καί σκοπούς. Καί οΐ Ιδεολογίες τους δέν δ'αμορφώνονται άνεξάρτητα άπό τή διαδικασία τής ύλικής τους ζωής.

95

«Μέ βάση τούς πραγματικούς καί ένεργητικούς ανθρώ­πους», έγραφαν 6 Μάρξ καί 6 Ένγκελς, «καί τήν πραγμα­τική διαδικασία ζωής τους, άποδείξαμε ίτ ι ή άνάπτυξη τών Ιδεολογιών αντανακλά καί άπηχεΐ τήν Ιδια τή διαδικασία ζωής. Καί τά πλάσματα τής φαντασίας πού διαμορφώνον­ται στό μυαλό τοϋ άνθρώπου, είναι άναγκαστικά μιά προέ­κταση τής ύλικής διαδικασίας ζωής τους, πού μπορεΐ νά έπαληθευθεΐ έμπειρικά καί νά συνδυαστεί μέ ύλικά κίνητρα* Ή ήθική, ή θρησκεία, ή μεταφυσική καί ίλα τά άλλα μέρη τής Ιδεολογίας, καθώς καί οί άντίστοιχες μορφές συ­νείδησης δέν είναι καθόλου άνεξάρτητα καί αύθύπαρκτα. Δέν έχουν δική τους Ιστορία καί δική τους έξέλιξη. Οί άν­θρωποι άναπτύσσοντας, τήν ύλική τους παραγωγή καί τήν ύλική τους έπικοινωνία, άλλάζουν μέσα στήν πορεία τής πραγματικής τους ύπαρξης τή σκέψη τους καί τά προϊόντα τής σκέψης τους». (Γερμανική 'Ιδεολογία Μέρος Α' κεφ. 1).

Εκείνο πού δημιουργεί τούς ίρους γιά τό σχηματισμό τών άφηρημένων Ιδεών καί τήν κοινωνική άνάγκη γιά τήν

^ξέλιξη αύτών τών Ιδεών σέ ιδεολογία, είναι ή άνάπτυξη της παραγωγής καί τών παραγωγικών σχέσεων πού έρ­χονται σά συνέπεια αύτής της άνάπτυξης, καθώς καί ή έπι- κοινωνία τών άνθρώπων πού στηρίζεται σ’ αύτές τΙς τε­λευταίες. 01 ιδεολογίες δέν άναπτύσονται σά συνέπεια τής έσωτερικής λειτουργίας τοϋ έγκεφάλου άνεξάρτητα άπό τήν ύλική ζωή τής κοινωνίας, άλλά σά συνέπεια τής ύλικής ζωής τής κοινωνίας, πού καθορίζει καί τή διανοητική παρα­γωγή.

Γ’ αύτό στήν ταξική κοινωνία οί Ιδεολογίες έχουν ταξι­κό χαρακτήρα. Οί διάφορες άπόψεις διαμορφώνονται πάν ω στή βάση τών διαφορετικών θέσεων πού κατέχουν οί διά­φορες τάξεις στήν κοινωνική παραγωγή, στή διαφορά τών σχέσεων τους μέ τά μέσα παραγωγής, στό διαφορετικό τους ρόλο στήν κοινωνική όργάνωση τής έργασίας στή διαφορε­τική τους συμμετοχή στό κοινωνικό πλοΰτο καί στά διαφ

ρετικά τους ύλικά συμφέροντα. Έ τσ ι οΐ διάφορες ΐδιολογίες Αναπτύσσονται στήν υπηρεσία τών διαφορετικών ταξικών συμφερόντων.

Η Α Ν ΤΑ Ν Α Κ Λ Α ΣΗ Τ Η Σ Π Ρ Α Γ Μ Α 'ΓΙΚ Ο ΤΗΤΛΣ Σ Τ ΙΣ ΙΔΕ Ο Λ Ο ΓΙΕ Σ

Λοιπόν ή έξέλιξη τών ιδεολογιών καθορίζεται άπό την ύλική άνάπτυξη της κοινωνίας άπό τήν άνάπτυξη της πα­ραγωγής, τών παραγωγικών σχέσεων, τών τάξεων κα'· της ταξικής πάλης.

‘Ετσι οί αίτίεή πού προκαλοϋν τήν έμφάνιση καί τήν άνάπτυξη τών διαφόρων ιδεολογιών, σέ τελευταία άνάλυση, θά πρέπει νά άναζητηθοΰν ίχ ι μέσα στή σφαίρα τών Ιδιων ίδιολογιών, άλλά μέσα στή σφαίρα τών υλικών συνθηκών τής ζωής. Γιά νά καταλάβουμε π.χ. πώς οί άστικές ίδέες γιά τά δικαιώματα του άνθρώπου έπιβλήθηκαν στίς φεου­δαρχικές ιδέες γιά τόν άνθρωπο, είναι άνάγκη νά μελετή­σουμε τις άλλαγές πού έλαβαν χώρα στόν τρόπο παραγω­γής της ύλικής ζωής, γιατί αυτές οι άλλαγές έφεραν τήν άντίφατη άνάμεσα στίς φεουδαρχικές Εδεές γιά δικαιώματα τοϋ φεουδαρχικοΰ κόσμου καί στά πραγματικά δικαιώματα πού ή άναγνώρησή τους όδηγεΐ στόν άστικό τρόπο παρα­γωγής καί κάνουν άναγκαία μιά άλλαγή στήν Ιδέα τών δι­καιωμάτων γιά νά άντιστοιχοϋν στήν πραγματικότητα. Κά­τι παρόμοιο συμβαίνει καί στή σφαίρα τών ιδεών γιά τή φύση Οι ΐδιες οί άλλαγές πού έπέρχονται στόν τρόπο πα­ραγωγής, άπαιτεΐ καινούργια κατεύθηνση στήν άνάπτυξη τών ιδεών γύρω άπό τή φύση Καί γενικά ή φεουδαρχική ιδεολογία άντικαταστάθηκε άπό τήν άστική, γιατί στήν ύ­λική ζωή τής κοινωνίας, οί φεουδαρχικές κοινωνικές σχέσεις άντικαταστάθηκαν άπό τις άστικές σχέσεις.

Ταυτόχρονα, δμως, ή άνάπτυξη τών ιδεολογιών, σάν ά­νάπτυξη μιας άφηρημένης σκέψης, έχει τά ιδιαιτέρά της

97

χαρακτηριστικά καί τούς δικούς της έσωτερικούς νόμους. Ή κατεύθυνσή της καθορίζεται άπό τήν άνάπτυξη της υλι­κής ζωής τής κοινωνίας· καί κάθε ιδεολογία, άναπτύσεται πάνω στή βάση καθορισμένων υλικών ένδιαφερόντων. Μά δέν πρέπει νά μας μείνει καμμιά άμφιβολία ίτ ι ή Ιδεολογία πρέπει πάντα νά Ικανοποιεί όρισμένες διανοητικές άπαιτή- σεις καί δτι αύτές οί άπαιτήσεις μπαίνουν άκατάπαυστα καί τίς συναντάμε σ’ δλα τήν πορεία τής έξέλιξης τών ιδε­ολογιών.

01 ίδιολογίες άναπτύσσονται γιά νά υπηρετήσουν καθο­ρισμένα ταξικά συμφέροντα. Είναι διαν .ητικά βργανα, δια­νοητικά βπλα, πού σφυρηλατοϋνται άπό καθορισμένες τάζεις καί πού άνταποκρίνονται στήν ύλική θέση καί στίς υλικές άπαιτήσεις, αύτών τών τάσεων, έπειδή δμως είναι διανοητι­κά βργανα καί διανοητικά βπλα γιά νά μπορέσουν νά παί­ξουν τό ρόλο τους θά πρέπει νά ικανοποιούν διανοητικές ά- πριτήσεις θά πρέπει νά διαμορφώνονται ίπως ίλες οί Ιδέες, ίπως άκριβώς καί τά ύλικά έργαλεΐα καί ίπλα ύπακούουν στούς κανόνες έπεξεργασίας τους, δηλαδή στούς κανόνες έ- πεξεργασίας τών μετάλλων.

Καί ποιές είναι οι έσωτερικές διανοητικές άπαιτήσεις πού άπαιτοϋν τήν άνάπτυξη τής Ιδεολογίας; 01 Ιδεολογίες αναπτύσσονται σάν άντανάκλαση τοϋ πραγματικοϋ ύλικοΰ κόσμου στή μορφή τών άφηρημένων ιδεών. Κάθε Ιδεολο­γία είναι μιά προσπάθεια τών άνθρώπων νά κατανοήσουν καί νά έξηγήσουν τόν πραγματικό κόσμο μέσα στόν όποιο ζοϋν ή μερικές ίψεις αύτοϋ, καθώς καί τήν {δια τους τή ζώή, γιά νά μπορέσουν νά τά χρησιμοποιήσουν μέσα στίς καθορισμένες συνθήκες πού ζοϋν. Γι’ αύτό θά πρέπει νά προσπαθοϋν πάντα νά άναπτύσσουν τήν Ιδεολογίαν τους σάν ίνα σύστημα δεμένο μέ τις ιδέες πού άντ αποκρίνον­ται στά πράγματα, έτσι πού νά δημιουργούν μιά πείρα καί νά τήν έπιβεβαιώνουν. Αύτό άπαιτεΐ, τά διανοητικά προ­βλήματα νά Ικανοποιοϋνται άπό τίς Ιδεολογίες. Καί ή ίκα-

7

98

νοποίηση τους είναι ένας νόμος πού Ισχύει πάντα καί έπη- ρεάζει τήν άνάπτυξη τών ιδεολογιών.

01 Ιδεολογίες θά πρέπει νά είναι τέτοιες πού κατά πρώ­το λόγο θά πρέπει νά ικανοποιούν τίς γενικές άπαιτήσεις της άντανάκλασης τί,ς πραγματικότητας σέ ιδέες, δηλαδή νά ίκα/οποιοϋν τούς νόμους της λογικής. Καί σέ συνέχεια θά πρέπει νά ικανοποιούν τις Ιδιαίτερες άπαιτήσεις της άν­τανάκλασης της μερικής πραγματικότητας, δηλαδή θά πρέ­πει νά άνταποκρίνονται στά γεγονότα, έτσι π'.ύ οί άνθρωποι νά άποκτοϋν έμπειρία καί νά τά έπιβεβαιώνουν.

Κατά συνέπεια οι Ιδεολογίες άναπτύσσονται πάνω στή Βάση τής δοσμένης κοινωνικής διάρθρωσης, γιά νά ύπηρε- τήσουν τά συμφέροντα τής μιας ή τής άλλης τάξης. Καί στήν άνάπτυξη τών (δεολογιών γίνεται πάντα προσπάθεια νά γίνουν οι άναπτυσσόμενες άπόψεις αύτοδύναμες καί λο­γικές καί ικανές νά καλύψουν καί νά δώσουν κάποια συγ­κεκριμένη έξήγηση τών κυριοτέρων γεγονότων πού ξεπη- δοΰν μέσα άπό τήν πείρα τής κοινωνίας στ& δοσμένο στά­διο άνάπτυξης.

Αύτό δημιουργεί συνεχείς άντιφάσεις στήν άνάπτυξη τών Ιδεολογιών. Γιατί άπό τή μιά μεριά οί άπόψεις πού ά- ναπτύσσονται άπό τούς έκπροσώπους τών διαφόρων Ti ξεων πρέπει νά συμβαδίζουν λογικά, συνειδητά καί άσυνείδητα μέ τά γεγονότα. Καί άπό τήν άλλη τά γεγονότα καί οί ά" παιτήσεις τής λογικής όδηγοϋν σέ συμπεράσματα πού δέν συμφων.ϋν μέ τις άπόψεις πού πρέπει νά ύποστηριχθοϋν. 01 τέτοιες άντιφάσεις δημιουργούν μιά συνεχή διαδικασία έπεξεργασίας τών (δεολογιών, μέσα στήν προσπάθεια τών έκπροσώπων τών ιδεολογιών νά βρουν μιά λύση άνάμεσα στίς άντιφάσεις αύτές.

ΚΡΙΤΙΚ Η ΤΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΩΝ

’Ανεξάρτητα άπό τό περιεχόμενο τών (δεών ή άνάπτυ­ξη τών Ιδεών, έκφράζει τήν προσπάθεια νά έπαληθευθοΰν

νά αποκτήσουν συνοχή, γιά νά παριυσιαστοϋν λογικά καί νά προιαρμόζονται στά δεδομένα τής πείρας. Καί ή προσπά­θεια αύτή παίζει τό σημαντικότερο ρόλο στή λεπτομερεια­κή έπεξεργασία τών (δεολογιών. Καί πραγματικά δσο πιό συγκεκριμένα έξετάζουμε τήν άνάπτυξη τών ξεχωριστών Ιδεολογιών - δηλαδή ίσο περισσότερο λεπτομερειακά μελε­τάμε τ/,ν άνάπτυξή τους, οσο λιγώτερη σημασία δίνουμε στα γενικότερα χαρακτηριστικά τους -τόσο περισσότερο άναγ- καϊο είναι νά λάβουμε ύπ’ 6ψη μας τις διανοητικές πλευ­ρές της έξέλιξης τών ιδεολογιών. Γιατί ή προσπάθεια νά κά­νουμε τις ίδέες νά άνταποκρίνονται οτή φορτική παρουσία τών γεγονότων, νά έξαφανίσουμε τις αντιφάσεις καί νά πα­ρουσιάσουμε μιά συγκεκριμένη καί μέ 6λα τά στοιχεία της περίπτωση, έπηρεάζει σέ μεγάλο βαθμό τ/,ν πραγματική έξέλιξη τών Ιδεών. Καί στήν πορεία αύτής της έξέλιξης α­ναπόφευκτα ή έκφραση τών οικονομικών σχέσεων καί τών ταξικών συμφερόντων, στό δοσμένο αύτό πεδίο ιδεών, γ ί­νονται δλο καί πιό λίγο φανερές, 6λο καί πιό λίγο άμεσες, περισσότερο θολές καί άφηρημένες.

Έ τσι ό Ένγκελς έγραφε γιά τήν έξέλιξη τής νομικής Ιδεολογίας:

Οί νόμοι πρέπει δχι μόνο νά άνταποκρίνονται στή γενική οικονομική κατάσταση καί νά εϊναι ή έκφρασή της, άλλά νά είναι καί έσωτερικά συμφυής έκφραση πού νά μήν έκμηδενίζεται άπό τις έσωτερικές της άντιφά- σεις. Καί γιά νά έπιτελεσθεΐ αύτό, ή πιστή άντανάκλαση τών οίκονομικών συνθηκών διαρκώς παθαίνει αλλοιώσεις... Έ τσ ι σέ μεγάλη Ικταση «ή πορεία τής έξέλιξης τών νό­μων, άπαιτεϊ κατά πρώτο λόγο μιά προσπάθεια άπομά- κρυνσης τών άντιφάσεων πού ξεπηδαν στήν άμεση μεταφο­ρά τών οίκονομικών σχέσεων σέ νομικές άρχές καί σέ συ­νέχεια στήν άποκατάσταση ένός αρμονικού συστήματος νό­μων. Καί τότε δμως μέσα άπό τά άλλεπάλληλα ρήγματα πού γίνονται σ’ αύτό τό σύστημα άπό τήν έπίδραση καί

100

τήν πίεση τής παραπέρα οικονομικής ανάπτυξης δημιουρ- γοϋνται παραπέρα άντιφάσεις» (Γράμμα στόν Σμίντ, 27 ’Οκτωβρίου 1890).

Ή ίδια διαδικασία πραγματοποιείται καί σ’ δλες τίς σφαίρες Ιδεολογίας : στή φιλοσοφία, στη θεολογία στήν η­θική στίς γύρω άπό τη φύση κλπ.

Οί ιδεολογίες είναι Ιδιαίτερα τρωτές καί άνοικτές σέ κριτική γιά τίς πολλές έσωτερικές τους άντιφάσεις καί γιατί δέν άντιστοιχοϋν στήν άντικειμενική πείρα. ’Εκείνοι πού, σάν Ιδεολογικοί έκπρόσωποι μιας δοσμένης τάξης, έπεξερ γάζοντας γενικές ιδεολογικές άπόψεις, άπό λόγους καθαρά τεχνικής έπεξεργασίας, όδηγοϋνται συνήθως στή δημιουρ­γία πολυπλόκων καί μπερδεμένων ιδεολογικών κατασκευα­σμάτων. Καί τότε, δπως παρατηρεί ό ’'Ενγκελς, ή διάρθρω­ση τής ιδεολογίας δέν έξυπηρετεΐ τά δοσμένα ένδιαφέροντα στίς καινούριες συνθήκες. Καί ξαναρχίζει ή ίδια διαδικα­σία. Αύτό δημιουργεί π.χ. στή φιλοσοφία, τόν πολλαπλα­σιασμό :ών συστημάτων.

*Αν συνεχισθεΐ αύτή ή διαδικασία κριτικής στήν έξέλι- λη τής Ιδεολογίας μιας τάξης τελικά θά πάρει μιά 6λο καί πιό διαφορετική καί πιό σκληρή μορφή, δταν μέ βάση τούς καινούριους παράγον ες τής υλικής ζωής τής κοινωνίας, άρ­χίζουν νά διαμορφώνονται καινούργιοι άντιφατικοί παρά­γοντες, πού έκφράζουν τά συμφέροντα διαφόρων τάξεων. Οί τέτοιες καινούργιες άπόψεις ξεπηδάν μόνον δταν τις κά­νει άναγκαΐες ή ΐδια ή ύλική ζωή. Μά άπό τή πρώτη κι’ δλας στιγμή πού θά ξεπηδήσουν, μέ τίς καινούριες τους θέ­σεις, έπιτίθονται ένάντια στίς πολλαπλές άδυναμίες τών ήδη καθιερωμένων άπόψεων. Χρησιμοποιούν τή λογική καί έπι- καλοΰνται τά γεγονότα σάν π.νίοχυρο διανοητικό δπλο γιά νά έκμηδενίσουν καί νά συντρίψουν τις παλιές άπόψεις.

Οί Ιστορικοί τών Ιδεών πέφτουν πολλές φορές ίξω προ­σπαθώντας νά έξηγήσουν τήν έξέλιξη τών ιδεολογιών άπο- κλειστικά σάν θέσεις καί Ικανοποίηση πνευματικών άπαι·

101

τήσεων.. "Οπως άπέδειξεν ό Μάρξ καί ό “Ενγκελς δέν μπο­ρούμε νά ποϋμε τίποτα άν δέν μπορέσουμε κατ’ άρχήν νά έξηγήσουμε γιατί καί πώς έξεπήδησαν οί καινούργεις άπό- ψεις σέ μιά συγκεκριμένη στιγμή καί γιατί οί Ιδέες αύτές είναι αύτης καί βχι έκείνης της μορφής καί άν δέν έξβτά- σουμε τήν πραγματική ύλική ζωή τής κοινωνίας. Μά είναι τό ΐδιο άδύνατο νά χαράξουμε τήν έξέλιξη τών Ιδεολογιών χωρίς νά λάβουμε ύπ’ δψη τίς διανοητικές άπαιτήσεις. Καί άσφαλώς ό Μαρξισμός ποτέ δέν λέει δτι δέν πρέπει νά τό λάβουμε καί αύτό ύπ’ δψη σοβαρά.

’Εδώ βρίσκεται καί ή αντίθετη πλάνη στήν όποία πέ­φτουν ορισμένοι κοινωνιολόγοι καί είδικά έκεΐνοι πού απο­δέχονται τό δόγμα τοϋ οίκονομικοϋ ντετερνιμισμοΰ, πού δέ­χονται τήν οίκονομική δραστηριότητα σάν τό μοναδικό συν­τελεστή πού καθορίζει τό σύνολο της κοινωνικής άνάπτυ­ξης σ’ δλους τούς τομείς. Δέν παραδέχονται οτι στίς Ιδεο­λογίες γίνεται μιά διαδικασία άντανάκλασης τοϋ πραγματι- κοϋ κόσμου στίς ιδέες τοϋ άνθρώπου θεωρούν τήν ιδεολο­γία άποκλειστικά καί μόνο, σάν έξέλιξη τών Ιδεών πού έκ- φράζουν καί ύπηρετοϋν διάφορα ύλικά καί οικονομικά συμ­φέροντα. Ή θέσις αύτή τούς οδηγεί σέ ένα άπό τά δυό συμπεράσματα: Ά πό τή μιά μεριά καταλήγουν στό συμπέ­ρασμα δτι άφοϋ οί Ιδέες εΐνχι άπλα πρακτικά δργανα πού ύπηρετοϋν διάφορα υλικά σ ::.φέροντα, δέν ύπάρχει Ιδέα, ά· κόμα καί οί δικές τους, πού νά άντανακλοϋν όρθά τήν πρα­γματικότητα. Καί έτσι καί κάθε Ιδεολογία, άκόμα καί ή δική τους είναι μιά αύταπάτη όπως καί κάθε άλλη. Καί άπό τήν άλλη πάντα, όδηγοϋνται σέ σημείο νά κάνουν έ- ξαίρεση τοϋ έαυτοϋ τους καί τών Ιδεών τους καί νά θεω- ροϋν τούς έαυτούς του ξεχωριστούς ανθρώπους, πού άπό κάποιο διανοητικό θαϋμα, έχουν άποσπασθεΐ άπό κάθε τα­ξική άποψη καί μποροϋν νά άντικρύζουν τόν υπόλοιπο κό­σμο άπό τόν γυάλινο πύργο τής πλήρους καί άπόλυτης «άν-

τικειμενικότητας*. Καί στίς δυό περιπτώσεις όδηγοϋνται σέ αύτοαντιφάσεις.

Παρ’ βλα αύτά υπήρχε καί ύπάρχει πάντοτε βάση γιά νά κάνει κανένας κριτική τών ιδεολογιών πάνω στή βάση της λογικής καί τής πείρας, δηλαδή μιά κριτική σύγκριση μέ τήν πραγματικότητα. Καί αύτή ή κριτική γίνεται συνε­χής μέσα στήν πορεία έξέλιξης αύτών τών ίδιων τών Ιδεολογιών. Καί δέν γίνεται άπό άνθρώπους πού άποσποϋν τόν έαυτό τους άπό τήν κοινωνική ζωή, γιατί τέτοιοι άν­θρωποι δέν ύπάρχουν. Άλλά γίνεται μέσα στήν πορεία της μακρόχρονης έξέλιξης της πρακτικής δραστηριότητας τοϋ άνθρώπου : της παραγωγής, τής επιστήμης καί τής ταξικής πάλης.

"Ετσι στήν έξέλιξη τών Ιδεολογιών γίνεται μιά άνάλο- γη έξέλιξη τής πιστής καί συνεποϋς άντανάκλασης τοΰ πραγματικού κόσμου στίς ιδέες τών άνθρώπων, γιατί ή συ­νεχής διαδικασία τής σύγκρισης μέ τά γεγονότα καί ή προ­σπάθεια γιά συνέπεια, παρά τήν κακή πνευματική πρόθεση τήν ειδική ύπεράσπιση, τήν έπινόηση, τή φαντασία καί τήν άσυνέπεια πού τήν άκολουθεϊ σέ κάθε της στάδιο, συνεχώς παρέχει θετικά άποτελέσματα. Καί αύτά τά άποτελέσματα έπιβεβαιώνονται, σταθεροποιούνται καί προωθούνται μέσα στήν έξέλιξη της πρακτικής δραστηριότητας τοΰ άνθρώπου.

Α ΛΗ ΘΕΙΑ ΚΑΙ Π Λ Α Ν Η Σ Τ Ι2 ΙΔΕΟ ΛΟ ΓΙΑ Σ

"Ολες οί ιδέες εϊναι άντανάκλαση τής άντικειμενικής υ­λικής πραγματικότητας πού εϊναι καί ή πρώτη τους πηγή. Μά όπως έχουμε πει, πλάϊ στήν πιστή άντανάκλαση τής πραγματικότητας σέ ιδέες πού μετατρέπονται σέ ιδεολογία, γίνεται καί άνάπτυξη /άθε είδους πλάνης, έκτροπης καί φαν­ταστικής άντανάκλασης της πραγματικότητας.

Ή άντίθεση καί ή άλληλοδιείσδυση της άληθείας καί τής πλάνης στήν ιδεολογική έξέλιξη εκφράζει τό γεγονός

102

103

βτι ή άντανάκλαση της πραγματικότητας σέ Ιδέες πραγμα­τοποιείται κατά διαφορετικούς τρόπους σέ διαφορετικές δια­δικασίες και άπό διαφορετικούς δρόμους.

Ό ένας τρόπος πού σχηματίζονται καί τελοιοποιοϋνται οί ιδέες μας γιά τά πράγματα, είναι ή διαδικασία άλληλοε­πίδρασης μας μέ τά πράγματα, πού θεμελιώνεται καί έπα- ληθεύεται μέ τήν πρακτική πείρα καί άναπτύσσεται πάρα πέ­ρα μέ τήν έπιστημονική έρευνα της πραγματικής διαδικασίας τών πραγματικών ιδιοτήτων τών πραγμάτων τής κίνησής τους καί τών άμοιβαίων τους σχέσεων. Στό μέτρο πού σχη­ματίζονται οί ίδέες αυτές γιά τά πράγματα μέ τόν τρόπο πού είπαμε, οί ίδέες καί τά συμπεράσματα γιά τά πράγμα­τα πού ένσωματώνονται στις ιδεολογίες είναι λίγο-πολύ ά- ληθινές, δηλαδή λίγο πολύ άντανακλοΰν τήν πραγματικότη­τα καί άντιστοιχοΰν σ' αύτήν.

Μά δέν είναι αύτός μόνο ό τρόπος πού σχηματίζονται οι ίδέες. Σχηματίζονται έπίσης καί μέ έμμεσο τρόπο. Καί οί ίδέες πού σχηματίζονται κατά έμμεσο τρόπο έπηρεάζουν βαθειά τις ιδεολογίες.

Ή έμμεση διαδικασία πού εισέρχεται στή διαμόρφωση τών ίδ3ολογιών περιλαμβάνει τρία κύρια στάδια. Κατά τό πρώτο στάδιο οί άφηρημένες ίδέες σχηματίζονται πάνω στή βάση τών διαφόρων κοινωνικών σχέσεων καί τής πείρας τών άνθρώπων. Στό ίεύτερο στάδιο οί άφηρημένες αύτές ιδέες άποσπώνται άπό τήν πραγματική πείρα καί τις πρα­γματικές σχέσεις άπό τις όποιες πηγάζουν. Κατά τό τρίτο στάδιο τά ιδιαίτερα συμπεράσματα καί οι γενικές ίδέες γιά δλα τά είδη τών πραγμάτων, επεξεργάζονται μέ τή βοή­θεια τών άφηρημένων ιδεών.

Π.χ. δταν ή κοινωνία χωρίστηκε σέ τάξεις καί διαμορ­φώθηκε μιά κυρίαρχη τάξη, τότε πάνω στή βάση τών κα­θορισμένων κοινωνικών σχέσεων καί τής κοινωνικής πεί­ρας καί δραστηριότητας σχηματίζεται ή ιδέα γιά τή σχέση άνάμεσα στόν κυρίαρχο καί στόν κυριαρχούμενο καί γιά τή

104

δύναμη καί τά προνόμια τοϋ κυρίαρχου. Στό έπόμενο στά­διο ή καθιερωμένη ιδέα άποσπαται άπό τήν πραγματική πεί­ρα καί άπό τίς σχέσεις, άπό τις όποιες πρωτοξεπήδησε καί θεωρείται ίτ ι έκφράζει μιά γενική άλήθεια γιά τό σύμπαν. Προχωρώντας παραπέρα, ή ιδέα αύτή μάς όδηγεΐ στό θεό καί στή σκέψη νά έρμηνεύσουμε τόν κόσμο σά δημιούργη­μα τοϋ Θεοΰ.

Ό τα ν σχηματίζονται οΐ Ιδέες γιά τά πράγματα καί γί­νεται ή έπεξεργασία τους μέ τόν τρόπο πού είπαμε, σημαίνει 6τι άντικρύζουμε τά πράγματα μέ μερικές περισσότερο ή λιγότερο προκαθορισμένες αντιλήψεις γ·.’ αυτά, πού υπάρχουν κι* δλας στή μνήμη μας. Και πραγματικά οΐ τέτοιες προ­καθορισμένες αντιλήψεις είναι τόσο αυστηρά καθορισμένες στό νοϋ μας, άπό τήν προπαίδευση καί τίς συνήθειες πού ποτέ δέν άναρωτιώμαστε άν είναι αληθινές, άλλά τίς δεχό­μαστε σάν άξιώματα σάν φυσιολογικό καί ολοφάνερο τρόπο σκέψης. Καί τότε σχηματίζουμε τίς γενικές μας ιδέες καί τά ιδιαίτερα συμπεράσματα γιά τά πράγματα, βχι άμ:σα καί σάν άποτέλεσμα τής κριτικής ερευνάς καί τής πρακτι­κής έπαλήθευσης τών συμπερασμάτων, άλλά ανεξάρτητα άπό τήν πρακτική, χωρίς κριτική καί χωρίς έρευνα.

Ό τα ν οί ιδέες γιά τά διάφορα πράγματα σχηματίζον­ται μέ τόν τρόπο αύτό, τότε κατά κανόνα παύουν νά είναι άληθινές και περικλείνουν λίγο πολύ πλάνη. Δέν άντανα- κλοϋν σωστά τήν πραγγατικότητα καί δέν άντιστοιχοϋν σ’ αύτή, άλλά άντίθετα μας δίνουν μιά βχι σωστή, άπατηλή. φανταστική ή διαστρεμένη εικόνα τής πραγματικότητας.

Οί πλάνες βμως πάντοτε στηρίζονται στήν πραγματι­κότητα. Δέν είναι καθαρά επινοήσεις του νοϋ, άλλά ξεπη- δαν, βπως είδαμε σέ μιά διαδικασία διαμόρφωσης τών ι­δεών άπό μιά συγκεκριμένη πηγή καί ύστερα ξεφεύγει (δη λαδή απλώνεται πέρα άπό τή σφαίρα της πηγής πού τίς γέννησε άρχικά) καί χρησιμοποιώντας αύτές σάν προκαθο­ρισμένες άντιλήψεις τίς συνδυάζει μέ πολλά καί διάφορα

105

συνθετικά, Αντικαθιστώντας έτσι τήν κριτική διαμόρφωση καί τήν έπαλήθευση τών Ιδεών στήν αντικειμενική πρακτι- κτική καί πείρα.

Κάθε πλάνη έχει τΙς πηγές της στήν πραγματικότητα ’Αντανακλά καθορισμένες συνθήκες τής υλικής ζωής, ξεπη- δάει άπό καθορισμένες κοινωνικές σχέσεις, πείρα καί δρα­στηριότητα. Καί γι’ αύτό πολλές πλάνες έπιζοϋν τόσο πολύ· Δέν είναι άπλώς ζήτημα θεωρητικής τοποθετήσεως άτό- μων μέ πλανημένες ίδέες, άλλά είναι ζήτημα τών υπαρχόν­των κοινωνικών σχέσεων πού δημιουργοϋν αδιάκοπα μερι­κές πλάνες καί αυτές οΐ πλάνες ύπηρετοϋν καθορισμένα ύ- λικά συμφέροντα.

01 πλάνες παίρνουν δυό βασικές μορφές.Στήν πρώτη μορφή έχουμε πλάνες πού ξεπηδοΰν άπό

τά άντικειμενικά πράγματα, πού είναι ή μή σωστή κατανόη­ση τής πραγματικής διαδικασίας καί τών σχέσεων πού άφο · ροϋν τήν πείρα καί τήν πρακτική. ’Έτσι π.χ. έχουμε τήν πλάνη ίτ ι όρισμένες κοινωνικές σχέσεις καί θεσμοί εϊναι σύμφυτες τής άνθρώπινης φύσης ή θεσπίστηκαν άπό τό Λ,ογικό.

Στή δεύτερη μορφή οί πλάνες έξελίσσονται σέ παράξενη μυθολογία καί φαντασία, σέ έπινόηση φανταστικών πρα­γμάτων. Έ τσ ι οί άνθρωποι 6χι μόνο δέν κατανοούν σωστά τή φύση καί τήν κοινωνία, πού καί οι δυό ύπάρχουν πρα­γματικά, άλλά σχηματίζουν καί τις ίδέες τοΰ παράδεισου καί τής κόλασης, τοϋ κόσμου τών πνευμάτων κλπ., πού δέν ύπάρχουν. Επινοούν κάθε είδους φανταστικά πράγματα, δπως θεούς, νεράιδες καί δαίμονες.

'Ύστερα άπ’ δλα αύτά θά πρέπει νά τονίσουμε δτι ή πλάνη δέν μπορεϊ νά έξισωθή μέ τό λάθος. ’Ασφαλώς ή πλάνη είναι λάθος, άλλά ένα ειδικό είδος λάθους.

*Ας ύποθέσσυμε π.χ. δτι κάποιος λέει δτι τό 132 μάς κάνει 166. Τότε έδώ έχουμε ένα πραγματικό λάθος, ένα

106

λάθος πολλαπλασιασμού ίφοϋ τό σωστό είναι 169 καί βχι 166.

“Ας ποϋμε βμως τώρα βτι ένας άλλος μας λέει:Τό 13 είναι γρουσούζικος άριθμός. Αύτό δέν εϊναι λά­

θος πολλαπλασιασμού, πού μπορεΐ νά τό κάνουν οΐ άνθρω­ποι, πού γνώριζαν καλά καί έχουν σωστές ιδέες γιά τούς άριθμούς.

Τό ϊδιο μποροΰμε νά ποΰμε και στήν περίπτωση πού κάποιος ισχυρίζεται 6τι τό Βρεταννικό Σύνταγμα τό είση- γήθη στό Κοινοβούλιο ό Κρόμβελ. Ή άποψη αύτή εϊναι λάθος πού προέρχεται άπό τήν δχι επαρκή μελέτη τής Συν­ταγματικής Ιστορίας τής ’Αγγλίας. Μά ας ύποθέσουμε δτι κάποιος υποστηρίζει βτι τό άγγλικό Σύνταγμα εϊναι μονα- δική έκδήλωση της μεγαλοφυΐας τής ’Αγγλοσαξωνικής φυλής ή βτι εϊναι δώρο τοΰ Θεοΰ στό Βρετανικό λαό, οΐ θέσεις αύτές εϊναι έπίσης λαθεμένες, άλλά βχι άπλά λάθη σέ Ιστορικά θέματα. *Η πλάνη αύτή ξεπηδάει άπό τήν έ- φαρμογή στίς κοινωνικές υποθέσεις ζητήματα προκαθορι­σμένων ίδεών γιά τό φυλετικό καί γιά τό Θεό.

01 αυταπάτες αύτές άποτελοΰν ένα ειδικό εϊδος πλάνης πού ξεπηδάει άπό έναν έντελώς καθορισμένο τρόπο παρα- νοήσεως τών πραγμάτων μέ τή μορφή τών προκαθορισμέ­νων ίδεών.

Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Η ΚΑΙ Α Π Α Τ Η Λ Η ΙΔΕ Ο Λ Ο ΓΙΑ

Καί οι δυό διαδικασίες σχηματισμού, τών άφηρημένιν ίδεών—δηλαδή καί οί δυό διαδικασίες σχηματισμοΰ περισ­σότερο ή λιγώτερο άληθινών ιδεών, κατά κριτικό τρόπο μέσω τής πρακτικής πείρας καί τής άλληλεπίδρασης μέ τά πράγματα καί τή διαδικασία σχηματισμοΰ περισσότερο ή λιγότερο άπατηλών ιδεών σάν προαντίληψη πού χρησιμο­ποιούνται στή διαμόρφωση τών ίδεών—χρησιμοποιούνται στή διαμόρφωση τών πραγματικών ιδεολογιών. Κατά τόν

107

ΐδιο χρόνο πού γίνεται αύτό μιά άπό τίς δυό διαδικασίες πρέπε ινά κυριαρχήσει στή διαμόρφωση τών Ιδιαίτερων ίδ:ολογιών. "Ετσι στή μιά περίπτωση κυριαρχεί τό έπι- στημονικό και στήν άλλη τό άπατηλό (ή πλάνη) καί τό μή έπιστημονικό.

Κάθε ιδεολογία στήν ταξική κοινωνία άναπτύσσεται άπό τούς πνευματικούς έκπροσώπους τών καθορισμένων τά­ξεων, άντιστοιχεΐ στήν πραγματική θέση τής τάξης καί ύ. πηρετεΐ τΙς άπαιτήσεις τών καθορισμένων τάξεων στήν ταξική τους πάλη. Μέ βάση αύτό θά δοΰμε πώς άναπόφευ- κτα οί δυό διαδικασίες, άλληλοεπιδροϋν καί άλληλοδιει- σδύουν ή μιά στήν άλλη στή διαμόρφωση τών ταξικών Ι­δεολογιών.

Ά πό τή μιά μεριά, ίσο τά συμφέροντα μιας τάξης ά- παιτοϋν άληθινή κατανόηση τής πραγματικότητας, βασισμέ­νη στήν κριτική έρευνα κάθε είδους, ή ιδεολογία της πε­ριέχει τό έπιστημονικό στοιχείο π.χ. τό ταξικό συμφέρον τής καπιταλιστικής τάξης ασφαλώς άπαιτεϊ νά γίνουν ση­μαντικές έρευνες γιά νά άποκαλυφθοϋν οί πραγματικοί νό­μοι πού κυβερνοϋν τις διάφορες διαδικασίες τών φυσικών φαινομένων. Γι’ αύτό οί άνακαλύψεις παίζουν μεγάλο ρόλο στήν άστική Ιδεολογία. Τά ίδια τά ταξικά συμφέροντα τής αστικής τάξης έπίσης άπαιτοϋν νά γίνουν μερικές κοινωνι­κές έρευνες. Καί έτσι καί άπό τήν πηγή αύτή μπαίνουν στήν άστική Ιδεολογία όρισμένα έπιστημονικά στοιχεία.

Ά πό τήν άλλη πλευρά τώρα, στό μέτρο πού τά συμφέ­ροντα μιας τάξης καί ή θέση πού κατέχει στήν κοινωνική παραγωγή, γένναν όρισμένες προκαθορισμένες άντιλήψεις καί πλάνες πού ύπηρετοϋν τήν τάξη στήν ταξική της πάλη καί κάνουν τήν ιδεολογία της άπατηλή. Έ τσ ι π.χ. άν πά­ρουμε τήν άστική ιδεολογία θά βροϋμε πολλά στοιχεία, πού άπλώς μπάζουν σ’ αύτήν τίς πλάνες τής άστικής τάξης καί τις ιδιαίτερες άπόψεις τής άστικής κοινωνίας.

Πραγματικά ή άστική ιδεολογία σχηματίζεται μέ τήν

108

έξέλιξη καί τών δύο διαδικασιών. Καί αύτό γεννάει τΙς αν­τιφάσεις στήν έξέλιξή της, άφοΰ οί άντιθέσεις τών δύο αύ­τών διαδικασιών έρχονται συνεχώς σέ άντιφάσεις. Καί ή λυση αύτών τών άντιφάσεων φαίνεται στήν έξέλιξη τής ι­δεολογίας. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τις Ιδεολογίες τών άλ­λων τάξεων. Στήν άστική βμως ιδεολογία τό έπιστημονικό στοιχείο εϊναι πολύ πιό δυνατό καί γι' αύτό οί άντιφάσεις γίνονται πιό έντονες.

Ετσι στήν άστική φιλοσοφία γίνεται συνεχής προσπά- ®εια γιά νά συμφιλιωθοΰν οί επιστημονικές άνακαλύψεις μ£ τις προκαθορισμένες άστικές άντιλήψεις. Καί ή άντίφαση αύτή, στήν άστική ιδεολογία, έκφράζεται περισσότερο κα­θαρά στήν άντίφαση άνάμεσα στή σχετική εικόνα τοϋ κό­σμου πού παρουσιάζουν έπιστημονικές άνακαλύψεις *αί στίς θρησκευτικές άπόψεις, πού άποτελοϋν ενα σημαντικό μέρος τών προκαθορισμένων ιδεολογικών αντιλήψεων. 01 φιλόσο­φοί της, διαρκώς άναζητοΰν τρόπους καί μέσα γιά νά λύ­νουν αύτή τήν άντίφαση. Γιά μιά στ-.γμή τή λύνουν κατά τρόπον πού νά τούς ικανοποιεί, άλλά άμέσως μετά ξεπη- δάει καί πάλι σ’ ενα άλλο σημείο πιό έντονη.

Επίσης στήν άστική έπιστήμη οί άνακαλύψεις έρμη- νεύονται πάντα—μέ βάση τις προκαθορισμένες τους άντιλή- ψεις. Αύτό τό βλέπουμε σήμερα πολύ καθαρά στήν έξέλι­ξη της φυσιχής δπου τήν άνακάλυψη τών φυσικών κβάντα τήν έρμηνεύουν σάν άπόδειξη δτι τά πράγματα δέν μπορούν νά έπιβεβαιωθοϋν καί βτι ή πραγματική τους φύση μας μέ­νει άγνωστη. Αύτό άπλούστατα σημαίνει βτι εφαρμόζουν στή φυσική τις προκαταλήψεις της άστικής Ιδεολογίας πού τις γεννάει ή γενική κρίση τοϋ καπιταλισμού. ’Από τήν άλλη πλευρά πάλι όρισμένες προκαταλήψεις, τουλάχιστον στίς παλιές τους μορφές, άντικαταστοΰνται άπό άλλες, έπει- δή έρχονται σ’ άντίφαση μέ τις προωθημένες γνώσεις γιά τή φύση. Αυτό π.χ. συνέβη μέ τά θρησκευτικά δόγματα πού μέσα στήν προσπάθεια τους νά συμφιλιώσουν τήν θρη­

109

σκεία μέ τήν έπιστήμη, τά τροποποίησαν πολλές φορές, π.χ. τά σχετικά μέ τόν Άδάμ καί τήν Εΰα. Καί αύτό έγινε σάν παραχώρηση σιή θεωρία της έξέλιξης.

Εξετάζοντας τά τέτοια παραδείγματα, βλέπουμε βτι ή άντίθεση καί ή άλληλοδιείσδυση τών έπιστημονικών στοι­χείων καί τών πλανών στίς Ιδεολογίες δέν γίνεται εύκολα κατανοητή, βπως δίνεται μέ τίς Ιδέες γύρω άπό ένα πραγμα βπου τό έπιστημονικό ξεχωρίζει εύκολα άπό τήν πλάνη. Γεγονός πάντως είναι βτι τά έπιστημονικά στοιχεία καί οί πλάνες εϊναι άντίθετα καί ταυτόχρονα είσδύουν τό ένα στό άλλο, στή διαμόρφωση τών Ιδεών γιά ένα καί τό αύτό πράγμα.

“Ετσι π.χ. ή άστική ιδεολογία εϊναι ένα άντιφατικό σύ­νολο άληθειών καί πλανών, στό όποιο πάντα ύπάρχουν καί έπιμένουν οί πλάνες. Μποροΰμε νά ποΰμε βτι τά έπιστημο- νικά στοιχεία εϊναι πιό Ισχυρά στίς αστικές θεωρίες γιά τις διαδικασίες τών φυσικών φαινομένων, ένώ οι πλάνες εί­ναι ισχυρότερες στίς άστικές σπουδές γιά τή διαδικασία τών κοινωνικών φαινομένων. Καί τά δυό βμως στοιχεία συ­νυπάρχουν σέ βλα τά μέρη καί σέ βλα τά πεδία τής άστι- κής ιδεολογίας, άλλά τά στοιχεία της πλάνης εϊναι τά πιό χαρακτηριστικά γνωρίσματα τής ιδεολογίας. Εκείνο πού κάνει τήν άστική Ιδεολογία νά εϊναι Ιδιαίτερα άστική είναι δ χαρακτήρας τών πλανών της.

Τό ϊδιο μποροΰμε νά ποΰμε καί γιά τίς Ιδεολογίες τοΰ παρελθόντος. Καί ταυτόχρονα μποροΰμε νά ύποστηρί- ξουμε καί ύποστηρίζουμε μέ σιγουριά βτι ή Σοσιαλιστική ή ή Μαρξιστική Ιδεολογία εϊναι κατ’ έξοχήν έπιστημονική Ιδεολογία. Καί άπ’ αύτή τήν άποψη διαφέρει ριζικά άπό κάθε άλλη Ιδεολογία. Κι’ αύτό γιατί ή πάλη γιά τό γκρέ­μισμα τοϋ καπιταλισμού ναι μαζί μ’ αύτόν της έκμετάλ- λευσης άνθρώπου άπό άνθρωπον, τήν όποία ύπηρετεϊ ή Ι­δεολογία αύτή, άπαιτεΐ πάνω άπ’ βλα, άληθινή κατανόηση τής πραγματικότητας καί έρχεται σέ άντίθεση μέ βλες τις πλάνες τών κοινωνιών πού εϊναι βασισμένες στήν έκμετάλ- λευση.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ε Β Δ Ο Μ Ο

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΛΑΝΕΣ

Η Α Ν ΤΑ Ν Α Κ ΛΑΣΗ ΤΩΝ Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Ι­

ΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩ Ν Σ Τ ΙΙΝ ΙΔ Ε Ο Λ Ο ΓΙΑ .

Σ τ δ κεφάλαιο αύτό θα έξετάσουμε τήν άνάπτυξη τών Ιδεολογικών προκαταλήψεων ή πλανών καί στά δυό έπόμε- να κεφάλαια θά άσχοληθοϋμε μέ τήν άνάπτυξη τών έπιστη- μονικών Ιδεών.

'Τπάρχουν πέντε κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα στήν άνάπτυξη τών Ιδεολογικών πλανών σέ μιά ταξική κοι­νωνία, πού μπορούν νά βρεθούν σ’ 8λες τΙς Ιδεολογίες μέ­χρι καί τήν άστική.

1) Τό πρώτο χαρακτηριστικό της Ιδεολογικής πλάνης είναι δτι πάντα γεννιέται σάν άντανάκλαση τών Ιδιαιτέρων καί Ιστορικά καθιερωμένων παραγωγικών σχέσεων. Ή προέλευσή του είναι οΐ παραγωγικές σχέσεις.

Ή άνάπτυξη τών Ιδεολογικών πλανών φαίνεται νά προ- καλεΐται άπό τΙς άφηρημένες Ιδέες καί τΙς γενικές θεωρίες πού διαμορφώνονται στό μυαλό τών άνθρώπων καί οί ό­ποιες φαινομενικά άναπτύσσονται καί έλέγχονται άπλά άπό τή διαδικασία σκέψης. Μά πώς δημιουργοϋνται στά μυαλά τών άνθρώπων αύτές οί Ιδέες ; Ποιά είναι ή προέλευσή τους ί *Αν δέν πρέπει νά πιστέψουμε δτι οί Ιδέες αύτές σχηματί­ζονται αυθόρμητα στό νοϋ τ̂ »ϋ άνθρώπου ή δτι ό άνθρωπος γεννιέται μέ τέτοιες «έμφυτες Ιδέες», τότε θά πρέπει νά ύ- ποθέσουμε δτι πρέπει νά βρεθεί μιά πηγή της άντικειμενι- κής πραγματικότητας ίξω άπό τόν άνθρώπινο νοϋ, γιά βλες τίς Ιδέες, περιλαμβανομένων καί τών πιό άφηρημένων Ιδεών

I l l

καί τών πλανών, μια πηγή άπό τήν όποια προέρχονται καί τήν όποία άντανακλοϋν.

Ή συνείδηση είναι καθαρή άντανάκλαση τής υλικής β- παρξης. Κατ’ άρχήν λοιπόν υπάρχει ή ΰλη, τό άντικειμενικό δν καί σέ συνέχεια υπάρχει ή συνείδηση, ή άντανάκλαση της δλης. Ό άνθρώπινος νοϋς δέν έχει δικές του έσωτερικές πη­γές, άπό τίς όποιες νά μποροϋν νά άναπτυχθοΰν οΐ ιδέες. Κάθε ίδέα, κάθε στοιχείο τής Ιδεολογίας προέρχεται άπό κάποια άντικειμενική πραγματικότητα άπό κάποια πραγμα­τική πλευρά τοΰ ύλικοϋ κόσμου, τήν όποία άντανακλα.

Ή πηγή τών πλανών στήν ιδεολογία είναι πάντοτε ή πραγματική οικονομική διάρθρωση τής κοινωνίας. Στό μέ­τρο πού ζοϋν, οί άνθρωποι σκέφτονται. ’Ανάλογα μέ τις σχέσεις πού έρχονται μεταξύ τους στήν παραγωγή τών μέ­σων ζωής, δημιουργούν καί τίς κοινωνικές ιδέες καί τίς κοινωνικές θεωρίες.

"Ετσι π.χ. οι πραγματικές σχέσεις τών φεουδαρχών γαιοκτημόνων καί τών δουλοπαροίκων πού διαμορφώνονται στόν φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής, είναι έκεΐνες πού άν- τανακλούνται στίς φεουδαρχικές ιδέες γιά τήν Ιδιοκτησία τής γής καί στή φεουδαρχική ιδεολογία γενικώτερα. Παρό­μοια καί στήν καπιταλιστική ιδεολογία άντανακλοΰνται ο[ καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Καί στήν πρωτόγονη ιδεολογία τοΰ πρωτόγονου κομμουνισμού, άντανακλοΰνται οΐ πολύ άπλές παραγωγικές σχέσεις πού δημιουργοΰνται μέσα στή φυλή, οί σχέσεις άμοιβαιότητας τοΰ άτόμου μέ τή φυλή.

"Ετσι καθώς ή κοινωνία έξελίσσεται οί ιδέες πού άντα- νακλοΰν τις ιδιαίτερες σχέσεις μέσα στήν κοινωνία, δουλεύον­ται στή μορφή συστημάτων καί θεωριών πού άφοροΰν τήν πολιτική, τό κοινωνικό δίκαιο, τίς ύποχρεώσεις, τούς νόμου^ κλπ. "Ολες αύτές οι ιδεολογίες έχουν τήν πηγή τους στί^ κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις καί σέ τελευταία άνάλυση άποτελοΰν τήν ιδεολογική άντανάκλαση αύτών τών σχέσεων

112

Τό Ϊδιο Ισχύει κ-.ί για τις Ιδέες ήθικής. Ά ν ύπάρχουν Ιδέες γιά τό άπόλυτα καλό καί κακό, δίκαιο καί Αδικο, ά- μετή καί κακία,, οί ίδέες αυτές C ·*ι άντανάκλαση δχι μιας άντικειμενικής ιδιότητας τών προσώπων καί τών πράξεων, άλλά εϊναι άντανάκλαση τών κοινωνικών σχέσεων, στίς ό­ποιες έρχονται οί Ανθρωποι διά μέσου τών όποιων πραγμα­τοποιείται ή προσωπική τους δραστηριότητα. Καί γ ι’ αύτό δέν πρέπει νά θεωρεί κανένας πώς. οί ήθικές κρίσεις Αλλά­ζουν μαζί μέ τις βασικές άλλαγές πού έπέρχονται στίς κοι­νωνικές σχέσεις. Καί γι* αύτό ύπάρχει ένα Αντικειμενικό κριτήριο γιά νά ποϋμε δτι μιά ήθική εϊναι Ανώτερη άπό τήν Αλλη. Κι* αύτό τό κριτήριο είναι 6τι άντανακλίει καί ύπη:ετεΐ ένα άνώτερο κοινωνικό σύστημα.

Τό Ϊδιο ισχύει καί γιά τις ίδεολογίες τοϋ όπερφυσικοΰ» δηλαδή τών θρησκευτικών ιδεολογιών. Ό ύπεφυσικός κό­σμος πού έχουν έπινοήσει οί άνθρωποι στίς ίδέες τους, σέ τελευταία άνάλυση, ποτέ Βέν ήταν τίποτα Αλλο άπό μιά άν­τανάκλαση τοϋ πραγματικού κόσμου,της κοινωνίας, τών κοι­νωνικών σχέσεων μέσα στίς όποιες ζοϋν οί άνθρωποι τήν γήϊνη ζωή τους. Ό ύπερφυσικός κόσμος ύπηρετεΐ πάντοτε φρουρός στή βασική διάρθρωση της κοινωνίας. *Η φυλετική θρησκεία στέκεται φρουρός της φυλής καί προστατεύει τις φυλετικές σχέσεις καί δπως άκριβώς καί οι ίδέες τοϋ χρι­στιανισμού σήμερα προσαρμόστηκαν, έτσι πού νά φαίνεται δτι οί ούρανοί στέκουν φρουροί της άστικής τάξης στήν κοινωνία. Ό ύπερφυσικός κόσμος πού φρουρεί καί δικαιώ­νει τή\ κοινωνική τάξη είναι δημιουργημένος κατ’ εικόνα τής κοινωνικής τάξης.

Αύτά είναι τά παραδείγματα γιά τόν τρόπο πού σχη­ματίζονται οι διάφορες ιδεολογικές πλάνες μέ τή μορφή τών άφηρημένων ιδεών, πού ή πηγή τους βρίσκεται στήν έξέλιξη τών κοινωνικών σχέσεων καί πιό συγκεκριμένα τών παραγωγικών σχέσεων. *Η άντικειμενική πραγματικότητα πού άντανακλάται έτσι στις ιδέες, δέν είναι τίποτα Αλλο

άπό τήν ύπαρξη των πολύπλοκων κοινωνικών σχέσεων πού ζεπηδαν* άπό τήν παραγωγή τών ύλικών μέσων ζωής.

Ο Α Υ Θ Ο Ρ Μ Η Τ Ο Σ Χ Α ΡΑ Κ Τ Η Ρ Α Σ ΤΩΝ ΙΔΕΟ ΛΟ ΓΙΚ Ω Ν ΠΛΑ ΝΩ Ν

2) Τό δεύτερο γνώρισμα τών Ιδεολογικών πλανών είνα1 ίτ ι παρ’ βλο πού ή πηγή τους βρίσκεται στό πολύπλοκο τών πραγματικών κοινωνικών σχέσεων, ούτε συνειδητά προέρχονται άπό τήν πηγή αύτή, οδτε καί προωθούνται σάν άνάλυση της ύπαρξης τών κοινωνικών σχέσεων.

01 Ιδέες πού χρησιμοποιούν οί άνθρωποι μπορεΐ νά άν- τανακλοϋν τίς κοινωνικές τους σχέσεις, άλλά οΐ Ιδεολογι­κές τους πλάνες δ έν δημιουργοϋνται άπό τή συνειδητή άντα­νάκλαση τών κοινωνικών τους σχέσεων, οδτε καί διαμορ* φώνουν, μέ έπιστημονικό τρόπο, άκριβή καί συστηματικά εΙκόνα της κοινωνικής διάρθρωσης πού ύπάρχει.

Π.χ. οί Ιδέες της πολιτικής οικονομίας πού άναπτύ- χθηκαν άπό τό Μάρξ στό Κεφάλαιο, προέρχονται άπό μιά συνειδητή έπιστημονική έρευνα τών πραγματικών παραγω­γικών σχέσεων πού υπήρχαν. Καί γ ι’ αύτό τό λόγο δέν έ­χουν τό χαρακτήρα τής πλάνης, άλλά τής έπιστημονικότη- τας. Ά πό τήν άλλη πλευρά ή Ιδεολ ογική πλάνη ξεπηδάε σάν μιά άσυνείδητη καί χωρίς πρόθεση άντανάκλαση μιας κοινωνικής διάρθρωσης πού ύπάρχει καί έκφράζεται σέ γε­νικές Ιδέες γιά τόν κόσμο. 'Έ χει άσυνείδητο, αυθόρμητο χαρακτήρα. Καί γ ι’ αύτό δταν θέλουμε νά άνακαλύψουμε τά ουσιαστικότερα γνωρίσματα μιας Ιδεολογικής πλάνης, δέν θά τά άνακαλύψου με στίς λογικές μορφές μέ τις όποιες παρουσιάζουν οί άνθρωποι τις Ιδ έες τους, άλλά περισσότερο στίς παράλογες ύπ οθέσεις, στίς προκαταλήψεις πού έχουν γίνει άποδεκτές καί βρίσκονται κάτω άπό λογικά έπιχει- ρήματα.

Π.χ στήν Ιδεολογία τής μεσαιωνικής καθολικής Έ κ -

113

8

κλησίας, όλόκληρος ό κόσμος, ούρανός καί γή, έθεωρεΐτο σάν μιά Ιεραρχία στήν όποία τά κατώτερα μέλη υποχρεω­τικά υποτάσσονταν στά άνώτερα. Στή δημιουργία τής Ιδεο­λογίας αυτής δέν υπήρχε πρόθεση νά δώσουν τήν εικόνα τής φεουδαρχικής τάξης πραγμάτων. 'Η συνειδητή πρόθεση ήταν νά δώσουν μιά εικόνα τής άναγκαιότητας γιά μιά τά­ξη πραγμάτων βλου τοϋ κόσμου. Καί βμως ή ιδεολογία αύ­τή ήταν μιά άντανάκλαση τών κοινωνικών σχέσεων τοΰ φεουδαρχικοϋ κόσμου πού υπήρχαν καί οί όποιες άναπαρά- χθηκαν στίς Ιδέες τών άνθρώπων αυθόρμητα, χωρίς σκο­πό καί άσυνείδητα. Οί γενικές ιδέες πού χρησιμοποιήθη- καν ήσαν άντανάκλαση τών πραγματικών κοινωνικών σχέ­σεων. Άλλά ή άναπαραγωγή τους δέν ίγινε συνειδητά, σάν άν­τανάκλαση, άλλά ξεπήδησαν άσυνείδητα καί αύθόρμητα στό νοϋ τών άνθρώπων. Οί ιδέες αύτές καθιερώθηκαν σάν προ­λήψεις πού χρησιμοποιήθηκαν γιά νά έρμηνεύσουν καί νά έ- πεξεργαστοϋν θεωρίες γιά κάθε τί πού ένδιαφέρει τούς άν­θρώπους, είτε αύτό άφοροϋσε τή φύση, είτε τήν κοινωνία, είτε τό φανταστικό βασίλειο τών ουρανών.

Ό αύθόρμητο; καί άσυνείδητος χαρακτήρας τής ιδεολο­γικής άντανάκλασης τών παραγωγικών σχέσεων, όφείλεται στόν αύθόρμητο καί άσυνείδητο χαρακτήρα αύτών τών ίδιων τών παραγωγικών σχέσεων.

Οί παραγωγικές σχέσεις τών άνθρώπων, έγραφε ό Μάρξ, «ϊναι «ανεξάρτητες καί πέρα άπό τή θέλησή τους». Αύτό είναι τό μυστικό γιά νά καταλάβουμε τήν άπατηλή ιδεολο­γική άντανάκλαση αύτών τών σχέσεων σέ άφηρημένες ιδέες γιά τόν κόσμο καί τήν κοινωνία. Οι δοσμένες παραγωγι­κές σχέσεις δέν δημιουργοϋνται έσκεμμένα, άλλά είναι Α­παραίτητες στό δοσμένο χρόνο καί στό δοσμένο στάδιο έ­ξέλιξης. Καί άκριβώς έπειδή οι άνθρωποι ποτέ δέν άπο- φάσισαν νά τίς δημιουργήσουν, δέν έχουν συνείδηση βτι είναι ένα μεταβατικό στάδιο πού καθιερώθηκε σέ μιά δο­σμένη χρονική στιγμή, κάτω άπό καθορισμένες περιστά­

114

115

σεις καί πού άνταποκρίνεται σέ καθορισμένες, άλλά έντε- λώς προσωρινές ιστορικές άνάγκες τής κοινωνίας. “Ετσι μάλλον έμφανίζονται σάν μέρος τής άναγκαιότητας τών πραγμάτων. Τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τών κοινωνι­κών σχέσεων τών άνθρώπων καί τών σχέσεών τους μέ τή φύση, πού στην πραγματικότητα είναι τό Ιστορικά καθορι· σμένο άποτέλεσμα ένός καθορισμένου τρόπου παραγω­γής, άντανακλοϋνται σέ άφηρημένες ίδέες, στή μορφή τών προλήψεων καί τών πλανών γιά τή φύση τοϋ ανθρώπου καί τής κοινωνίας, δπως οί ίδέες γιά τό Θεό καί τή θεία Πρόνοια, γιά τό δίκαιο καί τή δικαιοσύνη, γιά τά αιώνια καί άναγκαϊα χαρακτηριστικά γνωρίσματα βλων τών πραγ­μάτων, τήν έσχάτη φύση τής πραγματικότητας κλπ.

Η Π Λ Λ Ν ΙΙ Τ Ι ΙΣ Κ Α θ Α Ρ ΙΙΣ Σ Κ Ε Ψ Η Σ

3) Τό τρίτο γνώρισμα τών ιδεολογικών πλανών εϊναι δτι ακριβώς, χάρη στόν αυθόρμητό τους χαρακτήρα, οι άν­θρωποι δέν μποροΰν νά καταλάβουν τήν πραγματική τους προέλευση καί καταλήγουν νά πιστεύουν, δτι τΙς δημιουρ­γούν οί ΐδιοι μέσα στή διαδικασία της σκέψης μέ καθαρή καί άδέσμευτη λειτουργία τοϋ μυαλοΰ.

Ή ιδεολογία1 στήν πραγματικότητα είναι μιά διαδικα­

1. Ό Μάρξ και ό Έ ν γ χ ελ ς συχνά χρησιμοποιούν τόν δρο • Ιδεολογία» δταν θέλουν νά άναφερθοΰν αποκλειστικά στή δ ια δικασία τή ς Ιδεολογικής πλάνης, δηλαδή τόν χρησιμοποιούν μέ περιορισμένη έννοια. Ό τ α ν δ δρος χρησιμοποιείται μέ τήν π ε ­ριορισμένη του έννοια, αποκλείεται στήν Ιδεολογική διαδικασία 5 έπιστημονικός τρόπος σκέψης. Ό όρος * Ιδεολογία · όμως χρησιμοποιείτα ι μέ πολύ ευρύτερη έννοια. “ Ε τσι σήμερα μπο­ρούμε νά μιλάμε γιά « ’Επιστημονική σοσιαλιστική Ιδεολογία» καί νά λέμε πώ ς ό μαρξισμός ε ίνα ι μ ιά Ιδεολογία. Σ τό έργο

116

σία πού πραγματοποιείται άπό τούς συνειδητά σκεπτόμε- νους, άλλά μέ λαθεμένη συνείδηση, έγραφε 6 Ένγκελς σ’ ίνα γράμμα του στό Μέρινγκ στίς 14 Ιουλίου 1893. «Τά πραγματικά κίνητρα πού τά* ύποχρεώνουν νά παραμένει ά­γνωστος στόν έαυτό του, δέν μπορεΐ νά είναι σέ καμμιά πε­ρίπτωση ή Ιδεολογική διαδικασία. Καί γ ι’ αύτό φαντάζεται ψεύτικα ή συγκεκριμένα κίνητρα. Έπειδή γίνεται μιά δια­δικασία σκέψης, παράγει καί τή μορφή καί τό περιεχόμε­νο άπό τήν καθαρή σκέψη είτε τήν προσωπική του είτε καί τών προγόνων του. Εργάζεται μέ περισσότερο ύλικό σκέψης, πού τό δέχεται χωρίς νά τό έξετάσει, σάν προϊόν της σκέψης καί δέν κάνει μιά πάρα πέρα έρευνα γιά νά βρει τίς διαδικασίες πού έχουν γίνει άνεξάρτητα άπό τή σκέψη».

Καί ξανά, ό Ένγκελς γράφει δτι οί ιδεολογίες — δηλα­δή ή έπεξεργασίά τών Ιδεολογικών πλανών—«είναι μιά άπασχόληση μέ tIc σκέψεις σάν άνεξάρτητες ένότητες πού άναπτύσσονται άνεξάρτητα καί ύπακοϋν σέ είδικούς νόμους. Τό ίτ ι οΐ συνθήκες ύλικής ζωής τών άνθρώπων έκείνων πού στά μυαλά τους γίνοντχι αύτές οί διαδικασίες σκέψης, σέ τελευταία άνάλυση, είναι έκείνη πού καθορίζει τήν πο­ρεία αύτης τή; διαδικασίας, παραμένει γιά τά πρόσωπα αύτά άγνωστη άναγκχιότητα, γιατί διαφορετικά θά έπρεπε νά ξοφλήσουν μέ τις Ιδεολογίες». (Λουδοβίκος Φόγιερμπαχ κεφάλαιο 4).

αύτό ό όρος «ιδεολογία* χρησιμοποιείται μέ τήν ευρύτατη έννοια. Χ ρησιμοποιείται γιά νά έπισημάνει τή χαραχτηριστιχή Αποψη ή θεω ρία μ ιά ; περιόδου ή μιας τά ίης , μέσα στήν όποια μπορεΐ νά έννπάρχουν χαΐ τά άληΟινά η έπιστημονικό στοιχείο καί ή Λποία μέ τήν Ανοδο τοΰ έπαναστατιχοϋ, έργατιχοΰ καί σοσ.α... στιχοΰ κινήματος γίνετα ι κατά κύριο λόγο έπιστημονιχή χα ί ά- ποσπάτ·ιι άπό τούς λαθεμένους τρόπους σκέψης τώ ν παλιότερων Ιδεολογιών.

117

ΙΔ Ε Ο Λ Ο Γ ΙΚ Η Α Ν Τ ΙΣ Τ Ρ Ο Φ Η

4) Τό τέταρτο γνώρισμα τών ιδεολογικών πλανών ε ί­ναι δτι σ’ αύτές λαμβάνει χώρα μιά διαδικασία Αντίστρο­φης, κατά την όποία οί πραγματικές κοινωνικές σχέσεις παρουσιάζονται σάν πραγματοποίηση άφηρημένων Ιδεών.

Στη διαδικασία τής ιδεολογικής πλάνης, τά προϊόντα τών άφηρημένων σκέψεων χρησιμοποιούνται σά νά ήσαν α­νεξάρτητα άπό τίς υλικές παραγωγικές σχέσεις, τίς όποιες, στήν πραγματικότητα, άντανακλοΰν. Καί άκολουθώντας αύτό τό συλλογισμό καταλήγουμε σέ άνατροπή τών πρα­γμάτων καί φέρνουμε τήν πραγματικότητα δεύτερη. Καί τώρα πηγή τών άφηρημένων ίδεών θεωρείται ό νοϋς κα> 6χι ή ύλική πραγματικότητα τών κοινωνικών σχέσεων. Καί καταλήγουμε στή σκέψη οτι ή ύπαρξη καί αύτών τών σχέ­σεων άκόμα προέρχεται άπό τίς άφαιρέσεις τοϋ νοϋ.

Σύμφωνα μέ τοϋτο τόν άντιστραμένο τρόπο θεώρησης τών πραγμάτων, οί άνθρωποι δημιουργοϋν τίς κοινωνικές τους σχέσεις ύπακούοντας στίς άφηρημένες τους ίδέες καί βχι μέ άλλο τρόπο.

Ά ς πάρουμε γιά παράδειγμα τίς άφηρημένες άντιλή- ψεις γιά τό δίκαιο καί τή δικαιοσύνη πού άποτελεΐ ενα ση­μαντικό μέρος κάθε ιδεολογίας. Τό άφηρημένο δίκαιο καί ή δικαιοσύνη παριστάνονται σάν άνεξάρτητα άπό τίς πραγματικές κοινωνικές σχέσεις καί οί σχέσεις αύτές Ανα­παριστάνονται σάν έκφραση καί πραγματοποίηση ίσως μέ άτελή τρόπο—ένός άφηρημένου δικαίου καί μιας άφη. ρημένης δικαιοσύνης. Σύμφωνα μ’ αύτό τόν άντιστραμένο τρόπο θεώρησης τών πραγμάτων, οί άφηρημένες ιδέες τοΰ δικαίου καί τής δικαιοσύνης φαίνεται νά καθορίζουν τις πραγματικές σχέσεις τών άνθρώπων ένώ στήν πραγματικό­τητα οί Αντικειμενικές σχέσεις τών άνθρώπων καθορίζουν τίς ίδέες τους γιά τό δίκαιο καί τή δικαιοσύνη Παρόμοια καί τό κοινωνικό σύστημα φαίνεται νά δικαιώνεται μέ τό

118

κατά πόσο άντιστοιχεΐ στίς άφηρημένες ίδέες τοϋ δίκαιου και της δικαιοσύνης, ένώ στήν πραγματικότητα οi ιδέες τοϋ δίκαιου καί τής δικαιοσύνη^, δικαιώνονται μέ τό κατά πόσο υπηρετούν τήν ύλική πρόοδο τής κοινωνίας.

«01 οικονομικές, οί πολιτικές καί ot άλλες Αντανακλά­σεις, είναι δπως καί οί άντίστοιχες της άντικειμενικής πρα­γματικότητας στά μάτια τοϋ ανθρώπου», έγραφε ό “Ενγκελς. «Περνάνε μέσα άπό συγκεντρωτικό φακό καί γι’ αύτό φαί­νονται άντιστραμένες, μέ στήριγμα τό κεφάλι καί 6χι τά πόδια. Μόνο τό νευρικό σύστημα μπορεϊ νά τΙς έπαναφέρει στήν δρθια στάση τους... Αύτή ή άντιστροφή... άποτελεΐ ε­κείνο πού λέμε ιδεολογική άντίληψη ^ . (Γοάμμα στό Σμίθ 27 ’Οκτωβρίου 1890.

Καί πάρα πέρα ό Μάρξ καί ό “Εγκελς έγραφαν :«'Αν σ’ 6λες τΙς ιδεολογίες οί άνθρωποι καί οί περιστά­

σεις τους παρουσιάζονται άντιστραμένα, δπως σέ φωτογρα­φική μηχανή, τό φαινόμενο αύτό ξεπηδάει μέσα άπό τήν πορεία της ιστορικής «ζωής», δπως άκριβώς γίνεται καί ή Αντιστροφή τών Αντικειμένων της φυσικής ζωής στόν άμφιβληστροειδή χιτώνα τοΰ οφθαλμού». (Γερμανική 'Ιδεολογία, μέρος I, κεφάλαιο 1).

’Αποτέλεσμα τής ιδεολογικής αύτής άντιστροφής εϊναι τό γεγονός δτι σέ κάθε έποχή οί άνθρωποι πιστεύουν δτι οι θεσμοί καί οί δημόσιες δραστηριότητες εϊναι έκφραση τών άφηρημένων τους ιδεών—τής θρησκείας τους, τής φι­λοσοφίας τους τών πολιτικών τους άρχών κλπ. "Ετσι οί δουλοκτήτες τής άρχαίας Ρώμης πίστευαν δτι άκολουθοΰν τΙς δημοκρατικές άρχές, δπως άκριβώς κάνουν δτι πι­στεύουν στίς δημοκρατικές άρχές καί οί σύγχρονοι καπιτα­λιστές (καί μάλιστα θέλουν νά κάνουν καί τούς άλλους νά

1. Ύπ»νΟ>'μί'ςουμε δτι στά κείμενα τώνΜάρξ και "Ενγκελς ό όρος «Ιδεολογία» χρησιμοποιείται μέ τήν έννοια τής λαθεμένης Ιδεολογίας.

119

τό πιστέψουν. 01 πολεμιστές τοϋ Μεσαίωνα πίστευαν μέ πεποίθηση ίτ ι άγωνίζονται γιά τίς Θρησκευτικές άρχές, 6- πως άκριβώς καί οί σημερινοί πολεμιστές πιστεύουν δτι πο­λεμούν γιά τίς έθνικές καί πολιτικές τους άρχές.

Μέ βάση αύτό τόν τρόπο θεώρησης τών πραγμάτων έγραφε ό Μάρξ «κάθε άρχή έχει τόν αιώνα της που έκδη- λώνεται. 'Η άρχή τοΰ άλάνθαστου έκφράζεται τόν 11ο αιώνα, 6πως άκριβώς καί οί άρχές τής άτομικότητας έκφράζονται στό 18ο αιώνα... κατά συνέπεια, φαίνεται πώς οι αιώνες άνήκουν στίς άρχές καί δχι οι άρχές στούς αιώ­νες». Μέ άλλα λόγια (σύμφωνα πάντα μέ τήν άρχή αύτή) οί άρχές δημιουργοΰν τήν ιστορία καί δχι ή Ιστορία τις άρχές. ('Αθλιότητα τής Φιλοσοφίας, κεφάλαιο 2, τμήμα 1 παρατήρηση 5η).

Κάθε έποχή λοιπόν δημιουργεί τις χαρακτηριστικές της πλάνες πού έκφράζονται στίς κυρίαρχές της Ιδεολογικές πλάνες σχετικά μέ τίς κινητήριες δυνάμεις καί στήν ούσία τών θεσμών καί τών δραστηριοτήτων.

«Π.χ., έγραφαν ό Μάρξ καί ό “Ένγκελς, μιά έποχή φαντάζεται δτι κινείται άπό καθαρά πολιτικά ή θρησκευ­τικά έλατήρια, ένώ ή θρησκεία καί ή πολιτική είναι μόνο μορφές τών πραγματικών κινήτρων...» Αύτό άκριβώς άπο­τελεΐ τήν «πλάνη τής εποχής». Μέσα σ’ αύτή τήν πλάνη ή ίδέα καί ή άντίληψη αύτών τών έξαρτημένων άνθρώπων ά­πό τήν άντικειμενική τους πραγματική δραστηριότητα με­ταβάλλεται σέ μοναδική ένεργητική δύναμη πού έλέγχει καί καθορίζει τήν πρακτική τους». ('/·/ Γερμανική Ιδεολογία μέρος I κεφάλαιο 1).

Στίς Ιδεολογικές πλάνες τά προϊόντα τοϋ νοϋ παριστά · νονται κυριαρχικά καί άσκοΰν μεγάλη έπιρροή στίς άνθρώ- πινες υποθέσεις. Καί μέ βάση αύτό έπίσης τά προϊόντα τοΰ νοΰ είναι άπλώς άντιστραμένα φάσματα τών πραγματικών συνθηκών ύπαρξης, ένώ στήν άνθρώπινη φαντασία παίρνουν τή μορφή μιας καθαρής καί άνεξάρτητης Οπαρζης. Καί μ’ αύ-

120

τό τόν τρόπο δημιουργοϋνται αύτά πού ό Μάρξ άποκαλοϋ- σ* «τό τυλιγμένο μέσα στήν καταχνιά τμήμα τοϋ θρησκευ- τικοϋ κόσμου. Σ ’ αύτό τόν κόσμο τά προϊόντα τοϋ άνθρώ- πινου μυαλοϋ έμφανίζονται σάν άνεξάρτητα βντα πού έχουν δική τους ζωή, τά όποια έρχονται σέ σχέσεις τόσο μεταξύ τους, ίσο καί μέ τούς άνθρώπους». (Κεφάλαιο τόμος I κε­φάλαιο I τμήμα 4)

Καί έτσι ένώ οΐ άνθρωποι φαντάζονται βτι ίλη ή κοι­νωνική τους ζωή καί οί θεσμοί τους στηρίζονται στήν ιδε­ολογία τους καί κινοΰνται άπ’ αύτήν, ταυτόχρονα ή ίδεο· λογία τους δημιουργεί ένα φανταστικό κόσμο δυνάμεων ά. νώτερο άπό τις δικές τους καί τις φυσικές δυνάμεις, άνέ- ξάρτητο τόσο άπό τούς άνθρώπους ίσο καί άπό τή φύση, στίς όποιες ο', άνθρωποι παρουσιάζονται νά είναι έξαρτη- μένοι, άπό τίς όποιες φαίνεται νά έξαρταται ή τύχη τους καί τών όποίων ζητάνε τή βοήθεια στίς έπιχειρήσεις τους.

« Ό θρησκευτικός κόσμος», βπως γράφει ό Μάρξ στό Κεφάλαιο (τόμος I κεφάλαιο I τμήμα 4), «δέν είναι τίποτα άλλο άπό «μιά άντανάκλαση τοϋ πραγματικοΰ κόσμου·.

Στήν πολύ πρωτόγονη κοινωνική όργάνωση οΐ άνθρωποι είναι σχεδόν άνυπεράσπ στο', άπέναντι στίς φυσικές δυνά­μεις. Ενώθηκαν μεταξύ τους γιά νά μπορέσουν νά έξασφα- λίσουν τή ζωή τους καί θά έξαφανίζονταν άν δέν υπήρχε μιά σ «ιχειώδη; κοινωνική συνοχή καί συνεργασία. Αύτό τό γεγονός άντανακλαται στή σκέψη τών άνθρώπων μέ τή μορ­φή τής π^',νης τής μαγείας. 01 άνθρωποι φαίνεται νά κα ­τέχουν μιά είδική δύναμη καί άρετή, σάν μέλη τής φυλής, τους ή τοϋ γένους. Καί ή δύναμη αύτή παίρνει τή μορφή μιας ειδικής μαγικής δύναμης στή φαντασία τους. Καί έπι- νοοΰντα-. διάφορες διαδικασίες άσκησής της. Καί άργότερα μέ τόν καταμερισμό τής έργασίας, άρχισαν νά πιστεύουν δτι τή δύναμη αύτή τήν κατέχουν ξεχωριστά άτομα μόνο καί 6χι δλόκληρος ό λαός. Ταυτόχρονα άρχισαν νά πιστεύ­ουν βτι τά φυσικά άντικείμενα, οί φυσικές δυνάμεις, έχουν

121

ψυχή, πού άργότερα προσωττοποιήθηκε.'Έ τσι ίλ η ή έπικοινω- ν(α μεταξύ τών άνθρώπων καί τοϋ άνθρώπου μέ τή φύση παριστάνονται σά νά έξαρτώνται άπό τή δραστηριότητα τώ ν άοράτων καί μυστηριώδικων δυνάμεων.

Ή άνάπνυξη καί ή διακλάδωση τών θρησκευτικών ίδε­ών προχωρούν βήμα πρός βήμα μέ τήν έξέλιξη τής κοινω­νικής ζωής τών άνθρώπων καί τών άντανακλάσεων.

«Ο ί πρωτόγονες θρησκευτικές έννοιες πού στή βάση τους είναι κοινές σ’ ίλες τ ίς άνθρώπινες όμάδες πού έχουν συγγένεια αίματος», έγραφε ό Έ ν γκ ελ ς, «άναπτύσσονται, μετά τό χωρισμό της όμάδας, κατά ιδιαίτερο τρόπο σέ κάθε λαό, άνάλογα μέ τ ίς συνθήκες ζωής πού τούς λαχαί­νουν σάν κλήρος». Λουδοβίκος Φ όγιερμηαχ κεφάλαιο 4 ) .

Σ έ κάθε καινούργια φάση τής κοινωνικής έξέλιξης δέν δημιουργοΰνται καινούργιες ιδεολογίες καί καινούργιες θρη­σκείες. ’Αντίθετα κάθε ιδεολογία, στήν έξέλιξη της, χρησι­μοποιεί τό άπό παράδοση ύλικό πού παίρνεται άπό τίς πα - λιότερες ιδεολογίες καί ένσωματώνει μέσα της ύλικά δα­νεισμένα άπό άλλες ιδεολογίες. Τό ϊδιο γίνεται καί μέ τή θρησκεία. Καί έτσι μποροΰμε καί σήμερα άκόμα στά δόγ­ματα της προτεσταντικής χριστιανικής θρησκείας νά δια­κρίνουμε στοιχεία πού έχουν παρθεϊ άπό τήν πρωτόγονη φυλετική μαγεία, άλλοιωμένα καί προσαρμοσμένα στις νέες άπαιτήσεις.

«’Από τή στιγμή πού θά σχηματιστεί καί μετά, ή θρη σκεία», συνεχίζει ό Έ ν γκ ελ ς, «περιέχει πάντα παραδοσιακά υλικά. Ό π ω ς καί σ’ ίλες τις άλλες ιδεολογίες, ή παράδοση εϊναι μιά μεγάλη συντηρητική δύναμη. Ο ί άλλαγές πού ύφί- σταταί τό ύλικό αύτό προέρχονται άπό τίς ταξικές σχέσεις, δηλαδή προέρχονται άπό τις οικονομικές σχέσεις τών άν­θρώπων πού έπιφέρουν αύτές τίς άλλαγές».

Αύτό τό χαρακτηριστικό γνώρισμα ίλώ ν τών ιδεολογι­κών πλανών—οι όποιες, έπειδή άσχολοϋνται μέ τίς σκέψεις σΛν άνεξάρτητες ένότητες καί συνεχώς άναπτύσσουν τίς ιδέες

122

άπό άλλες Ιδέες—διαρκώς καλύπτουν τό γεγονός ί τ ι κάθε Ιδεολογία καί κάθε στοιχείο ιδεολογίας δέν είναι τίποτα άλλο άπό μια άντανάκλαση της ύλικής κοινωνικής ΰπαρξης καί τήν κάνει νά φαίνεται αύτό πού ύποθέτουν δτι είναι, δηλαδή μιά άνεξάρτητη κίνηση ιδεών.

* Η φύση τών Ιδεολογιών δέν γίνεται φανερή επιφανεια­κά, άλλά έρχεται στό φώς μόνο σάν άποτέλεσμα τής βα- θειας έπιστημονικής άνακάλυψης τοϋ Μάρξ, δτι «ό τρόπος παραγω γής τής ύλικής ζωής καθορίζει τήν κοινωνική, πο­λιτική καί διανοητική γενικά ζωή». (Κ ριτική τής Π ο λιτι­κής ΟΙκονομίας Πρόλογος).

"Οσο οί άνθρωποι δέν είναι κύριοι τής κοινωνικής τους όργάνωσης, 6σο οί πραγματικές τους κοινωνικές σχέσεις άντανακλοΰνται άντίστροφα στίς ιδεολογίες τους, πράγμα πού άντί νά κάνει π ιό κατανοητές τ ις κοινωνικές' σχέσεις τις μυστικοποιεΐ, τούς καλύπτει τόν πραγματικό χαρακτήρα καί μαζί μ’ αύτό καλύπτει τήν πραγματική προέλευση καί τούς νόμους τής κοινωνικής δραστηριότητας τών άνθρώ­πων, πίσω άπό 2να πέπλο θρησκευτικών, πολιτικών, νο­μικών, καλλιτεχνικών καί φιλοσοφικών πλανών.

ΙΔ Ε Ο Λ Ο ΓΙΑ ΚΑΙ T A SIK O ΣΥΜ ΦΕΡΟΝ

5) Τό πέμπτο γνώρισμα τών Ιδεολογικών πλανών είναι ί τ ι στήν ταξική κοινωνία άποτελοΰν ένα σύστημα κάλυψης πού ξεκινάει άπό ταξικά κριτήρια, Ινας τρόπος άπόκρυψης τών πραγματικώ ν κοινωνικών σχέσεων πρός δφελος μιας καθορισμένης τάξης.

Ή πλάνη πάντα άντανακλά τις πραγματικές κοινωνι­κές σχέσεις κατά τρόπο πού νά τις καλύπτει.

Π .χ . στίς θρησκευτικές Ιδεολογίες τοϋ Μεσαίωνα μέ τήν άντίληψή τους γ ιά ούράνια Ιεραρχία, πού άντανακλα τή φεουδαρχική τάξη πραγμάτων, ή έννοια τής έκμετάλ

123

λευσης τοϋ δουλοπάροικου άπό τόν άφέντη του, καλύπτεται σάν όποταγή τοϋ δουλοπάροικου στό φυσικό του άνώτερο, κάτω άπό τήν κυριαρχία τοϋ Θεοϋ. Κ αί παρόμοια τό κα θαρό γεγονός δτι ό φεουδάρχης-άφέντης ιδ ιοποιείται τό προϊόν τής έργασίας τοϋ δουλοπάροικου, καμουφλάρεται μέ τ ις άφηρημένες φςουδαρχικές ίδέες τή ς Ιδιοκτησίας, τών καθηκόντων, τών δικαιω μάτων καί τών ύποχρεώσεων.

Καί άργότερα, τό καθαρό γεγονός, δτι ό καπιταλιστής ιδιοποιείται τήν άξία πού παράγει ή άπλήρωτη έργασία τοϋ έργάτη, καμουφλάρεται μές τις καπιταλιστικές ίδέες ιδιο­κτησίας, συμβάσεων καί ισότητας δικαιωμάτων. Κ αί αύτό τό καμουφλάζ όλοκληρώνεται μέ τήν καπιταλιστική μορφή τής θρησκείας. Κ ι’ αύτό γ ίνετα ι,γ ια τί, ένώ ή άστική ιδεολο­γ ία συνήθως παίρνει μή θρήσκευτικές καί άντιθρησκευτι- κές μορφές, πάντα άφηνει κ*νά γ ιά τή θρησκεία καί συνε­χώ ς ξαναγυρ,νάει σ’ αύτήν, ένώ σέ περίοδες κρίσης, δταν τό σύστημα κλονίζεται σοβαρά, προωθείται πάντα ή θρη­σκευτική Ιδεολογία καί περνάει στήν έπίθεση.

«Γ ιά μιά κοινωνία πού βασίζεται στήν π α ραγω γή άγα- θών», έγραφε ό Μάρξ, «δπου οί παραγω γοί γενικά έρχον­τα ι σέ κοινωνικές σχέσεις μεταξύ τους, προκειμένου νά με­ταβάλουν τά προϊόντα τους σέ άγαθά ζωής καί άξίες. καί δπου ή ιδιαίτερη άτομική έργασία άνάγεται σέ ένα στάνταρ ομογενούς άνθρώπινης έργασίας, ό χριστιανισμός, μέ τήν επεξεργασία τοϋ άφηρημένου άνθρώπου καί πιό είδικά στήν άστική του έξέλιξη ό προτεσταντισμός, ό ντεϊσμός κλπ., ε ί­ναι ο ίπ ιό κατάλληλες μορφές θρησκείας». ( Κεφάλαιο , τόμ. 1 κεφάλαιο 1 τμήμ α 4).

Ό λόκληρη ή άστική ιδεολογία, άπό τή θρησκεία της μέχρι τήν πολιτική οικονομία καμουφλάρουν τό γεγονός τή ς καπιταλιστικής έκμετάλλευσης.

Τό καμουφλάζ καί ή άπατηλότητα πού είναι σύμφυτα σέ κάθε πλάνη, έχουν πάντα κοινωνικό κίνητρο, μέ άλλα λόγια,

124

όπηρετεΐ καθορισμένους κοινωνικούς σκοπούς καί καθορι­σμένα κοινωνικά συμφέροντα"

Σ τ ίς πρωτόγονες κοινωνίες, πρίν άπό τήν έμφάνιση τών τάξεων ή θρησκεία ύπηρετεΐ τό δυνάμωμα καί τήν σταθερο­ποίηση, τών δεσμών άλληλεγγύης άνάμεσα στά μέλη τής φυλής, άπό τούς όποιους έξαρταται ή έπιβίωσή τους. Καί κάτω άπό όρισμένους δρους, ίτα ν οί άνθρωποι βρίσκονταν σέ πλήρη άμάθεια, σχετικά μέ τ ίς φυσικές δυνάμεις πού τούς περιβάλλουν, ή μαγεία τούς έδινε τήν πεποίθηση 6Tt μπορούν νά έλέγξουν αύτές τις δυνάμεις. Ή πρωτόγονη Ιδεολογία, κατά συνέπεια, έχει γ ιά κίνητρο τήν αύτοσυντή- ρηση όλόκληρης τής φυλής καί τό συμφέρον δλων τών άν­θρώπων, νά διαφυλάξουν τήν κοινωνική όργάνωση καί νά νοιώθουν Ισχυρότεροι καί περισσότερο άσφαλισμένοι σ’ αυ­τήν.

"Οταν ή κοινωνία χωρίζεται σέ άνταγωνιστικές τάξεις καί 6ταν κατά συνέπεια ή ιστορία έγινε Ιστορία τής ταξικής πάλης, τότε τό ταξικό συμφέρον έγινε τό κυριότερο κίνη­τρο τής Ιδεολογίας. Κάθε ιδεολογία γίνεται Ιδεολογία μιας τάξης πού έκφράζει, άνεξάρτητα μέ τό συγκεκριμένο τρό­πο, τις συνθήκες δπαρξης μιας'καθορισμένης τάξης καί ύ­πηρετεΐ αύτή τήν τάξη, στήν πάλη της ένάντια στίς άλλες τάξεις. Σέ κάθε έποχή κυρίαρχη είναι ή Ιδεολογία τής κυ­ρίαρχης τάξης. Καί δταν άπειλεΐτα ι αύτή ή Ιδεολογία, είναι ένα σημάδι τοϋ γεγονότος 8τι οί ύπάρχουσες ταξικές σ χέ­σεις άπειλοΰνται άπό μιά άλλη τάξη.

Τό καμουφλάρισμα καί ή άπατηλότητα τής ταξικής ιδε­ολογίας, πού κινείται άπό το ταξικό συμφέρον, δέν θά -ρ έ ­πει νά έρμηνευτεΐ σάν έσκεμμένη καί συνειδητή έξαπάτηση.

Ά ν σκεφτοϋμε δτι οί πνευματικοί έκπρόσωποι μιας τάξης έσκεμμένα δημιουργοϋν λαθεμένες Ιδέες μέ τόν ενσυ­νείδητο σκοπό νά άποκρύψουν άπό τό λαό τήν άλήθεια πού γνωρίζουν γ ιά τό χαρακτήρα τών κοινωνικών σχέσεων, θά πει δτι πιστεύουμε πώ ς αυτοί οι διανοητές γνωρίζουν τόν

πραγματικό χαρακτήρα τών κοινωνικών σχέσεων. Ή ούσία βμως τών ιδεολογικών πλανών είναι βτι προέρχονται άπό τή λαθεμένη συνείδηση τών κοινωνικών σχέσεων. Ή ιδεο­λογική μυστικοποίηση αύτών τών σχέσεο>ν παίρνει τή θέση μιας όρθής καί έπιστημονικής άντίληψης. Καί ή λαθεμένη συνείδηση ξεκινάει, 6πως είπαμε, βχι άπό έσκεμμένη, άλλά μάλλον άπό αύθόρμητη καί άσυνείδητη διαδικασία. Δέν ε ί­ναι έσκεμμένο λάθος, άλλά πλάνη. Ε ίναι μιά άπατηλή καί ταυτόχρονα καί αύτοαπατηλή ίδέα

Ε κ ε ίν ο ι λοιπόν πού θά θελήσουν νά έρμηνεύσουν τΙς ιδεολογικές πλάνες άπλώς σάν έσκεμμένα λάθη, άφήνουν νά τούς ξεφύγει ή πραγματική φύση αύτοϋ πού ό Μάρξ άπο- καλεΐ «/αθεμένη συνείδηση», γ ια τ ί αύτό προϋποθέτει 8tc ή τάξη , τής όποίας τά συμφέροντα ύπηρετοϋνται άπό τήν Ιδεολογία, στήν ούσία κατέχει τήν πραγματική συνείδηση τής βπαρξής της, πού θά π ε ι βτι γνω ρίζει πώ ς δέν μπο­ρεΐ νά ύπάρχει γ ιά πάντα έκμεταλλεύτρια τάξη. 'Η έξήγη­ση τών γεγονότων, σάν έσκεμμένο σχέδιο γ ιά νά ρίξουν στάχτη στά μάτια τοΰ κόσμου, πρός έξυπηρέτηση τών συμ­φερόντων μιας τάξης, είναι παράλογος έκχυδαΐσμός του Μαρξισμού. Καί δέν έξηγεΐ τό πώ ς δήμιουργοΰνται οί Ιδεο­λογίες.

’Ασφαλώς οί έκφραστές καί οί ίδεολόγοι τών κυρίαρ­χων τάξεων, κάνουν συνεχή καί συνειδητή προσπάθεια έξαπάτησης τοΰ λαοϋ. Καί π ίσω άπό τό σύστημα τής έσκεμμένης έξαπάτησης βρίσκεται πάντοτε ένα σύστημα αύτοεξαπάτησης.

Στήν περίπτωση αύτή ταιριάζει τό παράδειγμα τοϋ Πλά­τωνα πού εϊναι ό χαρακτηριστικότερος έκπρόσωπός της Ιδεο­λογικής άντίδρασης στόν άρχαΐο έλληνικό κόσμο. Στήν Π ολιτεία του, συμβουλεύει 8τι γ ιά νά νρατήσουν τό λαό σέ υποταγή οί κυβερνώντες θά πρέπει νά διαδώσουν ίνα εύ- γενικό ψέμμα, βπως τό άποκαλεΐ Π αρ’ βλο πού θά γνω ­ρίζουν βτι δέν είναι σωστό, πρέπει νά διακηρύξουν βτι

125

126

κυβερνήτες καί κυβερνόμενοι «Ιναι δυό διαφορετικά εϊδη άνθρώπων. Οί κυβερνώντες είναι χρυσοί άνθρωποι καί οί κυβερνόμενοι μπρούτζινοι καί σιδερένιοι. Ταυτόχρονα ό Π λάτωνας υποστήριξε βτι τό καλύτερο κοινωνικό σύστημα είναι τό άριστοκρατικό καί ί τ ι κάθε άπομάκρυνση άπ’ αύτό σημαίνει άναρχία καί έκφυλισμός. "Ομως βλα αύτά τά π ί ­στευε. ΤΗταν μιά άπό τΙς πλάνες της τάξης του καί άπο- τελοϋσε τή βάση της θεώρησής του. Ά π ό τήν άποψη τών άριστοκρατών δουλοκτητών, ή Ιδεολογία πού έπεξεργάστη- κε ό Πλάτωνας καί πού κουράστηκε πολύ γ ιά νά τή δια­μορφώσει, ήταν πολύ φυσικό νά λέει ψέμματα καί τά τέ­τοια ψέμματα ήσαν ευγενικά.

Τό ΐδιο συμβαίνει καί μέ τούς Ιδεολόγους δλων τών κυ­ρίαρχων τάξεων. Ή έξυπνη λαθεμένη συνείδηση άπαιτεΐ έσκεμμένη έξαπάτηση, έτσι πού καί τά δυό γίνονται άναγ- καϊα καί άξεχώριστα. Αύτό συμβαίνει ιδιαίτερα στήν κα πι­ταλιστική κοινωνία, δπου τά πάντα, καί οί ίδέες άκόμα, ά- γοράζονται καί πωλοϋνται. ’Εκείνοι πού έχουν ίδέες γιά πούλημα τΙς θεωρούν έμπορεύματα καί τΙς πουλοϋν γ ιά πα- ραδάκι, μέ τήν πεποίθηση δτι δέν είναι άληθινές.

Ό ταξικός χαρακτήρας τών (δεολογιών έχει άναγνω- ριστεΐ άπό παλιά. "Οταν μιά καινούργια τάξη άνέρχεται καί διαμορφώνει μιά Ιδεολογία, άντίθετη άπό τήν Ιδεολογία τών κυρίαρχων τάξεων, άναγνωρίζουν γενικά δτι ή παλιά Ιδεολογία έκφράζει τά συμφέροντα τών πολιτικών τους αν­τιπάλων. Καί γ ι’ αύτό έπιτίθενται ένάντια σ’ αύτή τήν 1δ3- ολογία σάν ένα σύστημα θελημένων πλανών, πού έχουν γιά κίνητρο τό ταξικό συμφέρον. Καί άπό τήν άλλη πλευρά» προωθούν τή δική τ>υς Ιδεολογία, σάν ένα σύστημα άλη- θειών, πού άνταποκρίνονται στίς σταθερές άνάγκες όλόκλη- ρης τής κοινωνίας.

«Κάθε καινούργια τάξη πού καταλαμβάνει τή θέση τής προκατόχου της κυριάρχου τάξεως», έγραφαν ό Μάρξ καί ό Έ νγκελς, «άπλούστατα προσπαθεί νά πραγματοποιήσει

τούς δικούς της σκοπούς, νά παρουσιάσει τά συμφέροντά της σάν κοινά συμφέροντα δλου τοϋ λαοΰ καί νά τά έξιδα- νικεύσει. Θά παρουσιάσει τίς Ιδέες της γενικευμένες καί σάν τις μοναδικές λογικές καί μέ παγκόσμιο κΰρος. Ή τάξη πού κάνει μιά έπανάσταση, άπό τήν άρχή-άρχή παρουσιά­ζεται, άπλώς καί μόνο έπειδή άντιτίθεται σέ μιά άλλη τάξη, βχι σάν τάξη άλλά σάν έκπρόσωπος όλοκλήρου της κοινω­νίας. ( Γερμανική ’Ιδεολογία , Μέρος I τμήμα 1 ) .

Μ ιά νεοδημιουργημένη λοιπόν Ιδεολογία, γενικά ξεκι­νάει μέ μιά βαθειά ώθηση πρός τήν έξέλιξη, σάν ενα π α γ ­κόσμιο σύστημα Ιδεών, πού άνοίγει καινούργιους όρίζοντες, πού άντιστοιχεΐ στίς βαθύτερες κοινωνικές άνάγκες πού φαί­νεται νά στηρίζεται βχι στά συμφέροντα μιας τάξης, άλλά βτι άνταποκρίνεται στίς έπιθυμίες όλόκληρου τοϋλαοϋ. Στήν π ο ­ρεία βμως καί καθώς οΐ νέες κυρίαρχες καί έκμεταλλεύτριες τάξεις πνίγονται μέσα στίς ίδιες τους τ ις άντιφάσεις, ή ί· δεολογία τους χάνει τήν έπαναστατική .της όρμή καί γ ίνε­τα ι συντηρητική. ’Αρχίζει ή παρακμή της καί ή άποσύν- θεσή της, ώσπου τελικά θά καταλήξει σέ ένα σύστημα τα ­ξικών έξαπατήσεων* καί οί έκπρόσωποί της έκφυλίζονται, άπό πρωτότυπους διανοητές σέ άπλούς μισθωτούς προπα- γανδιστές τών κυρίαρχων τάξεων.

127

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ο Γ Δ Ο Ο

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

01 ΙΔΕΕΣ Τ Η Σ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ Π Α ΡΑ ΓΩ ΓΗ Σ

I V W μί τήν άνάπτυξη της πλάνης, τής άντιστραμένης άντανάκλασης στή συνείδηση τών παραγω γικών σχέσεων, προχωράει καί ή άνάπτυξη τών άληθινών Ιδεών γ ιά τά υλι­κά άντικείμενα πού περιβάλλουν τούς άνθρώπους καί μέ τά όποια έρχονται σέ σχέσεις κατά τή διαδικασία τής παρα­γω γής, στήν ίδ ια τή διαδικασία παραγω γής καί στίς ίδιαί- τερές τους δραστηριότητες καί στίς κοινωνικές τους σχέσεις.

Γ ιατί ή άνάπτυξη τής παραγω γής καί τών κοινωνικών έπαφών πού δημιουργοϋνται άπό τήν ϊδ ια τήν παραγω γή άπ α ιτε ΐ καί δημιουργεί στόν έργαζόμενο σ’ αύτήν, άληθινές Ιδέες γ ιά τά πράγματα, τίς άμοιβαϊες σχέσεις τους καί τΙς κινήσεις τους, καθώς καί γ ιά τίς διάφορες άνθρώπινες δρα­στηριότητες καί σχέσεις. Ά ν οΐ δνθρωποι δέν άναπτύσ- σουν τέτοιες άληθινές ίδέες, δέν μπορούν νά προωθήσουν μέ έπιτυχία τήν παραγω γή ή νά ρυθμίσουν τ ις κοινωνικές ύποθέσεις. Καί ίσ ο περισσότερο ποικίλες καί ισχυρές είναι οί παραγω γικές τους δυνάμεις καί ίσ ο ποικίλες καί πολύ­πλοκες είναι οί κοινωνικές τους δραστηριότητες, τόσο π ε­ρισσότερο έχουν άνάγκη νά άνακαλύψουν τή φύση καί τόν έαυτό τους, γ ιά νά μπορέσουν νά φέρουν μέ έπιτυχία σέ πέρας τά διάφορα σχέδιά τους.

Στήν έξέλιξή της τής Ιδεολογίας, όπως άπέδειξαν ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς, «ή συνείδηση μπορεΐ πραγματικά νά καυχηθεΐ ί τ ι είναι κάτι άλλο άπό μιά συνείδηση τής ύπάρ- χουσας πρακτικής». Μά ένώ ή συνείδηση ά π ο σ π ϊτα ι άπό τήν ύπάρχουσα πρακτική, ίσ ο άναπτύσσεται ή πρακτική

έξελίσσεται καί ή συνείδηση τής ύπάρχουσας πρακτικής. Ή πραγματική άνάπτυξη τής παραγω γής, τής κατανομής τής έργασίας καί τών παραγωγικών σχέσεων ποΰ όδηγεΐ στά πλανερά πετάγματα μιας άντιστραμένης Ιδεολογίας, όδηγεΐ έπίσης σέ αδξηση τών άληθινών Ιδεών τών άνθρώ­πων, γ ιά τΙς πραγματικές του ; συνθήκες ζωής.

01 τέτοιες Αληθινές ιδέες δέν ξεπηδανε, άπό μόίες τους. Διαμορφώνονται κοπιαστικά καί δουλεύονται καί έπαληθεύον- τα ι στήν πρακτική Καί έκφράζονται στις πάρα πολλές ά- τακαλνψεις πού κάνουν οΐ άνθρωποι στήν πορεία τής κ ο ι­νωνικής τους πρακτικής.

*Η πρώτη πηγή τών άνθρώπινων άνακαλύψεων είναι ή πρακτική τής κοινωνικής παραγωγής.

Ε ίδαμε κι’ βλας βτι ένα άπό τά χαρακτηριτττικά τής κοινωνικής διαδικασίας παραγω γής εϊναι βτι οΐ άνθρωποι έχουν μιά Εδέα έκνίνου πού πρόκειται νά παράγουν. Δ έ ' μπορεϊ καί δέν εϊναι δυνατό νά ύπάρξει παραγω γή μέ τήν άνθρώπινη Ιννοια, μήτε άκόμα καί ή πιό πρωτόγονη τής συλλογής καρπών καί τοϋ κυνηγιοΰ, χωρίς αύτή τήν συνεί­δηση. Καί έτσι στήν παραγω γή, οί άνθρωποι άναγκαστικά σχηματίζουν τΙς Ιδέες τους γ ιά τά άντικείμενα μέ τά όποια έρχονται σέ έπαφή καί σχέσεις, μέ τά ύλικά καί τήν τεχνική πού χρησιμοποιούν καί άνακαλύπτουν τΙς ιδιότητες τών Αντικειμένων καί τών ύλικών καθώς καί τό τ ί μποροϋν νά κάνουν μ’ αύτά.

«01 πρωταρχικοί παράγοντες της διαδικασίας έργασίας», έγραφε 6 Μάρξ (Κεφάλαιο Τόμος Α '. Κεφαλ. 7 Τμήμα 1) «εϊναι ol 1) ή προσωπική δραστηριότητα τοϋ άνθρώπου, δηλαδή ή Ιδια του ή έργασία* 2 ) τό άντικείμενο έργασίας καί 3) τά έργχλεϊα». Καί κανένας άπό τούς παράγοντες αύτούς δέν μπορεϊ νά μ π ει σέ κίνηση, χωρίς τΙς άντίστοι- χες ίδέες καί άνακαλύψεις. Μέ τήν Ανάπτυξη τής παραγω ­γής καί τήν κατανομή τής έργασίας, οί μορφές έργασίας ποικίλλουν, τό πεδίο της έπεκτείνεται καί τά έργαλεϊα βελ­

129

9

τιώνονται. Καί αύτό σημαίνει δτι οί Ιδέες τών άνθρώπων πλαταίνουν άντίστοιχα καί βτι κάνουν καινούριες άνακα- λύψεις.

*0 πρωτόγονος άνθρωπος π .χ ., πού έξέφραζε τΙς κοι­νωνικές τους σχέσεις καί τίς σχέσεις τους μέ τή φύση, μέ τήν Ιδεολογία της μαγείας, είχε κιόλας άκριβεΐ; καί ορθές ιδέες γ ιά τά διάφορα είδη τών ζώων πού κυνηγούσε, γιά τΙς συνήθειές τους καί τ ίς ίδιότητές τους, 6πως φαίνεται στά διάφορά ευρήματα της έποχής έκείνης καθώς καί στίς γνώσεις πού έπιδεικνύει στίς εικόνες πού βρέθηκαν στά σπήλαια. Μέ τήν άνάπτυξη της γεωργίας καί τών τεχνών γίνονται καινούριες άνακαλύψεις διαμορφώνονται καινού­ριες Ιδέες γ ιά τά φυσικά αντικείμενα καί τίς ίδιότητές τους· καί οί άρχές πού ισχύουν στίς διαδικασίες της έργα- σίας πλάτυναν πολύ. Καί σήμερα, στήν καπιταλιστική ' κοι νωνία στά ινστιτούτα καί στά πανεπιστήμια πού εϊναι ζ υ ­μωμένα μέ κάθε είδος θρησκευτικές, πολιτικές καί φιλο­σοφικές πλάνες, ύπάρχουν μεγάλα καί αύξανόμενα άποθέ- ματν όρθών καί συστηματικών γνώσεων γ ιά τή φύση καί τούς "νόμους της, πού ό άνθρωπος, χρησιμοποιώντας της, προωθεί τήν κυριαρχία του πάνω στή φύση. "Ολα αύτά ε ί ­ναι ό καρπός χιλιάδων χρόνων άνθρώπινης ζωής καί ιδιαι­τέρα τής δυναμικής προόδου πού έπιτεύχθηχε στήν κα πι­ταλιστική έπ ο χή .

Έ τ σ ι , άν καί οί πλάνες τών άνθρώπων έχουν τήν πρω ­ταρχική τους πηγή στίς παραγω γικές σχέσεις, οί άνθρω­πο ι κάνουν συνεχώς καινούριες άνακαλύψεις, πού σέ τε­λευταία άνάλυση προέρχονται άπό τήν Ιδια τή διαδικασία παραγω γής. Μέ τίς άνακαλύψεις αύτές αναπτύσσονται οι άφηρημένες ίδέις πού άντανακλοϋν διάφορα γνω ρίσματα καί ιδιότητες τών πραγμάτων καί τής διαδικασίας παραγωγής, χω ρίς ιδεολογικές προκαταλήψεις, άντιστροφές καί καμου­φλαρίσματα.

01 τέτοι*ς ιδέες γ ιά τή φύση καί τήν τεχνική άποτε-

130

λοϋν πραγματικά, μιά σημαντική πλευρά τών Ιδιων τών παραγω γικών δυνάμεων. Οί παραγω γικές δυνάμεις περ ι­λαμβάνουν καί τούς άνθρώπους μέ τήν παραγω γική τους πείρα καί τήν Ικανότητά τους. *Η παραγω γική πείρα τών άνθρώπων καί ή Ικανότητά τους καταγράφεται, γ ε ­νικεύεται καί συστηματοποιείται στίς Ιδέες τους. Καί έξο- πλισμένοι μ ’ αύτές τ ις ίδέες χρησιμοποιούν τά έργαλεϊα παραγω γής καί τά βελτιώνουν. Καί πάρα πέρα, ή αύξηση τών γνώσεων γύρω άπό τή διαδικασία παραγω γής, τά ύλικά καί τά έργαλεϊα, τών άρχών τής τεχνολογίας καί τής φύσης γενικότερα, εϊναι άπαραίτητος ίρος γ ιά τή συνέχιση τής παραγω γής σ’ ίνα δοσμένο έπίπεδο. Σ έ εύ- νοϊκές περιστάσεις, συντελεί σέ καινούρια προώθηση τής παραγω γής καί έτσι γίνεται ένας άπό τούς παράγον­τες πού κάνουν άναγκαΐες, στήν κατάλληλη στιγμή, τΙς έ- παναστατικές άλλαγές στίς παραγω γικές σχέσεις γ ιά νά έρθουν σέ άντιστοιχία μέ τΙς παραγω γικές δυνάμεις.

Η Α Ν Α Π Τ Υ ΞΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜ ΩΝ

ΟΙ φυσικές έπιστήμες ξεπηδάν άπό τΙς ίδέες ή τ ίς γνώ­σεις πού συσσωρεύονται στή διαδικασία παραγωγής.

« Ά π ό τήν άρχή άρχή», έγραφε ό Έ νγκελ ς στή Ιιαλε- χ τ ιχ η τή ς Φ ύσης», ή προέλευση καί ή άνάπτυξη τών έπι- στημών καθορίστηκε άπό τήν παραγωγή».

Σ ’ 6λη τήν άρχαιότητα, παρατηρεί, ή καθαρά έπιστη- μονική έρευνα περιορίζεται στήν άστρονομία, στά μαθημα­τικά καί στή μηχανική. Γ ιατί «ή άστρονομία... καί μόνο γ ιά τόν καθορισμό τών έποχών, ήταν άπόλυτα άπαραίτητη στούς ποιμενικούς καί γεωργικούς λαούς. Μά ή άστρονο­μία μπορεΐ νά άναπτυχθεΐ μόνο μέ τήν άνάπτυξη τών μα­θηματικών. Καί αύτό έγινε. Παραπέρα σημειώνεται μία νέα πρόοδος στή γεω ργία σ’ όρισμένες περιοχές τής γής (στήν Α ίγυπτο π . χ . έχουμε άνάπτυξη τοϋ άρδευτικοϋ

131

συστήματος). Μέ τή δημιουργία τών πόλεων άρχισαν οΐ μεγάλες οίκοδομικές έπιχειρήσεις καί ή άνάπτυξη της μη­χανικής καί τών τεχνών. Σ έ λίγο παρουσιάστηκαν οΐ άνάγ- κες τής ναυσιπλοίας καί τών πολέμων. Καί τότε π ιά χρεια­ζόταν ή βοήθεια τών μαθηματικών, πού μέ τή βοήθειά τους προω θείται παραπέρα ή έξέλιξη». ’Αργότερα μέ τή άνάπτυξη τών παραγω γικών δυνάμεων, πού όδηγοϋν καί παίρνουν τεράστια άνάπτυξη στό καπιταλιστικό σύστημα, ξεπηδάνε ή μιά μετά τήν άλλη καινούργιες έπιστήμες, 6- πω ς ή φυσική, ή χημεία, ή βιολογία, ή γεωλογία κλπ. «■Άν... οί έπιστήμες άναπτύσσονται ξαφνικά, μέ άπίστευ- τες δυνάμεις καί μέ ταχύτητα θαύματος, γ ιά άλλη μιά φο­ρά τονίζουμε δτι καί αύτό τό θαϋμα τό όφείλουμε στήν πα ­ραγωγή».

’Αφοΰ ή άνάπτυξη τών έπιστημών καθορίζεται άπό τήν παραγω γή, ό ϊδιος λόγος είναι πού χαρακτηρίζει κα( τόν άνισόμερο ρυθμό άνάπτυξης τών έπιστημών στήν Ιστορία καί άκόμα καί τό μονόπλευρο πολλές φορές χαρακτήρα αύτής τής άνάπτυξης. Σ ’ αύτό άκόμα συντελεί ό πολύμορ­φος χαρακτήρας τής παραγω γής καί ή σχετική έμφαση πού δίνεται στίς διάφορες διαδικασίες παραγω γής. "Ετσι π .χ . ή χημεία δέν ε ίχε αναπτυχθεί έπαρκώς μέχρι τή σύγχρονη έποχή, ένώ ή μηχανική καί μερικές βιολογικές έπιστήμες πού έχουν σχέση μέ τήν άγροτική οικονομία παραμελήθη- καν στό σύγχρονο μονοπωλιακό καπιταλισμό καί άντίθετα έπιταχύνθηκαν τρομερά δλες οί έπιστήμες πού έχουν σχέση μέ τήν πολεμική παραγω γή.

Ο Ι Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ ΣΑΝ ΕΞη ΙΔΙΚ ΕΥ Μ ΕΝ Ο Σ Τ Ο ­

Μ ΕΑ Σ Ξ Ε Χ Ω ΡΙΣ Τ Ο Σ Α Π Ο ΤΗΝ Π Α ΡΑ ΓΩ ΓΗ

01 έπιστήμες είναι ούσιαστικά ένας έξειδικευμέν<£ τ ο ­μέας δραστηριότητας μέ τ ίς δικές τους είδικές θεωρίες καί τεχνική. *Η έμφάνιση τών έπιστημών συμπέφτει μέ τή»

άρχή της ειδικής έρευνας τών Ιδιοτήτων των διαφόρων φυ­σικών άντικειμένων καί διαδικασιών, πού ξεχωρίζει άπό τή διαδικασία παραγωγής καί πού είναι άποτέλεσμα τοΰ καταμερισμού της έργασίας. Δηλαδή δταν άρχίζει μιά ει­δική έπεξεργασία, μιά γενίκευση καί συστηματοποίηση τών ίδεών, σέ συνδυασμό μ’ αύτή τή έρευνα.

Μόνο κάτω άπό τέτοιες συνθήκες μποροΰμε νά μιλάμε γιά έπιστημες. Έ τ σ ι δέν μποροΰμε νά δώσουμε στά σοβα­ρά τόν τίτλο της «Ε π ισ τή μ η ς» στίς γνώσεις πού είχαν οί πρωτόγονες φυλές, 8σο έκτεταμένες καί όρθές καί άν ήσαν, γύρω άπό τά διάφορα είδη τών ζώων κα ΐτώ ν φυτών ή γ ύ ­ρω από τίς Ιδιότητες τών διαφόρων ύλικών ή τή διαδοχή τών έποχών. 01 γνώσεις αύτές άνέρχονται στό έπίπεδο της έπιστήμης, μόνο βταν βλα αύτά γίνονται άντικείμενα μιας ειδικής έρευνας, ξεχωριστής άπό τήν ίμεσ η παραγω γή καί κατά κύριο λόγο ξεχωριστής άπό τό κυνήγι, τήν κατασκευή τών έργαλείων, τήν κηπουρική κλπ. Καί κατά συνέπεια δταν οι άνακαλύψεις γύρω ά π ’ αύτά τά πράγματα γενικεύονται καί συστηματοποιούνται σάν ένα ξεχωριστό σύνολο γνώ­σεων.

Μπορούμε νά ξεχωρίσουμε τρία ιδιαιτέρα χαρακτη­ριστικά τών επιστημών πού σιγά-σιγά ξεχωρίζουνε τήν έπιστημονική θεωρία, άπό τή γνώση τών φυσικών άν « κ ε ι­μένων καί τών διαδικασιών, πού είναι σύμφυτα στήν ίδια τή διαδικασία παραγωγής καί άποτελοΰν τήν ιδιαίτερη συ­νείδηση τοΰ παραγωγού, σχετικά μέ τήν έργασία του, τά ύ- λικά καί τά έργαλεϊα τ',υ.

1) Ή έπιστήμη άσχολεϊται μέ τή συστηματική περ ι­γραφή καί ταξινόμηση τών φυσικών άντικειμένων καί δια- δ κασιών. Τέτοια έργασία είναι η χαρτογράφηση τών ούρα- νίων σωμάτων καί ή σχετική φαινομενική τους κίνηση, πού έγινε άπό τούς πρωτοπόρους της άστρονομικής έπ ι­στήμης, π .χ . τούς άρχαίους Αιγυπτίους) ή οι διάφορες ιστορίες, πού συγκεντρώθηκαν άπό τούς πρώτους με­

134

λετητές της ζωντανής φύσης, δπως π .χ . άπό τόν Α ρ ισ το ­τέλη, τοϋ οποίου τά έργα σχετικά μέ τη ζω ολογία περι­λαμβάνουν συστηματική περιγραφή καί ταξινόμησ/j τών πιό γνωστών (καθώς καί μερικών φανταστικών) ζώων καί μιά προσπάθεια διατύπωσης νόμων πού συσχετίζουν τις διάφο­ρες Ιδιότητες τ ών διαφόρων ζώων.

2) 01 έπιστημες βασισμένες σέ τέτοια περιγραφή καί ταξινόμηση τών φυσικών άντικειμένων καί τών κινήσεών του ;, προχωρούν, μέ τήν άφαίρεση, οτή διατύπωση τών άρχών καί τώ ν νόμων πού έκίηλώνονται καί κυβερνοΰν τις ιδιότητες καί τ ις κινήσεις τών φυσικών άντικ*ιμένων. Μέ τέτοιες άφαιρέσεις π . χ. προέκυψαν έννοιες δπω ς μάζα, φορά κλπ., στή μηχανική· ή οί άντιλήψεις τών άριθμών καί τώ ν γεωμετρικών σχημάτων στά μαθηματικά.

3) Χρησιμοποιώντας αύτές τις έννοιες, οί έπιστημες προχωρούν στή διατύπωση υποθέσεων. Ο ί τέτοιες ύποθέ- σεις έχουν σκοπό νά έξηγήσουν τις Ιδιότητες, τ ις άμοι- βαϊες σχέσεις καί τ ις κινήσεις πού παρατηρήθηκαν στά άν- τικείμενα πού έρευνοϋνται καί μέ τόν τρόπο αύτό νά προ- βλεφθονν οί παραπέρα ΐδιότητές τους, οί άμοιβαΐες τους σχέσεις καί οί κινήσεις· έχουν σκοπό νά έτοιμάσουν μιά συστηματική Θεωρία τώ ν φαινομένων τήν όποία νά κά­νουν κατανοητή στόν άνθρωπο, γιά νά μπορέσει νά τή χρησιμοποιήσει.

Κατά συνέπεια, ένώ ή επιστήμη έχει τ ις ρίζες της στήν παραγω γή καί εφαρμόζεται στήν παραγω γή, ταυτό­χρονα άναπτύσσεται σάν έξειδικευμένη δραστηριότητα ξε­χωριστή άπό τήν παραγω γή.

Ε ννοε ίτα ι δτι έκεϊνοι πού τήν άναπτύσσουν συνήθως δέν γνωρίζουν ή άγνοοϋν έντελώς τις σχέσεις της μέ τήν π ιρ α γω γή . Σ χετικά μέ τή συν*ίδηση πού έχουν γ ιά τή δραστηριότητά του?, μπορούν νά κάνουν τ ις έρευνες τους, άπό περιέργεια, Αποκλειστικά γ ιά απόκτηση γνώσεων, άπό άγάπη πρός τον άνθρωπο, καί άπό τήν έπιθυμία του

135

νά μορφώσει τό λαό ή επειδή τούς άρεσε, έπειδήτούς πλη­ρώνουν, έπειδή θέλουν νά άποκτήσουν φήμη, έπειδή θέλουν νά άποδείξουν στούς άντιπάλους τους δτι έχουν άδικο κλπ. Πολλά καί διαφορετικά κίνητρα μπορούν νά έπενεργήσουν στήν προώθηση μιας έπιστημονικής ργασίας' κα ί άσφα- λώς αύτά τά κίνητρα μπορούν καί έπηρεάζουν τό χαρα­κτήρα καί τό άποτέλεσμά της.

Ά π ό τή στιγμή πού μιά έπιστήμη θά κάνει όρισμένες άνακαλύψεις, συχνά αύτές οί ίδιες ot άνακαλύψεις όδηγοΰν σέ άλλες καί τά συμπεράσματα, οί γενικεύσεις καί ή συ- στηματοποίηση τών Ιδεών πού θά προκύψουν. προχωρούν μέ μιά δική τους λογική. άνεξάρτητα άπό τά ιδιαιτέρα πρακτικά προβλήματα, πού συνοδεύονται μ τήν παραγω γή .

Γιά τό λόγο αύτό, σημαντικά έπιστημονικά προβλή­ματα ξεκαθαρίζονται πριν νά μπορούν στίς πρακτικές ά- νάγκες καί άκόμα πριν νά γίνει μιά όποιαδήποτε πρακτική τους έφαρμογή. Π .χ . τά συμπεράσματα γ ιά τήν δπαρξη τών ήλέκτρομαγνητικών κυμάτων είχαν έπαληθευτεΐ πριν άπό όποιαδήποτε πρακτική τους έφαρμογή στή ραδιοφω­νία. ' Η διάσπαση τοϋ άτόμου ε ίχε άνακαλυφθεΐ πολλά χρό­νια πριν νά έπιχειρηθϊΐ μιά όποιαδήποτε διάσπαση τοϋ ά­τόμου. ‘Έ τ σ ι ή έπιστημονική προώθηση τείνει διαρκώς νά άποκτήσει μιά δική της άνεξάρτητη φορά, πέρα άπό τήν πρακτική της έφαρμογή. Καί κάτι άκόμα περισσότερο, δταν αύτή ή έφαρμογή τους γίνει τεχνικά δυνατή, συχνά άναστέλεται γ ιά πολιτικούς καί οικονομικούς λόγους.

Οί έπιστήμες, σάν τό θεωρητικό μέρος τής παραγω γής, ξεχωρίζουν άπό τήν πρακτική τής παραγω γής τόσο στή συγκρότησή τους όσο καί στήν ιδιαίτερη δραστηριότητα καί στή συνειδητότητα αύτών πού τήν άσκοΰν. Ταυτόχρονα ό χαρακτήρας τών έπιστημών καί τό έπίπεδό τους, έξαρταται άπό τό άντίστοιχο τής παραγω γής. Τ ά προβλήματά τους σέ τελευταία άνάλυση ξεπηδάνε μέσα άπό τήν παραγω γή καί τά συμπεράσματά τους ξαναγυρνανε στήν παραγω γή. Ή

136

άνάπτυξη τών έπιστημών έξαρταται πάντοτ* άπό τήν άνά- τττυξη της παραγω γής καί σέ συνέχεια οΐ έπιστήμες προω­θούν τήν παραγωγή. Ό ξεχωρισμός της έπιστήμης άπό την παραγω γή δέν σημαίνει σπάσιμο των δεσμών, άλλά άκό­μα πιό στενό δεσμό μαζί της.

Κ ι’ άν τύχες ό δεσμός αύτός νά χαλάσει ή ίδια ή έπι- στήμη θά μ πει στη στασιμότητα καί σέ συνέχεια στήν παρακμή. Γενικά οΐ περίοδες κατά τις όποιες δίνεται μιά καινούρια ώθηση στίς έπιστήμες, συνήθως είναι περίοδες πού σημειώνεται νέχ άνάπτυξη τής τεχνικής τής παραγω ­γής. Κ αί οί πρω τοπόροι αύτης τής περιόδου, πού άνοίγουν νέους δρόμους στήν έπιστήμη, συνήθως είναι στενά συνδε­μένοι στά πρακτικά τους συμφέροντα μέ τήν καινούρια παραγω γική διαδικασία. Τότε άκολουθεΐ μιά διαδικασία έ- πιστημονικής έπεξεργασίας καί άνάπτυξης τών νέων ίδεών καί άνακαλύψεων. ' Η διαδικασία αύτή 6μως δέν μπορεΐ νά συνεχιστεί γ ιά πολύ, άν δέν καταλήξει σέ τεχνική έφαρμογή αύτών τών άνακαλύψεων καί δέν άποκτήσει τά κίνητρα πού δίνουν τά προβλήματα πού ξετιηδανε άπό τήν έφαρμογή τους.

Ε ΙΙΙΣ Τ Η Μ ΙΙ ΚΑΙ ΤΑ ΞΙ!

Ά π ό τά δσα είπαμε βγαίνει δτι ή εμφάνιση τών έπι- στημών εϊναι άποτέλεσμα τοϋ καταμερισμού τής έργασίας. Οι έπιστήμες άναπτύσσονται σάν προϊόντα τής διανοητικής έργασίας, δταν ξεχωρίζει άπό τή χειρονακτική, σάν Ιδιαί­τερο πεδίο θεωρητικής δραστηριότητας, χωριστά άπό τήν έργασία παραγωγής. Α π ’ αύτό βγαίνει δτι ή άνάπτυξη τών έπιστημών εϊναι στενά δεμένη μέ τήν άνάπτυξη τών τά ­ξεων. Σ τ ίς διάφορες έποχές οί διάφορες τάξεις βοήθησαν στήν άνάδειξη τών έπιστημών καί κατά συνέπεια έπηρέα- σαν τήν άνάπτυξή της, μέ σκοπό νά ταιριάσει στίς ταξικές τους άπαιτήσεις καί επέβαλαν στίς έπιστημες μερικά γνω ­ρίσματα τής ταξικής τους Ιδεολογίας

137

Ά π ό τόν καταμερισμό τής έργασίας ζεπηδανε ή Ατομι­κή Ιδιοκτησία καί οί έκμεταλλεύτριες τάζεις. Καί μαζί μ* αύτό Ιχουμε τόν καταμερισμό άνάμεσα στή μάζα τών πα­ραγωγών, πού άσχολοϋνται πέρα γ ιά πέρα μέ τήν παρα­γω γική έργασία καί στήν προνομιούχα καί άργόσχολη μειο­ψηφία, πού πήρ* στά χέρια της τή γενική διεύθυνση τής κοινωνίας. Ή άνάπτυξη τών επιστημών, σάν κλάδος τής διανοητικής έργασίας, έζαρτιόταν άπό τήν ύπαρξη μιας τέ­τοιος μειοψηφίας, άπαλλαγμένης άπό τή χειρονακτική έρ­γασία τής παραγω γής καί Ικανής νά άναλάβει μιά τέτοια διανοητική έργασία.

'Ε τ σ ι ή τάξη πού σέ μιά δοσμένη περίοδο πήρε στά χέρια της τή γενική διεύθυνση τής κοινωνίας καί φυσικά καί τοϋ κράτους καί τής θρησκείας κλπ., πήρε στά χέρια της καί τ ίς έπιστημες καί άσκησε έπιρροή έλέγχου στήν άνάπτυξη της.

Ο ί έπιστημες αναπτύσσονται ουσιαστικά σάν μέρος τών μέσων πού άπαιτοΰνται γ ιά τή γενική διεύθυνση τών κο ι­νωνικών ύποθέσεων, άλλά καί σάν ξεχωριστός τομέας δρα­στηριότητας. "Έτσι οι έπιστήμες άναπτύσσονται σάν μέσα ή δργανα στά χέρια τών διαφόρων τάξεων, πού ύπηρετοΰν τις άπαιτήσεις τους μέ 1) τήν προώθηση καί έπέκταση τής παραγω γής- καί 2) μέ τό βτι τούς δίνουν τή δυνατό­τητα διεύθυνσης καί έλέγχου γενικά τών κοινωνικών ύπο­θέσεων. 01 τάξεις αύτές προωθούν άλλά καί καθυστερούν τήν άνάπτυξη τών έπιστημώ ν, στά μέτρα πού τά συμφέ- ροντά τους άπαιτοΰν τήν άνακάλυψη καινούριων πρα γ­μάτων καί τό ξεπέρασμα τής άμάθειας ή τήν έπινόηση ψεύτικων θεωριών.

Έ τ σ ι τό άπλωμα τή ; έπιστήμης καί επίσης τά δρια σ’ αύτό τό άπλωμα καθαρίζονται άπό τά συμφέροντα, πού κ ι’ αύτά ξεπηδανε μέσα άπό τίς συνθήκες ζωής τών δ ια­φόρων τάξεων στίς διάφορες έποχές.

Στή δουλοκτητική καί στή φεουδαρχική κοινωνία π .χ ’

138

ol συνθήκες ζω ής τών κυρίαρχων τάξεων, πού είναι δεμέ­νες μέ τήν δπαρξη ένός συγκριτικά χαμηλού έπιπέδου άνά­πτυξης καΓτής γεω ργίας καί τώ ν τεχνών, βάζουν Ινα πολύ περιορισμένο ένδιαφέρον στν.ν άνάπτυξη τών έπιστημών. Μά άπό τή στιγμή πού έμφανίζεται ή άστική τάξη, τά συμφέροντά της άπαιτοϋν τεράστιο άπλωμα τών έπιστημο- νικών έργασιών, πού άπό τήν άρχή είναι δεμένο μέ τή βιοτεχνία καί τή βιομηχανία . άλλά πού καθορίζεται καί άπό τίς κοινωνικές σχέσεις τών άνθρώ πω ν τελικά δμως κρίνε- τα ι άπό τήν έπαταστατική της πάλη.

01 σύγχρονες έπιστήμες είναι δημιουργία τής άστικής τάξης, είναι Ινα άπό τά πιό χαρακτηριστικά προϊόντα τής άστικής κοινωνίας, είναι τά μέσα γιά τήν κατανόηση καί τόν ίλεγχο τών διαφόρων διαδικασιών τής φύσης καί τής κοινωνίας, πού δημιουργοΰνται μέσα στίς συνθήκες άνάπτυ­ξης τοϋ καπιταλισμού.

Η Τ Α ΞΙΚ ΙΙ ΙΔΕΟ ΛΟ ΓΙΑ Σ ΤΗ Ν Ε Π ΙΣ Τ Μ Μ Η

• Τό γεγονός ί τ ι μιά Ιδιαίτερη τάξη παίρνει ήγετική θέ­ση στήν γενική άνάπτυξη τών έπιστημώ ν, βάζει καί καθο­ρισμένους ίρους καί δρια στήν άνάπτυξη τών έπιστημονι- κών Ιδεών.

Πάνω στή βάση τών υλικών δρων ζω ής μιας τάξης, δια­μορφώνονται προκαταλήψεις πού καθορίζουν καί τό χαρα­κτήρα τής ταξικής ιδεολογίας. Αύτές οί προκαταλήψεις χρη­σιμοποιούνται καί έφαρμόζονται μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρό­πο άπό τούς πνευματικούς έκπροσώπους τής τάξης, σέ κάθε σφαίρα Ιδεολογικής δραστηριότητας. Έ τ σ ι χρησιμοποιούνται καί έφαρμόζονται καί στίς έπιστημονικές έργασίες, διειβδύ· ουν σ’ αύτές, έπιβάλλονται στή θεωρία τών έπιστημών καί, μέ τόν τρόπο αύτό, έπηρεάζουν καί χρωματίζουν όλό- κληρη τήν άνάπτυξη τών έπιστημώ ν σέ κάθε συγκεκριμέ­νη περίοδο.

Σ τή δουλοκτητική κοινωνία π .χ . άναπτύχθηκε ή Ιδέα βτι βλα στόν κόσμο άποτελοΰν μιά Ιεραρχία, πού αρχίζει άπό τό θ εό , κατεβαίνει τή βαθμίδα τών πνευμάτων καί φθάνει στίς βαθμίδες τών άνθρώπων, τών ζώων, τών φυτών, τών μετάλλων κλπ. Ή ίδέα αύτή πήρε τή μεγαλύτερή της άν­θιση στά χρόνια τοΰ φεουδαρχισμοΰ. Σύμφωνα μέ τήν ίδέα αύτή, τά πάντα υπάρχουν γ ιά ένα σκοπό, πού άντιστοιχεΐ στή θέση πού κατέχουν μέσα στό σύστημα’ καί αύτή ή θέ­ση τους καθορίζει καί τ ίς βασικές τους Ιδιότητες, τ ίς κινή­σεις τους καί τ ίς άλλαγές τους. 'Η μορφή αύτή άντίλη- ψης κυριάρχησε καί στήν ’Ε πιστήμη. Κάθε θεωρία σχετι­κά μέ τόν άνθρωπο καί τή φύση θά έπρεπε νά βολευθή μέ­σα σ’ αύτά τά πλαίσια καί νά προσαρμοστεί.

II .χ . πίστευαν βτι οί ούρανοί, πέρα άπό τόν κύκλο τοΰ φεγγαριοΰ, ήταν άνώτερου βαθμοΰ καί άνήκαν σέ βντα α ­νώτερου βαθμοΰ άπό έκεΐνα πού ζοϋσαν κάτω στή γή. ■Έτσι ή κίνηση τών ούρανών, τήν όποία ύπόθεταν ύποχρε- ωτικά κυκλική, γ ια τ ί αύτήν τήν κίνηση τήν θεωρούσαν τήν τελειότερη ά π’ βλες, πίστευαν πώ ς ύπάκουε σέ διαφορετι­κούς νόμους άπό τήν κίνηση τών γήινων πλασμάτων. Τά γήινα σώματα, κατά φυσικό τρόπο, έτειναν νά πέσουν πρός τό κέντρο, πράγμα πού γ ιά τήν γή έχει τήν έννοια τής βαρύτητας. Ό νόμος αύτός δέν ίσχυε γ ιά τούς ούρανούς. Ο ι Ιδέες αύτές έκφράζονται στό σύστημα τοΰ Πτολεμαίου, βπου κέντρον τοΰ σύμπαντος ήταν ή γή καί γύρω της, γύ ­ριζαν ό ήλιος καί τά άστρα. Ό Κοπέρνικος έβαλε κέντρο τοΰ σύμπαντος τόν ήλιο καί έκανε τή γή έναν πλανήτη του. Ή θεωρία αύτή έφερε έριστικό ρήγμα μέ τ ίς παλιότε- ρες άντιλήψεις καί άνοιξε τό δρόμο γ ιά τή θεωρία τής βα-

. ρύτητας καί τούς νόμους της κίνησης τοΰ Νεύτονα, πού υπόταξε τ ίς κινήσεις βλων τών σωμάτων τοΰ σύμπαντος σ’ ένα παγκόσμιο σχήμα μηχανικής αΐτιότητας.

*Η άστική ίδιολογία γενικά καί ή άστική έπιστήμη ιδιαίτερα, χτύπησαν καί σέ μεγάλο βαθμό άπαλλάχτηκαν

140

άπό τις παλιές παραδοσιακές άντιλήψεις. 'Η έπίθεση αύτή ξεκίνησε καί Αναπτύχθηκε πάνω στή βάση της Ανάπτυξης τών Αστικών κοινωνικών σχέσεων. Τή Θέση τών παλιών Αν­τιλήψεων τήν πήραν οί καινούριες, χαρακτηριστικά Αστικές Αντιλήψεις, πού στηρίζονται στή βάση της ποιοτικής ταυ­τότητας δλων τών υλικών σωμάτων και τής μηχανικής α ι­τιότητας. Ταυτόχρονα βμως καί πέρα άπό τίς πολύ ριζο­σπαστικές Αντιλήψεις, ή Αστική ιδεολογία, δέν Απόρριψε πέρα γ ιά πέρα τήν Ιδέα τοϋ Θεοϋ καί τοϋ πνεύματος. Μά στή θέση τής ένιαίας εράρχισης τών πάντων, μέ τά υλικά βντα στή βάση τής κλίμακας καί τά πνευματικά βντα ή τό θεό στήν κορυφή της, ή Αστική Ιδεολογία εισάγει τόν κα­ταμερισμό τοϋ σύμπαντος σέ δυό έντελώς διαφορέτικες σφαίρες' τών υλικών βντων άπό τή μιά πού ύποτάσσονται σέ αυστηρά καθορισμένους αίτιοκρατικούς (ντετερμρνιστι- κούς) νόμους καί στό Θεό καί τόν κόσμο τών πνευμάτων άπό τήν άλλη.

Μέ τόν ίνα ή τόν άλλο τρόπο οι τέτοιες Αστικές Αντι­λήψεις πέρασαν μέσα σ’ βλο τό θεωρητικό κατασκεύασμα τής σύγχρονης έπιστήμης, βπως Ακριβώς καί οί δουλοκτη­τικές καί φεουδαρχικές Αντιλήψεις είχαν περάσει στήν Αρ­χαία καί στή μεσαιωνική έπιστήμη. Μέ τή διαφορά βμως βτι ένώ οί άρχαΐες άντιλήψεις ήταν άντίθετες πρός τήν έ- ξερεύνηση τής φύσης μέ τήν πειραματική μέθοδο, οί νέες άντιλήψεις εύνοοϋσαν καί άπαιτοΰσαν αύτή τήν ϊρευνα.

ΑΝΑΚ Α ΛΥ ΨΗ ΚΑΙ Π ΡΟ Κ Α Τ Α Λ Η Ψ Η

’Ακριβώς έξ αιτίας τής ταξικής Ιδεολογικής επιρροής στήν έπιστημονική θεωρία δημιουργεΐται μιά διάκριση ά ­νάμεσα στίς άνακαλύψεις πού κάνει ή έπιστήμη καί στή προκατάληψη πού παίρνει καί χρησιμοποιεί ή έπιστήμη.

Ή άνακάλυψη επέρχεται δταν, χάρη στίς σχετικές έ­ρευνες, γίνεται γνωστό ένα είδος γ ιά τά πράγματα πού ύ-

141

πάρχουν, γ ιά τ ις Ιδιότητές τους, γ ιά τίς άμοιβαΐες τους σχέσεις κα ί γ ιά τούς νόμους τους. ΟΙ ανακαλύψεις 6μως θά πρέπει πάντα νά έκφράζονται σέ προτάσεις μέ τή βοήθεια καθορισμένων έννοιών. Καί οί προτάσεις αύτές συνήθως γίνονται γ ιά νά άποτελέσουν μέρος της γενικότερης θεω- plac. ‘Ό τα ν λοιπόν έζετάζουμε τό σύνολο των Ιδεών καί θεωριών γύρω άπό τήν έπιστήμη μιας έποχής, βρίσκουμε δτι άπό τή μιά μεριά περιέχει τή διατύπωση σέ προτά­σεις τών πραγματικώ ν ανακαλύψεων fcal άπό τήν άλλη τίς γενικές προκαταλήψεις, μέ βάση τ ίς όποιες διατυπώνονται καί πλέκονται μαζί, σέ μιά γενική θεωρία, οί άνακαλύ- ψεις.

Αύτή ή διάκριση άνάμεσα στήν άνακάλυψη καί στήν προκατάληψη πού ένυπάρχει πάντα στήν έπιστήμη, συχνά δημιουργεί μιάν άντίφαση άνάμεσα στήν άνακάλυψη καί στήν προκατάληψη. Κ αί ή άντίφαση αύτή δρα στήν δλη ά­νάπτυξη τών έπιστημών.

Ή άντίφαση αύτή στήν ούσία εΐνα^ άντίφαση άνάμεσα στό περιεχόμενο καί στή μορφή στήν έπιστήμη — μιά άν­τίφαση άνάμεσα στό πραγματικό περιεχόμενο τών έπιστη- μονικών άνακαλύψεων καί τών θεωρητικών μορφών μέ τίς όποιες έκφράζονται καί γενικεύονται. Κ αί ή άντίφαση αύ­τή μπορεΐ νά λυθη ή θετικά ή άρνητικά. Θ?τικά σημαίνει ol καινούργιες άνακαλύψεις νά βοηθήσουν στήν έκμηδένιση τών παλιών προκαταλήψεων καί νά όδηγήσουν σέ καινούρ­γιους τρόπους κατανόησης των πραγμάτων. Καί άρνητικά σημαίνει νά μείνουν ol παλιές προκαταλήψεις, πού θά έμ- ποδίσουν τήν πάρα πέρα πρόοδο σέ καινούργιες άνακαλύ-ψείζ.

Π .χ . στήν αύγή τών σύγχρονων φυσικών έπιστημών ol παλιές προκαταλήψεις έμπόδιζαν τήν προώθηση και­νούργιων άνακαλύψεων, δπω ς π χ . οί παλιές άντίληψες, βτι ol κινήσεις τών ούρανίων σωμάτων ήσαν έντελώς δια­φορετικές άπό τ ις κινήσεις τώ ν έπίγειων, έμπόδιζε τήν

πρόοδο της άστρονομίας καί της μηχανικής. 01 καινούργιες Ανακαλύψεις βμως στήν άστρονομία καί τήν μηχανική, βοή · θησαν νά γκρεμιστούν οι παλιές προκαταλήψεις καί νά ά- νοιχτεϊ ό δρόμος γιά καινούρια κοσμοθεωρία.

Σ τ ίς σύγχρονες άστικές φυσικές έπιστημες δημιουργή- θηκε μιά.άντίφαση άνάμεσα στίς έπιστημονικές Ανακαλύ­ψεις καί στήν καθιερωμένη άστική μηχανικομεταφυσική μέθοδο έρμηνεία τους.

Ό "Ενγκελς άπόδειξε ί τ ι τό σύνολο τών έπιστημονι- κών άνακαλύψεων τών σύγχρονων φυσικών έπιστημώ ν άπο · δείχνει ί τ ι «όπωσδήποτε ή φύση λειτουργεί διαλεκτικά καί ί χ ι μεταφυσικά... Ό μ ω ς οί φυσικοί έπιστήμονες πού έμα­θαν νά σκέπτονται διαλεκτικά είναι πολύ λίγοι. Καί ή σύγκρουση άνάμεσα στά άποτελέσματα τών άνακαλύψεων καί στούς προκαθορισμένους τρόπους σκέψης, έξηγεϊ τήν άτέλειωτη σύγχυση πού βασιλεύει στίς θεωρητικές φυσικές έπιστημες». (Ουτοπικός και ’ Επιστημοτικός Σοσιαλισμός, κεφαλ. 3 ).

Ά π ό τή μια μεριά ή άντίφαση αύτή &8ηγεϊ σέ «άτέ- λειωτη σύγχυση» στήν έπιστήμη πού έμποδίζει τήν πρό­οδο της έπιστήμης. Σ τή βιολογία π .χ . έπεβλήθηκαν έξαιρε- τικά αύστηρές μηχανιστικές Ιδέες γ ιά τΙς ζωντανές διαδι­κασίες καί ίτα ν ίφτασαν σέ δυσκολίες, κατέφυγαν στίς μυ­στικιστικές Ιδέες γ ιά τΙς ζω ικές δυνάμεις πού ίτσ ι καάτλη- ξαν σέ μιά στείρα άντιμαχία άνάμεσα στή «μηχανιστική θεωρία» καί στό «βιταλισμό». Ε π ίσ η ς ίτα ν οΐ σύγχρονες άνακαλύψεις στή φυσική άνάτρεψαν τύ καθιερωμένο σχήμα τής μηχανιστικής αιτιότητας, υποστήριξαν ί τ ι είχε έκμηδενι- σ τεϊ όλόκληρο τό σύστημα αιτιότητας καί ί τ ι δέ μπορούσαμε νά δώσουμε καμμιά εικόνα στίς βασικές φυσικές διαδικασίες. Ά π ο τήν άλλη πλευρά τώρα, ή συσσώρευση τώ ν καινού­ριων άνακαλύψεων όδήγηαε σέ καινούριους τρόπους, σκέ­ψης καί στήν άνάγκη νά άντικατασταθεϊ ή άστική ιδεολο­γία άπό τό διαλεκτικό ύλισμό. Μέ βάση ίλ α αύτά ό Λένιν

<42

έβγαλε τό έξης συμπέρασμα άπό τήν έξέλιξη της φυσικής : «*Η πρόοδος τής σύγχρονης φυσικής δημιούργησε τό δια­λεκτικό ύλισμό». ( ' Υλισμός και έμπειρ ίοκρπικ ισμός κεφαλ-5 τμήμα 8).

Κ Ο ΙΝ ΩΝ ΙΚ ΕΣ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ

Μέχρι τώρα μιλήσαμε γ ιά τ ις φυσικές έπιστημες μόνο. Υ πά ρχουν δμως καί οί κοινωνικές έπιστήμες.

Ή άταπτυξη τών φυσικών επιστημώ ν πού κάνουν £ ρευνες στίς Ιδιότητες καί στούς νόμους τών φυσικών φαι­νομένων, σέ τελευταία άνάλυση καθορίζεται άπό τήν πα- ραγω γή. Ά π ό τήν άλλη πλευρά οί κοινωνικές έπιστήμ*ς πού κάνουν έρευνες σ τίς ιδιότητες καί στούς νόμους τών κοι- νωτικων φαινομένων καθορίζονται άπό τήν ταξική πάλη. 01 κοινωνικές έπιστήμες έχουν τήν ρίζα τους στήν πείρα πού άπόκτησαν οι διάφορες τάξεις στήν πορεία τής τα ξ ι­κής τους πάλης

ό ί έπιστήμες πάντοτε ξεπήδοΰν άπό μιά άνάγκη. Ε ί ­ναι γνωστό βτι οί άνάγκες τής πα ραγω γή ς προωθούν τ ίς φυσικές έπιστήμες καί οί έρευνες τους γίνονται πρός β- φελος τής τάξης έκείνης πού διευθύνει τήν παραγω γή. Καί άπό τήν Αλλη πλευρά οί άνάγκες τής γενικής διεύθυν­σης καί τοϋ έλέγχου τών κοινωνικών ύποθέσεων προωθούν τ ίς Κοινωνικές έπιστήμες. Κ αί ή έρεύνά τους γ ίνεται πρός βφελος εϊτ* τών τάξεων πού έχουν τή γενική διεύθυνση καί τόν Ιλεγχο τώ ν κοινωνικών ύποθέσεων, είτε τών τ ά ­ξεων πβύ Αγωνίζονται γ ιά νά τά κατακτήσουν.

Ή Κρευνα τών κοινωνικών φαινομένων πήρε σημαντική άνάπτυξη στίς πβρίοδες τ ίς δουλοκτιτικής. τής φεουδαρχικής καί τής καπιταλιστικής κοινωνίας. ’Ιδιαίτερες έρευνες μέχρι τώρα έχουν γίνει γ ιά τής διάφορες μορφές κοι ωνίας καί κυβερνήσεων, γ ιά τούς διάφορους νόμους πού κυββρνοϋν τίς κοινωνίες καί πρέπει νά τούς γνωρίζουν οί κυβερνήσεις, καθώς έπίσης καί ή έρευνα τώ ν Ιστορικών πού μδς δίνει

143

144

τή συνέχεια τών διαφόρων δημοσίων συμβάντων στήν Ιστο­ρία τών διαφόρων κοινωνικών όμάδων.

Μά μέχρι τήν έμφάνιση τής σύγχρονης έργατικής τά ­ξης, τΙς έραινες αύτές τΙς έκαναν έκπρόσωπος τών έκμε- ταλευτριών τάξεων. Καί γ ι’ αύτό ol πρώ τες έννοιες καί τά πρώ τα συμπεράσματα γ ιά τόν άνθρωπο καί τήν κοινωνία δόθηκαν άπό τίς έκμεταλλεύτριες τάξεις τά όποια καί έν- σωματώθηκαν στίς κοινωνικές έπιστήμες. Αύτ^ άκριβώς ϊδωσε στίς κοινωνικές έπιστήμες έντελώς διαφορετικό χα ­ρακτήρα άπό έκεϊνον τών φυσικών έπιστημών. Μιά πού τίς κοινωνικές έπιστήμες τις άνάπτυξαν οί έκπρόσωποι τών έκμεταλλευτριών τάξεων καί μιά πού ot έπιστήμες αύτές άσχολοϋνται μέ τούς άνθρώπους καί τ ις άμοιβαΐες τους σχέσεις, χωρίστηκαν έντελώς άπό τίς φυσικές έπιστήμες πού άσχολοϋνται μέ τήν έξωτερική φύση καί τή δράση τοϋ άνθρώπου πάνω σ’ αύτήν. Γ ι’ αύτό καί στάθηκε άδύνατο νά δημιουργηθεΐ ή βάση άληθινών κοινωνικών έπιστημών, στό μέτρο πού οί Ιδιες αύτές τάξεις τό έκανορ» στίς φυσι­κές έπιστήμες, πού είχαν νά κάνουν μέ τήν έξωτερική φύση.

Τέσσερα είναι τά κυριότερα γνωρίσματα τών κοινωνι­κών έπιστημών πού τις κάνει νά ξεχωρίζουν άπό τ ίς φυσι­κές έπιστήμες.

1) Τ ά ταξικά συμφέροντα άπαγορεύουν μιά σχετική έρευνα καί-άνακαλύψεις στίς κοινωνικές έπιστήμες, σέ ση­μείο πού δέν μποροΰν νά τό κάνουν στίς φυσικές έπιστή­μες. Τό γεγονός 6τι ol κοινωνικές έπιστήμες άναπτύχθηκαν άπό τίς έκμεταλλεύτριες τάξεις, μέ σκοπό νά τίς χρησιμο­ποιήσουν στήν ταξική τους πάλη, βάζει άξεπέραστα έμπό- δια στίς κοινωνικές έπιστήμες, προκειμένου γιά ανακαλύ­ψεις. Καί αύτό θά Ισχύει γ ιά δσο οί κοινωνικές έπιστήμες θά βρίσκονται στά χέρια αύτών τών τάξεων.

Ε ίναι άλήθεια δτι καί στίς σχετικές μέ τή φύση άνα- καλύψεις άντιστάθηκαν, γ ιά ένα διάστημα, οί έκπρόσωποι

145

τών κυρίαρχων τάξεων γ ιά νά έξυπηρετήσουν τούς ιδεολο­γικούς τους σκοπούς. Καί άπ’ αύτή τήν άποψη 6 δρόμος τών φυσικών επιστημών δέν ήταν καθόλου εύκολος. Γιά παράδειγμα άναφέρουμε τό Γαλιλαίο ή καί πρόσφατα τό Δαρβίνο καί άκόμα καί τό Μιτσούριν. ’Αναπόφευκτα βμως στό τέλος, τά ίδια τά γεγονότα τούς υποχρέωσαν νά δε­χθούν τίς άνακαλύψεις, νά τίς Αφομοιώσουν καί νά τις χρη­σιμοποιήσουν. Καί οί Ιδεολογίες υποχρεώθηκαν νά προ­σαρμοστούν καί οί ίδιες στά δεδομένα τών καινούριων Ανακαλύψεων. ’Αντίθετα βμως στό κοινωνικό πεδίο ή Αν­τίσταση ήταν Ακόμα πιό μεγάλη. Μιά έκμεταλλεύτρια τάξη δέν μπορούσε νά Αναγνωρίσει γεγονότα καί νόμους γ ιά τήν κοινωνία, πού θά Αποκάλυπταν τήν πραγματική φύση τοϋ έκμεταλλευτικοΰ της συστήματος ή νόμους πού θά έκαναν χναπόφευκτη τήν έξαφάνιση αύτοϋ τσϋ συστή­ματος.

2) ’Ενώ οί έκμεταλλεύτριες τάξεις Ανάπτυξαν τίς φυσι­κές έπιστήμες σάν δργανο τής συλλογικής κυριαρχίας τών Ανθρώπων πάνω στή φύση, δέν ΑνΑπτυξαν Αντίστοιχα καί τίς κοινωνικές έπιστήμε£ σάν δργανα τής συλλογικής κυ­ριαρχίας τών άνθρώπων πάνω στήν κοινωνική τους όργάνω- ση. Οί έκμεταλλεύτριες τάξεις Ανάπτυξαν τ ίς κοινωνικές έ­πιστήμες μόνο σάν δργανα πού θά τούς βοηθούσαν νά έξα- σφαλίσουν καί νά διατηρήσουν τήν ταξική τους κυριαρχία.

Έ γ ινα ν πολλές έρευνες γιά τήν κοινωνία καί βγήκαν θεωρητικά καί πρακτικά συμπεράσματα, μά σ’ άντίθεση μέ 6,τ ι έγινε στίς φυσικές έπιστήμες, τά συμπεράσματα αύτά, ποτέ δέν έδωσαν τή δυνατότητα στούς Ανθρώπους νά έξα- σφαλίσουν ενα παρόμοιο έλεγχο πάνω στά Αποτελέσματα τής δραστηριότητάς τους, έτσι πού νά μπορέσουν νά κ α ­τευθύνουν καί νά σχεδιάσουν τις συλλογικές τους προσπά­θειες γ ιά τήν πραγματοποίηση καθορισμένων σκοπών.

Οί έκμεταλλεύτριες τάξεις ένδιαφέρονταν νά Αναπτύ­ξουν τά μέσα παραγωγής, πού ήσαν ταυτόχρονα καί τά μέ­

10

146

σα πού οί άνθρωποι έξασφάλιζαν καί αβξαιναν τήν κυριαρ­χ ία τους πάνω στή φύση. Κ αί γι* αύτό, μέ τήν κηδεμονία αύτών τών τάξεων, οί φυσικές έπιστήμες μπόρεσαν 6λο καί πιό πολύ νά πραγματοποιούν τήν κυριαρχία τών άνθρώπων πάνω στή φύση. Τήν ίδ ια βμως περίοδο, ή άνάπτυξη τής άτομικής ιδιοκτησίας καί τής έκμετάλλευσης, ύπόταξε τούς άνθρώπους στά άποτελέσματα τών ίδιων τους τών κοινω­νικών σχέσεων, πού βρίσκονται πίσω άπό τό συνειδητό τους έλεγχο πάνω στήν κοινωνία. Καί αύτό θά συνεχίζεται 8σο θά συνεχίζεται καί ή έκμετάλλευση. Καί γ ι’ αύτό ή ίδ ια ή Ιστορική πορεία πού δημιουργεί γ ιά τις έκμεταλ- λεύτριες τάξεις τή δυνατότητα νά άναπτύξουν τ ις φυσικές έπιστήμες, πού βοηθούν τούς άνθρώπους νά πραγματοποι­ήσουν τήν κυριαρχία τους πάνω στή φύση, τούς άφαιροϋν κάθε δυνατότητα νά άναπτύξουν τίς κοινωνικές έπιστήμες, πού θά βοηθούσαν τούς άνθρώπους νά πραγματοποιήσουν τήν κυριαρχία τους πάνω στήν ίδ ια τήν κοινωνική τους όρ- γάνωση.

3) Έ ν ώ οί έκμεταλλεύτριες τάξεις είχαν τή δυνατότη­τα νά άναπτύσσουν 8λο καί περισσότερο τήν έπιστημονική έρευνα, βχι μόνο στά έπιφανειακά φυσικά φαινόμενα, άλλά καί στίς βαθύτερες αιτίες τους καί στούς νόμους τους, οί κοινωνικές τους έπιστήμες ποτέ δέν στάθηκαν ικανές νά διεισδύσουν στίς βασικές αιτίες καί στούς νόμους κίνησης τής κοινωνίας.

Ο ί βασικές αιτίες καί οί νόμοι κίνησης τής κοινωνίας βρίσκονται στή σφαίρα τών παραγω γικών σχέσεων, τής Ιδιοκτησίας καί τών ταξικών σχέσεων. Μά ήταν άδύνατο νά πραγματοποιηθεί μιά έπιστημονική έρευνα σ’ αύτούς τούς τομείς, χω ρίς τελικά νά άποκαλύψει τήν άλήθεια γ ιά τή βάση τής προνομιακής θέσης πού κατέχουν οΐ έκμεταλ- λεύτριες τάξεις, τήν άντιφατικότητα καί τή μεταβατική φύση τοϋ έκμεταλλευτικοϋ συστήματος, τά όποια οί τάξεις αύτές Ιχουν ζω τικά συμφέροντα νά τά άποκρύψουν καί νά

147

τά καμουφλάρουν. Ά κόμ α καί 6ταν κατά τή διάρκεια της προοδευτικής τους φάσης, οί κοινώνικές έπιστήμες μιας έκμεταλλεύτριας τάξης, προχωρούν σέ μιά βαθύτερη άνά- λυση τής οικονομικής βάσης τής κοινωνίας (δπως έγινε μέ τήν άστική τάξη στήν πρώ τη φάση τοϋ βιομηχανικοΰ καπιταλισμού), άμέσως μετά, ή τάξη αύτή πισωδρομεί κ ι’ άπό τ ίς ίδιες τ ίς έπιτεύξεις, άναστρέφονται οί κοινωνικές της έρευνες καί γίνονται έπιφανειακές καί περιγραφικές καί μπερδεύονται μέ λαθεμένες Ιδέες. Τελικά οΐ κοινωνιολόγοι τών έκμεταλλευτριών τάξεων ποτέ δέν μπορούν νά ταξινο­μήσουν, νά άναλύσουν καί νά έξηγήσουν όρθά τά φαινό­μενα πού ερευνούν. Καί διαρκώς θά μπάζουν άπατηλά κ ί­νητρα καί λαθεμένες έξηγήσεις γιά τά κοινωνικά φαινόμενα.

4) Σ τά χέρια τών έκμεταλλευτριών τάξεων, οί κοινωνι­κές έπιστήμες παράμειναν, πολύ περισσότερο άπό τίς φυσι­κές έπιστήμες, δέσμιες τής ταξικής ιδεολογίας. Σ τ ίς φυσι­κές έπιστήμες οί ταξικές ιδεολογικές προκαταλήψεις συχνά έμπόδισαν, άλλά τελικά δέν μπόρεσαν νά άνακόψουν, τό δρόμο τής έπιστήμης νά άνακαλύψει, πολλούς άπό τούς άν- τικειμενικούς νόμους καί τίς βαθύτερες άλληλοεπιδράσεις τών φαινομένων πού έρευνοΰσαν. Α ντίθετα στίς κοινωνικές έπιστήμες, ή γενική θεωρία τής κοινωνίας κατά κύριο λόγο καθορίζεται άπό τίς ταξικές προκαταλήψεις.

Έ π ε ιδή τά ταξικά συμφέροντα δέν έπιτρέπουν ορισμέ­νες έρευνες καί άνακαλύψεις* έπειδή οί τάξεις πού άσκοϋν τις κοινωνικές έπιστήμες δέν μποροΰν νά τ ίς άναπτύξουν σάν δργανο ένάντια στήν κυριαρχία τών άνθρώπων πάνω στίς κοινωνικές τους όργανώσεις καί νά ύποτάξουν τά συ- μπεράσματά τους στή δοκιμασία τής κοινωνικής πρακτι­κής· έπειδή οί κοινωνικές έπιστήμες γ ιά τούς άστούς δέν πρέ­πει νά άσχοληθοϋν μέ τήν έρευνα τών βασικών αίτίων καί νόμων κίνησης τής κοινωνίας, βγαίνει δτι ol γενικές έννοιες γ ιά τήν κοινωνία, πού χρησιμοποιούνται άπό τίς κοινωνι­κές έπιστήμες, δέν είναι άπόρροια άπό έπιστημονική έρευνα,

άλλά έχουν τό χαρακτήρα άπατηλής συνείδησης καί ταξικής ιδεολογικής πλάνης. Κ ατά συνέπεια οί έρευνες καί τά συ­μπεράσματα τών κοινωνικών έπιστημών, στά χέρια τών έκμεταλλευτριών τάξεων, άπό τήν άρχή έχουν ένα σ κ ο π ό : νά έπεξεργαστοϋν άπλές ταξικές προκαταλήψεις ή νά τα ­ξινομήσουν καί νά έρμηνεύσουν τά κοινωνικά φαινόμενα κατά τρόπο πού νά ένισχύουν τις μέχρι τότε ταξικές πλ ά ­νες γ ιά τήν κοινωνία καί νά δίνουν έπιχειρήματα πολιτικής έκμετάλλευσης.

Γ ιά 6λους αύτούς τούς λόγους, λοιπόν, οί κοινωνικές έπιστήμες στά χέρια τών έκπροσώπων τών έκμεταλλευτρι­ών τάξεων δέν πέτυχαν καί ποτέ δέ μπορούν νά πετύχουν τά ίδια έπιστημονικά άποτελέσματα πού πέτυχαν οί φυσι­κές έπιστήμες. Καί διαρκώς τείνουν νά έκφυλιστοϋν σέ ά- πλούς άπολογητές τών κυρίαρχων τάξεων.

Ο Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Σ ΡΟ Λ Ο Σ ΤΩΝ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ω Ν

Σ ’ αύτό τό κεφάλαιο θά δώσουμε μερικά συμπεράσμα­τα γ ιά τή φύση τής έπιστήμης καί γ ιά τό ρόλο πού παίζει στήν κοινωνική ζω ή, στήν οικονομική καί πολιτιστική άνά­πτυξη. Καί στο έπόμενο κεφάλαιο θά καταπιαστούμε μ’ όρισμένα γενικά γνωρίσματα τής ιστορικής άνάπτυξης τής έπιστήμης καί τοϋ ρόλου πού πρόκειται νά παίξει στό μέλ­λον, στήν οικοδόμηση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Ή διάκριση άνάμεσα στήν έπιστημονική καί άπατηλή συνείδηση έξαρταται άπό τις διαφορετικές μέθοδες διαμόρ­φωσης τών Ιδεών γ ιά τά πράγματα. Καί ή διαμόρφωση γ ί ­νεται μέ δυό τρόπους : άπό τή μιά μεριά οί ίδέες αύτές διαμορφώνονται πάνω στή βάση τής πρακτικής άμοιβαίας έπενέργειας μέ τά πράγματα j ta i άναπτύσσονται μέ τή συ­στηματική έρευνα καί τή συνεχή επαλήθευση στήν π^ — κή καί άπό τήν άλλη, ή διαμόρφωση άρχίζει καί προχωρεί μέ βάση τίς προκαταλήψεις.

148

149

Αυτοί ol δυό τρόποι συνείδησης δέν Αποκλείουν ό ένας τόν άλλο έντελώς. Ε ίναι αντίθετοι άλλά ό ένας διεισδύει στόν άλλο. Ε ίναι αντιθετικές τάσεις στή λειτουργία της συνο­λικής Ανάπτυξη? της κοινωνικής συνείδησης, πού διεισδύουν ή μιά <m)v άλ> /), σέ κάθε στάδιο καί πού μαζί καθορίζουν τήν πραγματική διαμόρφωση των ιδεών σχετικά μέ τή φύ­ση καί τήν κοινωνία καί σχετικά μέ τίς ειδικές πλευρές τής φύσης καί τής κοινωνίας. Κ ι’ αύτό μέ τή σειρά του δημιουργεί συνεχείς άντιφάσεις σ’ αυτές τις ίδέες. Ό π ω ς εΐδαμε ό επιστημονικός τρόπος συνείδησης, σ ιγά-σιγά γίνε - τα ι κυριαρχικός στή διαμόρφωση τών ιδεών γ ιά τή φύση, ένώ ό Απατηλός τρόπος συνείδησης παραμένει κυριαρχικός στή διαμόρφωση τών ιδεών γ ιά τήν κοινωνία.

*Η έπιστημονική έρευνα καί ol άνακαλύψεις είναι δεμέ­να μέ τήν κοινωνική πρακτική, μέ τήν πρακτική τής π α ­ραγωγής καί μέ τήν πρακτική τής ταξικής πάλης. Μέ λ ί ­γα λόγια, ξεπηδάει πάντοτε καί καθορίζεται άπό τΙς ά - παιτήσεις τής πρακτικής. Καί άνταποκοινόμενη στίς Απαι­τήσεις τής πρακτικής, συνεισφέρει σοβαρά στήν ίδ ια τήν πρακτική.

'Η έπιστημονική έρευνα καί ή Ανακάλυψη παίζουν άπα ραίτητο ρόλο στήν Ανάπτυξη τών παραγω γικών δυνάμεων. Καί ίσ ο άνώτερη είναι ή άνάπτυξη τών παραγω γικών δυ ­νάμεων, τόσο μεγαλύτερος καί Περισσότερο Αναγκαίος είναι ό ρόλος πού παίζουν οί έπιστήμες στήν Ανάπτυξή τους. Π .χ . ή έπιστήμη δέν έπαιζε κανένα ρόλο στίς παραγω γικές δυ­νάμεις τής Λίθινης ’Εποχής. "Άρχισε νά πα ίζει κάποιο ρόλο, μέ τήν άνάπτυξη τής γεωργίας, τής μεταλλοτεχνικής καί τών δημοσίων έργων. Π αίζει σημαντικότερο ρόλο στίς κ α ­τοπινές παραγω γικές δυνάμεις, άφοϋ ή νεότερη τεχνολογία ήταν άδύνατη χωρίς τήν έπιστήμη. Καί πα ίζει καθοδηγητι- κό ρόλο, άπό τή στιγμή πού ή έπιστημονική έρευνα άνοίγει τό δρόμο τής πρωτοπόρας τεχνολογικής άνάπτυξης καί

150

όδηγεΐ κατ’ ευθείαν στίς μεγάλες τεχνολογικές Ε π α ν α ­στάσεις.

Ή επιστήμη, βοηθώντας κατά τέτοιο τρόπο στήν άνά­πτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, γίνεται έπαναστατική δύναμη τής κοινωνίας. Κ ι’ αύτό, γ ια τί γίνεται πρω ταρχικός παράγοντας στήν άνάπτυξη έκείνων τών παραγω γικών δυ­νάμεων, πού τίς φέρνουν σέ σύγκρουση μέ τ ίς υπάρχου· σες παραγωγικές σχέσεις καί κάνουν έτσι άναγκαία μιά άλλαγή σ’ όλόκληρη τήν οικονομική διάρθρωση τής κοινω­νίας. Αύτό γίνεται φανερό σήμερα π .χ . μέ τήν άνάπτυξη τών φυσικών έπιστημών. "Ετσι ή παραγω γή άτομικής έ- νέργειας, είναι ένας άπό τούς παράγοντες πού κάνει έπει- γόντως άναγκαία τήν άντικατάσταση τοϋ καπιταλισμού μέ τό σοσιαλισμό, γ ια τί μιά τέτοια παραγω γή μπορεΐ νά γίνει άποδοτική μόνον 6ταν μ πει στήν υπηρεσία τής κοινωνίας. Ταυτόχρονα ή έπιστήμη πα ίζει ένα ρόλο καί στήν ταξική πάλη. Ο ί φυσικές έπιστήμες παίζουν αύτό τό ρόλο έμμεσα καί δευτερεύοντα, ένώ οί κοινωνικές έπιστήμες άμεσα καί πρωταρχικά.

'Ο πρωταρχικός κοινωνικός ρόλος τών φυσικών έπιστη­μών είναι δτι βοηθοΰν τήν παραγω γή. ’Από αύτόν άκρι­βώς τό ρόλο βγαίνει καί 6 δευτερότερος τους στήν ταξική πάλη. Μιά όρισμένη πρόοδος στήν έπιστήμη καί στήν τεχνο­λογία υπηρετεί τά συμφέροντα μιας τάξης, είτε στήν πάλη της γιά νά κατακτήσει τήν έξουσία, είτε στή σταθεροποί­ηση τής έξουσίας της, Αν τήν κατέχει. "Ετσι π .χ . ή σύγ­χρονη έπιστήμη καί τεχνολογία, στά πρώ τα της βήματα, ύπηρέτησε τήν άνερχόμενη άστική τάξη μέ δυό τρόπους : πρώ τα τής έδωσε τή δυνατότητα νά αύξάνει τά πλούτη της καί μέ τόν τρόπο αύτό νά δυναμώνει τήν κοινωνική της θέση· καί δεύτερα ιδεολογικά, βοηθώντας την στήν πάλη της ένάντια στή φεουδαρχική ιδεολογία. Καί όταν ή άστική τάξη κατάλαβε τήν έξουσία, ή έπιστήμη καί ή τεχνολογία τήν βοήθησαν πάρα πολύ νά σταθεροποιήσει τό καθεστώς

151

της. Σήμερα καί οί δυό ύπηρετοΰν τό καθεστώς τοϋ μονο­πωλιακού καπιταλισμού. Ταυτόχρονα βμως περνάει καί στα χέρια τής έργατικής τάξης καί της ύπόθεσης τοΰ σοσιαλισμού. Καί στίς χώρες πού οίκοδομεΐται ό σοσιαλι- λισμός άναπτύχθηκε σέ κυριαρχική δύναμη τής οικοδόμη­σής του. Μά καί πέρα άπό τΙς χώρες αύτές, ή έπιστήμη καί ή τεχνολογία εϊναι άπό τά βασικότερα ίπ λ α τής σοσιαλι­στικής Ιδεολογίας.

Ά π ό τήν άλλη πλευρά, κάθε είδους κοινωνική έρευνα, υπηρετεί άμεσα τήν ταξική πάλη. Καί οι απαιτήσεις τής ταξικής πάλης παρέχουν τό βασικότερο κίνητρο σέ μιά τέ ­τοια έρευνα. Στήν περίπτωση τών έκμεταλλευτριών τάξεων, ίπ ω ς είπαμε, οί ταξικές ίδιολογικές πλάνες έπαιξαν σημαν­τικότερο ρόλο άπό 6,τ ι στίς φυσικές έπισ τήμες.'Η συγκρι­τική μελέτη τών διαφόρων κοινωνικών μορφών καί κυβερνή­σεων, ή περιγραφή καί ή ταξινόμηση τών διαφόρων μορφών κοινωνικής δραστηριότητας καί ή έρευνα γιά τήν καλύτερη λύση τών διαφόρων μορφών οικονομικής δραστηριότητας, ε ί­ναι βασική άπασχόλησή τών διαφόρων κυρίαρχων καί έκμε- ταλλβυτριών τάξεων. "Ολα αύτά τά χρησιμοποιούν γ ιά νά σχεδιάζουν καί νά κατευθύνουν τ ις δραστηριότητές τους, τόσο γ ιά νά καταλάβουν τήν έξουσία καί νά τή σταθερο­ποιήσουν, βσο καί γ ια νά έπεξεργαστοϋν τ ις άπόψεις τους στήν ιδεολογική τους πάλη μέ τις άλλες τάξεις. Στήν τα ­ξική πάλη τής έργατικής τάξης, στήν πάλη γιά τό σοσια­λισμό, γ ιά πρώτη φορά οί κοινωνικές έπιστήμες άναπτύσ- σονται σάν βασικό μέσο γ ιά τήν άνακάλυψη τοΰ πώ ς θά μετασχηματισθεΐ ή κοινωνία. Καί γ ιά πρώ τη φορά μέ­σα στήν προσπάθεια αύτή παίρνει έπιστημονική μορφή ά νάλογη μέ έκείνη τών φυσικών έπιστημών.

*0 κύριος καί πιό ούσιαστικός κοινωνικός ρόλος τής έπιστήμης, λοιπόν, θά πρέπει νά άναζητηθεΐ στή συνεισφο­ρά της στήν άνάπτυξη τής κοινωνικής πρακτικής. Κάνον­τας έπιστημονική έρευνα, γ ιά νά φθάσουν σέ γενικά συμ­

152

περάσματα μέ βάση τίς άνακαλύψεις πού θά γίνουν, ol άν­θρωποι γίνονται Ικανοί νά πλατύνουν καί νά Αναπτύξουν τίς παραγω γικές τους δυνάμεις καί νά ρυθμίζουν ^ήν κοινωνική τους έπικοινωνία, τ ις Ατομικές καί κοινωνικές τους δρα­στηριότητες, γ ιά νά φέρουν σέ άντιστοιχία τό* έπίπεδο τών παραγω γικών δυνάμεων μέ τό χαρακτήρα τών παραγω γικών σχέσεων. "Ετσι ή άνάπτυξη της έπιστήμης είναι ούσιαστικό μέσο γ ιά τήν τελειοποίηση τής άνθρώπινης ζω ής, βοηθάει γ ιά νά αυξηθεί ή κυριαρχία τοϋ ανθρώπου πάνω στή φύση, νά αυξήσει τά πλούτη του, τούς σκοπούς καί τή δύναμη τών δραστηριοτήτων του καί τήν ικανότητά του νά χειρί­ζεται τάζη τή μ α τά του κα ινά ικανοποιεί τίς άπαιτήσεις του.

’Α π’ αύτά πού είπαμε μπαίνει Ινα ζήτημα, πού πρώ ­τοι τό διατύπωσαν οί μαρξιστές: ή έπιστήμη Αναπτύσσεται σάν τμήμα τής ταξικής ιδεολογίας καί καθορίζεται άπό τίς οίκονομικές σχέσεις τής κοινωνίας ; Ε ίναι σωστό λοιπόν νά άντιπαραθέτουμε τήν «άστική έπιστήμη» στή «σοσιαλιστι­κή έπιστήμη» σάν Αντίθετες ιδεολογίες πού ύπηρετοϋν Αντί­παλες τάξεις καί άντίπαλα συστήματα;

Ά π ό τή μιά μεριά, άφοϋ οι ταξικές προκαταλήψεις μπαίνουν στήν έπιστήμη, εϊναι φανερό ί τ ι στήν άντικει- μενική πρακτική, οί θεωρίες πού άφοροΰν τούς ξεχωριστούς τομείς τής έπιστήμης περιέχο υν καί Απόψεις πού ξεπηδοϋν καί Αναπτύσσονται σάν μέρος τή ς ταξικής Ιδεολογίας. Οί τέτοιες προκαταλήψεις έμφανίζονται άκριβώς σάν προϊόντα μιας δοσμένης βάσης Ιδιοκτησίας καί ταξικών σχέσεων, ύ­πηρετοϋν τή σταθεροποίηση καί τήν άνάπτυξη αύτών τών σχέσεων καί έξαφανίζονται μόλις έξαφανιστοΰν αύτές οί σχέσεις. Δέν εϊναι δυνατό νά κατανοήσουμε τήν ίστορία τής έπιστήμης ή τόν ιδιαίτερο χαρακτήρα καί τ ίς άντιφά- σεις της, σ’ ένα συγκεκριμένο στάδιό της, χωρίς νά λάβουμε ύπ’ ίψ η τό γεγονός ί τ ι άναπτύσσεται άπό καθορισμένες τά ξεις, πού οί ταξικές τους προκαταλήψεις παίζουν ένεργητικό

153

ρόλο στήν ανάπτυξή της καί τών όποίων τά οΐχονομικά συμφέροντα μπορούν νά προωθήσουν τή μιά της κατεύθυν­ση καί νά έμποδίσουν τήν άνάπτυξη της άλλης. Μέ τήν έννοια αύτή είναι σωστό νά άντιπαραθέσουμε τήν «άστική έπιστήμη» καί τή «σοσιαλιστική έπιστήμη», άφοϋ ή άνά­πτυξη τών έπιστημονικών έργασιών καθορίζεται κατά δια­φορετικό τρόπο στήν άστική άπό τή σοσιαλιστική κοινωνία.

Ά π ό τήν άλλη πλευρά βμως, τό περιεχόμενο τώ ν έπι· στημονικών άνακαλύψεων, δέν καθορίζεται άπό τό ταξικό συμφέρον ή άπό καμμιά οικονομική βάση. 01 άνακαλύψεις αύτές συνδέονται άμεσα μέ τήν άνάγκη τής παραγω γής καί τής κοινωνικής έπικοινωνίας, πού ά π α ιτε ΐή παραγω γή, άν- τανακλοΰν άντικειμενικά γεγονότα καί νόμους, ύπηρετοϋν τήν κοινωνία γενικά καί ισχύουν σ’ όποιαδήποτε κοινωνική βάση. Ή άνακάλυψη είναι άνακάλυψη, όπουδήποτε καί νά γίνει.

Ά ς πάρουμε γ ιά συγκεκριμένο παράδειγμα τά φυσικά κβάντα, 6πω ; έχουν άναπτυχθεΐ σήμερα στήν άστική κοινω­νία. 01 άνακαλύψεις πού άφοροϋν τούς νόμους κίνησης τής ύλης σέ μικρότερο τοϋ άτόμου έπίπεδο, άντανακλοϋν αύ- τούς τούς νόμους κίνησης, πού έπιβεβαιώνονται πειραματι­κά καί κατά συνέπεια δέν καθορίζονται άπό Ιδεολογικές προκαταλήψεις τών ιδιαιτέρων τάξεων πού ξεχωρίζουν άπό τίς οικονομικές σχέσεις καί τά οικονομικά συμφέροντα. Καί αύτό εξηγεί τό γ ια τί οί επιστήμονες τών καπιταλιστι­κών καί τών σοσιαλιστικών κρατών μποροϋν νά πάρουν άπό κοινοΰ μέρος σέ μιά έπιστημονική συνδιάσκεψη, νά συγκρί­νουν τά συμπεράσματα πού έχουν καταλήξει καί νά βοηθή­σει ό 2νας τόν άλλο στήν πάρα πέρα έπιστημονική πρόοδο, εννοείται τόσο, δσο τούς έπιτρέπουν ol κανόνες άσφάλειας τών κυβερνήσεών τους. Μά ή θεωρία δτι όλα αύτά συμβαί­νουν χωρίς λόγο (δτι δέν ύπάρχει αιτ ιότητα, σ.τ.μ.) πού δη- μιουργήθηκε γύρω άπ’ αύτές τ ίς άνακαλύψεις, ή όποία δέν μπορεΐ νά επιβεβαιωθεί άπό καμμιά εμπειρία, είναι χαρακτη­

154

ριστικό προϊόν τή< Αστικής ιδεολογίας. Έ τ σ ι τό ούσιαστικό περικχόμενο τής άνακάλυψης τών κβάντα δέν Αναπτύχθηκε σέ ταξική Ιδεολογία, άλλα μερικά προσωρινά γνωρίσματα της γενικής του Θεωρητικής τοποθέτησης έπηρεάστηκαν άπό τήν ταξική ιδεολογία. -

Ή έπιστήμη λοιπόν Αναπτύσσεται σάν ταξική ιδεο­λογία, οΐ οίκονομικές καί ταξικές σχέσεις τής κοινωνίας καθορίζουν τήν άνάπτυξη της έπιστήμης καί οΐ ιδεολογι­κές προκαταλήψεις τών καθορισμένων τάξεων περνούν στήν έπιστήμη καί έπηρεάζουν τήν Ανάπτυξή της. Καί επηρεά­ζουν τήν Ανάπτυξή της είτε θετικά, εϊτε Αρνητικά, βοηθών­τας τ ίς έπιστημονικές Ανακαλύψεις ή έμποδίζοντάς τες, στό μέτρο πού γενικά ή οικονομική βάση της ιδιοκτησίας καί τών ταξικών σχέσεων εύνοοΰν ή δέν εύνοοϋν τήν πάρα πέρα άνάπτυξη της έπιστήμης. Μά οί έπιστημονικές Ανακαλύψεις καί ή προώθηση τής θεωρίας τής έπιστήμης δέν αντανα­κλούν τίς προκαταλήψεις καί τά συμφέροντα καμμιάς τάξης, Αλλά άμεσα άντανακλοϋν τήν πορεία τοϋ Αντικειμενικού κόσμου. Καί αύτό έξασφαλίζεται μέ τήν προοδευτική έφαρ­μογή τών έπιστημονικών μεθόδων πού είναι μέθοδες πρα­κτικής, δοκιμασμένες καί δχι μέθοδες γ ιά νά πλέξουν θεωρίες πού νά ταιριάζουν στά συμφέροντα άτόμων ή όμάδων.

Καί παραπέρα άκόμα, ;Ζναι φανερό δτι ή έπιστήμη παίζει σημαντικότατο ρόλο στην ιδεολογική άνάπτυξης τής κοινωνίας.

01 έπιστημονικά διαμορφωμένες άντιλήψεις καί οί έ­πιστημονικές Ανακαλύψεις περνούν στίς ιδεολογίες καί έτσι ή έπιστήμη πα ίζει σοβαρό καί αύξανόμενο ρόλο στή διχ- μόρφωση τών ιδεολογιών, οί όποιες σ’ όρισμένα τους του λάχιστον γνωρίσματα γίνονται περισσότερο Αληθινές παρά λαθεμένες. "Οσο πιό πολύ έχει Αναπτυχθεί ή έπιστήμη, τόσο πιό μεγαλύτερο ρόλο πα ίζει στή διαμόρφωση τών Ι­δεολογιών.

Π .χ. ή ίδέα τής έξέλιξης τών ειδών μέ τή φυσική έπι-

155

λογή, ή έ,νοια τοϋ κυττάρου σά βασική μονάδα Ανάπτυ­ξης τής ζωής, ή έννοια τοϋ άτόμου καί ή άντίληψη ί τ ι ή Τή είναι μέρος τοϋ ήλιακοΰ συστήματος πού άποτελεϊ μια νησί­δα τοϋ Γαλαξία, είναι ίλ ες έπιστημονικές έννοιες, οί όποιες άποτελοϋν μέρος τών άπόψεων γιά τή φύση, πού έχουν γίνει δεκτές στήν άστική κοινωνία καί κατά συνέπεια άποτελοϋν μέρος τής άστικής Ιδεολογίας. Γενικά ή άστική Ιδεολογία 6χι μόνο διεισδύει στήν έπιστήμη, έπιβάλλοντας τίς προκα­ταλήψεις, άλλά ταυτόχρονα έπηρεάζεται καί αύτή άπό τήν έπιστήμη της, τή στιγμή άκριβώς πού γυρεύει νά «έρμηνεύ- σει» καί νά έξηγήσει τίς έπιστημονικές άνακαλύψεις.

Μά πάνω ά π’ όλα ή έπιστήμη παίζει τό ρόλο ένός δπλου κριτικής στήν άνάπτυξη τών ιδεολογιών. Οί καινούριες έπ ι­στημονικές έννοιες καί άνακαλύψεις έρχονται σέ σύγκρουση μέ τήν ύπάρχουσα Ιδεολογία καί κλονίζουν τις προκατα λήψεις. Έ τ σ ι ένώ οί καινούριες τάξεις άνέρχονται καί ά- πειλοϋν νά σαρώσουν τίς παλιές κυρίαρχες τάξεις καί οί καινούριες Ιδέες άντιπαρατίθενται στίς παλιές ίδέες, ή έπι­στημονική έρευνα καί τά συμπεράσματα πού βγαίνουν άπ’ αύτή γίνονται έπαναστατικό δπλο κριτικής.

Γ ι’ αύτό πάνω ά π’ δλα ή έπιστήμη παίζει προοδευτι­κό καί Απελευθερωτικό ρόλο στήν κοινωνική έξέλιξη. Οί ά- νακαλύψεις της, δίνουν τή δυνατότητα στούς άνθρώπους νά έξασφαλίσουν συλλογική δύναμη γ ιά νά ίκανοποιοϋν τίς ά- παιτήσεις τους καί χρησιμοποιοϋνται σάν μέσο διαφωτισμοϋ, πού διαλύει τά σύννεφα τής πλάνης καί τής προκατάληψης καί έφοδιάζει τούς άνθρώπους μέ τή γνώση τής φύσης καί τοϋ έαυτοϋ τους.

Οί ξέχωρες τάξεις καί τά ξέχωρα έθνη, πού διευθύ­νονται άπό καθορισμένες τάξεις, έχουν κάνει τίς ξεχωριστές συνεισφορές τους στήν άνάπτυξη τής έπιστήμης, βάζοντας προσωπικά πάνω της τά ΐδιαίτςρ'ά τους χαρακτηριστικά καί τούς περιορισμούς τους. Καί συχνά, άφοϋ προωθήσουν άρκετά τίς έπιστημονικές άνακαλύψεις οί ξεχωριστές τάξεις ή τά

156

ίθνη, πισωδρομούν, μπερδεύουν τή θεωρία της μέ τίς δικές τους πλάνες καί διαστρέφουν τή χρησιμότητά της. Μά π α ­ρά τά έμπόδια καί τά πισωδρομήματα πού κάνει, βταν ή προωθητική δύναμη τής ξεχωριστής τάξης ή τοϋ έθνους σ ταματήσει, τ ίς έπιτεΰξεις τής έπιστήμης τ ίς παίρνει μιά άλλη τάξη καί τΙς προωθεί πιό πέρα. "Ε τσι στήν ιστορία τής έπιστήμης άναπτύχθηκε καί άναπτύσσεται μία κληρο­νομιά άνθρώπινης γνώσης καί δύναμης. Αύτή είναι κοινή κληρονομιά τής ανθρωπότητας πού προορίζεται νά χρησι­μοποιηθεί γ ιά τή χειραφέτηση δλων τών άνθρώπων.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ε Ν Α Τ Ο

ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

Ο Ι Ε Π ΙΤ Ε Υ Ξ Ε ΙΣ Τ Η Σ Θ Ε Τ ΙΚ Η Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ

Π ρ ι ν άπό τή νεότερη καπιταλιστική περίοδο ol έπιστη- μες άναπτύσσονταν κατά κύριο λόγο σέ πολύ στοιχειώδικο ? περιγραφικό καί ταξινομικό έπίπεδο. 01 έπιστημονικές ά- νακαλύψεις, ίσ ο σημαντικές κ ι’ Αν ήσαν σ’ όρισμένα πεδία, έγιναν βαθμιαία. Στήν άρχή άφοροϋσαν τις Ιδιότητες τών ξε­χωριστών άντικειμένων καί τούς ιδιαίτερους νόμους καί έν­νοιες. Δέν είχαν άκόμα φτάσει στούς βαθύτερους καί γενι­κότερους νόμους, οΰτε προσπάθησαν νά δώσουν μιά γενι­κότερη εικόνα ίώ ν άμοιβαίων σχέσεων στή φύση. Κ αί μιά πού τά έπιστημονικά έργα άσχολοΰνταν κατά κύριο λόγο μέ τήν περιγραφή καί τήν ταξινόμηση, ή άφαίρεση κα ί ή γενίκευση τών έπιστημώ ν, πού άποτελοϋν δυό άλλες βασι­κές πλευρές τοϋ έργου της έπιστήμης, ύποχρεωτικά έ­μεναν κατά κύριο λόγο ύποθέσεις καί σκέψεις. Κ αί γ ι’ αύ­τό ή γενική θεωρία της φύσης Αναπτυσσόταν σάν μέρος της φιλοσοφίας καί της θεολογίας και περιλάβαινε βλες τ ίς φ ι­λοσοφικές καί θεολογικές πλάνες τοϋ καιροϋ.

"Ενα άπό τά γνω ρίσματα της έπιστήμης έκείνου τοϋ καιροϋ είναι δτι χρησιμοποιούσε όρισμένες εξαιρετικά πρω ­τόγονες Αντιλήψεις γ ιά τή φύση. 01 άλχημιστές π .χ . συγ­κέντρωσαν σημαντικές γνώσεις γ ιά τΙς χημικές ούσίες καί τ ις ένώσεις τους. Καί δμως ή γενική τους θεωρία γ ιά τή χημεία ήταν έξαιρετικά πρωτόγονη, μέ τήν έννοια δτ ι χρη-

158

σιμοποιοϋσε Ιδέες πού διασώθηκαν άπό τήν πρωτόγονη κοι- νωνία. Τέτοια Ιδέα π .χ . ήταν τό ί τ ι πίστευαν πώ ς οί χημικές ούσίες ήσαν ζωντανές ύπάρξεις, άποτελούμενες άπό υλη καί πνεϋμα πού κατείχαν άκόμα καί σεξουαλικές Ιδιότητες. ’Επίσης στή δουλοκτητική καί φεουδαρχική κοινωνία έγι- ναν σημαντικές άστρονομικές παρατηρήσεις, άλλά οί κοσαο- γονικές Θεωρίες γιά τή δημιουργία τοϋ σύμπαντος παράμει- ναν κάτω άπό τήν έπίδραση τών πρωτόγονων κοσμογονικών ίδεών.

*0 Έ νγκελ ς σ’ ίνα γράμμα του στό Σ μ ίντ (C. S chm id t) στίς 27 ’Οκτωβρίου 1890 τοΰ έδειξε ότι υπάρ­χει «ίνα προϊστορικό στόκ άπό άνοησίες ϊπ ο ^ Θά λέγαμε σήμερα» πού σύρθηκαν ώς έδώ (κα) πού κατά κάποιο τρόπο έξακολουθοΰν άκόμα νά σέρνονται μαζί μας) γύρω άπό τή γενική άντίληψη τοΰ άνθρώπου γιά τή φύση.

«Αύτές οί ποικίλες λαθεμένες άντιλήψεις γιά τή φύ­ση», έγραφε, «...στήν πλειοψηφία τους στηρίζονταν σέ μιά άρνητική οικονομική βάση. Ή πολύ χαμηλή οικονομι­κή άνάπτυξη της προϊστορικής περιόδου συμπληρωνόταν καί κατά ένα μέρος καθοριζόταν, άπό τίς λαθεμένες άντι- λήψεις γ ιά τή φύση. Καί άκόμα, παρ’ ίλο πού ή οικονομική αναγκαιότητα στάθηκε ή κύρια προωθητική δύναμη στήν πρόοδο τής γνώσης γ ιά τή φύση, θά ήταν ύπερβολικός σχο­λαστικισμός, άν ψάχναμε νά βροΰμε οικονομικές αίτιες σ’ ίλες τίς πρωτόγονες άνοησίες. Ή Ιστορία τής έπιστήμης εϊναι ή ιστορία τοΰ βαθμιαίου ξεκαθαρίσματος αύτών τών άνοησιών, ή τής Αντικατάστασής τους μέ νέες άλλά λιγό- τερο παράλογες».

Κατά συνέπεια ή Ιδεολογία τών κυρίαρχων τάξεων έπέ- βαλλε στή γενική θεωρία τής έπιστήμης ίνα κάποιο φιλο­σοφικό καί θεολογικό χαρακτήρα. Καί ταυτόχρονα, τό σχε­τικά χαμηλό έπίπεδο οικονομικής άνάπτυξης συνετέλεσε ώστε πολλές πρωτόγονες καί άνόητες άντιλήψεις, νά πάρουν θέση στίς θεωρίες γ ιά τά διάφορα ξεχωριστά πράγματα.

01 παράγοντες αύτοί έμπόδισαν τήν άνάπτυξη της έπιστή­μης. ’Ενέργησαν σάν άρνητικοί παράγοντες πού έπρεπε νά σαρωθούν πρίν νά γίνει δυνατή ή άνάπτυξη τής σύγχρονης έπιστήμης καί τής παραγωγής.

01 σύγχρονες φυσικές έπιστήμες άναπτύχθηκαν στήν περίοδο πού έσπαζε ή δύναμη τής φεουδαρχικής Αριστοκρα­τίας καί σχηματίζονταν τά σύγχρονα Εύρωπαϊκά άστικά Έ θ νη . «01 φυσικές έπιστήμες άναπτύχθηκαν μέσα στή γε ­νική έπανάσταση καί ήσαν οί ίδιες έπαναστατικές», έγραφε 6 Έ νγκελς στή « Διαλεκτική τή ς Φύσης». Καί οί ίδιες τα ξ ι­κές δυνάμεις πού προωθούσαν τήν έπανάσταση, προώθησαν καί τΙς έπιστήμες. *Η έπιστήμη παρουσιάστηκε σά μιά τεράστια δύναμη φωτισμού πού έσπασε τήν άμάθεια τοϋ παρελθόντος καί τις προκαταλήψεις. Προκάλεσε τΙς παλιές αύθεντίες μέ γνώσεις βασισμένες στήν παρατήρηση καί στήν πείρα. 01 άνθρωποι πού έβαλαν τά θεμέλια τών φυσι­κών έπιστημών διάφεραν άπύ τούς καλαμαράδες καί τούς σχολαστικούς καλόγερους τοϋ φεουδαρχικοϋ μεσαίωνα. ’Ή ­σαν άνθρωποι πού ένδιαφέρονταν γ ιά τήν άνάπτυξη τής βι­οτεχνίας καί τοϋ έμπορίου, της νέας τεχνικής, τών ταξιδιών καί τών άνακαλύψεων. Σ τά χέρια τους ol έπιστημονικές άνακαλύψεις έγιναν δργανα βελτίωσης τών συνθηκών ζωής τοϋ άνθρώπου.

*Η έμφάνιση τών καινούριων έπιστημών ήταν ή συνέ­πεια μιας νέας άνάπτυξης τής βιοτεχνίας καί βιομηχανίας.

«Μετά τις σταυροφορίες άναπτύσσεται τεράστια ή βιο­τεχνία καί έρχονται στύ φώς πολλές καινούριες μηχανικές (βφανση, ώρολογοποιία, άλεση), χημικές (βαφή, μεταλλουρ­γία , οινοπνευματοποιία) καί φυσικές (φακοί) έπιτεύξεις. Καί αύτά δχι μόνο έδωσαν τεράστιο ύλικύ γιά παρατήρη­ση, άλλά ταυτόχρονα έδωσαν καί έντελώς καινούρια μέσα πειραματισμοϋ κλπ. πού δέν ύπήρχαν προηγούμενα, πού έπέ- τρεπαν τήν κατασκευή καινούριων όργάνων. Καί μπορούμε νά ποϋμε ότι τώρα μόλις καί γ ιά πρώ τη φορά δημιουργεϊταί

159

160

μιά πραγματικά συστηματική έμπειρική έπιστήμη». ( Έ ν ­γκελς Δ ιαλεκτική τή ς Φ ύσης).

Σ τή σύγχρονη άνάπτυξη τών φυσικών έπιστημώ ν πού έγκαινιάστηκε κατά τόν τρόπο πού είπαμε, οί έπιστημονι­κές άφα’ρέσεις κα ί υποθέσεις έπαψαν νά είναι άπλές σκέ­ψεις καί υποθέσεις καί άρχισαν νά καθιερώνονται σάν έπα- ληθευμένες έπιστημονικές άλήθειες.'Η έπιστημονική θεωρία άρχισε νά άποβάλει τ ις πρωτόγονες άνοησίες μέ τις φιλο­σοφικές καί θεολογικές άπόψεις. Καί κείνο πού στήριξε τούς νέους έπιστήμονες τοϋ καιροϋ έκείνου ήταν ό καινού­ριος τους έξοπλισμός πού τούς έπέτρεπε νά κάνουν άκριβεϊς παρατηρήσεις καί νά έλέγχουν τήν πείρα καί τό γεγονός δτι ol έπιστημονικές θεωρίες άρχισαν νά έπαληθεύονται βχι μόνο μέ τ ις έπιστημονικές παρατηρήσεις καί τήν έπισ τη­μονική πείρα, άλλά καί στήν πρακτική της κοινωνικής π α ­ραγωγής. Ή νέα επ ιτυχία τών φυσικών έπιστημώ ν λοιπόν, στηρίζεται στήν προώθηση τής τεχνολογίας στήν κοινωνική παραγω γή καί στήν κοινωνική χρησιμοποίηση τής έπιστή­μης σάν παραγω γικής δύναμης.

Ά π ό τό ξεκίνημά τους, ol σύγχρονες αστικές φυσικές έπιστήμες σημείωσαν μεγάλες έπιτυχίες.

1) Πέτυχαν τή διαδοχική άνάπτυξη τών χωριστών κλά­δων τών φυσικών έπιστημών, δηλαδή τήν έξέλιξη τών δια­φόρων έπιστημών τή μιά μετά τήν άλλη καί τή διαφορο­ποίηση τής μιας άπό τις άλλες. Σ ’ αύτή τήν πορεία οί έπ ι­τυχίες πού σημειώνονταν στόν ένα τομέα, δημιουργούσαν τή δυνατότητα γ ιά έναρξη έπιστημονικής έρευνας σέ,.άλλο πεδίο. Σ ’ όλόκληρη αύτή τήν πορεία όλοκληρώνεται ή άνά πτύξη τών παραγω γικών δυνάμεων τής καπιταλιστικής κο ι­νωνίας, πού άπό τή μεριά τους, μέσα στήν πορεία αύτή, παρουσίαζαν καινούρια προβλήματα γ ιά λύση στήν έπιστή­μη καί της έδιναν τά μέσα γ ιά νά τά πετύχει.

2) Σ ’ 8λα τά διαδοχικά έπιστημονικά πε^ία σημειώθη­καν σοβαρές έπιτυχίες άνάλυσης, δηλαδή άνάλυση τώ ν φυ-

ικών φαινομένων στά μέρη τους ή στά στο ιχεία τους, άπόδειξη τώ ν Ιδιοτήτων τους τών άμοιβαίων σχέσεων το υ ς ,' τών νόμων κ ίνητης τών μερών καθώς καί τών νόμων κίνη­σης τοϋ συνόλου. Μά ένώ γίνονταν αύτή ή άνάλυση τής φύσης, γίνονταν καί ή διαδικασία γενίκβυσης, πού άπό- δειχνε τό πώ ς καί oi διαφορετικές Ιδιότητες καί κινήσεις τώ ν πραγμάτω ν εϊναι δλα συνέπειες πολύ γενικών καί παγκόσμιας έφαρμογής νόμων.

3) Μιά τρίτη έπιτυχία τών σύγχρονων φυσικών έπιστη­μών εϊναι ή άνακάλυψη τών νόμων άλλαγής καί έξέλιξης στή φύση. '

Σ τό άρχικό στάδιο τών σύγχρονων φυσικών έπιστημώ ν κυριαρχούσε ή άποψη δτι παρά τις άναλλοίωτες άλλαγές κα ί Αλληλοεπιδράσεις, ή φύση στά βασικά της γνω ρίσματα π α ­ραμένει άκριβώς ή ίδια. «ΟΙ πλανήτες καί οΐ δορυφόροι τους άπό τή στιγμή πού μπήκαν σέ κίνηση άπό τή μυστηριώδη πρώ τη ώθηση, γυρίζουν καί θά γυρίζουν πάντα στήν προ­καθορισμένη τους έλλειπτική τροχιά στήν αΙωνιότητα... Τ ά άστέρια μένουν καθηλωμένα καί άκίνητα στίς θέσεις τους... 'Η γή εξακολουθεί νά παραμένει πάντα ή ϊδ ια ... 01 πέντε ήπειροι πού υπάρχουν σήμερα, ύπήρχαν πάντα... Τ ά διά­φορα εΐδη τών φυτών καί τών ζώων παραμένουν άμετάβλη- τα άπό τή σ τιγμ ή πού πρωτοδημιουργήθηκαν... "Ολες οι άλλαγές καί κάθε έξέλιξη στή φύση είναι άμελητέες κ α τα ­στάσεις (·Ένγκελς, άια λεχτιχύ τή ς Φύσης, είσαγωγή). 01 δια­δοχικές δμως έπιστημονικές Ανακαλύψεις, στήν Αστρονομία καί στήν κοσμογονία στήν φυσική, στή χημεία, στή γεω ­λογία καί στίς βιολογικές έπιστημες γκρέμισαν όλόκληρη τήν εΙκόνα τής Αμεταβλητότητας στή φύση. Ά ποδείχτηκε δτι στή φύση δλα Αλλάζουν καί εξελίσσονται. Καί τό συμ­πέρασμα αύτό έρχεται δχι σά μιά γενική θεώρηση — 2πως εϊχε γίνει π .χ . στήν ’Αρχαία Ε λληνική Φιλοσοφία — άλλά σάν άποτέλεσμα τής λεπτομερειακής έρευνας, τής άνάλυσης

161

11

162

τών διαφόρων φυσικών διαδικασιών καί της άνάλυσης τών νόμων τους καί τών αμοιβαίων τους σχέσεων.

4) Τελικά άπό τίς άνακαλύψεις τών φυσικών έπιστη­μών άναπτύχθηκε βαθμιαία μιά γνώση γύρω άπό τή φύση πού ήταν ταυτόχρονα καί γενική καί λεπτομερειακή' γενική γ ια τί αγκαλιάζει τ ίς βασικές διαδικασίες πού λαμβάνουν χώρα στή φύση καί τίς άμοιβαΐες τους σχέσεις καί λε­πτομερειακή μέ τήν έννοια δτι άγκαλιάζει καί τούς Ιδιαί­τερους νόμους καί τ ίς Ιδιαίτερες άμοιβαΐες σχέσεις τών πραγμάτων. Κ αί ή γνώση αύτή πού αύξανόταν διαρκώς έδωσε τή δυνατότητα στίς φυσικές έπιστήμες νά δώσουν μιά είκόνα τών φυσικών διαδικασιών βασισμένη καί δοκι­μασμένη στήν έρευνα αύτών τών ίδιων τών διαδικασιών.

«Φτάσαμε στό σ ημείο ' , έγραφε ό Έ νγκελ ς, «δπου μπορούμε νά δώσουμε σάν ένα σύνολο τίς άμοιβάΐες σχέ­σεις άνάμεσα στίς διάφορες διαδικασίες πού γίνονται στή φύση, δχι μόνο στίς Ιδιαίτερες σφαίρες, άλλά καί τίς άμοι- βαΐες σχέσεις αύτών τών Ιδιαίτερων σφαιρών καί έτσι νά μπορούμε νά δώσουμε σέ μιά κατά προσέγγιση σχηματική μορφή μιά κατανοητή άποψη τών άμοιβαίων σχέσεων στή φύση, μέ βάση τά ίδ ια τά γεγονότα πού μάς τά δίνει εμ ­πειρικά ή ίδια ή έπιστήμη». (Λουδοβίκος Φ όγιερμπαχ κε­φάλαιο 2).

Τό άποτέλεσμα 6λων αύτών είναι βτι ή έπιστημονική γνώση τής φύσης σιγά-σιγά ξεριζώνει τή φιλοσοφική θεώ­ρηση τής φύσης. Ή είκόνα πούδωσαν τόσο οί Ιδιαίτερες διαδικασίες βσο καί οί γενικές άμοιβαΐες τους σχέσεις, βα­σίστηκαν καί δοκιμάστηκαν στή λεπτομερειακή έρευνα καί δέν κατάληξαν σ’ αυτά μέ φιλοσοφικές άφαιρέσεις >αί φαν­ταστικές υποθέσεις.

"Άλλοτε, βπως έγραφε ό “Ενγκελς, πετύχαιναν «κατα­νοητή άποψη» γιά τή φύση «μόνο βάζοντας στή θέση τών πραγματικώ ν άλλά άγνώστων άκόμα άμοιβαίων σχέσεων Ιδεατές καί φανταστικές σχέσεις· στή θέση τών γεγονότων

163

πού άγνοοΰσαν έβαζαν μυθεύματα της φαντασίας κα ί γε- φύρωναν τά πραγματικά κενά μέ φαντασιώσεις». Μά άπό τή στιγμή πού οί έπιστημονικές έρευνες άνακάλυψαν τά γε ­γονότα πού λεΐπαν, τά παλιά παραγεμίσματα ήσαν «βχι μό­νο άχρηστα άλλά καί καθαρή πισωδρόμηση». (Λουδοβίκος Φ όγιερμπαχ, κεφάλαιο 2).

’Ασφαλώς παράμειναν άκόμα καί πολλά κενά καί παρ’ όλο πού τά κενά αύτά γεμίζουν σιγά - σιγά, κενά πάντα θά μένουν. Καί πραγματικά ένώ γεμίζεις το ένα κενό άνακαλύ- πτεις ένα καινούριο, πού μέχρι τότε δέν τό είχες ύποψιασθεϊ. Ά κ ό μ α καί στά τέλη τοϋ περασμένου αίώνα, ή έπιστήμη άνακάλυψε πολλά, πού γκρέμισαν τ ίς παλιές φιλοσοφικές άντιλήψεις γ ιά τή φύση. Καί γίνηκε πιά φανερό οτι ή έλ­λειψη γνώσεων μπορεΐ νά ξεπερασθεΐ μόνο μέ τήν προώ­θηση της έπιστημονικής γνώ σης καί μέ τίπ οτα άλλο.

ΤΑ Ο ΡΙΛ Τ Η 1' Α ΣΤΙΚ ΗΣ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Σ

01 έπιστήμες, βοηθώντας στήν άνάπτυξη της βιομη­χανίας καί τοϋ έμπορίου, έπαιξαν άπαραίτητο ρόλο στήν έγκατάσταση καί άνάπτυξη τοϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγω γής. Μά ή έγκατάσταση τοΰ καπιταλιστικού τρόπου έβαλε όρισμένα 5ρια στήν πάρα πέρα άνάπτυξη τήςέπιστήμης.

Τό μεγάλο έπί ευγμα τοϋ καπιταλισμού είναι ί τ ι με­ταμόρφωσε τήν άτομική καί μικρή κλίμακας παραγω γή σέ μεγάλης κλίμακας κοινωνική παραγω γή πού εΐνχι σέ θέση νά χαλιναγωγήσει τίς φυσικές δυνάμεις κα ί νά χρησιμοποιή­σει τά μεγάλα σύγχρονα μηχανικά μέσα παραγω γής. *Η αύξηση τής κοινωνικής παραγω γής — καί κατά κύριο λό­γο τής βιομηχανικής παραγω γής άφοΰ ή γεωργία μένει σχε­τικά πολύ π ίσω — έφερε καί ένίσχυσε μιά χω ρίς προηγού­μενο αύξηση τής έπιστήμης. Στό ένα μετά τό άλλο, σ’ ίλ α τά πεδία γίνονται άνακαλύψεις, δημιουργοΰνται καινούριες έπιστήμες καί άναπτύσσονται γρήγορα, ή φύση άποκαλύ-

164

πτει τά μυστικά της στόν άνθρωπο καί άποκαθίστανται ol άρχές γιά τήν όρθότερη κατανόηση τών νόμων καί τών άμοιβαίων σχέσεων πού ύπάρχουν μέσα στίς φυσικές δια­δικασίες.

Ή παραγωγή βμως, κατευθύνεται πρός καθορισμένους καπιταλιστικούς σκοπούς. Τό κεφάλαιο άσκεΐ τόν έλεγχο καί κατευθύνει τή λειτουργία της κοινωνικής παραγωγής. Ή συνεργασία πού εϊναι τό ούσιαστικό γνώρισμα τής κ ο ι­νωνικές παραγωγής, δέν γίνεται άπό τούς ίδιους τούς έρ- γαζόμενους, άλλά άπό τό κεφάλαιο πού χρησιμοποιεί καί έκμεταλλεύεται τούς έργαζόμενους. «Δέν συνεργάζονται άπό δική τους πρωτοβουλία, άλλά τούς βάζει σ’ αύτήν τό κεφ άλαν .... Τό κατευθυντήριο κίνητρο, τό τέλος καί 6 σκοπός τής καπιταλιστικής παραγω γής είναι νά βγάλει τό μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό ύπεραξίας καί κατά συνέπεια νά έκμεταλλευτεΐ στό μέγιστο δυνατό βαθμό τήν έργατική δύναμη. (Μάρξ Κεφάλαιο Τόμος I, κεφάλαιο 13).

Ό Μάρξ θεωρούσε τήν έπιστήμη ένα ξεχωριστό άλλά άναγκαΐο στοιχείο τής παραγω γικής διαδικασίας στή σ ύγ­χρονη κοινωνία. Ή κοινωνική έργασία, έγραφε {Κεφάλαιο Τόμος III κεφάλαιο 5 τμήμα 5), άπαιτεϊ δυό είδών έργασία. Π ρώτα πρώ τα τήν έπιστημονική γνώση τών υλικών καί τών διαδικασιών, πού συνήθως καταλήγουν σέ έπινοήσεις καί άνακαλύψεις, πού βελτιώνουν τά έργαλεϊα παραγωγής καί δημιουργούν καινούρια. "Ολο αύτό τό λέμε γενική έργα­σία. Καί ύστερα ύπάρχει ή ίδια ή συλλογική δουλειά τών συνεργαζομένων πού χρησιμοποιεί τά έργαλεϊα παραγ'-'νής.

Στήν καπιταλιστική παραγω γή καί τά δυό αύτά είδη ep γασίας είναι ξεχωριστά, άλλά ύπηρετοϋν τό κεφάλαιο. 'Η συλλογική αύτή έργασία εϊναι ή πηγή τής ύπεραξίας καί6 έργαζόμενος εϊναι άπλώς ένα χέρι πού δουλεύει, κάτω άπό τήν καθοδήγηση τοϋ καπιταλιστή ή τών έκπροσώπων του, πρός ίφελος τοϋ καπιταλιστή. *Η πρόοδος στήν τε ­χνική τής παραγω γής γίνεται καί έφαρμόζεται ίχ ι γ ιά νά

165

έλαφρώσουν τό μόχθο τοΰ άνθρώπου ή γ ια νά βοηθήσουν στήν παραπέρα Ικανοποίηση τών άναγκών τοΰ άνθρώπου, άλλά μόνο στό μέτρο πού θά αυξάνουν τά κέρδη. Καί γι* αύτό ή έπιστήμη, ή θεωρία της παραγω γής, δέν άναπτύσ- σεται πλάι στήν κοινωνική έργασία καί σάν ίργανό της, άλλά πλάϊ καί σάν δργανο τοϋ /εφαλαίου πού έκμεταλ- λεύεται τήν έργατική δύναμη καί κατευθύνει τήν παρα­γω γή πρός τό καπιταλιστικό κέρδος.

« Ό έργαζόμενος έρχεται άντιμέτωπος μέ τό διανοητι­κό δυναμικό τής ύλικής διαδικασίας τής παραγωγής σάν ιδιοκτησία ένός άλλου καί σάν κυρίαρχη δύναμη», ϊγραφε ό Μάρξ. « Ή σύγχρονη βιομηχανία... έκανε τήν έπιστήμη παραγω γική δύναμη, ξεχωριστή άπό τήν έργασία καί τήν άνάγκασε νά περάσει στήν υπηρεσία τοϋ κεφαλαίου». ( Κε­φάλαιο Τόμος [ κεφάλαιο 14 τμήμα 5).

Στήν άρχή ή έπιστήμη μπόρεσε νά προχωρήσει μέ γιγαντιαΐα βήματα, μέσα στά δρια τών καπιταλιστικών τχέσεων. Γ ιατί τό κεφ ά λα ιο είχε άνάγκη νά διεισδύσει στά μυστικά τών φυσικών διαδικασιών πού χρησιμοποιούσε στήν προσπάθειά του νά βγάλει κέρδη. Καί έπειδή άκριβώς κατάλαβε τή ζω τική σημασία τής έπιστήμης, ένθάρρυνε τήν έρευνα άκόμα καί σέ τομείς πού δέν θά είχαν άμεση έφαρμογή. Ο ΐ έπιστήμο^ες θεωρούσαν τόν έαυτό τους έλεύ- θερο καί χωρίς καμμιά δέσμευση. Νόμιζαν δτι ήσαν αύτοί οί ΐδιοι πού κατεύθυναν τις έρευνές τους πρός τό καλό ολό­κληρης τής άνθρωπότητας ή γ ιά νά ικανοποιήσουν τή δ ί­ψα τής γνώσης τους καί ό τι ή κοινωνία ήταν έτοιμη νά τούς τιμήσει καί νά τούς άνταμείψει γιά τίς άνακαλύψεις τους αύτές καί πώ ς, δταν θά τούς δινόταν ή εύκαιρία, θά έμπαιναν σέ πρακτική χρήση. Σ ’ άντίθεση μ’ δλα αύτά ή πραγματικότητα τής άστικής έλευθερίας στήν έπιστήμη είναι δτι ή έπιστήμη δουλεύει πάντα γιά τό κεφάλαιο πού στηρίζεται στίς άνακαλύψεις της, στίς έφευρέσεις της καί στίς θεωρίες της, γ ιά νά πραγματοποιήσει στήν παραγω γή

έκεΐνες τ ις βελτιώσεις, πού θά αύξήσουν το κα πιταλ ισ τι­κό κέρδος.

Μέ τήν έξέλιξη τοϋ κεφαλαίου στή σύγχρονη μονοπω­λιακή του μορφή 6μως, συντελεΐται ή άμεση καί άνοικτή ύποταγή της έπιστήμης στό μονοπωλιακό κεφάλαιο. Αύτό πετυχαίνεται μέ τή βοήθεια τής ίδιας της προόδου της έπ ι­στήμης πού δημιούργησε μεγάλες άπαιτήσεις σέ χρήματα, έτσι πού νά έξαρταται άπόλυτα άπό τή χρηματοδότηση ά ­μεσα άπό τά μονοπώλια ή έμμεσα άπό τό κράτος. 'Ο χ ι μόνο οί έρευνες, οί έφευρέσεις καί οΐ ανακαλύψεις τών έπι- στημόνων πέρασαν στήν υπηρεσία τοΰ κεφαλαίου, άλλά τε ­λικά καί οί ϊδιοι οί έπιστήμονες προσωπικά έχασαν την παλιά τους άνεξαρτησία καί έγιναν υπάλληλοι ή πράκτορες τώ ν μονοπωλίων ή τοΰ κράτους πού κ ι’ αύτό έχει υποτα­χθεί στά μονοπώλια καί ή δουλειά τους έχει μπ ει σέ κα­νονική πειθαρχία. Ά ποτέλεσμ α δλων αύτών είναι ή άπο διοργάνωση της έπιστημονικής έργασίας, ή όποία μπορεΐ νά προω θείται μόνο στούς τομείς πού συμφέρει στά μονο­πώ λια κα ί πληρώνουν. Κ ι’ δλα αύτά θά καταλήξουν στό τέλος σέ μιά διαστροφή κατά κύριο λόγο καί μέ αύξανόμε- νο ρυθμό γ ιά στρατιωτικούς σκοπούς, μεγαλώνοντας τή μυ­στικότητα καί τήν «ασφάλεια τών μυστικών», τήν Αστυνο­μική καί στρατιωτική έπιτήρηση, τίς δοκιμασίες γ ιά « π ι­στότητα» στό καθεστώς καί γ ιά ιδεολογική όρθοδοξία. Καί κατάληξαν νά κάνουν τήν έπιστήμη νά φαίνεται βχι σάν πηγή δύναμης και έλπίδας της άνθρωπότητας, άλλά σάν άπ ίίλή .

Ή ύποταγή της έπιστήμης στό κεφάλαιο καί ειδικά στό μονοπωλιακό κεφάλαιο, άντανακλαται καί στή θεωρία της έπιστήμης. Κατά τή θεωρητική άποψη της άσ τικ ' ς τάξης ή έπιστήμη, δπως ήταν φυσικό, περικλείνει μιά έπι- κίνδυνη ιδεολογική τάση. Καί αύτό είναι ή ύλιστική τά ­ση τώ ν συμπερασμάτων της πού έξηγεΐ τά πάντα μέ τήν πείρα τών άνθρώπων άπό τόν υλιστικό κόσμο καί μόνο.

167

Οί αστοί άπό τήν άρχή κατάλαβαν, δτι ό επιστημονικός υλισμός μπορεϊ νά γίνει κοινωνικός άνατροπέας άν άρχίσει νά βάλει σέ έπιστημονική κριτική- τά θεμέλια της κοινω­νίας καί τά προνόμια τής κυρίαρχης τάξης καί άν δείξουν πώ ς ό έξοπλισμένος μέ τήν έπιστήμη λαός μπορεϊ νά κερ­δίσει τή χειραφέτησή του. Γ ι’ αύτό καί άπό πολύ καιρό οί διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες προσπαθούν νά μπερδευτοϋν μέ τήν έπιστήμη, μέ σκοπό νά βγάλουν άπό μέσα της τ ίς ριζοσπαστικές υλικές της τάσεις καί πάνω ά π ’ δλα γ υ ­ρεύοντας νά έπιβάλουν όρια πάνω στή δυνατή της άνάπτυ­ξη καί έφαρμογή.

"Ετσι προσπάθησαν νά καθιερώσουν τήν άποψη, δτι οί έπιστήμες θά πρέπει νά άσχολοϋνται μόνο μ’ ορισμένες πλευρές τών δυνάμεων τής φύσης καί καθόλου μέ τ ίς πνευ­ματικές δυνάμεις. ’Ακόμα θέλησαν νά έπιβάλουν τήν άπο­ψη 6τι ή έπιστήμη δέν μ πορεϊ νά διεισδύσει στίς πραγμα τικές δυνάμεις πού έπενεργοϋν στή φύση’ μπορούν μόνο νά άσχοληθοϋν μ’ όρισμένες τους πλευρές. Κ αί δτι τελικά ό άν­θρωπος μπορεϊ νά καταγράφει καί νά συσχετίζει τά αίσθή- ματά μας πού δημιουργοϋνται στό νοϋ μας, ένώ ό πραγμ α­τικός έξωτερικός κόσμος παραμένει άγνωστος καί μυστη­ριώδης. Ο ί τέτοιες άπόψεις γ ιά τήν έπιστήμη καί μέσα στήν έπιστήμη, πού είναι πολύ διαδομένες στόν κα πιταλ ι­στικό κόσμο, σήμερα άρχισαν νά άναπτύσσονται άπό τό δέ­κατο Εβδομο αιώνα (π .χ . μέ τό έργο τοϋ M aleb rance Διά­λογοι περ'ι Μ εταφυσικής και θρη σκ εία ς 1688).

Έ τ σ ι συνανταμε έξοχους έπιστήμονες πού υποστηρί­ζουν δτι ή έπιστήμη μπορεϊ νά ζε ΐ σέ άρμονία μέ κάθε ε ί­δους «Π ίστεις», έκτός άπό τήν π ίστη στήν άνθρωπότητα δτι δέν εϊναι δυνατό νά γνωρίσουμε τόνάντικειμενικό κόσμο" δτι οί σκοποί τής προόδου, πού εϊναι βασισμένη στήν έπ ι­στημονική γνώση, εϊναι άπατηλή. Μά ταυτόχρονα δέν μπο- ρεϊ νά άνακοπεΐ ή πρόοδος τών έπιστημονικών άνακαλύψεων. Συνεχίζεται νά γίνονται καινούριες μεγάλες άνακαλύψεις

πού βασίζονται στή νεότερη τεχνική της σύγχρονης κο ι­νωνίας. Μά ol Ιδιοι ol έπιστήμονες άποκτανε 6λο καί περισ­σότερο συγκεκριμένη γνώση τών περιορισμών πού έβαζαν στήν πρακτική τους άσκηση τά συμφέροντα τών μονοπω­λίων καί στό θεωρητικό τομέα οί άντεπιστημονικές τους Ιδέες. Πολλοί άρχισαν νά άναζητοϋν διέξοδο. 'Α λλοι τή διέ­ξοδο αύτή τήν άναζητοϋν σέ έναν άναρχισμό ή μπερδεμένο άτομικισμό. 'Α λλοι προσχωροΰν στο κίνημα της έργατικής τάξης, γ ιά μιά καινούρια κοινωνική τάξη όπου ή έπιστήμη θά άναπτύσσεται άνεμπόδιστα πρός έξυπηρέτηση τών συμ­φερόντων δλόκληρης της κοινωνίας.

Β Π ΙΣ Τ Η Μ Η Γ ΙΑ ΤΟ ΛΑΟ

Στόν καπιταλισμό ή καθοδήγηση της κοινωνικής παρα­γω γής είναι ένα λειτούργημα τοΰ κεφαλαίου, πού σκοπός του είναι τό καπιταλιστικό κέρδος. Ά π ό τήν άλλη πλευρά στό σοσιαλισμό ή καθοδήγηση τής κοινωνικής παραγω γής είναι λειτούργημα τής Ιδιας τής κοινωνικής έργασίας, τής όποίας σκοπός είναι ή Ικανοποίηση τών ύλικών καί πολι­τιστικών άναγκών τής κοινωνίας. Καί τό καθήκον τής δη ­μιουργίας μιας θεωρίας τής παραγω γής, θά πρέπει πάντα νά βρίσκεται στά ΐδ ια χέρ ια πού βρίσκεται καί ή διεύ­θυνση τής πρακτικής της άσκησης. Σ ίόν καπιταλισμό ή έπιστήμη χωρίζεται άπό τήν έργασία καί άναγκάζεται νά περάσει στήν υπηρεσία τοΰ κεφαλαίου πού έκμεταλλεύεται τήν έργασία. Στό σοσιαλισμό 6μως ή έπιστήμη ένώνεται μέ τήν έργασία. * Η σοσιαλιστική έπιστήμη είναι τό έπιστη μονικό τμήμα τής κοινωνικής έργασίας· δηλαδή είναι τό τμήμα έκεΐνο πού κάνει τίς έρευνες, τίς εφευρέσεις καί τό άναγκαΐο θεωρητικό έργο πού θά χρησιμεύσουν στήν έπέ- κταση καί στήν τελειοποίηση τής σοσιαλιστικής πα ραγω ­γής γ ιά τήν ικανοποίηση τών σταθερά άνερχόμενων ύλι­κών καί πολιτιστικών άπαιτήσεων τής κοινωνίας.

Άποσείοντας τόν έλεγχο τών μονοπωλίων καί περνών. τας στήν έξυπηρέτηση της κοινωνίας, ή όλόπλευρη άνάπτυ­ξη τών έπιστημών στό σοσιαλισμό γίνεται Αντικείμενο σχε- διοποίησης. Αύτό Ασφαλώς 8έν θέλει νά π ε ι δτι ίλες οΐ ανακαλύψεις πού γίνονται, σχεδιάζονται έκ τών προτέρων, Αφοϋ κανένας δέν γνωρίζει τ ί πρόκειται νά Ανακαλύψει μέ­χρι τή στιγμή πού θά γίνει ή Ανακάλυψη. Σημαίνει Απλώς ί τ ι ή κατανομή τών πηγώ ν καί ή κατεύθυνση τών έρευνών σχεδιοποιοϋνται. Τ ά σχέδια αύτά είναι βραχύχρονα καί μα­κρόχρονα. Τήν ίδια στιγμή ή έπιστήμη καταπιάνεται μέ τή λύση τών άμεσων πρακτικών προβλημάτων καί Αναλαμ­βάνει καί βασικές έρευνες πού ύπαγορεύονται άπό τίς Απαι­τήσεις της θεωρητικής προόδου καί πού ύπόσχονται Απο­τελέσματα πολύ καλύτερα Από κείνα της τρέχουσας πρα­κτικής.

'Έ νας καινούριος τύπος έπιστήμονα προβάλλει, πού έχει στρατολογηθεΐ άπό τά σπλάχνα τοϋ έργαζόμενου λαοΰ. Καί ή έπιστήμη Από ύπόθεση ένός στενοϋ κοινωνικού κύκλου πού είχε συνδεθεί άμεσα μέ τ>ύς έκμεταλλευτές, γίνεται τώρα κοινό κτήμα 6λων καί ένδιαφέρει δλους. Αύτό καί μόνο Απελευθερώνει τεράστιες δυνάμεις γ ιά τήν έπισ τημο­νική έργασία καί γ ιά τή χρησιμοποίηση τών Αποτελεσμά­των καί όδηγεΐ σέ τεράστια έπιτάχυνση καί έπέκταση της έπιστήμης.

Ταυτόχρονα οί Ιδεολογικές προκαταλήψεις τελικά Απο­βάλλονται. Ή θεωρία της έπιστήμης Αναπτύσσεται παράλ­ληλα μέ τις Ανακαλύψεις πΑνω στή βάση της σοσιαλιστι-) κής πρακτικής, σάν όδηγός γ ιά παραπέρα Ανακαλύψεις κα πρακτική έφαρμογή μέ τήν έλεύθερη συζήτηση καί τήν κριτική.

Παλιότερα καί πρίν άπό τήν άνάπτυξη τών χω ριστών έπιστημώ ν, ή έπιστήμη δέν ξεχώ ριζε εύκολα άπό τή φι­λοσοφία. "Ενας Από τούς σταθμούς της Ιστορίας τή ς φιλο. -οφ ίας κα ί της έπιστήμης εϊναι ό χωρισμός τών έπιστη-

170

μών άπό τή φιλοσοφία. Ό τ χ ν οί έπιστήμες άποσπάστηκαν άπό τή φιλοσοφία, οί γενικές Ίδέες γ ιά τή φύση άρχισαν νά στηρίζονται στήν έπιστημονική έρευνα της φύσης. Π αρ’ 6λα αύτά βμως, δπως είδαμε, οί φιλοσοφικές ίδέες συνέχι­σαν νά διεισδύουν στίς έπιστήμες καί νά έπηρεάζουν τά πιό άφηρημένα μέρη τής έπιστημονικής θεωρίας. Ή χειραφέ- τηση τής έπιστήμης άπό τίς φιλοσοφικές προκαταλήψεις^ όλοκληρώνεται μόνο μέ τήν άνάπτυξη τής έπιστήμης «τό σοσιαλιστικό καθεστώς. Κ αί τότε ή φιλοσοφία παύει νά ύπάρχει στήν παλιότερή της μορφή σάν κοσμοθεωρία Ανε­ξάρτητη άπό τ ίς έπιστήμες πού έπέβαλε τ ίς άπόψεις της σ τίς έπιστήμες. ’Α ντίθετα, άναπτύσσεται σάν συνοψίζοντας τίς άρετές πού έχουν σχέση μέ τήν ίδια τήν έπιστημονική σκέψη—τίς άρχές τής λογικής καί τής διαλεκτικής—καί κα­τά συνέπεια σάν θεωρητικό δργανο καί όδηγός στά έπιστη- μονικά έργα.

Σχολιάζοντας τίς σχέσεις έπιστήμης καί φιλοσοφίας ό Έ νγκελ ς έγραφε στή ίια λεχτιχή τή ς Φ ύσης.

« Ό έπιστήμονας τών φυσικών έπιστημώ ν πιστεύει δτι έχει Απαλλαγεί άπό τή φιλοσοφία, άγνοώντας την ή καί κατηγορώντας την. Κ ι’ δμως δέν μπορεϊ νά κάνει οδτε βήμα χω ρίς σκέψεις. Καί γ ιά νά κάνει σκέψεις πρέπει νά γνω ρίζει τούς ορισμούς τής σκέψης. Καί παίρνουν αύτές τ ίς κατηγορίες χωρίς νά τό σκεφθοϋν καθόλου άπό τήν κοινή συνείδηση τών λεγομένων μορφωμένων Ανθρώπων... Έ τ σ ι κ ι’ αυτοί δέν βρίσκονται λιγότερο Από τούς άλλους δέσμιοι τής φιλοσοφίας. Καί κείνη πού τούς έπιτίθονταν ε ί­ναι οί περισσότΓρο δούλοι τών χειρότερων κατάλοιπων τών χειρότερων φιλ< τοφιών. Ο ί έπιστήμονες τών φυσικών έπ ι­στημών έπέτρεψ ;ν στή φιλοσοφία νά παρατείνει τήν ψευτο- όπαρξή της, δίνοντάς της τή δυνατότητα νά άποβάλλει τήν παλιά της μεταφυσική. Μόνο δταν οί φυσικές καί Ιστορικές έπιστήμες υιοθέτησαν τή διαλεκτική, ό,τι άχρηστο... καί ό,τι

171

έπιφανειακό υπήρχε στή φιλοσοφία έξαφανίστηκε γ ιά νά άφήσει τή θέση του στίς {θετικές έπιστήμες.

Μόνο στό σοσιαλισμό μπορεΐ νά πραγματοποιηθεί μιά πλήρης καί άληθινή κατάσταση, βπου θά λείπει τό συμφέ­ρον, πού άποτελεΐ ουσιαστική προϋπόθεση γιά τήν πλ ή ­ρη άνάπτυξη της έπιστήμης.

'Η διαδικασία της έπιστημονικής έρευνας άπα ιτε ΐ τά συμπεράσματα νά βγαίνουν μόνο πάνω στή βάση της πλή­ρους έρευνας καί μόνο χωρίς νά λαμβάνεται ύπ’ 6ψη άν αύτό θά συμφέρει τόν ένα ή τόν άλλο ή αύτή ή έκείνη τή σχολή σκέψης καί πίστης. Καί αύτό μέ τή σειρά του άπαι- τ ε ΐ τό κάθε συμπέρασμα νά μπαίνει κάτω άπό τήν κρ ιη κή της πάρα πέρα έρευνας.

Αύτό τό άναγκαΐο χαρακτηριστικό της έπιστημονικής έργασίας τονίστηκε έπανειλημμένα άπό τό Μάρξ. Έ τ σ ι π .χ . άντιπαραθέτοντας τήν άποψη τοϋ Ρικάρντο στήν πο­λιτική οικονομία καί κείνη τοϋ Μάλθους στό έργο του Θεωρία τή ς ' Υπεραξίας μιλάει γ ιά «τήν έλλειψη κάθε ε ί­δους συμφέροντος» στό Ρικάρντο, γ ιά τήν έπιστημονική του τ ιμ ’.ότητα «γιά τήν έπιστημονική του άμεροληψία» πού χωρίς προκαθορισμένο σκοπό «έρχεται σέ πολλά σημεία σ’ αντίθεση μέ τήν άστική τάξη καί σ’ άλλα σ’ άντίθεση μέ τό προλεταριάτο καί τήν αριστοκρατία». Ά π ό τήν άλλη πλευρά ό Μάλθους διέπραξε άμάρτημα «ένάντια στήν έπι­στήμη» επειδή υιοθέτησε τ ίς άπόψεις πού ύποστήριξε πρός βφελος καί γ ιά άπολογία τών κυρίαρχων τάξεων. « Ή ικανότητα σκέψης τοΰ Μάλθους, βγάζει... μόνο τά συμπε­ράσματα έκεΐνα πού είναι αποδεκτά καί χρήσιμα άπό τήν άριστοκρατία πού είναι ενάντια στήν άστική τάξη καί οί δυό μαζί ένάντια στό προλεταριάτο». Προσπάθησε νά «βο­λέψει τήν έπιστήμη σέ μιά άποψη πού δέν βγαίνει άπό τήν ίδια τήν έπιστήμη... άλλά δανεισμένη άπ’ έξω ή όποία έ- ξυπηρετεΐ συμφέροντα ξένα πρός τήν έπιστήμη».

Σέ μιά κοινωνία πού είναι βασισμένη στήν έκμετάλ-

172

λευση είναι αδύνατο νά μήν υπάρχουν εμπόδια γ ιά μιά έρευνα πού δέν θά έπηρεασθεΐ άπό Ιδιαίτερα συμφέροντα. Γίνεται άρχή τών έρευνών μά θά φτάσουν σ’ ένα σημείο, δπότε θά άρχίσει ή 8λο καί μεγαλύτερη πίεση, γ ιά νά π ε ί­σει πολλούς έπιστήμονες νά βγάλουν τά συμπεράσματά τους σύμφωνα μέ τ ίς διάφορες ιδεολογικές καί πολιτικές Απαι­τήσεις τών κυρίαρχων τάξεων ή νά σταματήσουν πρόωρα τήν έρευνά τους. Μόνο δταν καταργηθεΐ ή έκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο καί ή έρευνα θά κατευθύνεται συν­ειδητά στό νά κάνει τή ζωή πιό πλούσια γ ιά τόν καθένα, θά πέσουν καί δλα τά φράγματα τών Ιδιαίτερων συμφε­ρόντων. Γ ιατ ί τότε τό πραγματικό κίνητρο πού θά ώθεΐ τήν ρευνα, πού θά εϊναι τό κοινό συμφέρον γ ιά νά αποκτήσου­

με περισσότερες γνώσεις σάν μέσα γ ιά τή ζωή, θά άπαι- τε ΐ νά μήν ύπάρχει κανένα έμπόδιο γ ιά νά φτάσει μέχρι τέλους ή έρευνα.

’Ασφαλώς οί παλιές συνήθειες πού θέλουν τήν έρευνα νά γ ίνεται πρός δφελος μιας ξεχωριστής όμάδας ή πού Απα­γόρευαν νά βγουν όρισμένα συμπεράσματα, δέν πρόκειται νά έξαλειφθοϋν εδκολα. Ά π ό τήν Αλλη μεριά πάλι, ή άνά­πτυξη τοϋ σοσιαλισμού, άπ α ιτε ΐ άπό τήν έπιστήμη νά μεί­νει είλικρινά μακρυά άπό τά συμφέροντα καί νά κάνει τ ίς έρευνές της Ανεξάρτητα άπό τό άν συμφέρει σέ τοϋτον ή σέ κείνον ή άν πιστεύουν αύτό ή έκεϊνο Αύτό τό τόνισε πολύ χαρακτηριστικά ό Στάλιν : «“Ε χει άναγνωρισθεΐ γ ε ­νικά δτι καμμιά έπιστήμη δέν μπορεΐ νά άναδειχθεΐ καί νά άνθίσει, χωρίς σύγκρουση γνω μών καί χω ρίς έλευθερία κριτικής». ( 'Ο Μ αρξισμός και τό / 'λωσσιχο Ζ ή τη μ α ). « Ή έπιστήμη λέγεται έπιστήμη έπειδή άκριβώς δέν αναγνω­ρίζει φετίχ , έπειδή άκριβώς δέν φοβάται νά σηκώσει τά χέρια της ένάντια στό ξεπερασμένο καί παρακμασμένο κα[ έπειδή δίνει Ιδιαίτερα προσοχή στή φωνή της έμπειρίας καί της πρακτικής». (Λόγος του στήν Λ ’ i ίανενωσιαχή Συν­διάσκεψη f * Σταχανοβιτώ ν).

173

Γενικά ό σοσιαλισμός Απελευθερώνει τήν έπιστήμη άπό όλα τά εμπόδια καί τά όρια πού είχαν βάλει στήν άνάπτυξή της. "Ο πως άκριβώς ή σοσιαλιστική Ιδιοκτησία τώ ν μέσων παραγω γής άποσείει τά δεσμά πού έπέβαλε στήν παραγω γή ή άτομική ιδιοκτησία καί ή άτομική ιδιοποίηση καί δίνει τή δυνατότητα μιας άπεριόριστης άνάπτυξης τής πα ραγω ­γής πρός Ικανοποίηση τών άναγκών τοϋ ανθρώπου, έτσι ά­ποσείει καί τά δεσμά πού είχαν έπιβάλει στήν έπιστήμη. Ο ί μέθοδες επιστημονικής έρευνας δέν διαφέρουν στό σο­σιαλισμό καί στόν καπιταλισμό. Οί μέθοδες αύτές, πού τελειοποιούνται συγά-σιγά στήν πορεία τών διαδοχικών σταθμών οικονομικής άνάπτυξης δέν είναι προϊόντα ένός Ι­διαίτερου συστήματος. "Ομως οί πολιτικοί, οίκονομικοΐ καί ιδεολογικοί παράγοντες πού έμπόδιζαν τή γενική του< ά ­νάπτυξη άπομακρύνονται.

«Μέ τήν έναρξη τοϋ σοσιαλισμοΰ, έγραφε ό "Ενγκελς στή Δια λεκτική τή ς Φ ύσης, άρχίζει μιά καινούρια έποχή στήν ιστορία, στήν δποία όλόκληρη ή άνθρωπότητα καί μαζί της καί ίλες της οί δραστηριότητες καί ειδικά ol φυ­σικές έπιστήμες, θά γνωρίσουν τέτοια άνοδο πού κάθε προ­ηγούμενο θά έπισκιασθεΐ».

Ο Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ

Ή άστική έπιστήμη μπόρεσε νά διεισδύσει βαθειά στούς νόμους τών φυσικών διαδικασιών, έπειδή ή άστική τάξη έπρεπε νά τούς γνωρίσει γ ιά νά τούς χρησιμοποιή - σει πρός ίφελος δικό της. Ο ί άστοί π .χ . δέν χρειάζονταν μυθικές ιστορίες γ ιά τόν ήλεκτρισμό, άλλά γνώση τών πραγματικώ ν νόμων (παρ’ ίλο πού ή ιδεολογία τους εξα­κολουθεί νά τούς κάνει νά πιστεύουν πολλές παραμυθένιες Ιστορίες). Σ χετικά μέ τούς νόμους τής κοινωνίας δμως, οί άστοί, έπειδή ήθελαν οί μάζες νά πιστεύουν σέ υπερφυσικά καί άπίθανα πράγματα, είχαν κάθε συμφέρον νά μή γίνουν ποτέ γνωστοί. Γ ιατί ή γνώση τών νόμων αύτών τούς ό&η

174

. γ ε ϊ κατ’ ευθείαν στήν πτώ ση όλόκληρου τοΰ συστήματος. ^ Παρά τά έπιτεύγματα βμως τών φυσικών έπιστημών στήν καπιταλιστική κοινωνία, τό μεγαλύτερο έμπόδιο στήν άνάπτυξη τών έπιστημών στάθηκε ό διαχωρισμός τών φυ­σικών καί κοινωνικών έπιστημών. Δέν υπήρχε ένιαία έπ ι­στήμη. Ά ν τ ι γ ι’ αύτό ύπήρχαν φυσικές έπιστήμες, χωρίς κοινωνικές τέτοιες. Κ αί γ ι’ αύτό δέν υπήρχε και ή έπ ι­στημονική γνώση γιά τήν άνάδειξη καί τήν έφαρμογή τών έπιστημών στήν υπηρεσία τής άνθρωπότητας.

Ή τοποθέτηση τών κοινωνικών έπιστημών σέ σταθερή βάση, ή άνακάλυψη τών βασικών νόμων έξέλιξης τής κοι­νωνίας, άρχίζει μόνο μέ τήν έναρξη τής πάλης γ ιά νό σο - σιαλισμό καί συνεχίζει τήν άνάπτυξή της, παράλληλα μέ τήν πάλη αύτή, μέχρι καί τό χτίσιμο τής σοσιαλιστικής κοινωνίας.

01 κοινωνικές έπιστήμες άναπτύσσονται παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη τής έπιστημονικής θεωρίας πού καθοδη­γ ε ί τήν έργατική τάξη στήν πάλη της γ ιά τό σοσιαλισμό. Ε μφ ανίζετα ι καί άναπτύσσέται σάν θεωρητική βάση τών κοινωνικών άντιλήψεών τής έργατικής τάξης.

Οί άστικές κοινωνικές έπιστήμες Ιφτασαν στό κατακό- ρυφό τους μέ τά ίργα 'τώ ν Βρεταννών έρευνητών "Άνταμ Σμ ίθ καί Ν τέΐβιντ Ρικάρντο, τών όποιων οί έρευνες, γύρω άπό τόν τρόπο παραγωγής καί κατανομής τών άγαθών στήν άνθρώπινη κοινωνία όδήγησαν στή δημιουργία τής έπιστήμης τής Πολιτικής Οίκονομίας, πού είναι ή έπιστήμη τών οίκονομικών νόμων τής κοινωνίας. 01 έρευνες αύτές ίγιναν γ ιά νά ύπηρετήσουν τίς άνάγκες διεύθυνσης τής άνερ- χόμενης καπιταλιστικής οίκονομίας. Μά ol 8pqi άνάπτυξης τής καπιταλιστικής κυριαρχίας καί τής καπιταλιστικής έκ- μετάλλευσης έμποδίζει μια παραπέρα συνέχιση τής έπιστημο­νικής έρευνας άπό τούς άστούς έρευνητές.Μά δέν μπορούσαν να τό κάνουν 8πως «πόδειξε ό Μάρξ, γ ια τί δέ μπορούσαν νά άποκαλύψουν μέ τήν άνακάλυψη τών νόμων τής υπεραξίας,

175

τό μυστικό τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης.Κατά συνέπεια ή άστική οικονομική έπιστήμη καί γ ε ­

νικότερα ol άστικές κοινωνικές έπιστήμες περιορίστηκαν στή συγκέντρωση πολλών περιστατικών καί σχετικών μέ αύτά γεγονότων. Ε π ίσ η ς συγκέντρωσαν τεράστιο υλικό πρακτικών γνώσεων γ ιά τό πώ ς λειτουργεί τό καπιταλι­στικό σύστημα. Μά άπόφυγαν έπίμονα νά κάνουν έρευνα, γύρω άπό τις πραγματικές παραγω γικές σχέσεις, στίς όποιες βασίζονταν αύτά τά γεγονότα καί άπό αύτά καί μόνο μπορούσαν νά γίνουν κατανοητά καί νά άποφευχθοϋν ol έπι- φανειακές καί λαθεμένες έξηγήσεις.

’Εκείνο πού ε ίπε ό Μάρξ γιά τή «χυδαία» άστική οικο­νομική έπιστήμη, μπορεϊ νά ειπω θεί καί γενικότερα γιά τ ίς άστικές κοινωνικές έπιστήμες. « ’Εξετάζουν μόνο έπιφα- νειακά... ζητοϋν εύλογοφανεϊς έξηγήσεις γ ιά τά πιό δύσκο­λα φαινόμενα, προκειμένου νά χρησιμοποιηθούν άπό τήν άστική τάξη καί άπό κεΐ καί πέρα περιορίζονται σέ σχο­λαστική ταξινόμηση καί διακηρύσσουν γ ιά αιώνιες άλήθειετ τις τριμένες κοινωνικές ίδέες .πού έχει διατυπώσει ή άστική τάξη γ ιά κοσμοθεωρία της, ότι δηλαδή ό κόσμος τους είναι ή καλύτερη μορφή κόσμου». ( Κεφάλαιο τομ. Α ' κεφ. 1 τμή- 4 υποσημείωση). Καί μέ τέτοιες έπιστήμες, δέν υπήρχε π ιά θέμα άν αύτή ή έκείνη ή θεωρία ήταν άληθινή, άλλά άν συνέφερε ή δχι στό κεφάλαιο, άν ήταν σκόπιμη ή βχι, άν ήταν ή 8χι έπικίνδυνη. Στή θέση τών χωρίς Ιδιαίτερο συμφέρον έρευνητών είχαν δημιουργηθεΐ πληρωνόμενοι ύπε- ρασπιστές· στή θέση τής γνήσιας έπιστημονικής έρευνας τοποθετήθηκε ή κακώς έννοούμενη συνείδηση καί ό δα ίμο­νας τών άπολογητών ( Κεφάλαιο πρόλογος στή Β ' έκδτση'.

Έ τ σ ι λοιπόν οί έρευνες τών άστών συγκέντρωσαν πολυ­άριθμα γεγονότα καί όρισμένους ξεκομμένους καί έπιφανεια- κούς νόμους τών κοινωνικών έπιστημών. Μ’ άλλα λόγια δέν ύπήρξαν καί δέν ύπάρχουν άστικές κοινωνικές έπιστήμες πού νά άγκαλιάζουν τούς βασικούς νόμους. Καί μόνο ή Μαρξι­

176

στική σοσιαλιστική έπιστήμη μπορεΐ νά τό κάνει. * Η ανα­κάλυψη τώ ν νόμων της κοινωνικής έξέλιξης άπό τό Μάρξ, έγινε δυνατή μόνο γ ια τ ί πήρε θέση ένάντια στήν καπιταλι­στική κοινωνία, Αναγνώρισε τόν έπαναστατικό ρόλο τής έρ­γατικής τάξης καί τήν άναγκαιότητα· τής Αντικατάστασης τοϋ καπιταλισμοΰ άπό τό σοσιαλισμό. Μέ τις άνακαλύψεις του αύτές άποκατάστησε τή βάση τών κοινωνικών έπισ τη­μών δπως ό Γαλιλαίος καί ό Νεύτονας άποκατάστησαν τίς βάσεις τών φυσικών έπιστημώ ν καί ό Σβάν (S chw ann) καί ό Δαρβίνος τ ις βάσεις τών βιολογικών έπιστημών.

ΤΟ Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Π Α Λ Α ΙΑ Σ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ

Έ π ειδή τό σοσιαλιστικό κίνημα Αναπτύσσει τ ίς έπ ι­στημονικές άντιλήψεις γ ιά τήν κοινωνία, τίς κοινωνικές σχέσεις καί τούς νόμους τής κοινωνικής Ανάπτυξης, θά πει δτι άντιτίθεται καί Αρχίζει νά καταστρέφει τ ίς ιδεολογικές πλάνες.

Τό σοσιαλιστικό κίνημα άντιπαραθέτει στίς Ιδεολογικές προκαταλήψεις τών κυρίαρχων τάξεων τ ις έπιστημονικές ίδέες. Μέ άλλα λόγια στήν πάλη γ ιά τό σοσιαλισμό οί έπ ι­στημονικές ιδέες ξερριζώνουν τ ίς παλιές πλάνες. Ό σκο­πός τής κοινωνίας χω ρίς έκμετάλλευση περικλείνει μέσα του καί τήν πάλη γ ιά τό ξερρίζωμα τών ιδεολογικών πλα­νών κάθε εΐδους καί τήν Αντικατάστασή τους μέ τήν έ π ι­στήμη. Δηλαδή τή δημιουργία μιας παγκόσμιας έπιστημο- νικής Ιδεολογίας.

’Αντί νά καλλιεργεί τήν ΑνΑπτυξη μιας ψευτοσυνείδησης ή πάλη γ ιά τό σοσιαλισμό άπ α ιτε ΐ τή δυνατότητα νά συλ­λαμβάνεις τά πράγματα δπως είναι καί 6χι μέ φανταστικές έννοιες Ή πάλη γ ιά τό σοσιαλιασμό Αντί νά χρησιμοποιεί Ιδέες πλάνης γ ιά νά καλύψει τ ις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις καί τά πραγματικά κοινωνικά κίνητρα πού εξυπη­ρετούν τήν έκμετάλλευση της μιας τάξης άπό τήν άλλη,

177

άπαιτεΐ πραγματικές ιδέες πού θά βάλουν τέλος σέ κάθε εκμετάλλευση καί θά ικανοποιήσουν τΙς άνάγκες δλόκλη- ρης της κοινωνίας.

Στήν πάλη πού μέσα στόν καπιταλισμό, τό κόμμα της έργατικής τάξης πρέπει νά άγω νίζεται γ ιά τό ξερρίζωμα της καπιταλιστικής Ιδεολογίας άπό τίς γραμμές της καί άπό τόν έργαζόμενο λαό, νά στηρίζει δλη του τήν πολιτική τή μαζική δουλειά καί τήν προπαγάνδα στήν έπιστημονική θεωρία κ χ ί νά εκπαιδεύσει, όλόκληρο τό κίνημα μ’ αύτήν. Σ ’ αύτή τή θέση μέ τΙς ιδέες τών έκμεταλλευτριών τάξεων οι κοινωνικές άπόψεις τής έργατ ικής τάξης πού υπηρετεί τήν ταξική της πάλη δέν είναι δυνατό νά έμφανισθεΐ καί νά ά- ναπτυχθεΐ αυθόρμητα σάν τα ξ κ ή Ιδεολογία, άλλά έμφανίζε- τα ι καί άναπτύσσεται σάν έπιστήμη.

Καί δταν ή έργατική τάξη κατακτήσει τήν έξουσία καί άρχίσει νά χ τ ίζε ι τή σοσιαλιστική κοινωνία, τότε μπαίνει τό καθήκον γ ιά τή ριζική έκκαθάριση ίλώ ν τών υπολειμμά­των τής παλιάς ιδεολογίας άπό 6λα τά τμήματα τής κ ο ι­νωνικής ζωής. Κ αί ή κοινωνία ολόκληρη μπορεΐ νά προ­χωρήσει, άπό τις ιδεολογικές λαθεμένες έννοιες, στήν έπι· στημονική κοσμοθεωρία.

Καί ή πρόοδος αύτή είναι άναγκαία καί δυΛ τή έπειδή οΐ ίδεολόγοι τής παλιάς κοινωνίας, πού είναι βασισμένη στήν έκμετάλλευση μέ τήν ψεύτικη συνείδηση καί μυστικο- ποίηση, κάνουν τή βάση τους δταν δημιουργεΐτα ι ή σοσια­λιστική κοινωνία.

Στό σοσιαλισμό ή ιδιοκτησία τών μέσων παραγω γής είναι δημόσια ή συνεταιριστική ιδιοκτησία καί ή παραγω γή ρυθμίζεται καί σχεδιάζεται συνειδητά. Καί τότε ποιές Εδέες μπορούν νά χρησιμοποιηθούν στή σοσιαλιστική οίκο- ν ο μ ία ; 'Α σφαλώ ς μόνο οί έπιστημονικές Ιδέες πού άνα- πτύσσονται μέ τήν έ-έκτασ η τής έπιστημονικής κατανόη­σης τοϋ άνθρώπου καί τών βρων ζωής τους. Καί μόνο αύ­τές οί ιδέες μποροΰν νά στηρίξουν καί νά άναπτύξουν πάρα

12

178

πέρα τή σοσιαλιστική οΙκονομική βάση. Καί στό σκοπό αύ­τό δέν μπορούν νά χρησιμοποιηθούν Ιδέες πού θά έξαπατοϋ ν τό λαό. Ή έπιτυχία του άπα ιτε ΐ γνώση τών νόμω ν τ η ί φύσης καί της κοινωνίας καί μιά κοινωνική συνείδηση πού νά είναι ένήμερη τέτοιων γνώσεων.

Γ ι’ αύτό 6σο θά υπάρχουν άλλες μορφές συνείδησης στή σοσιαλιστική κοινωνία, θά είναι ύπολείμματα τών παλιών συνθηκών ζω ής καί θά εϊναι βλαβερές γ ιά τήν σταθεροποίη­ση και άνάπτυξη τοϋ σοσιαλιστικού συστήματος. Και γ ι’ αύτό θά πρέπει νά καταπολεμούνται ένεργητικά καί θά πρέπει σ ιγά-σιγά νά έξαφανίζονται μποστά στή νέα έπ ι­στημονική σοσιαλιστική συνείδηση.

01 πλάνες πού διαρκούν περισσότερο εϊναι έκεΐνες της θρησκείας—πού άλλωστε εϊναι καί οί άρχαιότερες. “Ό σ ο οΐ μεγάλες μάζες τοΰ λαού θά παραμένουν σχετικά άμαθεΐς, θά παραμένει πάντα κάποια βάση γιά θρησκευ­τικές πλάνες. Κ αί άκόμα μιά θρησκευτική μορφή μπορεΐ νά ισχύει καί στό σοσιαλισμό καί νά πα ίζει Ινα βοηθητικό θετικό ρόλο στήν οίκοδόμηση τού σοσιαλισμού, δπως ε ί­δαμε στήν περίπτωση τών θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων πού ίγ ιναν στίς σοσιαλιστικές χώρες.

«*Η θρησκεία, άντανάκλαση τοΰ πραγματικού κόσμου μπορεΐ, τελικά νά έξαφανισθεΐ», έγραφε ό Μ άρξ, «δταν οΐ πρακτικές σχέσεις τής καθημερινής ζω ής τώ ν άνθρώπων, τούς προσφέρουν άπόλυτα κατανοη τές καί λογικές σχέσεις μ έ τούς συνανθρώπους τους καί τή φύση».

« *Η διαδικασία ζω ής της κοινωνίας, πού εϊναι βασι­σμένη στή διαδικασία της ύλικης παραγω γής, δέν άποβάλλει τό μυστικιστικό της πέπλο μέχρι τή σ τιγμή πού θά γίνει παραγω γή πού ασκείται άπό έλεύθερα συνεταιρισμένους άν­θρώπους καί θά ρυθμίζεται συνειδητά ά π ’ αύτούς μέ βάση καθορισμένα πλάνα». ( Κεφάλαιο τόμ . Δ ' κεφ. 1 τμήμα 1).

Ό τ α ν ή διαδικασία γ ίνεται πραγματικά άπό τούς έλεύ­θερα συνεταιρισμένους ανθρώπους μέ βάση σχέδια καί

179

δταν κατά συνέπεια οί άνθρωποι έρχονται σέ έντελώς κα­τανοητές καί λογικές σχέσεις μέ τούς συνανθρώπους τους καί μέ τή φύση, τότε άκριβώς δέν υπάρχει βάση γιά καμ- μιά πλάνη γύρω άπό τίς συνθήκες ζωής τοϋ άνθρώπου, γ ιά κανένα μυστικισμό καί τελικά ή άνθρώπινη συνείδηση θά άποβάλει κάθε μυστικισμό καί πλάνη.

01 Ε ΙΙ1ΣΤ Η Μ 0Ν 1Κ Κ Σ Β Α Σ Ε ΙΣ Τ Π Σ

Κ Ο Μ Μ Ο ΥΝ ΙΣΤΙΚ ΗΣ ΣΥΝ Ε1ΛΙΙΣΗ Σ

* Η νέα κομμουνιστική συνείδηση πού όλοκληρώνεται σέ γενική μορφή συνείδησης μέσα στή κομμουνιστική κοινωνία είναι ή συνείδηση ένός νέου κομμουνιστικού λαοϋ - του έρ- γαζόμενου λαοϋ πού ποτέ δέν γνώρισε τήν έκμετάλλευση καί πού είναι κύριος τής χώρας του, πού ζε ϊ συνεταιρικά καί άπηλλαγμένος άπό τόν άτομικισμό τοϋ ιδιοκτήτη. Ή συνηδεισιακή ύπαρξη αύτοϋ τοϋ τύπου άνθρώπου απαιτεί νά μήν ύπάρχουν ιδεολογικές πλάνες. ’Αντίθετα άπα ιτε ΐ κα­θαρή καί άνέφελη συνείδηση πού διαρκώς πλουτίζεται καί άναπτύσσεται μέ βάση τήν έλεύθερη έρευνα, τή συζήτηση καί τήν κριτική.

Αύτό προϋποθέτει γνώση της κοινωνίας καί τών νόμων της κπ> τό πώ ς πρέπει νά χρησιμοποιούνται οί νόμοι πρό ' δφελος της κοινωνίας καί γνώση της φύσης καί τό πώς πρέπει νά ύπηρετεΐ τόν άνθρωπο. Καί τά δυό άποτελοϋ\ μέρη μιας ένιαίας άνάπτυξης τής έπιστημονικής γνώσης.

Στήν κομμουνιστική κοινωνία ol φυσικές ^αί κοινωνι­κές έπιστημες δέν εϊναι κάτι ξεχωριστό. «Μόνο άν ή έ π ι­στήμη ξεκινάει άπό τή φύση εϊναι πραγματική έπ ισ τή μ η », έγραφε ό Μάρξ «... Ή ίδ ια ή ιστορία της άνθρωπότητας είναι μέρος της φυσικής ιστορίας καί τής έξέλιξης άπό τή φύση στόν άνθρωπο. ’Αργότερα οί φυσικές έπιστήμες θά περιλαμβάνανν καί τις έπιστήμες γύρω άπό τόν άν­θρωπο, δπως άκριβώς καί οί έπιστήμες γύρω άπό τόν

άνθρωπο θά περιλαμβάνουν καί τίς φυσικές έπιστήμες. Θά υπάρχει μιά ένιαία έπιστήμη». (Οιχονομιχοφιλοσοφιχά χει­ρόγραφα).

Σ’ αύτή την «ένιαία έπιστήμη» ό Μάρξ έβλεπε τόν «άνθρωπο» ή τήν κοινωνία νά γίνονται «άντικείμενα της ύλικής συνείδησης», δηλαδή δτι ή κοινωνία και ό άνθρωπος θά χάσουν τόν παλιό του «άπατηλό ιδεολογικό χαρακτήρα καί θά γίνουν έπιστημονικές, όπως καί τά σχετικά μέ τή φύ­ση. Καί παρόμοια οί άνάγκες τοϋ «άνθρώπου σάν άνθρω­πος» γίνονται πραγματικές άνάγκες. Δηλαδή στήν πλανε­μένη ιδέα τών «άνώτερων άναγκών τού άνθρώπου», πού στήν πραγματικότητα έκφράζει τήν Ιδεολογία τών έκμεταλ­λευτριών τάξεων πού καταπνίγουν τήν Ικανοποίηση τών πραγματικών άναγκών τοϋ άνθρώπου, θά βασίζονται σ:ίς πραγματικές του άνάγκες. Οί πραγματικές άνάγκες, πού άναπτύσσονται πάνω στή βάση τής φυσικής ζωής τής κοι­νωνίας άπαιτεΐ πολύ περισσότερα άπό τίς στοιχειώδεις φυ­σικές άνάγκες τοϋ άνθρώπου. Καί μέσα σ’ αύτά τά περισ­σότερα έμφανίζονται οί πολιτιστικές άνάγκες καί ή άνάγκη τής γνώσης καί τής συναδέλφωσης μέ τούς άλλους άνθρώ­πους.

Τό βασικό γνώρισμα τοΰ «άνθρώπου σάν άνθρώπου», τοϋ άνθρώπου πού ξεχωρίζει άπό τά ζώα, είναι ή δημιουρ­γία καί ή 'κανοποίηση τών άναγκών του μέ βάση τήν κοι­νωνική κυριαρχία πάνω στί( φύση. Σέ μιά κοινωνία βασι­σμένη στήν εκμετάλλευση, οί μάζες τοϋ λαοϋ παράγου\ πρός όφελος τών άλλων καί όχι τοϋ έαυτοϋ τους· μόνο οΐ κατώτατες φυσικές ή ζωώδεις άνάγκες ίκανοποιοϋνται. "Ετσι στερούνται πραγματικής άνθρωπιστικής ζωής καί κα­τά συνέπεια οί «άνώτερες άνάγκες τους» θεωρείται κύ · τ. πνευματική ζωή, χωριστή άπό τήν ύλική ζωή. Στήν κομ­μουνιστική κοινωνία, όταν καταργεΐται ή έκμετάλλευση άν­θρώπου άπό άνθρωπο, όλες ol άπαιτήσεις τοϋ άνθρώπου, *' · '“’ ‘Ή/ευοατικές, θεωρούνται ότι πηγάζουν άπό τή

180

181

συλλογική κυριαρχία πάνω στ}) φύση καί Ικανοποιούνται μέ τή συνεχή έπκκταση καί τελειοποίηση της κοινωνικής παραγωγής.

Σάν άποτέλεσμα τής άνάπτυξης τοΰ σοσιαλισμοΰ λοι­πόν, ή έπιστήμη άρχίζει νά παίζει καθοριστικό ρόλο στή διαμόρφωση μιας γενική; κοσμοθεωρίας τών άνθρώπων. Τότε oi άνθρωποι είναι πραγματικά έλεύθεροι νά οίκοδομή- σουν τή γνώση καί τον έλεγχο δλων τών βψεων τής ■ ζωής τους γιά νά πραγματοποιήσουν μιά εύτυχισμένη καί πλήρη άπό κάθε άποψη ζωή.

Μ Ε Ρ Ο Σ Τ Ρ Ι Τ Ο

ΑΛ Η ΘΕΙΑ ΚΑΙ ΕΛ ΕΥ Θ ΕΡΙΑ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Δ Ε Κ Α Τ Ο

Η Α Λ Η Θ Ε ΙΑ

Α Π Ο Λ Υ Τ Η ΚΑΙ Μ Ε ΡΙΚ Η Α ΛΗ ΘΕΙΑ

Εΐδαμε βτι στήν άνάπτυξη τών Ιδεών μας έμφανίζεται κάθε είδος πλάνης, άλλά έπίσης καί άλήθειες. Τί εϊναι δμως ή άλήθεια; *Η άντιστοιχία άνάμεσα στήν Ιδέα καί στήν Αντικειμενική πραγματικότητα.

Τέτοια άντιστοιχία άνάμεσα στήν άντικειμενική πραγ­ματικότητα καί στίς ίδέες άποκατασταίνεται σιγά - σιγά, Μά καί τότε άκόμα ή άντιστοιχία εϊναι συχνά μερική καί ατελής. Γιατί μιά ιδέα δέν μπορεϊ νά άντιστοιχεΐ σ* όλες της τις δψεις στό άντικείμενο, άλλά μόνο μερικά' καί άκό­μα υπάρχουν πάρα πολλά στό αντικείμενο πού δέν άναπα- παράγονται στήν Ιδέα καθόλου καί γ ι’ αύτό ή άντιστοιχία τής Ιδέαζ πρός τό άντικείμενο εϊναι άτελής. Στίς περιπτώ­σεις αύτές δέν μπορούμε νά ποϋμε δτι οί ίδέες μας εϊναι λαθεμένες, άλλά βτι δέν εϊναι άπόλυτα- πλήρεις καί άπό βλες τις άπόψεις—άληθινές. Ή άλήθεια κατά συνέπεια δέν εϊναι μιά Ιδιότητα πού μπορεϊ νά κατέχει ή δχι μιά Ιδέα ή μιά πρόταση. Μπορεϊ νά άνήκει σέ μιά ιδέα μέχρι 6να βα­θμό, μέσα σ’ ορισμένα δρια καί άπ’ βρισμένες άπόψεις.

’Ασφαλώς δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι πολλές προτάσεις εϊναι πραγματικά άπόλυτα άληθινές. Εϊναι τόσο καλά συγ-

186

κρατημένες γιά μάς, πού μποροΰμε με έμπιστοσύνη νά τό βεβαιώσουμε.

Αύτό π.χ. Ισχύει σέ πολλές άφηγήσεις γεγονότων. Τά γεγονότα αύτά είναι συγκεκριμένες περιπτώσεις καί κατά συνέπεια οι προτάσεις πού σχηματίζουμε γιά νά τά άφη- γηθοΰμε είναι άπόλυτα άληθινές καί μπορεΐ νά είναι άλη- θινές γιά πάντα χωρίς καμμιά παραλλαγή. Ό Γουλιέλμος ό Καταχτητής εισέβαλε πραγματικά τό 1066 στήν Άγγλία_ ■Έτσι ή πρόταση πού μας έκφράζει αύτό τό γεγονός 8lvat άπόλυτα άληθινή.

Άπόλυτα άληθινές είναι καί μερικές γενικές προτάσεις *0 Λένιν άναφέρει δυό τέτοιες προτάσεις στόν ' Υλισμό καί ’ Εμπειριοκριτισμό : 01 άνθρωποι δέν μποροΰν νά ζήσουν χωρίς νά φανε καί ό πλατωνικός έρωτας δέν γεννάει παι­διά. Αύτές οί δυό γενικές προτάσεις άντιστοιχοΰν σέ γεγο­νότα καί ή άντιστοιχία τους είναι άπόλυτη. Καί ύπάρχουν πάρα πολλές τέτοιες γενικές προτάσεις πού ό τίτλος τους, σάν άπόλυτα άληθινές, ποτέ δέν μπορεΐ νά άμφισβητηθεΐ.

Μά ύπάρχουν καί πάρα πολλές άλλες προτάσεις πού δέν μπορεΐ νά ειπωθούν άπόλυτα άληθινές. Γιατί γενικά οΐ προτάσεις μας δέν είναι περιορισμένες μέσα στά πλαίσια τοϋ «άληθινοϋ» καί τής γενικής διατύπωσης συγκεκριμένων γεγονότων. Πολλές άπό τις προτάσεις μας, είτε άναφέρον- ται σέ Ιδιαίτερα γεγονότα, εϊτε σέ γενικά συμπεράσματα, μπορεΐ τά είναι άληθινές άπό μιά άποψη, άλλά ίχ ι άπόλυ­τα άληθινές, μέ τήν έννοια μιας άπόλυτης άντιστοιχίας άνά­μεσα στήν πρόταση καί στήν πραγματικότητα. Αντίθετα έχουν άνάγκη διόρθωσης, βελτίωσης, έναθεώρησης στό φως τής καινούριας πείρας καί τής καινούριας γνώσης. Μά άπ* αύτά δέν μπορεΐ νά είπωθεΐ ί τ ι είναι άναληθεΐς* είναι κατά ίνα μέρος, σχετικά καί κατά προσέγγιση, άληθινές.

Τό χαρακτηριστικό τής άλήθειας — ίτ ι γενικά είναι μερική καί ίχ ι άπόλυτη, κατά προσέγγιση καί ίχ ι άκρι- βής, προσωρινή καί ίχ ι τελική — εϊναι πέρα γιά πέρα

187

γνωστό στήν έπιστήμη. 01 νόμοι πού καθιερώνει ή έπιστή­μη αντανακλούν άσφαλώς αντικειμενικές διαδικασίες. ’Αν­τιστοιχούν στήν πραγματική κίνηση καί στίς άμοιβαΐες σχέσεις τών πραγμάτων στόν έξωτερικό κόσμο. Μά λίγοι άπό τούς νόμους πού άποκατάστησε ή έπιστήμη είναι άπό- λυτα άληθινοί.

Π. χ. ol νόμοι τής κλασσικής μηχανικής πού διατυπώ­νουν τήν άρχή τής μηχανικής άλληλοεπίδρασης τών σωμά­των, πού χρησιμοποιούνται μέ έμπιστοσύνη συνεχώς σέ κά­θε είδος μηχανικού σχεδίου σήμερα, γνωρίζουμε 6τι δέν άντιστοιχοϋν τήν κίνηση τής ύλης σέ υποατομική κλίμα­κα. Μέ άλλα λόγια δέν είναι άπόλυτα άληθινή. Μάδέν μπο­ρούμε νά ποΰμε, έξ αιτίας αύτοϋ, δτι ή κλασσική μηχανι­κή είναι λαθεμένη. Ή κβαντομηχανική μας παρέχει μιά καλύτερη προσέγγιση άπό τήν κλασσική, γιατί οι νόμοι της δχι μόνο άντιστοιχοϋν στήν κίνηση τής υλης σέ ύποατο - μική κλίμακα, άλλά περιλαμβάνει καί τούς νόμους τής κλασσικής μηχανικής μέσα σ’ όρισμένα πλαίσια. Μά καί ίτσι, κανένας έπιστήμονας δέν μπορεΐ νά ίσχυρισθεΐ, ίτ ι ή κβαντομηχανική είναι άπόλυτα άληθινή. Γενικά ή έπιστή­μη δέν ένδιαφέρεται άπόλυτα γιά τήν άλήθεια. Καί πραγμα­τικά άπό τή στιγμή πού μιά πρόταση έπιβαιώνεται σάν άπό- λυτη άλήθεια, ύπάρχει ένα τέλος γιά κάθε πάρα πέρα έ­ρευνα. Έ φ ’ δσον βρήκαμε τήν άπόλυτη άλήθεια δέν ύπάρ. χει χώρος γιά πάρα πέρα έρευνα. Ό ισχυρισμός 6τι έπι τεύχθηκε ή άπόλυτη άλήθεια είναι άρνητική γιά τήν έπι­στήμη, άφοϋ ένας τέτοιος Ισχυρισμός θά μας έμποδίσει γιά νά κάνουμε μιά πάρα πέρα έρευνα, γιά προώθηση τών γνώ- σεών μας καί μετάβαση άπό τή λιγότερο κατά προσέγ­γιση άλήθεια στήν περισσότερο κατά προσέγγιση· μέ άλλα λόγια θά μας έμποδίσει οτήν πάρα πέρα προώθηση τής έπιστήμης.

«Κατά συνέπεια τά πραγματικά έπιστημονικά έργα κα' τά κανόνα άποφεύγουν τις τέτοιες δογματικές καί ήθικές

188

έκφράσεις, δπως πλάνη καί. Αλήθειχ», έγραφε ό Ένγκελς «ένώ τΙς τέτοιες έκφράσεις τίς συναντάμε πάντοτε σέ έρ γα... δπου δ κούφιος βερμπαλισμός προσπαθεί νά μας έπι- βληθεΐ σάν τό άνώτερο Αποτέλεσμα, μιας Ανώτερης σκέ­ψης». {’Αντί - Ντνρινγκ Μέρος I κεφάλαιο 9).

Α Λ Η Θ Ε ΙΑ ΚΑΙ Π Λ Α Ν Η

’Αναγνωρίζοντας δτι, έκτος άπό όρισμένες μόνο προ­τάσεις πού Αφορούν Αναμφισβήτητα γεγονότα ή Αλήθεια κάθε πρότασης είναι μερική, κατά προσέγγιση, καί προσω­ρινή μόνο, τότε θά πρέπει πάντα νά είμαστε έτοιμοι νά τή διορθώνουμε στό φώς της νέας έμπειρίας.

Καί κάτι Ακόμα περισσότερο. "Οταν κάνει τήν έμφάνι- σή της ή καινούρια έμπειρία, πού μας καλεΐ νά διορθώσουμε μιά πρόταση, τότε ή έπιμονή μας στήν παλιά μας άποψη ση­μαίνει δτι στίς καινούριες συνθήκες μεταπηδήσαμε άπό τήν Αλήθεια στό λάθος.

"Ετσι λόγου χάρη οί νόμοι της κλασσικής μηχανικής έξακολουθοΰν καί σήμερα νά είναι Αληθινοί γιά πολλές πε ριπτώσεις μηχανικής καί τίποτα δέν μας έμποδίζει νά τίς δεχθούμε σάν Αληθινές καί δχι νά τίς άπορρίψουμε. Ό μ ω ς ή έμπειρία μας έδειξε δτι δέν μπορούν νά ίσχύσουν χωρίς τροποποίηση σ’ βλες τίς περιπτώσεις κίνησης της ύλης. 'Αν έπιμείνουμε λοιπόν δτι οί νόμοι τοϋ Νεύτωνα ισχύουν γιά δλες τής μορφές κίνησης της ΰλης τότε έπιμένουμε σέ κάτι πού δέν -ϊναι Αληθινό.

Μιά κατά προσέγγιση καί μερική Αλήθεια, πού εϊνα πραγματικά σωστή μέσα σ’ όρισμένα δρια, μπορεϊ νά γίνει ά_ ναλήθεια (μή Αλήθεια), Αν έφαρμοσθεΐ πέρα Απ’ αύτά τά δρια.

’Ακόμα ό Μάρξ καί ό Ένγκελς είπαν δτι δταν θά έγ- καθιδρυθεΐ ή σοσιαλιστική κοινωνία, τότε τό κράτος σιγά . σιγά θά έξαφανισθεΐ. Αύτό ήταν καί είναι σωστό άλλά δχι χωρίς βρισμένους δρους.

189

Ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς δεν άναφέρουν αύτούς τούς 6- ρους γιατί δέν είχαν τή σχετική πείρα. Ή πείρα βμως της οικοδόμησης τοϋ σοσιαλισμού σέ μια μόνο χώρα, στή Σο­βιετική "Ενωση, έδειξε βτι βσο θά έξακολουθοΰν νά συνυπάρ - χουν σοσιαλισμός και καπιταλισμός, τό κράτος θά έξακο- λουθεΐ νά ύπάρχει στή σοσιαλιστική χώρα. Μόνον δταν ό σοσιαλισμός έγκαθιδρυθεΐ σ’ ολόκληρο τόν κόσμο θά έξαφα- νισθεΐ σιγά-σιγά καί τό κράτος. Αύτό σημαίνει τό νά ύπο- στηρίζει κανένας σήμερα χωρίς κανένα βρο. ότι βταν έγκα- θιδρυθεΐ ό σοσιαλισμός τό κράτος άρχίζει νά έξαφανίζεται είναι μιά έπιμονή σέ ένα λάθος. Καί επιμένουμε πιά βχι άπλώς σ’ ένα λάθος, άλλά σέ κάτι τρομερά βλαβερό γιά τήν ύπαρξη τών σοσιαλιστικών χωρών. Γιατί μιά τέτοια άποψη Οά οδηγούσε σέ παραμέληση τών κρατικών δυνάμεων, σέ άδυνάτισμα τοΰ σοσιαλιστικού κράτους πράγμα πού θά έ­δινε τή δυνατότητα στούς καπιταλιστές νά έπέμβουν καί νά άνατρέψουν τό σοσιαλιστικό σύστημα.

Αύτό δείχνει, δπα>ς έλεγε ό ‘Ενγκελς στό ’ Λντί- Χτύρινγκ ότι «άλήθεια καί πλάνη δπως καί κάθε έννοια μέ τό άντί- θετό της, έχουν άπόλυτη Ισχύ μόνο σέ πολύ περιορισμένο πεδίο... Μόλις προσπαθήσουμε νά εφαρμόσουμε τήν άντίθε­ση, άνάμεσα στήν άλήθεια καί στήν πλάνη έξω άπ’ αύτό τό στενό πεδίο... τότε καί οΐ δυό πόλοι τής άντίθεσης με­ταβάλλονται στά άντίθετά τους, ή άλήθεια γίνεται πλάνη καί ή πλάνη άλήθεια».

Κι’ δπως άκριβώς οΐ άλήθειες είναι κατά τό μεγαλύτε­ρο τους μέρος άλήθειες κατά προσέγγιση καί έχουν τή δυ­νατότητα νά μεταβληθοΰν σέ άναλήθειες, έτσι καί πολλές πλάνες δέν είναι άπόλυτα λαθεμένες άλλά περιέχουν καί σπέρματα άλήθειας.

"Ο,τι λέγεται άπό τούς άνθρώπους λέγεται μέ βάση τήν πείρα καί τίς Ιδέες σχετικά μ’ αύτή. Αύτό σημαίνει βτι καί δταν μάς λένε μία έντελώς λαθεμένη περίπτωση, αύτή

ή λαθεμένη πρόταση άντανακλα, έστω καί λαθεμένα, κάτι τό πραγματικό.

Λόγου χάρη ol πουριτανοί στήν ’Αγγλική ’Επανάσταση έλεγαν δτι ήσαν οι έκλεκτοί τοϋ Θεοϋ. Καί σ’ αύτό άκόμα ύπηρχε ένα σπέρμα άλήθειας καί συγκεκριμένα ή άλήθεια ήταν δτι αυτοί ήσαν πραγματικά, ή άνερχόμενη προοδευτι­κή κοινωνική δύναμη πού είχε τό καθήκον να άνατρέψει τίς παρακμασμένες δυνάμεις τής παλιάς κοινωνίας. Ή άντίλη­ψή τους δτι ήσαν ol «έκλεκτοί τοΰ θεοϋ» ήταν λαθεμένη. Μά αύτός ήταν μόνο ό τρόπος πού έξέφραζαν κάτι άντικε1' μενικό.

Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ μερικές άπόψεις στήν έπιστή­μη καί στή φιλοσοφία, τΙς όποιες δέν τροποποιήσαμε άλλά άπορρίψαμε σάν πλάνες. Καί αύτές οι άπόψεις έκρυβαν μιάν άλήθεια πού πήρε, σ’ αύτές τις άπόψεις, διαστρεμένη καί λαθεμένη έκφραση.

'Γενικά οί πλάνες πού είναι πέρα γιά πέρα πλάνες καί τίποτα άλλο—δηλαδή πού είναι πλάνες οί όποιες δέν περιέ­χουν κανένα στοιχείο άλήθειας, δέν έχουν μεγάλη σημασία καί άνατρέπονται πιό εύκολα άπό πλάνες πού έχουν μιά βάση άλήθειας. Οί πρώτες άπορρίπτονται μόλις άντιπαρατε- θοΰν πρός τήν πραγματικότητα, μέ τήν όποία θά άντιφά- σκουν ή θά πρέπει πάντως νά φανοΰν σά άπλή άνοη- σία. Οί πλάνες της δεύτερης μορφής μποροΰν νά άσκήσουν πολύ μεγαλύτερη έπιρροή καί γ ι’ αύτό είναι έπικίνδυνες. Καί ή άναίρεση αύτών τών πλανών δέν μπορεΐ νά γίνει μέ μιά άπλή άπόρριψή τους ή μέ παραμέρισμά τους. Θά πρέ­πει νά δείξεις πώς έχει διαστραφεΐ μέσα σ’ αύτές τίς άπό- ψεις ή άλήθεια καί νά άποκαταστήσεις αύτή τήν άλήθεια άπαλλαγμένη άπό τή διαστροφή της.

*Η παρατήρηση αύτή φωτίζει αύτό πού γράφει ό Λέ- νιν στά Φιλοσοφικά τον Τετράδια.

« Ό φιλοσοφικός Ιδεαλισμός γιά τόν ώμό απλοϊκό καί μεταφυσικό ύλισμό είναι μόνο μια άνοησία. ’Αντίθετα

190

191

δμως γιά τό διαδεκτικό υλισμό είναι μιά μονόπλευρη, υπερ­βολική... άνάπτυξη ένός γνωρίσματος ή μιας πλευράς ή δψης της γνώσης σέ μιά άπόλυτη, άποσπασμένη άπό τήν υλη καί τή φύση άποθέωση. Ό ιδεαλισμός είναι κληρι- κανισμός. Αύτό είναι άλήθεια. Μά ό φιλοσοφικός Ιδεαλι­σμός είναι... ένα μονοπάτι πρός τόν κληριχανισμό μέσα άπό τή σκιά τής άπειρα πολύπλοκης γνώσης... τοϋ άνθρώ­που... Δέν είναι άβάσιμος. ’Αναμφισβήτητα εϊναι ένα στεί­ρο λουλούδι, άλλά είναι ένα στείρο λουλούδι πού άναπτύσ- σεται πάνω στό ζωντανό δέντρο της... άνθρώπινης γνώσης».

Πρέπει λοιπόν, νά άναγνωρίσουμε δτι όρισμένες λαθεμένες άπόψεις, συμπεριλαμβανομένων καί τών Ιδεαλιστικών, στόν καιρό τους μπορεϊ νά συνεισφέρουν στήν άλήθεια—άφοϋ στά­θηκαν Ισως ol μόνοι τρόποι μέ τούς όποιους Θά μποροΰσαν νά πρωτοεμφανιστοΰν όρισμένες άλήθειες. Μά αύτό δέν ση- μαΙν*ι καθόλου δτι πρέπει νά κάνουμε καί τήν έλάχιστη χρήση λαθεμένων άπόψεων, άπό τή στιγμή πού έχει άπο- καλυφθεΐ τό λαθεμένο τους περιεχόμενο. Οί ιδεαλιστές π.χ. συνεισέφεραν στή φιλοσοφία. Μά αύτό δέν σημαίνει καθό­λου δτι μποροϋμε νά χρησιμοποιήσουμε, έστω καί στό έλά- χιστο, τόν ιδεαλισμό σήμερα κάτω άπό τίς σημερινές συν­θήκες, δταν οί άλήθειες πού έξεφράστηκαν άπό τόν ιδεαλι­σμό μποροϋν νά έκφραστοΰν καλύτερα χωρίς αύτόν καί δταν μπορούμε νά άποκαλύψουμε τήν ούσιαστική διαστροφή καί τήν πλάνη πού περιέχεται στόν ιδεαλισμό.

Η Σ Χ Ε Τ ΙΚ Ο Τ Η Τ Α Τ Η Σ Α Λ Η Θ Ε ΙΑ Σ

Εϊδαμε λοιπόν δτι τό πλεΐστον της άλήθειας εϊναι, κατά προσέγγιση, μερική καί άτελής καί δτι μέσα στήν άλήθεια υπάρχει πλάνη καί στήν πλάνη άλήθεια. "Ετσι σέ κάθε θέμα ύπάρχει ένα μέτρο άλήθειας, άλλά δχι ή άπόλυτη άλήθεια. Τό μέτρο της αλήθειας γιά τό κάθε τι πού μποροϋμε νά πε- τύχουμε σέ συγκεκριμένη έποχή καί τό πώς— δηλαδή μέ

ποιούς δρους καί μέ πόση άκρίβεια—τό έκφράζουμε έξαρ- ταται άπό τά μέσα πού στήν κατοχή μας έκείνη τήν έπο­χή για νά άνακαλύπτουμε καί νά έκφράζουμε τήν αλήθεια.

' Η άλήθεια είναι πάντα σχετική μέ τά μέσα πού διαθέ­τουμε γιά νά τήν προσεγγίσουμε. Μποροΰμε νά έκφράσου- με τήν άλήθεια γιά τά πράγματα μόνο μέ δρους της δι- κιας μας εμπειρίας καί μέ λειτουργίες πού γνωρίζουμε γύ­ρω άπ’ αύτά τά ζητήματα.

Ταυτόχρονα όμως άναφέρεται στόν άντικειμενικό ύλικό κόσμο καί άποτελεΐ μιά 6λο καί περισσότερο πιστή άντα­νάκλαση τών πραγματικών Ιδιοτήτων καί νόμων κίνησης τών άντικειμενικών πραγμάτων καί διαδικασιών.

“Ετσι, ένώ ή μορφή έκφρασης τής άλήθειας καί τά κα­τά προσέγγιση δρια τής άντικειμενικής πραγματικότητας έξαρτώνται άπό μας, τό περιεχόμενό της αύτό, στό όποιο άναφέρεται ή άντικειμενική πραγματικότητα στήν όποία άντιστοιχεΐ, δέν έξαρταται άπό μας.

Μ* αύτή τήν έννοια ένυπάρχουν ταυτόχρονα τά στοιχεία τής σχετικότητας καί τοΰ άπόλυτου τής υποκειμενικότητας καί τής άντικειμενικότητας σέ κάθε άλήθεια. Ή άλήθεια είναι σχετική στό μέτρο πού έκφράζεται μέ δρους πού έξαρ- τώνται άπό τίς Ιδιαίτερες περιστάσεις, πείρα καί μέσα πού χρησιμοποιούνται γιά νά προσεγγίσουν τήν άλήθεια οί άν­θρωποι πού τήν διατυπώνουν. Καί εϊναι άπόλυτη στό μέτρο πού έκφράζεται καί άναπαράγεται σ’ αύτούς τούς δρους ή άντικειμενική πραγματικότητα πού ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τή γνώση τών άνθρώπων.

Ά ν τονισθεΐ Ιδιαίτερα ή πλευρά τής σχετικότητας, τότε έχουμε σάν άποτέλεσμα τόν άντικειμενικό Ιδεαλισμό καί τό σχετικισμό (ρελατιβισμό), γιά τόν όποιο ή άλήθεια άναφέ- ρεται άποκλειστικά στήν παρατήρησή μας καί στήν έπενέρ- γειά μας καί 6χΙ σ^όν άντικειμενικό κόσμο, ή φύση τοΰ όποίου, λένε, μας είναι άγνωστη καί άνεξήγητη. Ό σέρ Άρθουρ Έντινγκτον π,χ. παρατηρεί δτι οΐ γνώσεις μας γιά

192

τό άτομο, πού κατά κύριο λόγο προέρχονται άπλ τίς πα­ρατηρήσεις μας στίς ένδείξεις πού διαβάσαμε καί στίς φω­τεινές άκτίνες στήν δθόνη, άφοϋ αύτές ήσαν οΐ ένδείξεις πού ίδειζαν τά βργανα πού χρησιμοποιήσαμε γιά νά έξερευνή · σουμε τόν κόσμο τοϋ άτόμου. Κι αύτές μάς πείθουν ίτ ι δέν γνωρίζουμε τίποτα άλλο γιά τήν ύπαρξη τοΰ άτόμου στόν αντικειμενικό κόσμο, έκτός άπό τούς σχετικούς δείκτες καί τίς άλλες ένδείξεις» ( Ή φύση τον φυσικοϋ κόσμον κεφά­λαιο 12).

Καί άντίθετα, άν τονισθεΐ μόνο ή άλλη πλευρά, ή πλευρά τοϋ άπόλυτου καί της άντικειμενικότητας, τότε καταλή­γουμε στό δογματισμό. 'Ετσι, λόγου χάρη, οί πρώτοι φυσι­κοί πίστευαν ίτ ι οί θεωρίες τους γιά τή φύση άντανακλοΰ- σαν τήν άντικειμενική ύλική πραγματικότητα. Καί ύποστή - ρίζαν δτι ό κόσμος είχε συγκροτηθεί άπό μικρά σκληρά μόρια, πού μοιάζουν μέ μικροσκοπικές μπιλίτσες καί δτι πέρα άπ’ αύτά δέν ύπηρχε άλλη ύλική πραγματικότητα.

Είναι φανερό δτι πρέπει νά λαμβάνονται ύπ’ 8ψει ταυ­τόχρονα καί τά δυό καί, δ π ή άλήθεια είναι άντανάκλαση της άντικειμχνικής πραγματικότητας καί δτι αύτή ή άντα­νάκλαση ταυτόχρονα καθορίζεται καί περιορίζεται άπό τίς διάφορες περιστάσεις μέσα στίς όποιες πραγματοποιεί­ται.

«Γιά τό διαλεκτικό ύλισμό» έγραφε ό Λένιν, «δέν ύπάρ­χουν άξεπέραστα δρια άνάμεσα στήν πραγματικότητα καί στήν άπόλυτη άλήθεια... *0 διαλεκτικός ύλισμός τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς, περικλείνει καί σχετικισμό, άλλά δέν κα­ταλήγει στό σχετικισμό. Καί αύτό σημαίνει δτι άναγνω- ρίζει τή σχετικότητα κάθε μας γνώσης δχι μέ τήν έννοια της άρνησης τής άντικειμενικής άλήθειας, άλλά μέ τήν έν­νοια της ιστορικά καθορισμένης φύσης τών κατά προσέγ­γιση όρίων της γνώσης μας σχετικά μέ τήν άλήθεια». (* Υλισμός και 'Εμπειριοχριτιχισμός κεφάλαιο 2).

Στό έρώτημα: «Υπάρχει άντικειμενική πραγματικότη­

193

13

194

τα ;» Ό Λένιν, άπόδειξε 6τι θά πρέπει νά ξεχωρίσουμε τά ζητήματα, τά όποια δέν πρέπει νά μπερδεύουμε.

«1) 'Υπάρχει κάτι πού λέγεται άντικειμενική άλήθεια πού τό περιεχόμενο της νά βρίσκεται στίς ίδέες τών άν­θρώπων πού νά μήν έξαρταται άπό τίποτα οΰτε άπό τό άν. θρώπινο 8ν, οΰτε άπό τήν άνθρωπότητα ;

»2) Καί άν ύπάρχει μπορούν οί άνθρώπινες ίδέες πού έκφράζουν τήν άντικειμενική άλήθεια νά τήν έκφράσουν σέ μιά δοσμένη στιγμή σάν σύνολο χωρίς δρους, άπόλυτα ή μόνο σχετικά καί κατά προσέγγιση ; »

* Η άπάντηση στά έρωτήματα αύτά είναι καθαρή :1) Οί άνθρώπινες ίδέες μπορούν νά έχουν ένα περιεχό­

μενο πού νά μήν έξαρταται ρΰτε άπό τά ξεχωριστά άτομα οΰτε άπό όλόκληρη τήν άνθρωπότητα γενικά, άφοΰ ol ίδέες αύτές άναπαράγουν τήν άντικειμενική πραγματικότητα πού ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τίς προσωπικές μας ίδέες γι’ αύ1 τήν.

2) Αύτές οί ίδέες δέν άναπαράγουν τήν άντικειμενική πραγματικότητα στήν όλότητά της καί στήν πληρότητά της, άλλά μόνο καπά προσέγγιση καί σχετικά μέ τά μέσα πού χρησιμοποίησαν οί άνθρωποι γ ιά νά άνακαλύψουν κα νά έκφράσουν αύτή(τήν άλήθεια.

’Από τή στιγμή πού ή άλήθεια είναι άντιστοιχία της ι­δέας μας μέ τήν άν*ηκειμενική πραγματικότητα, είναι φα­νερό δτι έχουμε να κάνουμε μέ τις δυό πλευρές πού σχετί­ζονται μ’ αύτό : μέ τό υποκειμενικό καί τό άντικειμενικό. ’Από τή μιά μεριά υπάρχει ή άντικειμενική πραγματικότη* τα, πού μέ κανένα τρόπο δέν έξαρταται άπό τήν Ιδέα μας γ* αύτήν. Καί άπό τήν άλλη οί ίδέες διαμορφώνονται μέ­σα στή διαδικασία της άνθρώπινης δραστηριότητας καί κατά συνέπεια Καθορίζονται άπό τή φύση, της δραστηριό­τητας πού παράγονται. Πώς, μέ ποιά μορφή καί μέ ποιά προσέγγιση έκφράζεται ή πραγματηκότητα στίς ίδέες μαςι έξαρταται άπό μάς καί άπό τή δραστηριότητά μας, δηλα­

δή άπό ύποκειμενικούς παράγοντες.Άλλά έκεΐνο πού έκφρά* ζεται στίς Ιδέες μας καί τό περιεχόμενά του, δέν έξαρτϊ αι άπό κανέναν ύποκειμενικό παράγοντα, άλλά άποτιλεΐ, βπως τόνιζε 6 Λένιν στό Ιδιο κεφάλαιο, «ίνα μέτρο πού ύπάρχει αντικειμενικά ή ίνα μοντέλο, πού ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τήν άνθρωπό τητα, πρός τό όποιο πλησιάζει ή σχετική μας γνώση».

Σ Χ Ε Τ ΙΚ Η ΚΑΙ Α Π Ο Λ Υ Τ Η Α Λ Η Θ Ε ΙΑ :.Α ΙΤΙΟ ΤΗΤΑ , Χ Ω ΡΟ Σ ΚΑΙ Χ ΡΟ Ν Ο Σ.

«Ένα παράδειγμα γιά τό πώς ή άπόλυτη άλήθεια έκ- φράζεται μέ τή σχετική, μάς δίνει ή άντίληψη γιά τήν αιτιό­τητα, τό χώρο καί τό χρόνο.

01 Ιδέες μας γιά τήν αιτιότητα στή φύση, δημιουργήθη- καν σάν άποτέλεσμα της πείρας πού άποκτάμε, δταν μελε­τάμε τά φυσικά αύτά άντικείμενα. Ά πό τήν πείρα γνωρίζουμε ότι μποροΰμε νά έπιφέρουμε άλλαγές στή φύση κατά έναν όρισμένο τρόπο. Καί μέ βάση αύτό μποροΰμε νά διατυπώ­σουμε ίδέες γιά τΙς σχέσεις καί τούς νόμους αΐτιότητας. ’Έ τσι ό τρόπος πού μάς γίνεται γνωστή ή αίτιότητα καί οΐ σχέσεις αίτιότητας, πού τήν έκφράζουμε άπό καιρό σέ καιρό καθορίζονται ύποκειμενικά.Μέ τήν άνάπτυξη της παραγωγής καί τών κοινωνικών σχέσεων καί δραστηριοτήτων, ή έννοια της αίτιότητας ίχει τροποποιηθεί καί άλλάξει : Ανιμισμός τελική αίτία, μηχανιστική άλληλοεπίδραση καί διαλεκτική άλληλεπίδραση εϊναι όρισμένος. σταθμός στήν άνάπτυξη της Ιδέας της αιτιότητας.

Μά ένώ οΐ ίδέες μας γιά τήν αίτιότητα, ξεπηδάνε άπό τήν πείρα μας καί έξαρτώνται άπό τό χαρακτήρα αύτης της πείρας, ή ύπαρξη της αίτιότητας στή φύση εϊναι άντικειμε- νικό γεγονός, έντελώς άνεξάρτητο άπό μάς καί άπό τήν πεί­ρα μας. Αύτό πού πρωτόδωσε τήν ίδέα της αίτιότητας εϊνα1 δτι έμεΐς σάν άτομα (ύποκειμενικός παράγοντας) άποκτή-

195

σαμε πείρα έπιφέροντας άλλαγή μέ τήν ϊδια μας τή δύναμη στά έξωτερικά άντικείμενα, καθώς καί άπό τή δύναμη αύ­τών τών πραγμάτων νά έπιδροϋν πάνω μας, πού είναι καί τό πρώτο πού μας έδωσε τήν Ιδέα της αιτιότητας. Καί ή Ιδέα αύτή δουλεύτηκε καί έπεξεργάστηκε μέσα στήν πορεία άνάπτυξης τής κοινωνικής ζωής. *Η πραγματικότητα δμως πού άντιστοιχεΐ σ’ αύτή τήν Ιδέα καί πού άναπαράγεται μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό άκριβείας στήν ιδέα μας γιά τΙς σχέσεις αιτιότητας, είναι άντικειμενική πραγματικότητα άνεξάρτητη άπό μας καί άνεξάρτητη άπό κάθε σχέση ά ­νάμεσα στό ύποκείμενο καί στό άντικείμενο.

Ό Ιδεαλισμός τονίζει μόνο τήν ύποκειμενική πλευρά της αιτιότητας. Οί Ιδεαλιστές φιλόσοφοι ύποστήριξαν βτι ή αι­τιότητα έπινοήθηκε γιάνά δώσει μιά όρθολογική τάξη στήν πείρα μας, δτι λαθεμένα άποδίδεται στόν έξωτερικό κόσμο πού υπάρχει άνεξάρτητα άπό τήν έμπειρία μας. Σ ’ άντίθεση δμως μέ τόν ιδεαλισμό «ή άναγνώριση τών άντικειμενικών νόμων στή φύση, καθώς καί τό βτι οι νόμοι αύτοI άντανα- κλοϋνται μέ κατά προσέγγιση πιστότατα στόν άνθρώπινο νοϋ, εϊναι υλισμός». (Λένιν Υ λισμός και Έμπειριοχριτιχι- σμός κεφάλαιο 3).

Τό ΐδιο συμβαίνει καί μέ τΙς άντιλήψεις μας γιά τό χώ­ρο καί τό χρό'Ό. Ξεκινώντας άπό τίς άντιλήψεις πού έχουμε γιά τό πέρασμα τοϋ χρόνου καί άπό τις άντιλήψεις μας γιά τά γνωρίσματα τοϋ χώρου τών άντικειμένων καί τών σχέ* σεών τους, καθώς έπίσης καί άπό τήν άνακάλυψη τών με­θόδων έκφρασης τών Ιδιοτήτων τοϋ χώρου καί τοϋ χρόνου καί τις σχέσεις τών πραγμάτων μέ τά σχετικά μέτρα, οί γενικές μας άντιλήψεις γιά τόν χώρο καί τό χρόνο, άνα- πτύσσονται καί πλατύνουν συνεχώς. Οί άντιλήψεις γιά τό χώρο καί τό χρόνο έχουν πάντα σχέση μέ τήν άνθρώπι.., έμπειρία. Αντίθετα μάλιστα «οί βασικές μορφές 6λων τών δντων εϊναι 6 χώρος καί 6 χρόνος. ("Ενγκελς Άντ'ι Ντύ- ριγχ Μέρος 1 Κεφάλαιο 5) Καί άνθρώπινες άντιλήψεις γιά

196

197

τό χώρο καί τό χρόνο είναι μια κατά προσέγγιση άντανά­κλαση τών πραγματικών σχέσεων χώρου καί χρόνου.

« Ό υλισμός, άναγνωρίζοντας τήν ύπαρξη τής άντικβι- μενικής πραγματικότητας, δηλαδή της ύλης σέ κίνηση πού ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τό νοϋ μας, θά πρέπει άνα- ναπόφευκτα νά άναγνωρίσουμε καί τήν άντικειμενική πραγματικότητα τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου», έγραφε ό Λένιν. «... 01 άλλαγές πού ύφίστανται οί άνθρώπι- νες άντιλήψεις γιά τό χώρο καί τό χρόνο δέν άναιροΰν τή > άντικειμενική πραγματικότητα τοΰ χώρου καί τοΰ χρό­νου, δπως άκριβώς δέν άναιροΰν τήν άντικειμενική πραγμα­τικότητα τοΰ έξωτερικοΰ κόσμου, οί άλλαγές πού έπέρχον- ται στήν έπιστημονική γνώση γιά τή διάρθρωση καί τις μορ­φές της ύλης σέ κίνηση... Έξαρταται άπό τή βοήθεια τών όργάνων αίσθήσεως μέ τά όποια ό άνθρωπος άντιλαμβάνε- ται τό χώρο καί άπό τό πώς, μέσα στήν πορεία της μα­κρόχρονης Ιστορικής έξέλιξης, προέκυψαν οί άφηρημένες Ι­δέες γιά τό χρόνο άπό αύτές τις άντιλήψεις. Καί είναι έν­τελώς διαφορετικό πράγμα ή ύπαρξη μιας άντικειμενικής πραγματικότητας άνεξάρτητη άπό τόν κάθε άνθρωπο, ή όποία άντιστοιχεΐ σ’ αύτές τις άντιλήψεις καί έννοιες τών άνθρώ­πων... Ή πείρα μας καί οί άντιλήψεις μας προσαρμόζουν αύτές δλο καί περιστότερο πρός τήν άντικειμενική πραγμα­τικότητα τοΰ χώρου καί τοϋ χρόνου καί τήν άντανακλοΰν δλο καί πιό όρθά καί πιό βαθειά.» (' Υλισμός και Έ μπει- ριοκριτιχισμός Κεφάλαιο 3).

Η Π ΡΟ Ο Δ Ο Σ Τ Η Σ Α Λ Η Θ Ε ΙΑ Σ

Ποιές είναι οι δυνατότητες τοΰ άνθρώπινου νοϋ νά προ­σεγγίσει μιά πραγματική άλήθεια ;

Ή πλήρης καί άπόλυτη άλήθεια— ή όλοκληρωμένη καί άποκλειστική γιά τό κάθε πράγμα άλήθεια—είναι κάτι πού ποτέ δέν τό φτάσαμε. "Ομως είναι κάτι πρός τό όποιο πάντα θά πλησιάζουμε.

198

Προχωρούμε πάντα πρός τήν πλήρη κατανοητή άλή· θεια, πού περιλαμβάνει βχι μόνο τά Ιδιαίτερα περιστατικά, άλλά καί τούς γενικότερους νόμους καί τις άμοιβαΐες σχέ­σεις μέ τή βοήθεια μιάς σειράς έπΐ μέρους προσωρινής καί κατά προσέγγιση άλήθειες. Ή άλήθεια πού μπορεΐ νά δια­τυπωθεί άπό ένα άτομο ή καί άπό όλόκληρη τήν άνθρωπό- τητα, σέ μιά συγκεκριμένη στιγμή εϊναι πάντα άτελής, κα­τά προσέγγιση καί ύπόκειται σέ διόρθωση. "Ομως τά άτο­μα διδάσκουν τό ένα τό άλλο μέ τις έπιτεύξεις τους καί μέ τά σφάλματά τους. Τό ίδιο Ισχύει καί μέ τις διαδοχικές γενιές τής κοινωνίας. Καί γι’ αύτό τό σύνολο τών άτελών, τών κατά προσέγγιση, τών μερικών καί προσωρινών άλη- θειών, διαρκώς καί πάντα πλησιάζει, άλλά ποτέ δέν φτάνει τό στόχο τής πλήρους κατανοητής, τελικής καί άπόλυτης αλήθειας.

Ό κόσμος πού άναπαράγεται στίς Ιδέες μας καί στίς προτάσεις μας, ύπάρχει πραγματικά. Καί οί ίδέες μιας αύ­τές είναι άληθινές στό μέτρο πού άντιστοιχοϋν σ’ αύτόν καί τόν άναπαράγουν &ρθά. Καί αύτή τήν άλήθεια τή δοκι­μάζουμε στήν 7τείρα καί στήν πρακτική. Ή άντιστοιχία δέν είναι ποτέ πλήρης, άκριβής καί άπόλυτη. Διαρκώς βμως πλησιάζει, άν κ^ί διαρκώς θά άπέχει άπό τά άπόλυτα βρια τής άλήθειας κ&1 τής γνώσης, συνεχώς βμως προωθείται, στό μέτρο πού οΐ άνθρωποι τελειοποιούν τά έργαλεϊα πα­ραγωγής καί τά μέσα πού άποκτοϋν γνώσεις.

■Έτσι ό Ένγκελς έγραφε ('Αντί Ντνριγχ Μέρος 1 κε­φάλαιο 3).

«Ή άντίληψη βτι βλα τά φυσικά φαινόμενα βρίσκονται σέ συστηματικές αμοιβαίες σχέσεις, σπρώχνει τήν έπιστήμη νά άποδείξει αύτές τίς συστηματικές άμοιβαΐες σχέσεις πέ­ρα γιά πέρα καί στίς γενικότητες καί στίς λεπτομέρειες. ’Αλλά ή πλήρης, ή συστηματική καί πέρα γιά πέρα έπι­στημονική έξήγηση τών σχέσεων αύτών καί ή διατύπωση σέ σκέψεις μιάς άκριβοϋς εικόνας τοϋ παγκόσμιου συστήμα­

τος, μέσα στό όποιο ζοϋμε μας rival άδύνβτη χαΐ θά παρα- μείνει γιά πάντα άδύνατη.

»Ά ν σέ μιά δοσμένη στιγμή της έξέλιξης της άνθρωπό- τητας φτάναμε σέ ένα τέτοιο ύλικό καί όριστικό σύστημα τών άμοιβαίων σχέσεων μέσα στόν κόσμο—στό φυσικό, δι­ανοητικό καί Ιστορικό—άν φτάναμε στήν πληρότητα, αύτό θά σήμαινε δτι ή άνθρώπινη γνώση θά έφτανε στά βριά της...Ή άνθρωπότητα έτσι βρίσκεται μπροστά σ’ έναάδιέ- ξοδο : άπό τή μιά μεριά άναζητάει τήν πλήρη γνώση τοϋ παγκόσμιου συστήματος σ’ δλες του τΙς σχέσεις καί άπό τήν άλλη, έξ αΙτίας άκριβώς της φύσης τοϋ άνθρώπου καί τοϋ παγκόσμιου συστήματος, αύτό τό καθήκον, δέν πρό­κειται νά έκπληρωθεϊ πέρα γιά πέρα. Ή άντίφαση αύ­τή δέν βρίσκεται μόνο στή φύση αύτών τών δύο παραγόν­των τοϋ κόσμου καί τοϋ άνθρώπου. Είναι καί ό κύριος μο­χλός κάθε διανοητικής προόδου καί βρίσκει τή λύση της συνεχώς καί μέρα μέ τήν ήμέρα στήν ατέλειωτη προοδευ­τική έξέλιξη της άνθρωπότητας.

«Κάθε διανοητική είκόνα τοϋ παγκόσμιου συστήματος είναι καί παραμένει περιορισμένη άντικειμενικά άπό τά Ιστο­ρικά στάδια καί υποκειμενικά άπό τή φυσική καί διανοη­τική συγκρότηση έκείνχον πού τΙς κάνουν».

Κι’ δμως μέ τήν άτέλειωτη προοδευτική έξέλιξη αύτών τών περιορισμένων διανοητικών είκόνων τοϋ άντικειμενι- κοϋ κόσμου, ή άνθρωπότητα συνεχώς πετυχαίνει τήν δλο καί πληρέστερη άλήθεια, τήν δλο καί πιό κατανοητή γνώση.

«Είναι κυρίαρχη ή άνθρώπινη σκέψη ;» ρωτάει ό Έ ν ­γκελς. Καί μ’ αύτό έννοεϊ: Μποροϋμε νά πετύχουμε τήν πλήρη άλήθεια γιά τό κάθε τ ί γύρω μας ; Μποροϋμε νά πε­τύχουμε μια κατανοητή καί πλήρη πέρα γιά πέρα γνώση ;

»ΠρΙν νά άπαντήσουμε ναΐ ή 6χι θά πρέπει νά ρωτή­σουμε : Τί είναι άνθρώπινη σκέψη ; Εϊναι ή σκέψη τοϋ άν­θρώπου Ατομο ; “Οχι. 'Υπάρχει δμως μόνο σάν άτομικές σκέψεις πολλών δισεκκατομμυρίων άνθρώπων πού έζησαν

199

200

ζοϋν καί θά ζήσουν στό μέλλον... Μέ άλλα λόγια ή κυριαρ­χία τής σκέψης πραγματοποιείται μέ μιά σειρά άπό σκόρ­πια άνθρώπινα βντα πού δέν είναι καθόλου κυρίαρχα στή σκέψη. Ή σκέψη πού άπαιτεΐ νά γνωρίσει άπεριόριστα τήν άλήθεια, πραγματοποιείται μέ μιά σειρά πλάνες. Ούτε τό ένα, οδτε τό άλλο δέν μπορούν νά πραγματοποιηθούν έξω άπό τήν άτέλειωτη αιωνιότητα της άνθρώπινης ύπαρξης.

«Καί έδώ βρίσκουμε τήν ίδια άντίφαση πού είχαμε βρει καί πιό πάνω, δηλαδή άντίφαση άνάμεσα στό χαρα­κτήρα της άνθρώπινης σκέψης, πού ύποχρεωτικά θεωρείται σάν άπόλυτη καί της πραγματικότητάς της, πού είναι έξα- τομικευμένη σέ ξεχωριστά άτομα, μέ τήν έξαιρετικά περιο­ρισμένη σκέψη. Είναι μία άντίφαση πού μπορεΐ νά λυθεί μόνο μέσα στήν άπειρη πρόοδο, πού σημαίνει γιά μάς του­λάχιστο, άπό πρακτική άποψη, τήν άτέλειωτη διαδοχή άν- θρώπινων γενεών. Μ’ αύτή τήν έννοια ή άνθρώπινη σκέψη είναι τόσο κυρίαρχη, 6σο καί μή κυρίαρχη, καί ή Ικανότη­τά της νά άποκτήσει τή γνώση είναι και άπεριόριστη και περιορισμένη. Είναι κυρίαρχη καί άπεριόριστη στή διάθεσή της, στόν προορισμό της, στίς δυνατότητές- της καί στόν ιστορικό της σκοπό. Καί δέν είναι κυρίαρχη, άλλά περιορι­σμένη στήν άτομικιστική της έκφραση καί στήν πραγμα­τοποίηση της στίς ιδιαίτερες στιγμές» (Έ νγκελς ’Αντί Ντύριγκ. μέρος 1 κεφάλ. 9).

Ή υλιστική θεωρία γιά τήν άλήθεια μας δείχνει πώς πρέπει ν’ άποφεύγουμε τό δογματισμό, πού βάζει γενικές άρχές, πού πιστεύει πώς έφτασε σέ άναλλοίωτες καί τελικές άλήθειες, πού άρνεΐται νά έξετάσει τΙς βάσεις της, νά τΙς άλλάζει ή νά τίς διορθώνει ή καί άν χρειαστεί νά τίς άπορ- ρίψει ίλες μαζί στό φως της νέας πείρας καί τών νέων πε­ριστάσεων.

Καί ταυτόχρονα μας δείχνει πώς νά άποφεύγουμε τό στενό έμπειρισμό, πού περιορίζεται στή συλλογή καί στήν ταξινόμηση γεγονότων καί πού δέν ένδιαφέρεται νά

201

άνακαλύψει τούς νόμους κίνησης καί τΙς άμοιβαΐες σχέσεις πού βρίσκονται κάτω άπ’ αύτά ή έκδηλώνονται σ’ αύτά τά γεγονότα καί πού δείχνει σκεπτικισμό γιά κάθε τολμη­ρή γενίκευση καί θεωρία. Κι ό έμπειρισμός σάν τό δογμα­τισμό δέν μπορεΐ νά δει πέρα άπό τά δρια τής πείρας τής δοσμένης στιγμής.

Οί στάσεις πού είναι κοινές, τόσο στή φιλοσοφία, 6σο καί στήν έπιστήμη, άντιμετωπίζονται καί μέσα στό έργα- τικό κίνημα. Στό έργατικό κίνημα ό δογματικός σημαίνει νά μαθαίνεις μερικές άρχές απέξω καί νά σκέφτεσαι δτι κάθε καινούριο πρόβλημα πρέπει νά λυθεί μέ άπλή έπανά- ληψη αύτών τών θέσεων. Σάν άποτέλεσμα δλων αύτών, οΐ άνθρωποι δέν μπορούν νά άφομοιώσουν τά μαθήματα τής έμπειρίας καί άποδείχνονται ανίκανοι πέρα γιά πέρα νά προωθήσουν νέα πολιτική, πού νά άνταποκρίνεται σέ νέα κατάσταση. Ό έμπειρισμός άπό τήν άλλη πλευρά εϊναι ή τάση νά συγκεντρώνεται κανένας στίς μικρές λεπτομέρειες τών καθημερινών «πρακτικών» προβλημάτων, νά άφοσιώ- νεται μόνο σ’ αύτά καί νά θεωρεί δλα τ’ άλλα προβλήματα άσήμαντα, πού ένδιαφέρουν μόνο τούς «διανοουμένους» καί βχι τούς έργαζόμενους πρακτικά. Σάν άποτέλεσμα αύτών δλων, οί άνθρωποι δέν μπορούν νά άφομοιώσουν τά μαθή­ματα τής πείρας καί άποδείχνονται άνίκανοι πέρα γιά πέρα νά προωθήσουν νέα πολιτική. "Έτσι καί ό δογματισμός καί 6 έμπειρισμός όδηγοϋν στό ϊδιο άποτέλεσμα καί εϊναι σ θέση νά προκαλέσουν μεγάλη ζημιά στό έργατικό κίνημα, έμποδίζοντάς το νά βρει τό σωστό δρόμο, πού όδηγεΐ στήν έπιτυχία τοϋ σοσιαλισμού.

Ό Μαρξισμός εϊναι ταυτόχρονα κριτικός καί έπανα- στατικός.

Εϊναι κριτικός έπειδή εϊναι ένάντια στά δόγματα, έπει- δή έπιμένει στή συνεχή δοκιμή καί έπαναδοκιμή δλων τών ίδεών καί κάθε πολιτικής στήν έπαναστατική πρακτική, έπει- δή άναγνωρίζει δτι ή άλήθεια άλλάζει, δτι έκεΐνο πού εϊναΐ-

άληθινό σήμερα, μπορεΐ νά φανεί λαθεμένο αβριο ή πού μπο­ρεΐ νά διορθωθεί καί νά έλεχθεΤ αΰριο σέ νέα άλήθεια.

Μά δέν είναι άρκετό νά είναι άπλως κριτικός. Μιά ά­πλή κριτική στάση, είναι μόνον Αρνηση καί μπορεΐ νά όδη- γήσει σέ παράλυση τής δράσης.

Ό Μαρξισμός είναι έπίσης έπαναστατικός. Καί είναι έπαναστατικός, έπειδή δέν κριτικάρει μόνο, άλλά προχωρεί πάρα πέρα, προχωρεί στήν άντικατάσταση τοΰ παλιοϋ άπό τό νέο. Είναι σταθερός στίς άπόψεις του, σίγουρος γιά τήν άλήθεια καί τό δίκιο τών άρχών, πιστός στήν όρθότητα των άρχών του, σά βάση για τή μελλοντική πρόοδο, καί έπαλη- θεύει τΙς έπαναστατικές του Ιδέες στήν έπαναστατική πρα­κτική.

202

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ε Ν Τ Ε Κ Α Τ Ο

ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Πετυχαίνοντας άληθινές Ιδέες γιά τά πράγματα, κερδί­ζουμε γνώσεις καί τίς έπεκτείνουμε. Μά τί εϊναι γνώση;

Καί άν άκόμα κάνουμε τίς ίδέες μας νά άντιστοιχοΰν στά πράγματα δέν έχουμε γνώση. Γιά νά άποκτήσουμε γνώση, θά πρέπει νά άντικαταστήσουμε τήν άμάθεια ή τίς μή άληθινές Ιδέες μέ άληθινές. Έ τσ ι τήν αδξηση τών γνώ­σεων μας, θά έπρεπε νά τή ζητήσουμε στήν αδξηση τών άληθινών Ιδεών μέσα στό σύνολο τών Ιδεών πού έχουμε καί ol όποιες εϊναι άληθινές κατά ένα μέρος καί κατά τό άλλο μή άληθινές.

Ό μ ω ς ή άπλή έξίσωση της γνώσης μέ τήν άλήθεια δέν είναι σωστή γνώση. Γιατί έδώ ξεπηδάει ή έρώτηση: Πώς μποροϋμε νά είμαστε σίγουροι 6τι οί άληθινές μας Ι­δέες πραγματικά είναι άληθινές ; Μέ τό νά πιστεύουμε δτι κάτι είναι άληθινό δέν σημαίνει βτι τό γνωρίζουμε.

Μερικοί άστρονόμοι π. χ. λένε, βτι στόν "Αρη ύπάρχει ζωή. Ίσω ς νά ύπάρχει. Στήν περίπτωση αύτή λένε τήν άλήθεια. Ό μω ς σήμερα δέν ξέρουμε άκόμα άν ύπάρχει ή βχι ζωή, γιατί δέν έχουμε άκόμη συγκεντρώσει έπαρκή άποδεικτικά στοιχεία. Τό πρόβλημα θά λυθεί μόνο δταν θά

φτάσουν διαστημόπλοια στόν “Αρη. ’Από τήν άλλη πάντα, δταν οΐ άστρονόμοι λένε δτι ο Ά ρης είναι πλανήτης, έκ­φράζουν μιά πραγματικότητα. Γιατί στήν περίπτωση αυτή τά δσα λένε, στηρίζονται σέ συγκεκριμένες μέθοδες έρευνας.

Επίσης οί άρχαΐοι 'Ελληνες φιλόσοφοι έλεγαν βτι τά μόρια άποτελοϋνται άπό άτομα. Σήμερα γνωρίζουμε 6tl αύτό είναι σωστό. Αύτοί δμως δέν τό ήξεραν/Ηταν απλώς μιά εύτυχισμένη ύπόθεση γιά τή φύση της δλης, ένώ έμεϊς τήν έρευνήσαμε συστηματικά και βασίζουμε τΙς ίδέες μας στήν τέτοια έρευνα* καί έτσι μποροΰμε νά έπαληθεύσουμε καί νά δοκιμάσουμε τήν άλήθεια αύτών τών ξεχωριστών Ι­δεών. Ά πό τήν άλλη πλευρά, καί σήμερα άκόμα ύπάρχουν πολλά πράγματα πού δέν γνωρίζουμε περισσότερα άπό τούς άρχαίους "Ελληνες. Γύρω άπ’ αύτά τά πράγματα, κάνουμε ά- πλές σκέψεις, δπως έκαναν καί αύτοί. Καί γιά μας, δπως καί γιά κείνους, μπαίνει ζήτημα νά άνακαλύψουμε πόσο κοντά στήν άλήθεια βρίσκονται οί σκέψεις μας.

Άποκταμε λοιπόν γνώσεις μόνο στό μέτρο πού άνα- πτύσουμε τίς Ιδέες μας, κατά τρόπο πού ή άνταπόκριση τους μέ τήν πραγματικότητα νά έχει δοκιμασθεΐ καί άπο- δειχθεΐ.

*Η άνάπτυξη της γνώσης λοιπόν εϊναι ή άνάπτυξη μιας είδικής ποιότητας μέσα στό σύνολο άνάπτυξης τών ίδεών μας, τών θεωριών μας καί τών άπόψεών μας, γιά τά πρά­γματα. Πολλές ίδέες, θεωρίες καί άπόψεις γιά τά πράγμα­τα διαμορφώθηκαν μέ συστηματικό καί λογικό τρόπο, άλλά είναι καθαρά υποθετικές, έστω καί άν είναι άληθινές. Τίς περισσότερες δμως φορές είναι καθαρά άπατηλές. Μά στήν πορεία άνάπτυξης τών ίδεών συμβαίνει νά έχουμε άνάπτυ­ξη καί τής γνώσης πού είναι καί ή άνάπτυξη τών ίδεών, πού δχι μόνο άνταποκρίνονται στήν πραγματικότητα, άλλά ή αντιστοιχία τους είναι δοκιμασμένη καί άποδειγμένη.

Κατά συνέπεια ή γνώση μας είναι τό σύνολο τών άντι- λήψεών μας, τών άπόψεων καί τών συλλογισμών μας, πού

204

205

έχουν καθιερωθεί καί δοκιμασθεΐ σάν όρθή άντανάκλαση, στό μέτρο τοΰ δυνατοϋ, της άντικειμενικής πραγματικότητας.

Ο Κ Ο ΙΝΩΝΙΚΟΣ Χ Α ΡΑ Κ Τ Η Ρ Α Σ Τ Η Σ ΓΝ Ω ΣΗ Σ

Ουσιαστικά ή γνώση είναι κοινωνικό προϊόν. ΟΙκοδο- μεΐται κοινωνικά, σάν προϊόν της κοινωνικής δραστηριότη­τας τοΰ άνθρώπου.

Μερικοί φιλόσοφοι δημιουργοΰν τόσο στόν έαυτό τους ίσο καί στους άναγνώστες τους σύγχυση, προσπαθώντας νά τούς άποδείξουν βτι ή γνώση αυξάνεται στό μυαλό τών ξε­χωριστών άτόμων καί βτι οί ρίζες της βρίσκονται στήν άτο- μική πείρα. Στήν προσπάθειά τους αύτή βάζουν στόν έαυτό τους Ινα άλυτο πρόβλημα, άφοΰ δέν είναι αύτό καί δέν μπο­ρεΐ νά οίκοδομηθεΐ Ιτσι ή γνώση. "Ενα άτομο πού ένεργεΐ μόνο του, ξεκομένα άπό τούς άλλους άνθρώπους, πού στη­ρίζεται στόν έαυτό του, δέν είναι δυνατό νά άποκτήσει παρά έλάχιστη γνώση. Μά καί αύτό τό έλάχιστο γνώσης θά είναι μόνο γιά ξεχωριστά γεγονότα.

"Ετσι μερικοί άπ’ αυτούς τούς φιλοσόφους άκολου- θοΰν έντελώς δική τους πορεία στά λογικά τους συμπερά­σματα, 6ταν ύποστηρίζουν 6τι ό άνθρωπος δέν μπορεΐ νά κάνει τίποτα άλλο πέρα άπό τή δική του στιγμιαία ύπαρξη· καί άσφαλώς γι’ αυτούς δέν ύπάρχει ούτε καί ό υλικός κό­σμος καί άλλοι άνθρωποι. Μά άποδείχνονται άκόμη περισ­σότερο παράλογοι ίτάν τά δημοσιεύουν αύτά τους τά συμ­περάσματα, γιατί μέ βάση τά συμπεράσματά τους δέν θά πρέπει νά πιστεύουν βτι ύπάρχει κάποιος άλλος, ικανός νά τά διαβάζει.

Άσφαλώς τή γνώση τήν οικοδομούν τά άτομα, 6πως άκριβώς καί κάθε τι πού δημιουργούν οί άνθρωποι είναι δη­μιούργημα τών άτόμων. Άλλά δημιουργοϋνται άπό άτο­μα πού ένεργοΰν συλλογικά, πού έξαρταται τό Ινα άπό τό άλλο καί πού άνακοινώνει τό Ινα στά άλλα τήν πείρα του

206

καί τΙς Ιδέες του. Πολλά άτομα στήν κοινωνία μπορούν νά κάνουν 6,τι δέν θά μπορούσαν νά τό κάνουν σάν ξεχωριστά άτομα. Έ ν α άπό αύτά τά πράγματα είναι ή οικοδόμηση της γνώσης. Κάθε άτομο άποκτα άρκετή γνώση άπό τήν ά­τομική τους πείρα. Μά αύτή τή γνώση δέν ήταν δυνατό νά τήν άποκτήσει ξέχωρα άπό τά άλλα άτομα της κοινωνίας. Καί δέν θά μποροΟσε νά κάνη τίποτα, άν δέν μάθαινε άπό τούς άλλους τΙς γνώσεις πού έχουν άποχτήσει. Τό μέσο γιά τό σχηματισμό καί τήν έκφραση τών ίδεών, δηλα­δή ή γλώσσα, χωρίς τήν όποία δέν ήταν δυνατό νά διαμορ­φωθούν ίδέες, είναι ένα κοινωνικό προϊόν καί ύπάρχει μόνον σάν κοινό χτήμα δλοκλήρου της κοινωνίας. Μερικά άτομα συνεισφέρουν πάρα πολλά στήν οίκοδόμηση τών νέων γνώ­σεων, ένώ άλλα δέν προσφέρουν τίποτα. Μά άκόμα καί τά πρώτα άτομα δέν θά μπορούσαν νά κάνουν τέτοια συνεισ­φορά, άν δέν ήσαν μέλη μιας Ιδιαίτερης κοινωνίας, άν δέν είχαν έρθει σέ έπικοινωνία μέ τούς άλλους άνθρώπους, άν δέν είχαν μάθει τά ίσα τούς δίδαξε ή κοινωνία τους, άν δέν είχαν στή διάθεσή τους τά τεράστια ύλικά καί διανοη­τικά μέσα γιά τήν κατάχτηση της γνώσης, πού ή κοινωνία τούς έθεσε στή διάθεσή τους.

Κατά συνέπεια ή γνώση άποκτιέται καί οίκοδομεΐται μόνο μέσα στήν κοινωνία καί ol ρίζες της βρίσκονται στήν κοινωνική δραστηριότητα τοϋ άνθρώπου. Οίκοδομεΐται μέ τήν άνταλλαγή της πείρας καί τών ίδεών, άνάμεσα στά μέ­λη της κοινωνίας, στήν πορεία τών διαφόρων μορφών κοι­νωνικής δραστηριότητας καί άλλάζει καί δοκιμάζεται μέσα στήν ϊδια διαδικασία.

’Αποτέλεσμα ίλων αύτών εϊναι ίτ ι τό σύνολο της κοι­νωνικής γνώσης — δηλαδή της συσσωρευμένης γνώσης— πού είναι στή διάθεση όλόκληρης της κοινωνίας, είναι συ­νήθως άσύγκριτα πιό μεγάλη άπό τΙς γνώσεις πού κατέ­χουν τά άτομα. Πολλοί άνθρωποι καί πολλές γενιές οίκο- δομοϋν πολύ περισσότερη γνώση άπ* ίτ ι μπορεϊ ν’ άπο-

κτήσει ίνα άτομο. *Η γνώση αύτή συσσωρεύεται άπό τήν κοινωνία καί κατανέμεται κατά πρώτο λόγο στίς μνήμες τών πολλών άνθρώπων καί κατά δεύτερο λόγο καταγράφε­ται διαρκώς στά γραφτά. Καί άπό αύτή τήν άποψη τά βι­βλία καί τά κατάστιχα κάθε «ϊδους, διαφυλάσσουν, σά φυσι­κή άποθήκη, τίς γνώσεις πού άπόχτησε ή κοινωνία. Λόγου χάρη, κανένας δέν γνωρίζει βλους τούς άριθμούς τηλεφώνου τοϋ Λονδίνου. Μά ή γνώση τους είναι στή διάθεση της κοινωνίας καί μπορεΐ να/τούς χρησιμοποιήσει ό καθένας μέ τούς τηλεφωνικούς κατ^Λόγους. Επίσης κανένας δέν μπορεΐ νά γνωρίζει 6λες τίς άνακαλύψεις τών έπιστημών, άλλά τό σύνολο αύτών τών γνώσεων εϊναι προσιτέ στήν κοινωνία, ύπάρχει ή όργάνωση (άν καί πρέπει νά βελτιωθεί) πού μπορεΐ νά τΙς χρησιμοποιεί. Μέ λίγα λόγια, στήν κοινωνία ύπάρχει συσσωρευμένη κοινωνική γνώση στήν όποία συνει­σφέρουν, άλλά καί άπό τήν όποία άντλοϋν τά άτομα.

Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Π Ρ Α Κ Τ ΙΚ Η ΚΑΙ Κ Ο ΙΝ ΩΝ ΙΚ Η ΓΝ Ω ΣΗ

Ό λες οΐ άνθρώπινες σχέσεις παρουσιάζονται καί άνα- πτύσσονται μέ βάση τίς παραγωγικές σχέσεις. Καί ή άνά- πτυξη της γνώσης λοιπόν, πού εϊναι προϊόν της άνθρώπινης συλλογικότητας έξαρταται σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν άνάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής. 01 άνθρωποι πρω­τάρχισαν νά διαμορφώνουν ίδέες μέσα στή διαδικασία της παραγωγής. Καί ή άνάπτυξη της σκέψης καί της γνώσης άρχίζει μέσα στήν παραγωγική δραστηριότητα τοϋ άνθρώ­που καί μέ κανένα τρόπο δέν εϊναι δυνατό νά άποσπασθεΐ άπ’ αύτήν.

Στήν πορεία τής Ιστορίας, ή γνώση κερδίζει καί στα­θεροποιείται βήμα πρός βήμα. Καί αύτό γίνεται στό μέτρο πού ό άνθρωπος προσπαθεί νά άναπτύξη τΙς παραγωγικές του δυνάμεις καί νά τροποποιεί τΙς παραγωγικές του σχέσεις ίτσι ώστε, νά άντιστοιχοΰν στήν άνάπτυξη τών παραγωγι­

207

208

κών δυνάμεων. Καί τά δύο αύτά άπαιτοϋν προσπάθεια γιά καινούριες γνώσεις καί ξεπέρασμα τόσο της άγνοιας, βσ0 καί τών λαθεμένων ιδεών πού έμποδίζουν τήν ύλική τους πρόοδο.

Τό σύνολο τής γνώσης καί τά χαρακτηριστικά της, σέ κάθε στάδιο κοινωνικής άνάπτυξης έξαρτώνται πάντα άπό τή σχετική άνάπτυξη της παραγωγής. Γιατί 6,τι κι* άν άνε- κάλυψαν ol άνθρωποι γιά τή φύση καί τήν κοινωνία, έξαρτά- ται άπό τήν πρακτική τους έπικοινωνία μέ τή φύση καί μεταξύ τών άνθρώπών, άναφέρεται στά πρακτικά προβλή­ματα πού βάζει αύτή ή έπικοινωνία καί δοκιμάζεται στήν πρακτική λύση αύτών τών προβλημάτων. Πάνω στή βάση αύτή γίνεται ή έπεξεργασία τών διαφόρων κατηγοριών σκέ­ψης, τρόπων άναφορας καί μεθόδων έρευνα μέ βάση τά όποια χτίζεται τό οίκοδόμημα τής γνώσης.

Μά ένώ ή άνάπτυξη της γνώσης έξαρταται, σέ τελευ­ταία άνάλυση άπό τήν άνάπτυξη της παραγωγής, δέν έξαρ- ταται μόνο άπό τήν άνάπτυξη της παραγωγής, άλλά στήν άνάπτυξη της παρεμβαίνουν διάφορες μορφές κοινωνικής δραστηριότητας καί σχέσεων πού πηγάζουν άπό τήν Ιδια τήν παραγωγή. * Η οίκοδόμηση της γνώσης έξαρταται άπό τήν ύλική παραγωγική δραστηριότητα. Καί άκόμα στήν ταξική κοινωνία έξαρταται άπό τΙς τάξεις καί τήν ταξική πάλη. Τό καθήκον της διαφύλαξης καί τοϋ πλατέματος τοϋ σύνολου τής γνώσης, κατά κύριο λόγο, πέφτει στούς έκπρο- σώπους καθορισμένων τάξεων. Καί ol γνώσεις γιά τή φύση καί τήν κοινωνία κερδίζονται, σάν άποτέλεσμα της δραστη­ριότητας καί τής πάλης—οικονομικής, πολιτικής, έπιστη­μονικής καί καλλιτεχνικής—τών διαφόρων τάξεων στίς δι­άφορες Ιστορικές πέρίοδες.

209

Θ Ε Ω ΡΙΑ ΚΑΙ Π Ρ Α Κ Τ ΙΚ Η Σ Τ Η Ν Ο ΙΚ Ο Δ Ο Μ Η Σ Η Τ Η Σ ΓΝ Ω Σ Η Σ

Γενικά, ή άπόκτηση της γνώσης στήν κοινωνία εϊναι κάτι πού ξεπηδα άπό τό σύνολο τής πρακτικής δραστη­ριότητας τών μελών τής κοινωνίας καί άπό τΙς σχέσεις τους μέ τήν έξωτερική φύση καί τούς άλλους συνανθρώπους τους. Πέρα άπ’ αύτές τΙς πρακτικές δραστηριότητες καί άπ’ αύ­τές τίς ένεργητικές σχέσεις μεταξύ τών άνθρώπων δέν είναι δυνατό νά άποκτήσουμε γνώσεις γιά τίποτα, γιατί δέν ύπάρ­χουν οί βάσεις νά διαμορφωθούν ίδέες πού νά άνταποκρί- νονται στήν άντικειμενική πραγματικότητα καί πού ή άν- ταπόκρισή τους νά μπορεϊ νά έπαληθευθεΐ.

Γι’ αύτό ό Λένιν έγραφε : « Ή θέση μας άπέναντι στη ζωή καί στήν πρακτική πρέπει νά είναι τό πρώτο καί τό βασικό στή γνωσιολογία. ('Υλισμός και Έμπειριοχριτικι- σμός κεφάλαιο 2).

Μά τί άκριβώς έννοοΰμε μέ τόν ίρο «πρακτική» καί «πρακτική δραστηριότητα;»

1) ΠρΙν άπ’ 6λα πρακτική είναι ή κίνηση τών όργά- νων τοϋ άνθρώπινου σώματος, πού φέρνουν άλλαγές στόν κόσμο πού μας περιβάλλει.

2) Ό μω ς δέν είναι κάθε κίνηση καί κάθε πράξη πρα­κτική ή πρακτική δραστηριότητα. Λόγου χάρη δέν μπορού­με νά πούμε δτι οί πράξεις τών ποικίλων άπλών άνακλα­στικών είναι παραδείγματα πρακτικής. Οΰτε μποροϋμε νά δώσουμε τόν τίτλο τής πρακτικής δραστηριότητας στίς πράξεις ένός νυχτοβάτη. Στό ούσιαστικό της περιεχόμενο ή πρακτική δραστηριότητα, είναι συνειδητή, δηλαδή γίνεται έσκεμένα μέ α) μιά κάποια Ιδέα γιά τό τελικό άποτέλεσμα ή τό σκοπό πού θέλουμε νά πετύχουμε καί β) μέ μιά κά- ποια συνειδητότητα τών συνθηκών δράσης καί τών Ιδιοτή­των τοϋ άντικειμένου δράσης καθώς καί τών μέσων πού θά χρησιμοποιηθούν γιά νά έπιτευχθεϊ ό σκοπός αύτός.

14

3) 'Η πρακτική είναι κοινωνική. Άσφαλώς υπάρ­χει ατομική πρακτική — δηλαδή οί πρακτικές δραστη­ριότητες πού άσκεΐ ένα ξεχωριστό άτομο -- καί κοινωνική πρακτική, δηλαδή δραστηριότητες πού δέν μπορούν νά γ ί­νουν άπό Ινα άτομο, άλλά άπό πολλά άτομα μαζύ. Άλλά καμμιά συνειδητή πρακτική δραστηριότητα δέν μπορεΐ νά γίνει £ξω άπό τήν κοινωνική ζωή τοΰ άνθρώπου καί τις ά- τομικές συνθήκες πού καθορίζει ή κοινωνία.

Στήν κοινωνία οί άνθρωποι άναπτύσσουν πολλά μέσα στήν πρακτική τους δραστηριότητα. Ό λόγος μέ τόν όποιο έπικοινωνοϋμε μέ τούς άλλους, είναι Ινα άπ’ αύτά τά μέσα. Έπειδή Ινα μεγάλο καί σημαντικό μέρος της πρακτικής μας δραστηριότητας διεξάγεται μέ τό λόγο, είναι καί Ινα άπό τά σημαντικότερα αύτά μέσα.

Τά πάρα πάνω τρία σημεία καθορίζουν τό τί άκριβώς έννοοΰμε μέ τόν 6ρο «πρακτική».

Ή γνώση λοιπόν προέρχεται άπό τήν πρακτική, ξεπρο­βάλλει μέ τήν άνάπτυξη τών Ιδεών, πού κάτω άπό διάφο­ρες συνθήκες άντιστοιχοϋν σέ ύποκείμενα καί μέσα της πρα­κτικής μας δραστηριότητας. Ή πρακτική χρειάζεται τέ­τοιες ιδέες πού άναπτύσσονται σέ άρμονία μέ τήν άνάπτυξη τής πρακτικής. Ή γνώση άποκταται στό μέτρο πού ή πρα­κτική δημιουργεί τήν άπαίτηση γιά άληθινές ιδέες, γιά τά διάφορα πράγματα καί παρέχει τά μέσα καί τίς εύκαιρίες γιά έπεξεργασία τους καί έπαλήθευσή τους.

Σέ κάθε περίσταση έκεϊνο πού σπρώχνει τούς άνθρώ­πους στήν άνάπτυξη καί στήν τελειοποίηση τής γνώσης εί­ναι ή πρακτική, οί άπαιτήσεις τής άνάπτυξης της ύλικής παραγωγικής δραστηριότητας καί δχι λιγώτερο καί οι άπαι- τήσεις τών διαφόρων τάξεων, πού ιίς σπρώχνει ή ϊδια ή άνάγκη νά άποκτησουν βαθύτερη γνώση γιά τις διάφορες βψεις τής φύσης καί τής κοινωνίας μέ σκοπό νά προωθή­σουν τά δικά τους πρακτικά συμφέροντα.

Έ τσ ι στό μέτρο πού οι άνθρωποι βελτιώνουν τά μέσα

210

211

παραγωγής, τήν τεχνική της παραγωγής τους, τήν πρακτική τους ικανότητα νά κυριαρχήσουν πάνω στή φύση, προω­θούν καί τή γνώση τους γιά τή φύση. Γιατί οί άλλαγές σ τή ν παραγωγή θέτουν προβλήματα γιά γνώση καί ταυτό­χρονα δίνουν τά μέσα της λύσης τους. Έτσ,ι άνοίγονται νέα πεδία γνώσης κα} πετυχαίνοντας νέοι καί περισσότεροι μα­κρόπνοοι στόχοι. Κι αύτά μέ τή σειρά τους συντελούν στήν πάρα πέρα τεχνική πρόοδο, έπικυρώνονται στήν πράξη καί άναπτύσσονται πάρα πέρα στήν πρακτική τους έφαρμογή.

Ή τάξη τών καπιταλιστών γ.ά νά προωθήσει τήν ά­νάπτυξη της σύγχρονης βιομηχανίας έδωσε βαθειά ώθηση στό βάθαιμα τών γνώσεων γιά τή φύση καί ιδιαίτερα στίς φυσικές καί χημικές διαδικασίες. Μέ τή σειρά της ή έργα- τική τάξη ίταν κερδίζει καί οΐκοδομεΐ τό σοσιαλισμό, άπαι- τεϊ καί δημιουργεί τίς προϋποθέσεις γιά μιά παραπέρα προ­ώθηση τών γνώσεων γιά τή φύση.

Κι’ οΐ άνθρωποι ίσο προσπαθούν νά βελτιώσουν τίς συνθήκες ζωής τους καί πετυχαίνουν νά δημιουργήσουν νέες καί ανώτερες κοινωνικές σχέσεις στή θέση τών παλιών καί ξεπερασμένων, προωθούν καί τις γνώσεις τους γύρω άπό τούς έαυτούς τους καί τήν κοινωνία.

Ή γνώση τών νόμων γιά τ)ς κοινωνικές άλλαγές πού βρίσκονται ένσωματωμένες στόν έπιστημονικό σοσιαλισμό, μπορεΐ νά γίνει καί πραγματικότητα μόνο ίταν, μέ τήν άνά­πτυξη της έργατικής τάξης, ή πάλη γιά τό σοσιαλισμό γ ί­νει πρακτικό ζήτημα. Γενικά σέ κάθε ιστορική έποχή ή έκ­ταση τών γνώσεων γύρω άπ’ τήν κοινωνία καί τούς νόμους της, άνταποκρίνεται πάντοτε στά πρακτικά κοινωνικά κα­θήκοντα της έποχής. Έ τσ ι ό καπιταλισμός μέ τήν άνά­πτυξη της παγκόσμιας άγορας καί σέ συνέχεια μέ τό χω­ρισμό τοϋ κόσμου άνάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις προωθεί τή μελέτη της παγκόσμιας ιστορίας καί τήν κοι­νωνία. στά διάφορα στάδια άνάπτυξής τους, πραγμα πού έχει σάν άποτέλεσμα νά πλατύνει πολύ ή ιστορική καί

212

κοινωνική έρευνα. Προχωρώντας πάρα πέρα όδηγεΐ στή\ άνάγκη για άληθινή έπιστημονική γνώση τής κοινωνίας, πού νά διεισδύει στίς βασικές κοινωνικές σχέσεις καί στούς νό­μους κοινωνικής άνάπτυξης.

Ά πό τήν άλλη μεριά οί άνθρωποι δέν μπορούν νά άπο- κτήσουν γνώση γιά πράγματα πού ή πρακτική τους δέν τά ίκανε άναγκαία ή δέν τούς έδωσε τήν εύκ:.ιρία νά τά έρευ- νήσουν. Λόγου χάρη, δταν οί άνθρωποι ζοϋσαν άκόμα σέ μι­κρές τοπικές κοινότητες καί χρησιμοποιούσαν τά πρωτό­γονα έργαλεΐα παραγωγής, δέν μπορούσαν νά άναπτύξουν τίς γνώσεις τους γύρω άπό τή γεωγραφία, τά μαθηματικά, τήν άστρονομία ή τή μηχανική. Γνώριζαν πολύ λίγα πράγ­ματα, ένώ είχαν τις ιδέες γιά πολλά πράγματα, γιά τά Αποϊα γνώριζαν έλάχιστα. Πριν άπό τόν καπιταλισμό καί τήν έμ- φάνιση της έργατικής τάξης οί άνθρωποι δέν μπόρεσαν νά άποκτήσουν μεγάλες γνώσεις γιά τούς νόμους άνάπτυξης τής κοινωνίας. Είχαν πάρα πολλές ιδέες γύρω άπ’ αύτά τά ζητήματα καί άκόμα καί τήν Ιδέα τοϋ σοσιαλισμού άλλά είχαν έλάχιστη γνώση.

Ή γνώση πού ξεπηδάει άπό τήν πρακτική έπαληθεύε- ται στήν πρακτική. Γιατί ή άντιστοιχία τών ιδεών μας γιά τις συνθήκες, τά άντικείμενα καί τά μέσα της πρακτικής δραστηριότητας μέ τήν άντικειμενική πραγματικότητα, πού άνεξάρτητα άπό τίς Ιδέες μας δοκιμάζεται, καί σέ τελευ­ταία άνάλυση μπορεΐ νά δοκιμασθεΐ μόνο άπό τά άποτελέ- σματα ΐής πρακτικής δραστηριότητας πού καθοδηγείται άπ’ αύτές τις Ιδέες.

Κάθε μας πράξη γίνεται μέ κάποια προσδοκία, πού στη­ρίζεται στίς ιδέες. Ή μοναδική δοκιμασία άντιστοιχίας τών Ιδεών μας στήν πραγματικότητα βρίσκεται στήν έκ- πλήρωση ή στή μή έκπλήρωση τών προσδοκιών μας. ~*»ύ βασίζονται σ’ αύτές τίς ιδέες.

Ά ν άπό τήν άλλη πλευρά έχουμε ίδέες πού δέν έχουν σχέση μέ τις προσδοκίες τών άποτελεσμάτων τής πρακτι­

κής καί ol όποιες κατά συνέπεια δέν μπορούν νά δοκιμα- σθοϋν μέ τήν έκπλήρωση ή μή τών προσδοκιών, τότε δέν ύπάρχει τρόπος νά άποδείξουμε τήν άντιστοιχία ή μή αύ­τών τών Ιδεών μέ τήν πραγματικότητα. Μέ άλλα λόγια δέν μπορούν νά άποτελοϋν μέρος της γνώσης, άλλά είναι αύτα- πάτες ή δημιουργήματα της φαντασίας.

Ό Μάρξ έγραφε σχετικά. «Τό ζήτημα τοϋ ίν ή άντι- κειμενική άλήθεια μπορεϊ νά γίνει κτήμα τής άνθρώπινης σκέψης, δέν είναι ζήτημα θεωρίας άλλά πρακτικής. Ό άν­θρωπος πρέπει νά άποδείξει τήν άλήθεια στήν πρακτική, δηλαδή τήν πραγματικότητα καί τή δύναμη αύτής τής πλ*υρας τής σκέψης. Οί συζητήσεις γύρω άπό τήν πρα­γματικότητα ή τή μή πραγματικότητα [δηλαδή γύρω άπό τήν άντιστοιχία ή μή μέ τήν πραγματικότητα — Μ. Κορν- φόρθ) τής σκέψης, πού είναι άπομονωμένη άπό τήν πρακτι­κή 3Ϊναι ένα καθαρά σχολαστικό ζήτημα» (θέσεις πάνω στό Α. Φόγιερμπάχ).

Λοιπόν, άποκταμε γνώσεις μέ τήν έπεξεργασία Ιδεών, πού κι’ αύτή προβάλει μέσα άπό τά προβλήματα πρακτι­κής, ή όποια καί άποτελεϊ τή δοκιμασία τής γνώσης σέ κάθε της βήμα. Μέ άλλα λόγια καθιερώνεται σά γνώση κάτι πού άνταποκρίνεται στήν έκπλήρωση ή μή έκπλήρωση τών προσδοκιών μας στήν πρακτική.

Κατά συνέπεια ή γνώση στήν άνάπτυξή της συνεχώς περνάει άπό ένα κύκλο τριών φάσεων.

1) 'Η πρακτική, ή άνάπτυξη τής παραγωγής καί τών κοινωνικών σχέσεων, έβαναν προβλήματα γιά θεωρητική λύση.

2) Ή έπεξεργασία τών θεωριών αύτών ξεπηδάει άπό αύτά τά προβλήματα πού στηρίζονται στήν πείρα πού άπο­κταμε καί άπό τή λογική μορφοποίηση αύτών τών θεωριών.

3) ’Εφαρμογή, αύτών τών θεωριών στήν κοινωνική πρακτική, πού δοκιμάζονται, έπαληθεύονται καί διορθώνον­ται μέσα στή δοκιμασία χρησιμοποίησής τους.

213

214

Αύτό εϊναι μιά άτέλειωτη διαδικασία. Όποιαδήποτε κι* αν οϊναι γνώση μας, οί καινούριες άπαιτήσεις τής πρακτικής δδηγοΰν σέ νέα επέκταση τών γνώσεών μας. Και πάρα πέρα άκόμη, ή ύπάρχουσα γνώση θά πρέπει πάντα νά ταιριάζει μέ τά διδάγματα καί τίς άπαιτήσεις της πρακτικής. “Ετσι καθώς κερδίζεται ή νέα γ/ώση, οΐ παλιές θεωρίες άναπλά- θονται καί ή ύπάρχουσα γνώση διορθώνεται καί βαθαίνει.

Η Λ ΙΣ Θ Η Τ ΙΙΡΙΑ Α Ν Τ ΙΛ Η Ψ Η Α ΡΧ Η ΚΑΘΕ ΓΝ Ω Σ Η Σ

Στήν δλη διαδικασία τής άπόκτησης καί τής οικοδόμη­σης τής γνώσης, σέ τί πρέπει νά στηριζόμαστε γιά τήν άπόκτηση πληροφοριών γιά τά πράγματα καί γιά τη δοκι­μασία τής έκπλήρωσης ή μή τών προσδοκιών μας ; Μόνο στίς αισθήσεις μας.

Πολλοί φιλόσοφοι, χωρίζοντας τή γνώση άπό τήν πρα­κτική, ύποστηρίζουν δτι ή γνώση οίκοδομεΐται μέ διαδικα­σία τής «καθαρής σκέψης». Οί αισθήσεις, λένε, δέν εϊναι σίγουρες καί δέν μπορούν νά άποτελέσουν πηγή γνώσης. Γιά νά άποκτήσουμε γνώσεις, συνεχίζουν, θά πρέπει νά ά- γνοήσουμε τά δοσμένα τών αισθήσεων καί νά στηριχθοΰμε μόνο στά διανοητικά.

*Η ανθρώπινη γνώση πού εϊναι ικανή νά ευρύνεται έπ’ άπειρον, εϊναι πάντα έργο τοϋ άνθρώπινου μυαλοϋ. Τό μυα­λό εϊναι τό δργανο τών πιό πολύπλοκων σχέσεων τοϋ άν­θρώπου μέ τό έξωτερικό περιβάλλον. Μά γιά τήν έπεξερ- γασία αύτών τών σχέσεων, έξαρτώμαστε κατά πρώτο λόγο άπό τίς πληροφορίες, πού δεχόμαστε άπό τόν έξωτερικό κό­σμο μέ τίς αίσθήσει: μας, σάν άποτέλεσμα τής άλληλοεπί- δρασής μας μέ τά άντικείμενα τοΰ έξωτερικοΰ κόσμου. 'Η άρχή κάθε μας γνώσης λοιπόν, δέν μπορεΐ νά εϊναι τίποτα άλλο άπό τίς αισθητήριες άντιλήψεις πού άποκτοϋμε στήν πορεία τής ζωικής μας δραστηριότητας. 01 γνώσεις δέν μποροΰν νά οικοδομή θοϋν διαφορετικά, παρά μόνο πάνω στή

215

βάση τών πληροφοριών πού άποκτοΰμε μέ τή δραστηριό­τητα τών αίσθήσεών μας, μέ τίς αίσθητήριές μας αντιλή­ψεις, πού έχουν τήν προέλευσή τους στόν άντικειμενικό ύλι­κό κόσμο.

‘Η ύλιστική αύτή άποψη γιά τή γνωσεολογία έκφράζε- ται καθαρά στό γνωστό όρισμό τοϋ Λένιν γιά τήν υλη, πού είναι «ή αντικειμενική πραγματικότητα, πού δίνεται στόν άνθρωπο διά μέσου τών αίσθήσεών του, πού άνταναχλαται τΙς αισθήσεις του, ένώ υπάρχει άνεξάρτητα άπ’ αύτές» ('Υλισμός και Έμπειριρχρπιχισμός κεφάλ. 2). Αύτό ση­μαίνει βτι ό ύλικός κόσμος είναι ό κόσμος πού γίνεται άν- τιληπτός άπό τίς αισθήσεις μας. "Ο,τι γνωρίζουμε γιά τόν ύλικό κόσμο προέρχεται άπό τή λειτουργία τών αίσθήσεών μας. Κάθε μορφή γνώσης, πού δείχνει νά μήν προέρχεται άπ’ αύτό τόν κόσμο, πού είναι φαντασίωση καί γνώση πέρα άπό κάθε άντικειμενική πραγματικότητα, άπρόσητη στίς αισθήσεις μας, δέν είναι πραγματική, άλλά φανταστική.

Μπορεΐ νά μάς ποΰν βτι αύτό είναι δογματισμός. Κι βμως δέν είναι έτσι. Τό άντίθετο άκριβώς συμβαίνει. "Οσο άπομακρυνόμαστε άπό τή βασική υλιστική θέση, άπομα- κρυνόμαστε καί άπό κάθε άληθοφανή γνώση καί φτάνουμε στό βασίλειο τοϋ καθαροΰ διανοητικού ξεστρατίσματος. Ά πό τή στιγμή πού θά έπιτρέψουμε στόν έαυτό μας νά έπινοεΐ «πραγματικότητες», πού δέν μποροΰν νά άποκαλυ- φθοϋν άπό τΙς ίδιες μας τις αίσθήσεις, βρισκόμαστε άρκετά μακρυά στά σύννεφα. Θά άρχίσουμε καί μεΐς νά ρωτάμε σάν τούς σχολαστικούς τοΰ μεσαίωνα. «Πόσοι άγγελοι μποροΰν νά σταθοΰν στή μύτη μιας καρφίτσας;» Δέν ύπάρ- χει καμμιά δυνατότητα νά διαπιστώσουμε καί νά έπιβεβαι- ώσουμε ή βχι τήν άπάντηση στήν έρώτηση αύτή. Γι’ αύτό τά τέτοια θέματα καί οί τέτοιες σκέψεις δέν έχουν καμμιά σχέση μέ τή γνώση, άλλά είναι άπλοι τρόποι γιά νά άπο- κοιμίζουν τό λαό.

Καί πραγματικά κερδίζουμε τή γνώση μόνο μέ τήν ά­

216

σκηση τών αίσθήσεων στήν πορεία της πραγματικής δρα στηριότητας. Κι’ αύτό, δέν είναι δόγμα, άλλα κάτι τό ούσι- αστικό. Είναι σάν αύτό πού λέμε βτι δέν μποροΰμε νά ζή- βουμε χωρίς νά φαμε. 'Οταν ύποσχόμαστ* στούς άνθρώ- 7ΐους «ύπεραισθητή» καί «υπερφυσική» γνώση, εϊναι σά νά τούς ύποσχόμαστε αιώνια ζωή, χωρίς νά τούς δίνουμε τίποτα νά φάνε. Καί βλα αύτά τά λένε οΐ μορφωμένοι καί ot Θρησκόληπτοι.' Η ύλιστική γνωσιολογία είναι άσπίδα καί βπλο ένάντια σ’ αύτές τίς αύταπάτες.

Πρέπει λοιπόν αποφασιστικά νά άπορρίψουμε βλες τίς «άρχές» καί τά δόγματα πού ισχυρίζονται ότι είναι άνε- ξάρτητα άπό τήν πείρα, άνεξάρτητα άπο τή λειτουργία τών αισθήσεων καί πού στηρίζονται είτε στήν εσωτερική έκφραση, είτε στή δύναμη κάποιας αύθεντίας. Δέν θά πρέ­πει νά έμπιστευόμαστε έκείνους πού γυρεύουν νά μας έπι- βάλουν τίς άπόψεις τους, επειδή ισχυρίζονται ότι κατέχουν κάποιο ιδιαίτερο διανοητικό δώρο ή έχουν μυηθεΐ σέ κάποιο μυστήριο ή έπειδή έχουν τή δύναμη κάποιας αύθ*ντίας. Θά πρέπει νά είμαστε σκεπτικιστές καί νά μή δεχόμαστε τί­ποτα άπό οπουδήποτε καί άν προέρχεται, άν δέν μπορεΐ νά έπαληθευθεΐ καί νά δικαιωθεί στήν πρακτική ή άπό τήν πείρα τών αίσθήσεων μας. Δέν μποροΰμε νά γνωρίζουμε τήν ύπαρξη ή τίς ιδιότητες ένός όποιουδήποτε πράγματος, παρά μόνο στό μέτρο πού ή ύπαρξή του καί ot ίδιότητές του μπορούν νά άποκαλυφθοΰν μέ τόν ενα ή τόν άλλο τρό­πο, έμμεσα ή άμεσα, μέ τίς αισθήσεις μας.

Η Α ΞΙΟ Π ΙΣΤΙΑ ΤΩΝ ΑΙΣΘ Η ΣΕΩΝ

Μποροΰμε νά έμπιστευθοΰμε στίς αισθήσεις μ ας; Πώς γνωρίζουμε ότι οί αίσθήσεις μας δέν μάς δίνουν ψεύτικες ειδήσεις όπως συμβαίνει μερικές φορές στά παραληρήματα καί στά βνειρα ; Καί άκόμα γενικότερα, πώς ξέρουμε βτι τό κάθε τί πού υπάρχει άντιστοιχεΐ στίς άντιλήψεις μας ;

217

Γιά νά άπαντήσουμε σ’ αύτά τά (ρωτήματα θά πρέπει νά έχουμε στο νοΰ μας βτι άποκτοϋμε καί οικοδομούμε τις άντιλήψεις μας γιά τά αντικείμενα μόνο στήν πορεία τής πρακτικής δραστηριότητας. Οί πληροφορίες πού παίρνουμε άπό τΙς αίσθήσεις δέν είναι άπόλυτα άκριβεΐς. ΤΙς όρθές πληροφορίες τΙς παίρνουμε άπό την πρακτική ζωή, μέ τη συνειδητή πρακτική άλληλοεπίδραση μέ τά άντικείμενα τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου.

"Οταν γεννιέται ένα μωρό αρχίζει τή ζωή του, μέ ένα σωρό μπερδεμένες έντυπώσεις γιά τόν έαυτό του καί γιά τόν εξωτερικό κόσμο. ’Αρχίζει νά χρησιμοποιεί τις αισθή­σεις του καί νά παίρνει πληροφορίες γιά τά αντικείμενα τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου, δταν αύτά τά αντικείμενα πέφτουν στήν άντίληψη του, δταν άρχίζει νά σκέφτεται τΐ μπορεϊ νά κάνει μ’ αύτά, δταν τά έρευνα, δταν πειραματίζεται καί τά δοκιμάζει μέ έναν όποιοδήποτε τρόπο.

Ό π ω ς κάθε μέλος τοϋ άνθρώπινου είδους άρχίζει νά άποκτά πληροφορίες γιά τόν έξωτερικό κόσμο μέ τόν τρό­πο πού είπαμε, έτσι άποκταται καί οίκοδομεΐται καί ή γνώση γιά τόν κόσμο. 01 πρώτες μας μπερδεμένες έντυ- πώσεις γιά κάτι πού δέν μας είναι οικείο, άσφαλώς δέν εί­ναι αξιόπιστες καί δέν μποροϋν νά θεωρηθοϋν σάν όρθές πληροφορίες γιά τά πράγματα αύτά. Καί χρησιμοποιούμε τίς αισθήσεις μας γιά νά πετύχουμε πληροφορίες γύρω άπ’ αύτά τά πράγματα μέ τήν έρευνα. Καί συνεχώς δοκιμά­ζουμε τήν άξιοπιστία τών άντιλήψεών μας στήν πορεία τής πρακτικής χρησιμοποίησής τους.

Πέρα άπό τέτοια πρακτική χρησιμοποίηση τών άντικει- μένων τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου, δέν έχουμε τρόπο νά ποϋμε 1ν ol άντιλήψεις μας άντιστοιχοΰν στά άντικείμενα ή άν ένα άντικείμενο άντιστοιχεΐ ή 6χι στίς άντιλήψεις μας. Μά δταν ενεργούμε μέ τίς άντιλήψεις μας καί όταν χρησιμο­ποιούμε τά πράγματα, άνάλογα μέ τίς ΐδιότητές τους, τά αντιλαμβανόμαστε καλύτερα καί τά δοκιμάζουμε, άν άντι-

στοιχοϋν καί πόσο στίς άντιλήψεις μας καί άν ot άντιλή- ψεις μας βρίσκονται σέ αρμονία μέ τήν άντικειμ*νική πραγ­ματικότητα πού ύπάρχει πέρα άπό μάς.

"Ενας φιλόσοφος πού είναι κλεισμένος στό γραφείο του καί προσπαθεί νά οίκοδομήσει γνώσεις μέ βάση τις έσωτε- ρικές πηγές του νοϋ του, θά άντιμετωπίσει πολλές δυσκο­λίες. Θά άμφιβάλλει άν ή ίδια ή μελέτη, τά βιβλία του, ή καρέκλα στήν όποία κάθεται καί τό Ιδιο του τό σώμα, υπάρχουν πραγματικά ή άν είναι ένα είδος δνείρου καί αύ- ταπάτης τοϋ νοϋ. Μά έξω άπό τή μελέτη του, έξω άπό τήν άκαδημαϊκή συζήτηση τών φιλοσόφων, δέν ύπάρχει καμμιά δυσκολία.

«'Η άνθρώπινη δραστηριότητα έλυσε τή δυσκολία πού ύπήρχε πολύ πριν νά τό εφεύρει ή άνθρώπινη δραστηριότη­τα», έγραφε ό *Ένγκελς. « Ή άπόδειξη τοϋ γλυκοϋ είναι νά τό φάει κανένας. Ά πό τή στιγμή πού χρησιμοποιούμε αύτά τά άντικείμενα άνάλογα μέ τίς Ιδιότητες πού διαπι­στώνουμε σ’ αύτά, βάνουμε σ’ άλάθευτη δοκιμασία τήν όρθότητα ή μή τών αισθητηριακών μαζ άντιλήψεών. Ά ν ol άντιλήψεις μας αύτές είναι λαθεμένες, τότε οί έκτιμήσεις μας, καί ή προσπάθεια χρησιμοποιήσεώς τους θά άποδει- χθοΰν λαθεμένες καί θά άποτύχει. Μά άν έπιτύχουμε στήν έκπλήρωση τών σκοπών μας, άν βροΰμε δτι τά άντικείμενα συμφωνούν μέ τίς Ιδέες μας γι’ αύτά καί άνταποκρίνονται στό σκοπό πού θελήσαμε νά τά χρησιμοποιήσουμε, τότε έχουμε μιά θετική άπάντηση, τότε σημαίνει βτι οί άντιλήψεις μας πού είχαμε γι’ αύτά καί τίς ΐδιότητές τους άντιστοιχοΰν άνάλογα μέ την πραγματικότητα πού ύπάρχει πέρα άπό μάς... Ό σο θά φροντίζουμε νά άσκούμε καί νά χρησιμοποι­ούμε κατά τόν τρόπο αύτό τις αισθήσεις μας καί νά δρουμε μέσα στά δρια πού καθορίζονται άπό τις ίδιες μας τις άν- τιλήψεις, πού σχη ματίζονται καί χρησιμοποιούνται μέ τόν τρόπο αύτό, τόσο θά άνακαλύπτουμε βτι τά άποτελέσματα της δράσης μας άποδείχνουν την άντιστοιχία τών άντιλή.

218

219

ψεών μας μέ τήν άντικειμενική φύση τών πραγμάτων πού έχουμε άντιληφθεΐ». (Ουτοπικός και ^Επιστημονικός Σο­σιαλισμός Εισαγωγή).

Ό υλικός κόσμος ύπάρχει καί έμεΐς άποτελοΰμε μέρος αύτοϋ τοΰ κόσμου. Μέ τΙς αισθήσεις μας μαθαίνουμε τά πράγματα πού ύπάρχουν πέρα άπό μάς, καθώς καί γιά τήν κατάσταση τοΰ δικοϋ μας σώματος. Έ τσι δέν υπάρχει άλ­λος τρόπος νά γνωρίσουμε τόν κόσμο—δηλαδή νά κερδί­σουμε γνώση—έξω άπό τή λειτουργία τών αισθήσεων μας. Καί οί αισθήσεις μας δέν είναι τέτοιες πού νά μας εξαπα­τούν συνεχώς. Ά ν συνέβαινε τό άντίθετο τότε δέν θά ήταν δυνατό νά ζήσουμε.

«Τά προϊόντα τοϋ άνθρώπινου μυαλοΰ», έγραφε ό Έ ν γ­κελς, «σέ τελευταία άνάλυση, είναι προϊόντα της φύσης, δέν έρχονται σ’ άντίφαση μέ τήν ύπόλοιπη φύση καί άντιστοι- χοΰν σ’ αύτή». (Ά ντι - Ντνρινγκ μέρος I Κεφαλ. 3). Κατά συνέπεια οΐ αισθήσεις μας είναι συγκροτημένες κατά τέτοιο τρόπο, πού νά μας παρέχουν άντιλήψεις πού νά συμφωνοΰν μέ τήν πραγματικότητα, πού ύπάρχει πέρα άπό μάς. Οί άν- τιλήψεις αύτές πού άποτελοΰν καί τή βάση κάθε γνώσης κερδίζονται στή διαδικασία της πρακτικής δραστηριότητας καί ή άντιστοιχία τους μέ τήν πραγματικότητα δοκιμάζεται στήν πρακτική δραστηριότητα.

Έ τσ ι κάθε μας γνώση—δηλαδή τό σύνολο τών άντι- λήψεων μας πού είχαν καθιερωθεί καί στό μέτρο πού είχαν άποδειχθεΐ όρθές άντανακλάσεις τής άντικειμενικής πραγμα­τικότητας—καθιερώνεται πάνω στή βάση τών άντιλήψεών πού κερδίζουμε στήν πρακτική μας δραστηριότητα καί ή δρθότητα τους άποδείχνεται μέσα στήν ίδια δραστηριότητα.

Η Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η , Η ΜΗ Π Λ Η ΡΟ Τ Η Τ Α ΚΑΙ Η Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Η Τ Η Σ ΓΝ Ω ΣΗ Σ

Μερικοί φιλόσοφοι έχουν πιστέψει δτι σκοπός τής γνώ ­

σης είναι νά φτάσει σέ ένα πλήρες καί όλοκληρωμένο σύ­στημα πού νά περιλαμβάνει κάθε τι πού ύπάρχει καί μπο­ρεΐ νά γίνει γνωστό. Καί άκόμα λίγοι άπ’ αύτούς πιστεύουν βτι είχαν κι δλας φτάσει σ’ ένα τέτοιο σκοπό—δπως λέει στό Master of Balliol ό καθηγητής Β. Jowett :

ΒρΙσχονμ' έδώ χαι λέγουμαι Τζόουετ Γνώση καμμιά που νά μήν ξέρω δέν ύπάρχει Σέ τοΰτο τό Κολλέγιο είμαι διευθυντής Κι' δτι δέν ξέρω έγώ δέν είναι γνώση

Κι’ βμως μήτε στό σύνολο, μήτε καί στούς διάφορους τομείς της άνθρώπινης γνώσης μποροΰμε νά φτάσουμε στήν ολοκλήρωση, στό τέλος καί στήν πληρότητα. 'Η γνώση 8ι- αρκώς αύξάνει καί έξελύσσεται. Καί πραγματικά, άν έξε- τάσουμε τά πράγματα καλά, εϊναι φανερό δτι ή γνώση μας 6λη ξεπηδάει καί δοκιμάζεται μέσα στήν πρακτική καί πηγάζει άπό τίς αισθητήριες αντιλήψεις, πού τίς άπο- κταμε μέσα στήν πρακτική δραστηριότητα. Ποτέ δέν μπο­ροΰμε νά τά κάνουμε δλα 6σα μποροΰν νά γίνουν, ούτε μπο­ρούμε νά έρευνήσουμε κάθε πλευρά τών πραγμάτων πού υ ­πήρξαν, ύπάρχουν καί θά ύπάρχουν. Πάντα θά ύπάρχει κά­τι άκόμα νά γίνει, κάτι άκόμα νά έρευνηθεΐ καί κατά συνέ­πεια κάτι άκόμα νά μάθουμε.

Έ τσ ι ή γνώση διαρκώς έπεκτείνεται ή τουλάχιστο εϊναι ικανή γιά επέκταση. Κατά συνέπεια εϊναι διαρκώς άτελής. Καί ύπάρχουν δύο δψεις αύτής της έπέκτασης καί της μή τελειότητας της γνώσης.

*Η πρώτη άποψη εϊναι ποσοτική. Ή καινούρια γνώση προστίθεται πάντα στήν παλιά καί έτσι πλουτίζεται ή γνώ­ση. Καί ή έπέκταση αύτή έχει, δπως θά λέγαμε, δυό δια­στάσεις : πλάτος καί βάθος της γνώσης. ’Αρχίζουμε νά μα­θαίνουμε γιά νέα πράγματα πού δέν τά γνωρίζαμε άκόμα. Καί άκόμα μαθαίνουμε περισσότερα γιά τά πράγματα πού

220

κάτι γνωρίζουμε άπό πρίν. Κατ’ αύτό τόν τρόπο μποροϋμε πάντα νά μαθαίνουμε περισσότερα μά ποτέ βλα.

Λόγου χάρη, στή σύγχρονη φυσιχή μάθαμε γιά τά «βα­σικά μόρια» τήν δπαρξη τών όποίων δέν γνωρίζαμε μέχρι τώρα. ’Ανακαλύπτοντας αύτά και τΙς ίδιότητές τους, αύξή- σαμε καί βαθύναμε τή γνώση μας γιά τό Ατομο καί τή διάρθρωσή του, γιά τό όποιο κάτι γνωρίζαμε άπό πρίν. Μά έπειδή κατ' αύτόν τόν τρόπο αύζαίνουμε καί βαθαίνουμε τή φυσική μας γνώση, δέν μποροϋμε νά συμπεράνουμε βτι ίχουμε Ολοκληρωμένη γνώση. ’Αντίθετα εκείνο πού μπο­ροϋμε νά συμπεράνουμε είναι βτι έχουμε περισσότερες φυ­σικές γνώσεις άπό τούς προγόνους μας καί ol άπόγονοί μας, ξεκινώντας άπό τΙς δικές μας γνώσεις, θά έχουν άκό­μη περισσότερες.

Ή δεύτερη βψη είναι ποιοτική. Ό τα ν μαθαίνουμε πε­ρισσότερα, ή προσθήκη αύτοϋ τοϋ περισσότερου σ’ αύτό πού γνωρίζαμε κι’ βλας, δέν σημαίνει βτι Ολοκληρώσαμε τή φυ­σική μας γνώση. ’Αντίθετα μάλιστα ή γνώση καινούριων πραγμάτων πού ξέραμε κι’ βλας, ρίχνει, βπως θά λέγαμε, νέο φώς στά βσα γνωρίζαμε. Σάν άποτέλεσμα αύτοϋ, θά έχου­με καινούρια πράγματα γιά έρευνα καί καινούριες σημα­σίες, γιά βτι γνωρίζαμε κι’ βλας. Καί ταυτόχρονα θά άνακα- λύψουμε, μέ τό φώς της νέας γνώσης, βτι μερικές άπό τΙς παλιότερες γνώσεις ήσαν λαθεμένες καί γι’ αύτό πρέπει νά άναθεωρηθοϋν καί νά άνασχηματισθοϋν κατά διαφόρους τρό­πους.

Λόγου χάρη, οί νέες άνακαλύψεις στή φυσική, πού κα- τάληξαν στήν κβαντομηχανική, ρίχνουν καινούριο φώς στίς παλιότερες άνακαλύψεις της φυσικής, πού είχαν διαμορφώ­σει τή μηχανική φυσική. ’Αποτέλεσμα τών άνακαλύψεων αύτών εϊναι δτι οί παλιές γνώσεις θά πρέπει νά άναθεωρη- θοϋν καί νά άναπλαστοϋν ποικιλοτρόπα. Καί ταυτόχρονα διαπιστώνεται βτι πολλά άπό τά συμπεράσματα της παλιας μηχανικής ήσαν λαθεμένα. ’Επίσης βταν Αρχισε ή οίκοδόμηση

221

222

τοϋ σοσιαλισμού σέ μιά χώρα, τή Σοβιετική 'Ένωση καί άποκτήθηκαν καινούριες γνώσεις για τή φύση καί τή λει­τουργία τοΰ σοσιαλιστικού κράτους, παρουσιάστηκε ή ά- άνάγκη νά άναθεωρηθούν καί νά άναπλαστοΰν μερικές άπό τίς παλιότερες άντιλήψεις τών μαρξιστών γιά τό σοσιαλι­στικό κράτος. Καί ταυτόχρονα άποδείχτηκε δτι μερικά άπό τά συμπεράσματα, πού είχαν βγει μέ βάση τΙς παλιές θέ­σεις άποδείχτηκαν λαθεμένα.

"Ολα αύτά δέν σημαίνουν ίτ ι οί παλιές γνώσεις άπο- ίεικνύονται λαθεμένες καί δτι κατά συνέπεια δέν ύπάρχει πραγματική γνώση. Ό λα αύτά σημαίνουν δτι ή άτέλεια τής παλιας γνώσης, μας όδηγεΐ στήν άνάγκη νά τίς άνα- πλάσουμε κριτικά, κάτω άπό τό φώς τών καινούριων γνώ­σεων. Τό ΐδιο πρέπει νά ισχύει, βέβαια, καί γιά τήν ίδια τή νέα γνώση, δταν θά φτάσει νά γίνει παλιά.

Ή γνώση αύξάνει σέ μιά διαδικασία βχι μόνο προσθή­κης, άλλά καί μέ τήν τελειοποίηση καί τή διόρθωση τών γνώσεων πού ύπήρχαν μέχρι τώρα. Σέ κανένα τομέα ή γνώση δέν εΖνζι ποτέ τέλεια, πλήρης καί όλοκληρωτική. Κατά συνέπεια όποιαδήποτε γνώση καί άν καθιερωθεί θά πρέπει νά θεωρηθεί μόνο σάν μιά άπαρχή γιά παραπέρα προώθηση της γνώσης—βπως άκριβώς καί δτι νά επιτευ­χθεί, στήν πρακτική δέν θά πρέπει νά θεωρηθεί σάν τελική έπίτευξη, άλλά σάν άπαρχή γιά παραπέρα έπιτεύξεις. Αύτό σημαίνει δτι θά πρέπει νά είμαστε Ιτοιμοι νά άναγνωρί- σουμε δτι κάθε γνώση είναι πάντα περιορισμένη, άτελής, έλλειματική. Καί γι’ αύτό άπαιτεΐ οχι μόνο συμπλήρωση, άλλά καί κριτική γιά νά προωθηθεί καί νά όδηγηθεΐ σέ νέες κατακτήσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΑΤΞΗΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Α ΠΟ Τ Η Ν Α ΓΝ Ο ΙΑ Σ Τ Η ΓΝ Ω ΣΗ

I- 1 απόκτηση καί ή οικοδόμηση τής γνώσης άπό την ΐδια της τή φύση είναι πάντα μια διαδικασία περάσματος άπό τήν άμάθεια στή γνώση καί άπό τή μή γνώση τών πραγμάτων στή γνώση τους. Είτε πάρουμε γιά παράδειγ- μα γενικά τή γνώση, είτε τή γνώση ένός Ιδιαίτερου πράγ­ματος, πάντα έχουμε τήν περίπτωση δτι στήν άρχή δέν ξέ­ρουμε τίποτα καί σέ συνέχεια, άποκταμε γνώση.

Έ τσ ι σέ ένα άρθρο του στήν εγκυκλοπαίδεια, γιά τό Κάρλ Μάρξ, ό Λένιν έγραφε δτι ή γνωσιολογία πρέπει νά μελετήσει τό πέρασμα άπό τή μή γνώση σΓή γνώση «Δέν πρέπει νά θεωρούμε τή γνώση σάν κάτι έτοιμοπαοάδοτο», έγραφε σέ άλλο του έργο, « . . . άλλά πρέπει νά καθορί­σουμε τό πώς ξεπηδάει ή γνώση άπό τήν άγνοια, τό πώς ή άτελής καί ή μή άκριβής γνώση γίνεται πλήρης καί πε­ρισσότερο άκριβής» (' Υλισμός και ’ Ιίμπειριοκηιτικισμός κε­φάλαιο 2).

Ά πό τήν άλλη μεριά, πολλοί φιλόσοφοι, θεωρούν γιά άξίωμα τό δτι ή γνώση προέρχεται άπό παλιότερη γνώση. Κατά συνέπεια πρέπει νά προϋποθέσουμε δτι ύπάρχουν σί­γουρα βασικές άρχές, άπό τις όποιες πηγάζει κάθε γνώση.

224

Καί αύτό τούς όδηγεΐ σέ δυό άντίθετα, άλλά τό ίδιο λαθε­μένα συμπεράσματα. Ά πό τή μιά μεριά έπινοοϋν διάφορες άρχές, τίς όποιες θεωρούν σίγουρες, καί τότε ύπο στηρίζουν ίτ ι γνωρίζουν καί ίτ ι Ιχουν έπαληθεύσει κάθε πρόταση πού πηγάζει άπό αύτές τΙς άρχές. Καί άπό τήν άλλη πλευρά άρνοΰνται μεγάλο μέρος της πραγματικής γνώσης, γιατί δέν βγαίνει άπό αύτές τίς άρχές. “Ετσι π.χ. ol φιλόσοφοι αύτοί, βγάζουν κάθε εϊδους συμπεράσματα γιά τό Θεό καί γιά τήν τελική φύση της πραγματικότητας άπό τΙς πρώτες άρχές. Καί άπό τήν άλλη πλευρά, άπορρίπτουν τό σύνολο της γνώσης γιά τόν ύλικό κόσμο, μέ τήν (wota δτι ή γνώ­ση αύτή δέν μπορεΐ νά δικαιολογήσει αύτές πού Ιχουν άπο- φασίσει νά τίς δεχθούν σάν άπόλυτα σίγουρες καί αύταπό- δεικτες.

Ή πραγματική άρχή της γνώσης δέν είναι ή γνώση, άλλά ή άγνοια καί βχι ή βεβαιότητα, άλλά ή άβεβαιότη- τα. Πάντοτε οικοδομούμε τή γνώση άπό μιά προηγούμενη κατάσταση Ιλειψης γνώσης. Έ τσ ι ή προσπάθεια νά οίκο- δομηθοϋν συστήματα γνώσεων άπό αύταπόδεικτες άρχές, δείχνει δτι δέν κατανοούμε τό δλο πρόβλημα οίκοδόμη- σης της γνώσης καί πάντα θά ματαιοπονούμε.

Πώς λοιπόν οίκοδομεΐται ή γνώση άπό τήν άγνοια ; Αύτό γίνεται άποκλειστικά καί μόνο μέσα άπό τήν άλλη- λοεπίδραση τών αίσθήσεών καί τών πραγμάτων. Οίκοδο- μεΐται άπό τόν άνθρώπινο έγκέφαλο, ό όποιος, δπωί έπα- νειλημμένα Ιχουμε πεΐ( είναι τό δργανο τών πιό πολύπλοκων σχέσεων τοΰ άνθρώπου μέ τόν έξωτερικό κόσμο. Ά πό τις αίσθητηριακές άντιλήψεις γιά τά πράγματα, πού προέρχον ται άπό τις ποικίλες ένεργητικές σχέσεις μ’ αύτά, άρχί- ζουμε νά μαθαίνουμε γι’ αύτά πού προηγούμενα δέν ξέρα­με τίποτα. Καί δσο πιό ποικίλες είναι οί σχέσεις μας μέ τά πράγματα, τόσο πιό πολλά μαθαίνουμε γ ·’ αύτά. Έ τσ ι ή γνώση είναι προϊόν τών συνειδητών ένεργητικών σχέσεων πού δημιουργούμε μέ τά πράγματα. Ή μετάβαση

άπό τήν έλλειψη γνώσης στή γνώση, πετυχαίνεται μέ τήν άνθρώπινη δραστηριότητα, που περνάει άπό τήν έλλειψη σχέσεων μέ τά πράγματα στή δημιουργία σχέσεων μ’ αύτά.

Λόγου χάρη, δέν.γνωρίζαμε τίς πηγές τοϋ Νείλου. Γιά νά τίς μάθουμε έπρεπε νά παμε έκϊΐ. Δέν γνωρίζαμε τή σύνθεση τοϋ άτόμου. Γιά νά τή μάθ υμε κάναμε τά σχε­τικά πειράματα. Δέν γνωρίζαμε τίς άποστάσεις τών ά­στρων. Γιά νά τΙς μάθουμε έπινοήσαμε διάφορα δργανα μέ­τρησής τους. Δέν γνωρίζαμε τούς νόμους έξέλιξης της άν- Ορώπινης κοινωνίας. Καί τούς μάθαμε μέ τή συνειδητή προσπάθεια νά τού; χρησιμοποιήσουμε, γιά τή δημιουργία μιας καινούργιας βαθμίδας κοινωνικής έξέλιξης.

Α ΝΤ ΙΛ ΗΨΕΙ Σ ΚΛΙ ΚΡΙ ΣΕΙ Σ

Ό πρώτος δρος γιά τήν οικοδόμηση της γνώσης είναι οί αντιλήψεις—δηλαδή ol παρατηρήσεις στίς διάφορες σχέ­σεις μέ τά πράγματα. Στην άρχή δέν ύπάρχουν παρατη­ρήσεις σχετικά μέ ένα πράγμα ή μιά διαδικασία' καί ύστε­ρα πετυχαίνουμε τέτοιες παρατηρήσεις. Αύτό εϊναι τό πρώτο βήμα. Χωρίς νά γίνει αύτό, θά ύπηρχ3 μόνο άγνοια καί δχι γνώση, είτ: πλήρη άγνοια είτε μερική, δπως γίνεται συ­νήθως, άγνοια καμουφλαρισμένη μέ άπατηλές ή ψεύτικες θε­ωρίες γιά τά πράγματα

Ό δεύτερος δρος εϊναι δτι, δημιουργώντας ένεργητικές σχέσεις μέ τά πράγματα καί κάνοντας παρατηρήσεις γ ι’ αύτά, προχωρούμε στή διατύπωση κρίσεων ή προτάσεων γι’ αύτά, γιά τίς Ιδιότητές τους καί γιά τις σχέσεις τους, μποροϋμε νά χρησιμοποιήσουμε τούς νόμους της σκέψης, δηλαδή τούς νόμους της. λογικής γιά τήν άντανάκλαση της άντικειμενικής πραγματικότητας σέ ίδέες—γιά νά έκφρά- σουμε — σέ ίδέες, σέ κρίσεις καί προτάσεις τά άποτελέσματα τών παρατηρήσεων.

Ή οίκοδόμηση της γνώσης απαιτεί πάντα τό πέρασμα

225

15

226

άπό τίς άντιλήψεις τών αίσθήσεων στίς ίδέες. "Ολα τά άνώ- τερα ζώα έχουν αίσθήσεις καί άπο τίς αισθήσεις τους άπο- κτοϋν συγκεκριμένες πληροφορίες γιά τά πράγματα, καί μαθαίνουν νά τις κάνουν πιό άξιόπιστες καί νά τίς χρήσιμο - ποιοϋν στή δραστηριότητα της ζώής τους. Μά μόνο δ άν­θρωπος μπορεΐ νά μεταβάλει τις αίσθήσεις σέ γνώση κα ̂νά τις έκφράσει σάν Ιδέες χαί προτάσεις.

’Εδώ χρησιμοποιούμε τον δρο «γνώση» με τήν καθο­ρισμένη έννοια της άνθρώπινης γνώσης. 'Η αίσθηση πού, π.χ. έχει Ινας σκύλος καί βρίσκει τό δρόμο τοϋ σπιτιοΰ του, είναι πολύ διαφορετική άπό τήν άντίστοιχη του άνθρώπου, γιατί τοΰ άνθρώπου ή αίσθηση μπορεΐ νά έκφραστεΐ μέ Ιδέες καί προτάσεις πού μποροϋν νά άνακοινωθοΰν. 01 ίδέες καί ot προτάσεις άνακοινώνονται, γίνονται χτήμα τών άλλων καί συζητοΰνται άπό τούς άνθρώπους στήν κοινωνι­κή τους ζωή. Καί άκριβώς ή έκφραση τών πληροφοριών αύτών σέ ίδέες καί προτάσεις πού άνακοινώνονται, είναι τό ούσιαστικό γνώρισμα της άνθρώπινης γνώσης. 01 άνθρω­ποι άποκτοϋν καί κατέχουν γνώση στό μέτρο πού περνούν άπό τις αισθήσεις πού είναι Ιδιαίτερο γνώρισμα τών ξεχω­ριστών άτόμων καί είναι κοινό καί μετά ζώα, στίς ίδέες, στίς κρίσεις, στίς προτάσεις πού άνακοινώνονται στά μέλη της κοινωνίας καί είναι Ιδιαίτερο γνώρισμα τοϋ άνθρώπου.

Ή άντίληψη αύτή καθαυτή, λοιπόν είναι ό άπαραί- τητος δρος της γνώσης, άλλά ή ίδέα δέν είναι άκόμα γνώ­ση. Ή γνώση πού κατέχει ένας άνθρωπος γιά τά πράγμα­τα πετυχαίνεται μέ τό πέρασμα άπό τήν αίσθηση στήν κρίση, πού στηρίζεται στίς αίσθήσεις.

Έ τ σ ι ή γνώση οίκοδομεΐται πάντα μέσα σέ ένα συν*- χή κύκλο ποιοτικά διαφορετικών δραστηριοτήτων, πού σά σύνολο συγκροτοΰν τή γενική διαδικασία γνώσης, δταν δη- μιουργοϋνται ένεργητικές σχέσεις μέ τά πράγματα τοΰ πε" ριβάλλοντος. Ά πό τις σχέσεις αύτές πετυχαίνουμε άντιλή- ψεις καί παρατηρήσεις· άπό τίς παρατηρήσεις αύτές διατυ­

227

πώνουμε κρίσεις· χρησιμοποιούμε αύτές τις κρίσεις για νά κατευθύνουμε τΙς παραπέρα ένεργητικές σχέσεις μέ τά πράγματα, πράγμα πού μάς 6δη ;εϊ σέ παραπέρα παρατη­ρήσεις, σέ παραπέρα κρίσεις κ.ο.κ.

Λ Π Ο Τ ΙΣ ΕΠ ΙΦ Α ΝΕΙΑ ΚΕΣ ΣΤΙΣ Π ΙΟ Β Α Θ Υ Τ Ε Ρ Ε Σ Κ Ρ ΙΣ Ε ΙΣ

01 άντιλήψεις τών αισθήσεων μας, άναπαράγουν τά πράγματα, δπως εμφανίζονται άμεσα, μέσα άπό τή δραστη- ριότητά τους στά αισθητήρια μας δργανα. Οί αίσθήσεις μάς δίνουν μόνο μερικότερες πληροφορίες γιά μερικότερα πράγ­ματα, πού καθορίζονται άπό τίς ιδιαίτερες περιστάσεις, κά­τω άπό τις όποιες γίνονται αντιληπτά άπό μάς.

01 άνθρωποι, έκφράζοντας τις πληροφορίες πού παίρ­νουν άπό τις αίσθήσεις σέ προτάσεις, φτάνουν σέ κρίσεις, έκφράζουν συμπεράσματα άπό τις συγκρίσεις καί ένώνουν σέ πρόταση πολλά Ιδιαίτερα δοσμένα τών άντιλήψεών τους αύτών. «Τό πρώτο βήμα στή διαδικασία της γνώσης», έ­γραφε ό Μάο-Τσέ-Τούνγκ στό δοκίμιό του Σχετικά μέ tjW Πρακτική, δπου συγκεντρώνει τά βασικά γνωρίσματα της ύλιστικής γνωσιολογίας, «είναι ή έπαφή μέ τά πράγματα του έξωτερικοϋ κόσμου. Αύτό άνήκει στό στάδιο της αίσθη- τήριας—άντίληψης. Τό δεύτερο στάδιο εϊναι μιά σύνθεση τών δοσμένων της άντίληψης κάνοντας μιά έπανατοποθέ- τηση καί Αναδιάρθρωσή τους. Αύτό άνήκει στό στάδιο τών έννοιών, τών κρίσεων καί τών συμπερασμάτων.

Λόγου χάρη, άπό τις πολλές άντιλήψεις τών πολλών μελών της κοινωνίας, φτάνουμε σέ τέτοια συμπεράσματα (καί δλα αύτά άποτελοϋν στοιχεία της κοινωνικής γνώσης), βπως : «ό σκύλος γαυγίζει», «οί αγελάδες δίνουν γάλα», «τό νερό παγώνει στόν κρύο καιρό» κλπ. 01 τέτοιες κρί­σεις, δπως λέει ό Μάο, «είναι μιά σύνθεση τών δοσμένων αίσθητηρίων άντιλήψεών».

228

Γιά νά σχηματίσουμε τέτοιες κρίσεις γιά τά πράγματα χρειάζεται βχι μόνο άπλή παρατήρηση άπό μεμονωμένο άτομο, άλλά μιά σειρά παρατηρήσεις πολλών άνθρώ πων. Καί βσο πιό ποικίλες είναι οί παρατηρήσεις, ίσο πιό ποικίλες είναι οί περιστάσεις καί τό πρίσμα μέ τό όποιο γίνονται οι παρατηρήσεις, βσο πιό ποικίλες είναι οί άλλαγές καί οί σχέσεις μέ τά πράγματα πλΰ παρατηρούμε τόσο πιό κατανοητά καί πιστά μποροΰν οί κρίσεις μας νά άντανακλοΰν τις άντικειμενικές ιδιότητες, σχέσεις καί μορφές κίνησης τοΰ άντικειμένου.

Αύτή καθαυτή ή παρατήρηση είναι μιά δραστηριότητα, άφοΰ συνειδητά θά πρέπει νά δημιουργήσουμε σχέσεις μέ κάθε τι, πάνω στό όποιο θά κάνουμε παρατηρήσεις καί ά­κόμα νά δημιουργήσουμε ποικίλες σχέσεις — πού αφοροΰν τις διάφορες πλευρές τοΰ πράγματος, τις διάφορες άλλαγές κλπ.—αν πρέπει νά έμβαθύνουμε άκόμα πιό πολύ τήν πα­ρατήρηση. Άλλά καί ή παρατήρηση αύτή καθαυτή περνάει άπό τό στάδιο πού λέμε παθητική παρατήρηση, στό στάδιο τής ένεργητικής. Τό δεύτερο αύτό στάδιο έχει πρωταρχική σημασία γιά τήν οικοδόμηση τής πληρέστερης γνώσης τών πραγμάτων.

Ή ϊδια ή παρατήρηση δέν άλλάζει τό άντικείμενο πού παρατηρεΐτοΛ. Ά πό τήν άποψη αύτή είναι παθητική. "Ενας πού παρατηρεί πουλιά π.χ. άποκτάει γνώση γιά τά που λιά, άλλά δέν κάνει καμμιά παρέμβαση στά πουλιά. Ά ντ ί­θετα μάλιστα, προσέχει νά μή γίνει άντιπλητός.' II ένεργη- τική παρατήρηση άρχίζει άπό τή στιγμή πού έμεϊς μέ τήν δραστηριότητά μας έπιφέρουμε άλλαγές στά πράγματα καί παρατηρούμε τά άποτελέσματα τών σχέσεων καί τήν άλλα* γή πού έμεΐς οί ίδιοι πετυχαίνουμε μέ τόν έλεγχό μας.

Μιά άπό τις πιό σημαντικές μέθοδες ένεργητικής πα­ρατήρησης τών πραγμάτων π. χ., είναι τό μέτρημα ς.* Η διαδικασία τοϋ μετρήματος, όποιοδήποτε καί άν είναι τό μέτρημα, άπαιτεΐ νά κάνει κανένας σύγκριση τοΰ πράγμα­

τος μέ τά άλλα πράγματα καί νά σημειώσει τά άποτελέ­σματα. Άλλη μέθοδος ένεργητικής παρατήρησης εϊναι π.χ. νά διασπάσει κανένας ένα πράγμα στά μέρη του ή στά στοι­χεία πού τό συγκροτοΰν καί ύστερα νά ξανασυνθέσει ή νά έπιφέρει άλλαγές στίς ίδιότητές του μέ τήν παρέμβαση άλ­λων πραγμάτων. Γενικά μέ τήν έπεξεργασία τών μεθόδων ένεργητικής παρατήρησης πού νά ταιριάζουν στά διάφορα πράγματα, προσπαθούμε vc άποκτήσουμε γνώση καί πετυ­χαίνουμε σημαντικές παρατηρήσεις, πού μας δδηγοϋν σέ συμπεράσματα γιά τίς ίδιότητές τους, γιά τις σχέσεις τους γιά τις κινήσεις τους, γιά τούς νόμους τής κίνησης τους, γιά τίς αίτίες καί τά άποτελέσματα, γιά τή σύστασή τους κλπ.

"Οταν άποκτήσουμε, μέ τήν παθητική καί τήν ένεργη- τική παρατήρηση καί μέ τήν έκφρασή τους σέ κρίση, ένα κάποιο ποσό γνώσης, πού εκφράζεται σέ κρίσεις, μπορού­με νά χρησιμοποιήσουμε αύτή τή γνώση, γιά νά άποκτή­σουμε πάρα πέρα γνώση. Γιατί αύτό μας άνοίγει νέα πε­δία καί μέθοδες έρευνας γιά νά δημιουργήσουμε καινούριες σχέσεις μέ τά πράγματα, 'Η γνώση πού δημιουργεΐται σέ μιά στιγμή, χρησιμοποιείται γιά νά καθοδηγούνται οί πάρα πέρα παρατηρήσεις. Εννοείται δτι ή γνώση πού ^ημιουρ- γεΐται, δοκιμάζεται καί διορθώνεται καί έτσι συνεχίζεται ή παραπέρα οικοδόμηση τής γνώσης.

Ή διαδικασία τοϋ περάσματος άπό την παρατήρηση στήν κρίση καί κατά συνέπεια άπό τό πέρασμα τής ίλο κα ̂περισσότερο ένεργητικής καί περιεκτικής παρατήρησης, στήν δλο καί περισσότερο περιεκτική κρίση, μάς οδηγεί, κατά πρώτο λόγο στή διόρθωση τών άμεσων συμπερασμάτων πού βασίζονται στήν ανεπαρκή παρατήρηση.

'Η τοέχουσα πείρα μάς έχει κι’ δλας διδάξει δτι υπάρ­χει διαφορά άνάμεσα στήν πρώτη έμφάνιση, στην αισθητή­ρια άντίληψη καί τήν πραγματικότητά τους. Γιατί πολλές φορές, τά πράγματα στό τέλος παρουσιάζονται διαφορε­τικά, άπ’ δτι παρουσιάστηκαν στήν άρχή- στήν πρώτη του

230

άντίκρυση καί αυτί» δείχνεται στήν πρακτική άπό τήν μή πραγματοποίηση τών προσδοκιών πού είχαμε γ ι’ αύτό. Στή διαδικασία οίκοδόμησης της γνώσης, περνάμε διαρκώς άπό τά συμπεράσματα πού εκφράζουν μόνο τίς φαινομενι­κές Ιδιότητες, σχέσεις καί κινήσεις τών πραγμάτων, στά συμπεράσματα πού προσεγγίζουν δλο καί πιό πολύ στά πράγματα πού ύπάρχουν πραγματικά.

Αόγου χάρη, δταν κυττάζοντας τόν ήλιο, μας φαίνεται σχετικά μικρός. Καί γιά πολύ καιρό οί . άνθρωποι πίστευαν πραγματικά πώς ό ήλιος ήταν μικρός. Σήμερα όμως δλοι ξέρουμε πώς ό ήλιος είναι πολύ μεγάλος. ’ Επίσης ό ήλιος φαίνεται δτι κινείται γύρω άπό τή γη. Κι’ δμως μάθαμε δτι δέν κινείται ό ήλιος, άλλά ή γη γύρω στόν ήλιο.

Κατά δεύτερο λόγο, στή διαδικασία διαμόρφωσης περισ­σότερο περιεκτικών κρίσεων γιά τά πράγματα, περνάμε άπό τή μερικότερη (άποσπασματική) γνώση τών ξεχωριστών πραγμάτων, γιά τις ιδιαίτερες ιδιότητες, σχέσεις καί κινή­σεις, στήν περισσότερο συμπαγή γνώση τών νόμων ύπαρξής της, άλλαγών καί αμοιβαίων σχέσεων.

Ή πρώτη γνώση πού είναι βασισμένη στίς παρατηρή­σεις γιά τά πράγματα, είναι ή γνώση πολλών περιστατικών γι* αύτά τά πράγματα, άλλά δχι καί γνώση τών νόμων ύπαρξής τους καί τών άμοιβαίων σχέσεων άνάμεσά τους, πού έκδηλώνονται, κατά κάποιο καθορισμένο τρόπο στά πε­ριστατικά αύτά. Γι* αύτό ταυτόχρονα, καθώς διορθώνουμε τά συμπεράσματα, πού είναι βασισμένα στί,ν πρώτη έπιφα- νειακή έμφάνιση τών πραγμάτων καί σχηματίζουμε κρίσεις γιά τίς πραγματικές τους ιδιότητες, σχέσεις καί κινήσεις, πού δημιουργούν τήν επιφανειακή τους έμφάνιση, σχηματί­ζουμε καί κρίσεις γιά τούς γενικούς νόμους καί τίς αμοι­βαίες σχέσεις πού έκδηλώνονται στίς ιδιαίτερες Ιδιότητες, κινήσεις καί σχέσεις τών πραγμάτων, πού γίνονται φανερά στήν πρώτη παρατήρηση.

Λόγου χάρη, δταν καθορίζουμε τά βασικά σημεία

231

για τό ήλιακό σύστημα—βτι οί πλανήτες καί άνάμεσά τους ή γη κινούνται γύρω άπό τόν ήλιο—καθορίζουμε καί τούς νόμους πού παρουσιάζονται στό σύστημα, πού μέ τή λει­τουργία τους ύπάρχει καί θά έξακολουθήσει νά υπάρχει.

Επίσης δταν μάθαμε άπό τήν κοινή πείρα, δτι τό νερό μεταβάλλεται σέ πάγο, δταν 6 καιρός παγώσει άρκετά, καθ­ορίσαμε—μέ βάση τή σύνθεση, τίς" παρεμβάσεις καί τΙς πα­ρατηρήσεις τών είδικών - τούς λόγους αύτοϋ τοϋ φαινομέ­νου καί συγκεκριμένα βτι όφείλεται στήν άνακατάταξη τών μορίων, πού προκαλεΐται άπό τήν άλλαγή της κίνησής τους, βταν ή θερμοκρασία κατέρχεται.

Έ τσ ι στή διαδικασία τοϋ περάσματος άπό τήν παρα­τήρηση στήν κρίση, περνάμε ταυτόχρονα μέ έπιτυχία άπό τήν έπιφανειακή στήν πιό βαθειά κρίση, άπό τήν κρίση πού μας έκθέτει τό τί άκριβώς είχαμε παρατηρήσει, στήν κρί­ση πού προχωράει παραπέρα και βγάζει συμπεράσματα γιά τή σύνθεση καί τήν έσωτερική όργάνωση τών πραγμά­των, γιά τΙς αιτίες καί τά άποτελέσματα, γιά τΙς άμοι- βαΐες έπιδράσεις καί άμοιβαΐες σχέσεις, γιά τΙς κινήσεις καί τούς νόμους τών άμοιβαίων κινήσεων καί σχέσεων.

Αύτό είναι μιά ποιοτική άλλαγή στό περιεχόμενο τών κρίσεων. Είναι ένα πέρασμα άπό τΙς κρίσεις έπιφανεια- κοΰ περιεχομένου, σέ κρίσεις δλο καί πιό βαθειοΰ περιεχο­μένου’ άπό τΙς κρίσεις μέ βρους στοιχειωδών ίδεών, στίς όποιες άντιστοιχοΰν άντικείμενα πού γίνονται άμεσα άν- τιληπτά άπό τΙς αίσθήσεις μας, σέ κρίσεις μέ άφηρημένες Ιδέες πού δίνουν τΙς αίτιες, τούς λόγους, τΙς έξηγήσεις, τά άποτελέσματα καί τούς νόμους τών πραγμάτων πού παρα­τηρούμε.

Α Π Ο Τ1ΙΝ ΕΠ ΙΨ Λ Ν Ε ΙΑ Κ 1Ι Σ Τ Η Β Α Θ Υ Τ Ε Ρ Η ΓΝ Ω ΣΗ

Μποροϋμε νά συμπεράνουμε δτι ή γνώση γενικά πραγ­ματοποιείται μόνο μέ τό πέρασ;.·.α άπό τήν αίσθητήρια άντί-

232

ληψη στή κρίση" καί κατά συνέπεια ή διαδικασία άνάπτυξης της γνώσης, πού εκφράζεται σέ κρίσεις, τοϋ βαθαίματος καί πλαταίματός της, περνάει μέσα άπό δυο ποιοτικά διαφο­ρετικά στάδια: πρώτα έχουμε τήν έπιφανειακή καί μερική γνώση τών πραγμάτων : πού προέρχεται άμεσα άπο τίς αί- σθήσβις· καί δεύτερα γνώση τών βασικών τους ιδιοτήτων, τών άμοιβαίων τους σχέσεων καί τών νόμων πού τάδιέπουν

Στό πρώτο στάδιο οί κρίσεις έκφράζουν άπλώς αύτό πού ό Μάο Τσέ Τούνγκ άποκαλεΐ «χωριστές δψεις τών πραγμάτων καί έξωτερικές σχέσεις άνάμεσα σ’ αύτά τά πράγματα». Στό δεύτερο στάδιο φθάνουμε στήν κρίση πού δπως λέει ό ΐδιος ό Μάο δέν άντιπροσωπεύει πλέον τή φαινομενικότητα τών πραγμάτων, τίς χωριστές τους δψεις καί τίς έξωτερικές τους σχέσεις, άλλά άγκαλιάζει τήν ού. σία τους τήν ολότητά τους καί τίς εσωτερικές τους σχέ­σεις».

Τό πέρασμα άπό τό πρώτο στάδιο στό δεύτερο άπαιτεΐ κατά πρώτο λόγο ένεργητική παρατήρηση. Χωρίς τήν ένερ­γητική παρατήρηση καί τά δοσμένα της, λείπει ή βαθύτερη καί ή περιεκτικότερη κρίση. Άλλά καί όποιαδήποτε κρίση καί άν κάνουμε Οά είναι φανταστική ή άπατηλή.

Κατά δεύτερο λέγο τό πέρασμα στό δεύτερο στάδιο απαιτεί μιά διαδικασία σκέψης, πού νά ξεπηδάει άπό τήν παρατήρηση — μιά διαδικασία κοσκινίσματος καί σύγκρισης τών παρατηρήσεων, τών γενικεύσεων καί της διαμόρφωσης άφηρημένων ιδεών, τής προβολής λογικών έπιχειρημάτων καί τής διατύπωσης συμπερασμάτων άπό τίς τέτοιες γενι­κεύσεις καί άφαιρέσεις- καί όταν φτάσουμε σέ συμπεράσμα­τα, θά πρέπει καί πάλι νά δοκιμαστούν στήν ένεργητική πα­ρατήρησή, γιά νά βεβαιωθούμε ότι συμφωνοΰν μέ τήν πρα­κτική καί δτι ή γενικευμένη άφαίρεση έφτασβ μέ τή σκέ­ψη, νά έκφράσει τά συγκεκριμένα γεγονότα στήν άντίληψη. Τό πέρασμα λοιπόν άπό τό πρώτο στάδιο στό δεύτερο, άπαι-

233

τεΐ τό πέρασμα άπό τίς κρίσεις πού έκφράζουν άμεσα τά δοσμένα της άντίληψης, στις κρίσεις πού προέρχονται άπό τά δοσμένα της άντίληψης μέσα άπό μιά διαδικασία άφαί- ρεσης και γενίκευσης.

Τό πέρασμα άπό τήν κρίση δτι ό ήλιος είναι ζεστός, στήν κρίση βτι ή θερμοκρασία στήν έπιφάνεια τοϋ ήλιου φτάνει στίς 6.000 έκατοντάβαθμους θερμοκρασία π.χ., ση­μαδεύει Ινα τέτοιο πέρασμα της γνώσης άπό τό πρώτο στό δεύτερο στάδιο. *Η κρίση ίτ ι ό ήλιος είναι ζεστός έκφρά- ζει κατά ενα τρόπο τό πώς ό ήλιος πέφτει άμεσα στίς άν- τιλήψεις μας. Ή κρίση δμως γιά τό ΰψος της θερμοκρα­σίας τοΰ ήλιου άπαιτεΐ πρώτο νά σχηματισθεΐ ή άφηρη- μένη ίδέα της θερμοκρασίας καί δεύτερο μέ τή βοήθεια αύ- τής της ιδέας καταλήξαμε στό συμπέρασμα γιά τήν άκριβή θερμοκρασία τοϋ ήλιου, μέ μιά επιμελημένη διαδικασία ένερ- γητικών παρατηρήσεων καί συμπερασμάτων, πού στηρίζον­ται πάνω σ’ αύτή τήν ίδέα. Έ τσι περνάμε άπό μιά ίδέα πού έκφράζει άπλώς ορισμένες παρατηρήσεις γιά τόν ήλιο, σέ μιά δεύτερη, πού έκφοάζει τήν εσωτερική του κατάσταση.

’Επίσης άς ύποθέσουμε δτι έξετάζουμε τήν κρατική δρ- γάνωση μιας χώρας, π.χ. της Μεγάλης Βρεταννίας. Οί πρώτες μας παρατηρήσεις θά άφοροϋν τά ιδιαίτερα περιστα­τικά, δπως πρωτεύουσά της είναι τό Λονδίνο, οί νόμοι γ ί­νονται άπό τή Βουλή τών Λόρδων καί τή Βουλή τών Κοι­νοτήτων, βτι τούς νόμους υπογράφει ή Βασίλισσα, δτι ε­φαρμόζονται άπό τήν αστυνομία κλπ.Πολλοί,στίς έρευνες γιά τό δημοκρατικό χαρακτήρα τοΰ Βρεττανικοΰ Κοινοβουλίου, ποτέ δέν προχωροΰν πέρα άπό μιά συνοπτική κρί>;η αύτών τών παρατηρήσεων, δηλαδή δέν προχωροΰν πέρα άπό τό πρώτο στάδιο τής γνώσης. Ά ν όμως ή έρευνα προχωρήσει παραπέρα, καί αύτό τό κράτος έξετασΟεΐ στήν ιστορική του έξέλιξη καί πάνω στή βάση της συνολικής εξέλιξης, τής οί- κονομικής διάρθρωσης τής κοινωνίας καί άν βγοΰν άπό τήν έρευνα αύτή τά λογικά συμπεράσματα τότε θά φτάσουμε

234

στό συμπέρασμα δτι τό βρεταννικό κοινοβουλευτικό κράτος είναι δργανο της κυρίαρχης άστικής τάξης. Αύτό σημαίνει δτι προωθήσαμε τή γνώση στό δεύτερο στάδιο, πού περι­λαμβάνει δχι μόνο γεγονότα άπλής παρατήρησης γύρω άπό αύτό, άλλά καί τήν πραγματική του φύση.

Στό έργο του γιά τή γνωσιολογία ( Σχετικά με τήν πρα. κτική), ό Μάο Τσέ Τούνγκ έγραφε οτι στό πρώτο στάδιο ή γνώση περιορίζεται «στίς χωριστές όψεις τών πραγμά­των, στήν έπιφάνεια καί στίς εξωτερικές σχέσεις τών πραγ­μάτων», ένώ στό δεύτερο στάδιο «σημειώνει μεγάλο άλμα πρός τά μπρός, γιά νά άγκαλ'.άσει τήν ολότητα, τήν ούσία καί τις έσωτερικές σχέσεις, τών πραγμάτων, άποκαλύπτει τις έσωτερικές άντιφάσεις τοϋ κόσμου πού μας περιβάλλει καί γι’ αύτό γίνεται ικανή νά συλλάβει τήν έξέλιξη τοϋ κόσμου πού μας περιβάλλει στήν ολότητά του καί στίς έ­σωτερικές του σχέσεις άνάμεσα σ’ δλες τίς δψεις του».

Πολλοί φιλόσοφοι (καί είδικά εκείνοι πού άνήκουν στίς λεγόμενες σχολές τών «έμπειριστών καί Θετικιστών») άρ- νοΰνται δτι ή γνώση άναπτύσσεται μέσα άπό δύο στάδια. Κατά τήν άποψή τους, στήν άρχή άποκταμε τά διάφορα «δοσμένν. των αισθήσεων» καί υστέρα τά συγκρίνουμε κ«1 τά συσχετίζουμε, γιά νά διατυπώσουμε σέ κρίσεις ή προτά­σεις πού θά συνοψίζουν τίς παρατηρήσεις μας. Γι’ αύτούς λοιπόν, αύτή είναι ή δλη διαδικασία τής γνώσης. *Έτσι γι’ αύτούς πάντα, ή γνώση περιορίζεται στίς ξεχωριστές δψεις τών πραγμάτων στίς έπιφάνειες καί στίς έξωτερικές τους σχέσεις» καί είναι αύταπάτη νά πιστεύουμε δτι μπορεϊ νά υπάρξει βαθύτερη γνώση τών πραγμάτων—της πραγματικό­τητάς τους σάν άντίθεστ] πρός τήν φαινομενοτικότητα τών ούσιαστικών ιδιοτήτων τους, τών άμοιβαίων τους σχέσεων καί τών νόμων τους.

Σ ’ άντίθεση μ’ αυτήν τήν εμπειρική ή θετικιστική φι- λοσοφί/, ό Μαρξισμός υποστηρίζει δτι ή άνάπτυξη της γνώσης προχωράει άπό ενα κατώτερο σ’ άνώτερο στάδιο.

235

Πρώτα - πρώτα, παίρνοντας πληροφορίες άπό τΙς αίσθήσεις μας, περνάμε άπό τήν αίσθηση στήν κρίση. Καί δστερα μέ τήν άνάπτυξη της γνώσης μας, πού έκφράζεται μέ ιδέες καί κρίσεις, περνάμε άπό τήν έπιφανειακή γνώση τών έπιφα- νειακών πραγμάτων καί τών έξωτερικών τους σχέσεων στή βαθύτερη γνώση, στά ούσιαστικά χαρακτηριστικά καί στίς έσωτερικές σχέσεις.

Φ Α ΙΝ Ο Μ ΕΝ ΙΚ Ο Τ Η Τ Α ΚΛΙ Π ΡΑ ΓΜ Α Τ ΙΚ Ο Τ Η Τ Α

Περνώντας άπό τΙς στοιχειώδεις στίς άφηρημένες ιδέες άπό τις έπιφανειακές στίς βαθύτερες κρίσεις, γίνεται καί τό πέρασμα άπό τή φαινομενικότητα τών πραγμάτων στήν πραγματικότητά του;. Εξετάζοντας βαθύτερα τή γνώση, πρέπει πάντα νά κάνουμε μιά διάκριση άνάμεσα στή φαινο­μενικότητα καί στήν πραγματικότητα, άνάμεσα στά ξεχω­ριστά φαινόμενα πού πέφτουν άμεσα στήν άντίληψή μας, καί στίς διαδικασίες, πού κρύβονται κάτω άπ’ αύτά, στίς άμοιβαΐες σχέσεις καί στούς νόμους, πού έκδηλώνονται έπι- φανειακά καί σέ κείνους π °ύ βρίσκονται κάτω άπό τά πράγματα. 'Η προσπάθεια νά γνωρίσουμε τά πράγματα, είναι πάντα ή προώθηση άπό τή φαινομενικότητα στήν πραγματικότητα καί κατά συνέπεια εϊναι ή προσπάθεια νά γνωρίσουμε άκόμη περισσότερο τήν πραγματική κίνηση καί τίς άμοιβαΐες σχέσεις τών πραγμάτων πού εκδηλώνονται στήν Ιδιαίτερή τους δπαρξη καί στόν τρόπο πού έμφανίζον ται (φαινομενικότητά τους).

‘Ο Μάρξ τόνιζε δτι τό καθήκον τής έπιστήμης εϊναι πάντα νά προχωράει άπό τήν άμεση γνώση τής φαινομενι­κότητας, στήν άνακάλυψη τής πραγματικότητας, τών εσω­τερικών σχέσεων καί τών νόμων πού βρίσκονται κάτω άπό τή φαινομενικότητα, γιά νά φτάσουμε τελικά σέ μιά πε ρισσότερο κατανοητή γνώση τής φαινομενικότητας.

Ή ίρευνα έγραφε «πρέπει νά άφομοιώνεται υλικά, στις λεπτομέρειές τους, νά άναλύει τις διαφορετικές μορφές της

236

έξέλιξης, νά αποκαλύπτει τίς έσωτερικές τους σχέσεις. Μόνο υστέρα άπό μιά τέτοια έργασία μπορεΐ νά δοθεί ή πραγματική κίνησή τους καί νά περιγράφει έπακριβώς. Καί άν αύτό γίνει μέ έπιτυχία... ή ζωή τοϋ ύλικοΰ πού έξε- τάζουμε αντανακλάται ιδανικά σά σέ καθρέφτη» ( Κεφάλαιο Πρόλογος στή Β' έκδοση).

Μέ τόν τρόπο αύτό ό Μάρξ τονίζει δτι ή γνώση τοϋ πραγματικού χαρακτήρα καί τών νόμων κάθε ύλικοΰ πού έξετάζεται, πρέπει πάντα νά προέρχεται άπό λεπτομερεια­κή ανάλυση δλων τών γεγονότων πού συγκροτοϋ* τό πράγμα καί άκόμα θά πρέπει νά τά έξηγήσουμε καί νά δεί­ξουμε τίς έσωτερικές τους σχέσεις καί την πραγματική τους κίνηση.

Τό ΐδιο τό έργο τοϋ Μάρξ στίς κοινωνικές έπιστήμες, εϊναι Ινα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Έ τσ ι στό Κεφάλαιο ό Μάρξ άπόδειξε δτι ένώ οί «χυδαίοι οικονομολόγοι» άσχο- λοΰνται μόνο μέ τά επιφανειακά φαινόμενα της καπιταλι­στικής οίκονομίας, ή έπιστημονική πολιτική οικονομία προ­σπαθεί νά άνακαλύψει τίς πραγματικές παραγωγικές σχέ­σεις πού βρίσκονται κάτω άπό τά φαινόμενα καί πάνω σ’ αύτή τή βάση έξηγεΐ καί τά φαινόμενα. Ά ν ή διαδικασία πού βρίσκεται πίσω άπό τά φαινόμενα ήταν φανερή στήν έπιφάνεια μέ μία έπιφανειακή παρατήρηση, δέν θά ύπηρχε άνάγκη γιά βαθύτερη έρευνα. Μά ή πραγματικότητα ποτέ δέν βρίσκεται στήν έπιφάνεια καί αποκαλύπτεται μόνο μέ έπίμονη έπιστημονική έρευνα.

« Ό τρόπος σκέψης τών χυδαίων οίκονομολόγων», έγρα­φε ό Μάρξ, «προέρχεται άπό τό γεγονός δτι πάντοτε παίρ­νουν μόνο τίς άμεσες μορφές μέ τίς όποιες παρουσιάζονται ol σχέσεις καί άντανακλοϋνται στό μυαλό καί βχι τίς έσω­τερικές τους σχέσεις. Ά ν οί δεύτερες έπεφταν άμεσα στήν άντίληψή μας τότε τί χρειάζονταν οί έπιστήμονες ;» Καί έξηγώντας τή δική του μέθοδο έπιστημονικής άνάλυσης της καπιταλιστικής οίκονομίας, έδειξε δτι «φτάσαμε στίς μορ­φές τών φαινομένων πού χρησιμεύουν σάν άφετηρία γιά

237

τούς χυδαίους : ή πρόσοδος προέρχεται άπό τή γη, τό κέρ­δος άπό τό κεφάλαιο καί οί μισθοί άπό τήν έργασία. Μά άπό τή δική μας σκοπιά, τά πράγματα θεωροϋνται διαφορε­τικά. ’Εξηγήσαμε τή φαινομενική κίνηση (Γράμματα στόν “Ενγκελς 27 Ίούνη 1867 καί 30 ’Απρίλη 1858).

Ά πό αύτό, μέ τήν ευκαιρία, βγαίνει δτι ή θετικιστική φιλοσοφία πού περιορίζει τή γνώση άλοκληρωτικά στήν έ- πιφανειακή έξέταση τών φαινομένων, βρίσκεται σέ πλήρη αντιστοιχία μέ τούς «χυδαίους οίκονομολόγους», πού κριτι­κάριζε ό Μάρξ, καί ίλος τους ό τρόπος σκέψης συμφωνεί μαζί τους. Καί πραγματικά ή φιλοσοφία αύτή είναι ή πιό ταιριαστή γιά τούς άπολογητές τοϋ καπιταλισμοϋ, πού ή όλη τους κοσμοθεωρία στηρίζεται στή μή έρευνα κάτω άπό τήνέπιφάνεια της κοινωνικής ζωής.

Στό ζωντανό παράδειγμα τής σπουδαιότητας πού έχει τό νά κρίνουμε τά πράγαατα δχι άπό τά έπιφανειακά τους φαινόμενα, άλλα μέ βάοη τίς έσωτερικές τους σχέσεις μπο - ροϋμε νά πάρουμε τό πρόβλημα τών μισθών. Ά ν κρίνουμε μόνο έπιφανειακά τότε ό μισθός είναι άπλούστατα ή πλη­ρωμή τής έργασίας. "Ενας άνθρωπος δουλεύει τόσες ώρες καί πληρώνεται τόσα χρήματα τήν ώρα. Μ’ αύτό τόν τρόπο κρίσης δέν ύπάρχει διαφορά άνάμεσα στό μισθό τής καπι­ταλιστικής κοι ινίας καί στό μισθό τής σοσιαλιστικής κοι­νωνίας. Εΐτε ό άνθρωπος δουλεύει σέ καπιταλιστικό, είτε σέ σοσιαλιστικό εργοστάσιο, έργάζεται τόσες ώρες καί παίρ- νη τόσα λεπτά. Τί διαφορά υπάρχει ; Ή διαφορά είναι δτι ή έξωτερική μορφή τοϋ μισθοϋ εκφράζει διαφορετικές κοι­νωνικές σχέσεις. Στήν καπιταλιστική κοινωνία ό μισθός εί­ναι ή άξία τής έργατικής δύναμης τοΰ έργαζόμενου, τήν όποία είχε πουλήσε: στόν καπιταλιστή. Στή σοσιαλιστική κοινωνία ό μισθός δέν εϊναι πιά ή τιμή, τής έργατικής δύ­ναμης, άφοΰ τά έργοστάσια άνήκουν στούς έργαζομένους καί δέν εϊναι δυνατό νά ποΰμε δτι πουλοΰν τήν έργοέτική τους δύναμη στόν έαυτό τους. ’Εκεί ό μισθός είναι ή άνα-

λογία πού άντιστοιχεΐ στόν έργαζόμενο άπό τΙς άξΙες πού παράγει σύμφωνα μέ τήν έργασία πού προσέφερε. Έ τσ ι ένώ στήν καπιταλιστική κοινωνία οί έργαζόμενοι μπορούν νά διατηρούν ή νά αύξάνουν τά μεροκάματά τους μόνο μέ τήν πάλη τους ενάντια στήν τάξη τών καπιταλιστών καί μέ τήν άπειλή της άπεργίας, στή σοσιαλιστική κοινωνία ή αδ­ξηση τοϋ βιοτικού έπιπέδου τών έργαζομένων πετυχαίν3ται μέ τήν αδξηση της παραγωγής. Μέ άλλα λόγια, οί νόμοι πού καθορίζουν τούς μισθούς στή σοσιαλιστική κοινωνία είναι έντελώς διαφορετικοί άπό τούς άντίστοιχους τής κα­πιταλιστικής κοινωνίας. Μά γιά νά καταλάβουμε τή διαφο­ρά τους πρέπει νά προχωρήσουμε πέρα άπό τή φαινομενι­κότητα τών πραγμάτων καί νά άναζητήσουμε τίς έσωτερι­κές σχέσεις πού καθορίζουν τά φαινόμενα.

Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Θ Ε Ω Ρ ΙΑ ΚΑΙ Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Π Ρ Α Κ Τ ΙΚ Η

Γιά νά περάσουμε άπό τήν έπιφανειακή στή βαθύτερη κρίση γιά τά πράγματα καί άπό τή φαινομενικότητά τους στήν πραγματικότητά τους, δπως :ίπαμε, σημαίνει τό πέ· ρασμα άπό τό Ινα στάδιο γνώσης τών πραγμάτων στό άλλο. Μιά_τέτοια ποιοτική, άλλαγή στή γνώση (Ιναι κατά κανόνα έπαναστατική άλλαγή. Είναι έπαναστατιχή, γιατί ή γνώση αύτή φέρνει έπαναστατική άλλαγή σέ δ,τι χάνουμε μ’ αύτό.

"Οταν ή πρακτική κατευθύνεται μόνο άπό 6σα γνωρί­ζουμε άπό τά έξωτερικά φαινόμενα τών πραγμάτων, τότε μάς λείπει ή δύναμη της γνώσης, γιά νά έπιφέρουμε βαθύ­τερες άλλαγές σ’ αύτά τά πράγματα ή γιά νά τή χρησιμο­ποιήσουμε γιά μακρόπνοους σκοπούς.

"Οταν γνωρίζουμε τά πράγματα μόνο άπό τή φαινομε- νικότητά τους, στήν πρακτική θά πρέπει νά περιμένουμε αύτό πού θά συμβεΐ, θά πρέπει μάλλον νά προσαρμοστούμε στά πράγματα—συχνά άσχημα καί μέσα σέ έκπλήξεις, πι-

239

σωπατώντας καί γνωρίζοντας άτυχίες—καί βχι νά κυριαρ- χοϋμε σ’ αύτά ή νά τά προσαρμόζουμε στό σκοπό μας.

Καί όταν αρχίζουμε νά συλλαμβάνουμε τήν πραγματι­κότητα πού καθορίζει τή φαινομενικότητα, τότε μπορούμε νά χρησιμοποιήσουμε τά πράγματα μέ περισσότερη άποτε- λεσματικότητα, νά έπιφέρουμε βαθύτερες άλλαγές καί νά χρησιμοποιήσουμε τΙς άλλαγές αύτές πρός έξυπηρέτηση τών δικών μας σκοπών.

Έ τσ ι π.χ. πρίν άπό τή σύγχρονη εποχή, οΐ άνθρωποι εί­χαν έπιφανειακή μόνο γνώση γιά τίς χημικές διαδικασίες καί γι* αύτό δέν μπορούσαν νά χρησιμοποιήσουν μέ επιτυχία αύτές τΙς διαδικασίες στήν παραγωγή. Ή σύγχρονη δμως χημεία μας έδωσε τή δυνατότητα νά διασπάμε τΙς διάφορες ύλες καί νά τις άνασυνθέτουμε. Έ τσ ι πολλές νέες ύλες δη- μιουργοϋνται μέ τή σύνθεση, μέ ιδιότητες τέτοιες πού νά έξυπηρετοϋν τό σκοπό μας. Μπορούμε νά διασπούμε τά άτομα, νά μετατρέπουμε τό ένα στοιχείο σέ άλλα καί νά χρησιμοποιούμε τήν ενέργεια πού έκλύεται στή διαδικασία διάσπασης κριΐ τέλος νά δημιουργούμε καί έντελώς καινού­ρια στοιχεία, βπως τό πλουτώνιο.

Οί ούτοπιστές σοσιαλιστές και τό παλιό εργατικό κίνη­μα δέν μπορούσε νά άλλάξει ριζικά τήν κοινωνία. *Η μαρ­ξιστική βμως θεωρία πού διεισδύει στήν πραγματικότητα της κοινωνικής διαδικασίας, έκανε τό έργατικό κίνημα άπό­λυτα Ικανό νά μεταμορφώσει τήν κοινωνία σ’ ορισμένες χώρες καί νά άρχίσει τήν οικοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού.

"Οταν έξετάζουμε τή γνώση της φύσης καί αήν κοινωνία, άπ’ όποιαδήποτε γνώση γιά τή φύση καί τήν κοινωνία, άπ’ όποιαδήποτε γνώση καί άν ξεκινήσουμε γιά νά φτάσουμε στή γνώση της πραγματικότητας καί βχι της έπιφάνειας έχουμε σημειώσει μιά έπαναστατική άνάπτυξη, μιά επανά­σταση στίς πράξβις τών άνθρώπων.

Ή τέτοια βαθχιά προώθηση της γνώσης—είτε είναι ά­μεσα καί συνειδητά συνδεδεμένη μέ τήν παραγωγή είτε

240

ίχι, άπό κείνους πού έπαιξαν σημαντικό θεωρητικό ρόλο στήν πραγματοποίησή της — σέ τελευταία άνάλυση είναι προϊόντα της έπαναστατικής προσπάθειας της κοινωνικής πρακτικής. Καί δέν μπορεΐ νά υπάρξει έπαναστατική πρα κτική, χωρίς γνώση, γιατί χωρίς γνώση δέν μπορεΐ νά υπάρξει κατεύθυνση, δέν μπορεΐ νά έπιτευχθή σκοπός. Κάθε άλμα πρός τά μπρός στή γνώση, είναι δρος γιά τήν πραγ­ματοποίηση μιας έπαναστατικής πρακτικής.

Καί δέν εϊναι δυνατό νά άνεβάσουμε τό έπίπεδο τής γνώσης ξεχωριστά καί άνεξάρτητα άπό τήν προώθηση μιάς άντίστοιχης πρακτικής, δπως άκριβώς καί ή πρακτι­κή βυθίζεται στό σκοτάδι, χωρίς τήν αναγκαία γνώση. Χωριστά άπό τήν άντίστοιχη πρακτική δέν ύπάρχει πρω­τότυπη γνώση, άλλά μόνο εικασία καί διαλογισμός. Κάθε πρωτότυπη γνώση ξεπηδάει άπό τήν πρακτική καί σέ συ­νέχεια δοκιμάζεται μέσα στήν πρακτική, αν καί αύτό δέν σημαίνει δτι οί θεωρητικές άφαιρέσεις άπό μιάν άνακάλυψη δέν μπορούν νά προωθηθούν πέρα άπό τά άποτελέσματα πού μπορεΐ νά έχουν στήν πρακτική. Δέν υπάρχει άλλος τρόπος γιά νά άνακαλύψουμε τούς νόμους τοϋ πραγματικοΰ κόσμου, άπό τή δοκιμασία τους στήν πρακτική, σέ συσχε­τισμό μέ τά πραγματικά άντικείμενα καί τις διαδικασίες καί στήν προσπάθεια νά τά έλέγξουμε καί νά κυριαρχή­σουμε πάνω σ’ αύτά, σχηματίζοντας άντιλήψεις πάνω στή βάση της άποκτημένης πείρας καί δστερα δοκιμάζοντας τά θεωρητικά συμπεράσματα γιά άλλη μιά φορά στήν ζωντα­νή παραγωγή.

ΤΑ Π ΡΑ ΓΜ Α Τ Α ΑΥΤΑ ΚΑΘΑΥΤΑ

’Απ’ αύτή τήν άνάλυση γιά τήν αύξηση τής γνώσης βγαίνει δτι σέ κάθε στάδιό της εϊναι ή αΰξηση τής πιστής άντανάκλασης στήν άνθρώπινη συνείδηση τοΰ άντικειμενι- κοϋ κόσμου.

241

Πολλοί φιλόσοφοι υποστηρίζουν βτι ή γνώση μας εί­ναι περιορισμένη στή φχινομενικότητα τών πραγμάτων, δπως παρουσιάζονται στη συνείδησή μας καί δτι τά πράγ­ματα «αύτά καθαυτά», βπως πραγματικά είναι καί άνε­ξάρτητα άπό τό πώς έμφανίζονται σέ μας, δέν είναι δυνατό νά γίνουν γνωστά. Σύμφωνα μέ τίς άπόψεις αύτών τών φι­λοσόφων, ύπάρχει ένα άξεπέραστο χάσμα άνάμεσα στά δο­σμένα τών αισθήσεων, μας πού φτάνουν στη συνείδηση μας άπό τή μιά μεριά καί στά πράγματα πού ύπάρχουν, άνε* ξάρτητα άπό τή συνδείησή μας. Καί πολλοί δχι μόνο άρνοΰν- ται βτι μποροϋμε νά γνωρίσουμε τά πράγματα «αύτά κα­θαυτά», άλλά υποστηρίζουν καί δτι δέν ύπάρχουν καθόλου τέτοια πράγματα.

Καί δμως στίς κρίσεις μας πού στηρίζονται άμεσα στίς άντιλήψεις μας, άποκταμε γνώσεις γιά τά πράγματα «αύτά καθεαυτά»—στήν άρχή βχι πλήρη καί βαθειά γνώση, άλλά όπωσδήποτε γνώση τών ξεχωριστών πλευρών καί τών εξωτερικών σχέσεων τών πραγμάτων. Άποκταμε τή γνώ­ση άκριβώς μέ τά δοσμένα τών αισθήσεων. Καί δταν, μέ τήν παραπέρα έρευνα καί τήν κρίση, φτάνουμε στά συμπε· ράσματα γιά τις σχέσεις τών πραγμάτων γιά τις Ιδιότητες τους, γιά τίς διαδικασίες στίς όποιες μπαίνουν καί γιά τούς νόμους της κίνησής τους, τότε κερδίζουμε βαθύτερη γνώ­ση γιά τά πραγματικά πράγματα, πού ύπάρχουν άνεξάρ­τητα άπό τή συνείδησή μας γι’ αύτά καί -ά όποια πριν τά γνωρίζαμε μόνο επιφανειακά.

Κατά συνέπεια δέν ύπάρχει χάσμα άνάμεσα στά πράγ­ματα αύτά καθαυτά καί στή φαινομενικότητά τους, στά φαινόμενα τους. Γνωρίζουμε τά πράγματα άκριβώς άπό τή φαινομενικότητά τους. Καΐ βσο περισσότερο μελετάμε -ή φοινομενικότητά τους, τόσο πιό πολλά άνακαλύπτουμε 1 . . τά πράγματα. Δέν ύπάρχει χάσμα άνάμεσα στή φαινο­μενικότητα τών πραγμάτων καί στήν πραγματικότητά τους, άφοϋ ή φαινομενικότητα τους είναι μιά έκδήλωση της

16

242

πραγματικότητας. Καί δέν γνωρίζουμε την πραγματικό­τητα χωριστά άπό τή φαινομενικότητά της, άλλά μέσα άπό αύτή. «Ά ν κανένας γνωρίζει όλες τΙς ιδιότητες ένος πράγμα­τος», έγραφε ό Ένγκελς στην είσαγωγή του στόν Ουτοπικό και 'Επιστημονικό Σοσιαλισμό, «γνωρίζει καί τό ΐδιο τό πραγμα. Καί τίς πραγματικές Ιδιότητες καί σχέσεις τών πραγμάτων τίς γνωρίζουμε μόνον μέσα στή πρακτική καί καί στή μελέτη. Ανακαλύπτοντας τό τί μπορούμε νά κά­νουμε μέ τά διάφορα πράγματα καί μελετώντας τίς διάφο­ρες φαινομενικότητες τών διαφόρων δψεων κάτω άπό δια­φορετικούς δρους, κερδίζουμε δλο καί πιό πολύ γνώση, γιά τά καθαυτά πράγματα.

Έ τσ ι κάθε μάς γνώση, είναι γνώση γιά τά πραγματι­κά πράγματα, πού άσφαλώς ύπάρχουν άνεξάρτητα άπό τή φαινομενικότητά τους, πού πέφτει στήν άντίληψή μας· « Ό ύλιστής βεβαιώνει τήν ύπαρξη τών καθαυτό πραγμάτων καί τή δυνατότητα νά γίνουν γνωστά», έγραφε ό Λένιν στόν'Υλι­σμό καί Έμπειριοκριτικισμ6, κεφάλαιο 2. Στήν άρχή γνωρί­ζουμε τά πράγματα επιφανειακά καί σέ συνέχεια 6λο καί πιό βαθύτερα καί πλατύτερα μέ τίς άντιλήψεις μας μέ τή σκέψη, ένεργώντας μέ τά δοσμένα τών αισθήσεων μας. Δέν ύπάρχει καί δέν μπορεΐ νά ύπάρξει διαφορά στό πράγμα πού μπορεΐ νά μάς γίνει γνωστό καί στό καθαυτό πραγμα. ' Η μόνη διαφορά πού ύπάρχει ·Τναι άνάμεσα σέ κείνο πού είναι γνωστό <αί σέ κείνο πού δέν είναι γνωστό, σέ κείνο πού τό γνωρίζουμε μόνο έπιφανειακά καί άπό όρισμένες βψεις καί σέ κείνο πού τό γνωρίζουμε περισσότερο- όλοκληρωμένα.

ΤΟ Ξ Ε ΙΙΕ Ρ Λ Σ Μ Λ ΤΩΝ Ο ΡΙΩ Ν Τ Ι ΙΣ Γ Ν Ω ΪΗ Σ

Υπάρχουν λοιπόν βρια στήν άνθρώπινη γνώση;Σ ’ ένα Ιδιαίτερο στάδιο της άνθρωπότητος ή γνώση όρθώ-

νεται ένάντια στά δρια πού μπαίνουν άπό τόν άναγκαστικά περιορισμένο χαρακτήρα της πείρας πού άποκτα ό άνθρω­πος καί άπό τά ύπάρχοντα μέσα άπόκτησης της γνώσης.

* Η ανθρωπότητα βμως προοδεύει μέ τό ξεπέρασμα αύ­τών τών όρίων. Ή καινούρια πείρα γκρεμίζει τά δρια τής παλιάς. 'Η νέα τεχνική τά νέα μέσα άπόκτησης τής γνώ­σης, γκρεμίζουν τά δρια τής παλιάς τεχνικής καί τών παλι­ών μέσων άπόκτησης τής γνώσης.

Σέ λίγο θά παρουσιαστούν νέα δρια. Μά δέν ύπάρχει λόγος νά πιστεύουμε βτι αύτά τά νέα δρια είναι άπόλυτα καί τελικά. Σέ κάθε στάδιο υπάρχουν άνθρωποι,πού πιστεύ­ουν δτι τά δρια είναι άξεπέραστα καί γι’ αύτό δέν έρευνοϋν πάρα πέρα* μά άργά ή γρήγορα θά έρθουν άλλοι άνθρωποι πού θά γκρεμίσουν αύτά τά δρια καί θαρραλέα θά προχω­ρήσουν πρός νέα δρια, πέρα άπ’ αύτά πού υπήρχαν.

Κατά συνέπεια ή γνώση είναι περιορισμένη, καί προο­δεύει ξεπερνώντας τά ύπάρχοντα δρια.

"Ετσι γιά τούς άνθρώπους τής φεουδαρχικής κοινωνίας ήταν άδύνατο νά γνωρίζουν κάτι σχετικό μέ τή σοσιαλισ­τική κοινωνία καί τούς νόμους της, ήταν άδύνατο νά δια­τυπώσουν τήν άλήθεια γιά τό σοσιαλισμό καί για τό μετα­βατικό στάδιο άπό τό σοσιαλισμόν στόν κομμουνισμό. Αύτό ϊγινε δυνατό μόνο μέ τήν άνάπτυξη της καπιταλιστικής κοινωνίας. Μόνο τότε βρέθηκαν τά μέσα γιά τή διαμόρφω­ση μιας έπιστημονικής άντίληψης γιά τό σοσιαλισμό. Πα­ρόμοια μας είναι άδύνατον σήμερα νά γνωρίσουμε πώς μιά πλήρης κομμουνιστική κοινωνία, άφοΰ έγκαθιδρυθεΐ, θά άναπτυχθεΐ πάρα πέρα. Μά σέ μιά δοσμένη Ιστορική στιγ­μή, οΐ άνθρωποι θά μπορούσαν νά έπιβεβαιώσουνν τήν άλή- θεια αύτή γιά τήν πάρα πέρα άνάπτυξη τής κοινωνίας καί τούς νόμους της.

Άκόμα, ήταν άδύνατο νά άποκτήσουν οί άνθρωποι γνώ­σεις γιά τό άτομο καί τή διάρθρωσή του πρίν νά κατακτη­θεί ή σύγχρονη ήλεκτρονική τεχνική. Σήμερα μέ τήν τεχνική αύτή, ξεπεράσαμε αύτό πού κάποτε θεωρούσαν άξεπέραστα δρια κάθε δυνατής γνώσης. Ό μω ς καί ό τεχνική αύτή βά­ζει τά δικά της βρια στή γνώση : Ετσι σήμερα μερικοί έπι-

243

244

στήμονες υποστηρίζουν δτι είναι αδύνατο νά μάθουμε κάτι πάρα πέρα για τίς διαδικασ ες πού γίνονται μέσα στά άτο­μα, άπό ίτ ι μας έπιτρέπει ή σύγχρονη θεωρία τών κβάντα. Μά τό νά όποστηρίξουμε δτι τά δρια αύτά εϊναι γιά άλλη μιά φορά αξεπέραστα, είναι δογματισμός καί κοντόφθαλμη άποψη, δπως καί όλες τοϋ παρελθόντος, πού έβαζαν ol άλλες τεχνικές. «Ένώ χτές, τό βάθος της γνώσης, δέν πήγαινε πέρα άπό τό άτομο καί σήμερα δέν πάει πέρα άπό τό ήλε- κτρόνιο», έγραφε ό Λένιν, «.... ό διαλεκτικός ύλισμός υπο­στηρίζει δτι ύ χαρακτήρας δλων τών Ακρογωνιαίων λίθων της γνώσης γιά τή φύση πού κερδίθηκαν μέ τήν πρόοδο τής έπιστήμης, εϊναι προσωρινός, σχετικός καί κατά προσέγ­γιση. Καί τό ήλεκτρόνιο Οά ξεπεραστεϊ, δπως ξεπεράστηκε καί τό άτομο...... ( 'Υλισμός και ' Ι'μπειριοκριτικισμός,κεφάλαιο 5).

Σέ κάθε στάδιο καί σέ κάθε περίσταση ή γνώση, είναι άτελής καί προσωρινή, ύπό δρους καί περιορισμένη άπό τις ιστορικές περιστάσεις κάτω άπό τίς όποιες άποκτιέται· άπό τά μέσα καί τις μέθοδες πού χρησιμοποιούνται γιά τήν άπόκτησή της, καθώς καί άπό τίς ιστορικά καθορισμένες έννοιες καί κατηγορίες, πού χρησιμοποιούνται γιά τή δια­τύπωση τών ίδεών καί τών συμπερασμάτων.

’Αλλά ή άνάπτυξη τής γνώσης, πού τό κάθε της στά­διο έχει έξαρτημένο χαρακτήρα, είναι άνάπτυξη της γνώ­σης γιά τόν πραγματικό ύλικό κόσμο, γιά τήν άνακάλυψη τών άμοιβαίων σχέσεων καί τών νόμων κινήσης, στίς πραγ­ματικές υλικές διαδικασίες, μέσα στίς όποιες συμπεριλαμ- βάνονται καί τά σχετικά μέ τήν άνθρώπινη κοινωνία καί τήν άνθρώπινη συνείδηση. Γίνεται μια προοδευτική άνά­πτυξη τής γνώσης, κατά τήν όποία τά δρια της γνώσης πλαταίνουν άπό στάδιο σέ στάδιο καί ή άντιστοιχία . ίδεών καί τών θεωριών μέ τήν άντικειμενική πραγματικό­τητα αυξάνει, άπό στάδιο σέ στάδιο. Επίσης άπό στάδιο

σέ στάδιο, το προσωρινό καί τό υποθετικό παραχωρεί τή θέση που στό σίγουρο ναΐ έπαληθεμένο.

Ή πρόοδος της γνώσης ξεπερνά διαρκώς τά έμπόδια πού βάζουν τά υπάρχοντα ίρια της ύπάρχουσας γνώσης καί πρακτικής. Μά ένώ ή πρόοδος τής γνώσης άντιμετωπίζει πάντα έμπόδια γιά την πάρα πέρα πρόοδό της, ή γνώση προοδεύει βρίσκοντας τρόπους νά τά ξεπερνάει.

245

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΤΘΕΡΙΑ

Α Ν Α Γ Κ Α ΙΟ Τ Η Τ Α ΚΑΙ ΤΥ Χ Α ΙΟ

Ο™* ή γνώση προχωρεί στό στάδιο της γνώσης τών νόμων της κίνησης καί τών άμοιβαίων σχέσεων, πού καθο­ρίζουν τή φαινομενικότητα τών πραγμάτων, τότε άρχίζουμε νά καταλαβαίνουμε τήν πλευρά της αναγκαιότητας, πού άνήκει ταυτόχρονα καί στά φαινόμενα της κοινωνίας καί της φύσης.

Λέμε άναγκαϊο έκεϊνο πού άπό τήν ϊδια τή φύση τών πραγμάτων δέν μπορούσε νά γίνει διαφορετικά. "Οταν ή πραγματική διαδικασία, πού καθορίζει τόν τρόπο ύπαρξης ένός πράγματος είναι τέτοια, πού υποχρεωτικά έπιβάλει τήν παρουσία όρισμένων καί δχι άλλων χαρακτηριστικών ή ή άναπτυξή τους γίνεται κατά ορισμένο καί βχι άλλο τρόπο, τότε αύτά τά χαρακτηριστικά καί αύτός ό τρόπος έξέλιξης είναι άναγκαΐα.

Γενικά στό μέτρο πού κερδίζουμε γνώση, άπό τΙς εσω­τερικές σχέσεις καί νόμους έζέλιξης τών πραγμάτων, γινό­μαστε ικανοί 6χι μόνον νά ποΰμε πώς εϊναι τά γεγονότα, άλλά καί νά τά έξηγήσουμε, νά κατανοήσουμε γιατί γί νονται, νά κατακτήσουμε τήν άναγκαιοτητά τους.

247

Στίς φυσικές Έπιστήμες π.χ, οί άνακαλύψεις τοΰ Νεύ- τωνα γύρω άπό τίς άρχές της μηχανικής, άποκάλυψαν τήν αναγκαιότητα πολλών φαινομένων στή φύση, Έ τσ ι, άνά­μεσα σέ πολλά άλλα πράγματα, οί άρχές τοϋ Νεύτωνα έ­δειξαν τήν άναγκαιότητα μερικών χαρακτηριστικών τοΰ ή- λιακοΰ συστήματος, τοΰ οποίου μέρος είναι ή γή. Π.χ. είναι γεγονός ότι οί πλανήτες κινοΰνται γύρω άπό τόν ήλιο σέ έλλειπτική τροχιά· Τό γεγονός αύτό τό άνακάλυψε ό Κέ- πλερ. Τήν άναγκαιότητα δμως, τοΰ νόμου τοϋ Κέπλερ για τήν κίνηση τών πλανητών, τήν άπόδειξε ό Νεύτωνας, τοΰ όποίου ή άνάλυση τής μηχανικής τοΰ ήλιακοΰ συστήματος Ιδειξε δτι άπό τήν ΐδια τή φύση τών δυνάμεων πού δρουν σ’ Ενα τέτοιο σύστημα, οί πλανήτες είναι υποχρεωτικό νά κινοΰνται σέ έλλειπτική τροχιά καί δχι σέ κυκλική ή άλ­λου είδους τροχειά. Έ τσ ι τό γενικό αύτό χαρακτηριστικό τοΰ ήλιακοΰ συστήματος δέν ε:ναι τυχαίο. Είναι μιά άναγ. καία συνέπεια τής φύσης ένός τέτοιου συστήματος, είναι συνέπεια τών έσωτερικών σχέσεων καί νόμων έξελίξης του.

Ά ς πάρουμε τώρα ένα παράδειγμα άπό τήν κοινωνική ζωή. Είναι γεγονός δτι στή Μεγάλη Βρεταννία ή άστυνο- μία έπεμβαίνει πάντα στις διαφορές πού παρουσιάζονται στά έργοστάσια μέ τό μέρος τών έργοδοτών. Ά ν τό έξε- τάσσυμε μόνο έπιφανειακά, αύτό είναι άπλώς ένα γεγονόε. Καί δμως δέν είναι τυχαίο. Έ φ ’ δσον έχουμε έρευνήσει τή μορφή τοΰ συγχρόνου Βρεταννικοΰ Κράτους καί τό έχουμε χαρακτηρίσει καπιταλιστικό, τότε μπορούμε νά καταλά­βουμε γιατί τό γεγονός δτι ή άστύνομία βοηθάει τούς έρ- γοδότΐς δέν είναι τυχαίο γεγονός, άλλά ή άναγκαστική συ­νέπεια τοΰ καπιταλιστικοΰ καθεστώτος.

Ά ν δμως πετύχουμε τήν κατανόηση ορισμένων δψεων τών πραγμάτων καί όρισμένων τύπων γεγονότων, δέν ση­μαίνει δτι δλα τά πράγματα είναι άναγκαία καί δτι δέν άφίνουμε, περιθώρια στό τυχαίο. Έντελώς τό άντίθετο συμβαίνει. Πολλά γεγονότα έχουν τυχαίο χαρακτήρα. Ή

248

άναγνώριση της άναγκαιότητας στά πράγματα είναι Αχώ­ριστη άπό τήν ταυτόχρονη άναγνώριση τοϋ τυχαίου.

"Ετσι ή άστυνομία στά καπιταλιστικά κράτη, άναγκα- στικά υπηρετεί τήν καπιταλιστική τάξη. Δέν είναι υποχρε­ωτικό βμως νά φοροϋν μπλέ στολές. Μποροϋν νά έξυπηρε- τήσουν θαυμάσια τούς καπιταλιστές καί μέ στολές άλλου χρώματος. “Ετσι τό γεγονός βτι ol βρεταννοί άστυνομικοΐ φοροϋν μπλέ στολές, εϊναι ένα τυχαίο γίγονός πού όφεί- λεται σέ τυχαίες περιστάσεις.

Επίσης, ένώ εϊναι άναγκαΐο γνώρισμα τοϋ ήλιακοΰ συ­στήματος τό βτι ή γή κινείται γύρω άπό τόν ήλιο σέ έλλει· πτική τροχειά, δέν εϊναι άναγκαΐο τό βτι ή γή έχει αύτό τό μέγεθος. Τό συγκεκριμένο της μέγεθος όφείλεται σέ τυ­χαίες συμπτώσεις.

Εξετάζοντας τά πράγματα έπιφανειακά, βλα φαίνονται τυχαία Έ τσ ι βμως έξετάζουμε μόνο τΙς έξωτερικές τους σχέσεις καί τά έξωτερικά συμβάντα. "Οσο δέν έχουμε συλ- λάβει άκόμα τούς νόμους της άλλαγης καί τών άμοιβαίων σχέσεων πού κυβερνοϋν καί έκδηλώνονται στά πράγματα, τότε άντικρύζουμε, βλα βσα βλέπουμε καί τά κατανοού­με άπλώς σάν γεγονότα πού μποροΰσαν νά είχαν γίνει καί έντελώς διαφορετικά. «Κάθε τι μπορεϊ νά ήταν έτσι καί άλλοιώς καί κάθε άλλο μπορεϊ νά παραμείνει τό Ιδιο». (L. Wittgenstein, Tractactue Logico - Philosophies, 1, 21) : Αύτό εϊναι τό συμπέρασμα ένός έπιφανειακοϋ τρόπου άντίκρυσης τών πραγμάτων.

Μιά βαθύτερη βμως έρευνα άποκαλύπτει βτι «ένώ στήν έπιφάνεια φαίνονται τυχαία, στήν πραγματικότητα κυβερ- νοΰνται άπό έσωτερικούς νόμους, πού δέν φαίνονται, τούς όποίους πρέπει νά άνακαλύψουμε». (“Ενγκελς, Λουδοβίκος Φόγιερμπχχ, κεφάλαιο 4).

*Η άνακάλυψή τους βμως δέν έξαφανίζει τήν άντίληψη τοϋ τυχαίου. ’Αντίθετα μάλιστα αύτό άποκαλύπτει βτι τά άναγκαΐα γνωρίσματα τών πραγμάτων έκδηλώνονται μέσα

249

άπό μιά σειρά τυχαίων γεγονότων καί ίτ ι τά τυχαία γε­γονότα, άπό τήν άλλη πλευρά κυβερνοΰνται πάντοτε άπό τήν Ιστορική άναγκαιότητα.

Έ τσι, εϊναι ιστορική άναγκαιότητα δτι μέ τήν έξέλιξη, ή καπιταλιστική κοινωνία θά άντικατασταθεΐ άπό τή σο­σιαλιστική. Ό μω ς πότε καί πώς θά γίνει ή έπανάσταση προϋποθέτει μιά σειρά τυχαία περιστατικά. Μά καί ή πο­ρεία άνάπτυξης αύτών τών περιστάσεων διέπεται άπό τήν άναγκαιότητα.

Κάτι παρόμοιο γίνεται καί στή φύση. Ή έξέλιξη τής βλης ακολουθεί άναγκαστιν.ά ένα κάποιο μονοπάτι. Ό μω ς άκριβώς πότε καί πώς σ’ ένα ιδιαίτερο ύλικό σύστημα θά πραγματοποιηθούν τά διάφορα στάδια ή άν πραγματο­ποιηθεί μέσα άπό ιδιαίτερα περιστατικά, έξαρταται άπό τυχαίες περιστάσεις.

Έ τσ ι άσχολούμενοι μέ τίς άμοιβαΐες σχέσεις τοϋ τυ­χαίου καί τής άναγκαιότητα; στή φύση, ό Ένγκελς έγρα­φε, 6τι τό ήλιακό σύστημα δημιουργήθηκε σέ μιά φυσική πορεία μεταμορφώσεων τής κίνησης πού εϊναι έμφυτη στήν υλη σέ κίνηση, καί τών συνθηκών πού άναπαράγονται άπό τήν ύλη, έστω καί μέσα σέ έκατομμύρια έκατομμυρίων χρόνια, περισσότερο ή λιγότερο τυχαία, άλλά μέσα στήν άναγκαιότητα πού εϊναι σύμφυτη στό τυχαίο». Καί έξηγεΐ τήν έμφάνιση τής συνείδησης σάν τήν άνώτατη μορφή τής δλης σέ κίνηση κατά τόν ϊδιο τρόπο: «Άπό τήν ϊδια της τή φύση ή ύλη θά προωθήσει τήν έξέλιξη σέ σκεπτόμενα βντα. Καί αύτό θά συμβεΐ άναγκαστικά δταν δημιουργη- θοϋν οί κατάλληλες συνθήκες (βχι άναγκαστικά ταυτόση­μες σέ κάθε τόπο καί χρόνο) (Λιαλεχτιχή τής Φύσης).

Ό Ένγκελς λοιπόν συμπεραίνει πώς, «β,τι θεωρείται άναγκαΐο, εϊναι σύνθετο άπό παράξενα τυχαία περιστατι­κά καί τό λεγόμενο τυχαίο εϊναι ή μορφή πίσω άπό τήν όποία κρύβεται ή άναγκαιότητα».

Ά ν ή άναγκαιότητα εϊναι κάτι πού άπό τή φύση τά»

250

περιστάσεων δέν μπορούσε νά γίνει διαφορετικά, τό τυχαίο είναι κείνο πού μπορούσε νά γίνει καί διαφορετικά. Κα ̂ol δυό πλευρές ύπάρχουν στό κάθε τι. Γενικά βρίσκονται πάνω σ’ 6λα τά χαρακτηριστικά των γεγονότων καί πάνω στό χαρακτήρα τοϋ άποτελέσματος πού είναι άναγ- καΐο. Ά πό τήν άλλη μεριά, τή λεπτομέρεια, τά Ιδιαίτε­ρα γνωρίσματα τών ξεχωριστών γεγονότων καί κατά συ­νέπεια τά λεπτομερειακά, τά ιδιαίτερα γνωρίσματα τοΰ άπο­τελέσματος δέν είναι άναγκαία, άλλά τυχαία. Μ’ αύτή τήν έννοια ή «άναγκαιότητα είναι σύνθετη άπό τυχαία περι­στατικά». Καί άκριβώς μ’ αύτά τά έπί μέρους τυχαία πε­ριστατικά έκδηλώνεται ή συναφής μέ τά πράγματα άναγ­καιότητα. Καί ένώ τά έπί μέρους αύτά περιστατικά είναι τυχαία, ταυτόχρονα διαμορφώνουν καί καθορίζουν τό άναγ- καϊο.

Α Ν Α Γ Κ Α ΙΟ Τ Η Τ Α , ΤΥ ΧΑ ΙΑ Π Ε ΡΙΣΤ Α Τ ΙΚ Α ΚΑΙ ΣΥ Μ Π ΤΩ ΣΗ

Ή άνακάλυψη της άναγκαιότητας στή φύση καί στήν κοινωνία είναι συνδεμένη μέ τήν άνακάλυψη τών αιτιών καί τών νόμων πού διέπουν τίς σχέσεις αιτιότητας καί άποτε­λέσματος. Τό άναγκαϊο είναι άναγκαΐο έξ αιτίας της λει­τουργίας τών αιτιών. Ά ν υπήρξαν πράγματα πού έμφα- νίστηκαν χωρίς αιτίες, άν υπήρξαν συμβάντα πού έλαβαν χώρα έντελώς τυχαία καί χωρίς νά ρυθμίζονται άπό νόμους αιτιότητας, τότε δέν είναι δυνατό νά άνακαλύψουμε άναγ. καιότητα σ’ αύτά τά πράγματα ή συμβάντα.

Ά ν ένα χαρακτηριστικό είναι άναγκαστικό χαρακτηρι­στικό όρισμένων συμβάντων καί άν ένα κάποιο άποτέλεσμα είναι ή άναγκαία κατάληξη, θά πεξ 6τι υπάρχει συνέπεια μέ τή φύση της διαδικασίας αιτιότητας πού λειτουργεί σ’ αύτά.

Λόγου χάρη, άν ό καπιταλισμός θά άντικατασταθεΐ ά- ναγκαστικά άπό τό σοσιαλισμό, θά γίνει γιατί οί αιτίες

251

της μετάβασης άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό, γεν­νιούνται μέσα στό καπιταλιστικό σύστημα. Ά ν γνωρίσουμε βαθειά τή φύση τοϋ καπιτάλισμοΰ, τότε θά γνωρίσουμε βτι οΐ τέτοιες αιτίες ύπάρχουν καί δέν μπορεΐ νά μήν ύπάρ­χουν καί δτι θά έξακολουθήσουν νά λειτουργοΰν σ’ ένα τέ­τοιο σύστημα.

Ταυτόχρονα ή γνώση τών αιτιών μάς κάνει ικανούς νά κατανοήσουμε καί τά τυχαία χαρακτηριστικά τών πραγμά-

Έ τσ ι οΐ αίτιες πού θά φέρουν τό σοσιαλισμό έμφανί- ζονται καί λειτουργοΰν μέσα στόν καπιταλισμό. Και άκόμα τό πέρασμα στό σοσιαλισμό εϊναι άναγκαΐο. "Ομως τά έπΐ μέρους γνωρίσματα αύτών τών αίτιών είναι τυχαία. Δέν ύπάρχει άναγκαιότητα γ ι’ αύτά. Ακόμη είναι άναγκαΐο ή έργατική τάξη ν’ αύξάνει τά μέλη της καί τίς όργανώσεις της, 6σο θά άναπτύσσεται ό καπιταλισμός. Αύτό γίνεται ύποχρεωτικά καί είναι μιά άπό τΙς αίτίες πού ό καπιτα­λισμός γεννάει τό σοσιαλισμό. Μά ένώ ή συνεχής άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού άναγκαστικά άπαιτεΐ τήν παρουσία δλο καί περισσότερων έργατών καί δτι οΐ έργάτες αύτοί θά όρ- γανωθοΰν καί θά άνατρέψουν τό σύστημα, αύτό δέν σημαί­νει δτι άναγκαστικά, άς ποΰμε, ό Τζών ή ό ΣμΙΘ θά πανε σ* αύτή τήν όργάνωση καί θά παίξουν σημαντικό ρόλο σάν ήγέτες τοΰ κινήματος. 'Υποχρεωτικά θά βρεθούν οί ήγέτες, άλλά τό άν ίνας συγκεκριμένος άνθρωπος, γυιός τοΰ τάδε καί της τάδε θά γίνει ήγέτης, έξαρταται άπό πολλούς τυ­χαίους παράγοντες. Αύτοί βμως οί τυχαίοι παράγοντες, σά σύνολο καί μέσα σέ μακρόχρονη πορεία, δημιουργοΰν τις συνθήκες γιά νά προβάλει ένας τέτοιος ήγέτης.

Έ τσ ι ή λειτουργία της αιτιότητας μάς άποκαλύπτει βτι στόν κόσμο ύπάρχει καί ή άναγκαιότητα καί τό τυ­χαίο καί βτι τό άναγκαΐο έκδηλώνεται μέσα άπό τά τυ­χαία περιστατικά.

Α π ’ «ΰτό βγαίνει οτι εϊναι λάθος νά ύποστηρίζουμε

252

ίτ ι βταν προσδιορίζεται μιά αιτία ένός πράγματος, θά πει 6τι τό πράγμα αύτό είναι άναγκαΐο. Καί είναι τό Ιδιο λά­θος νά υποστηρίζουμε πώς τό τυχαίο έρχεται χωρίς αΙτία. Ό λα τά συμβάντα έχουν τίς αΙτίες τους· τό αύτό Ισχύει καί γιά τά τυχαία καί γιά τά άναγκαστικά. Μέ τήν Ιρευνα τών άπώτερων αίτιων, δέν άποδείχνουμε τήν άναγκαιότητα, για­τί καί τό τυχαίο έρχεται μέσα άπό μιά άλυσίδα συμβάντων. Ά ν κάτι, είναι άναγκαΐο δέν είναι έξ αίτίας είδικών νόμων, άλλά έξ αίτίας τών γενικών νόμων.

Γιά νά συλλάβουμε την έσωτερική σχέση τοϋ τυχαίου περιστατικού καί της άναγκαιότητας στά συμβάντα, θά πρέπει νά προωθήσουμε τή γνώση άπό τίς έξωτερικές σχέ­σεις τών πραγμάτων στίς έσωτερικές, άπό τή φαινομενικό­τητα στήν πραγματικότητα άπό τήν έπίφανειακή παρατή­ρηση καί τόν έπιφανειακό συσχετισμό τών πραγμάτων, στή βαθύτερή τους έρευνα, στήν πραγματικά διαλεκτική τους έξέλιξη. Καί τότε διαπιστώνουμε δτι ol άναγκαΐες συνέπειες τών άμοιβαίων σχέσεων τών πραγμάτων, Εκδη­λώνονται μέσα άπό μιά σειρά τυχαίων περιστατικών καί δτι τά τυχαία αύτά περιστατικά διέπονται καί καθορίζον­ται άπό έσωτερική άναγκαιότητα καί συντελούν στήν έκ­βαση ένός Αναγκαίου άποτελέσματοί.

Α Ν Α ΓΚ Α ΙΟ ΤΗ Τ Α Κ ΑΙ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ

Σ Τ Η Ν Α Ν ΘΡΩ Π ΙΝΗ Π Ρ Α Κ Τ ΙΚ Η

Μέχρι τώρα έξετάσαμε τήν έσωτερική σχέση τής άνα­γκαιότητας καί τού τυχαίου περιστατικού καί τό πώς ξε- πηδοϋν καί τά δυό άπό τήν γενική λειτουργία της αιτιότη­τας στή φύση καί στήν κοινωνία. Τώρα θά έξετάσουμ* τή μεταφορά αύτών τών συαπερασμάτων στήν πρακτική ζωή.

Ό ταν άσκοϋμε τήν πρακτική δραστηριότητα, έχουμε σχετική έλευθερία σ’ αύτό ποϋ κάνουμε ή δτι κάνουμε είναι καθορισμένο άπό τήν άναγκαιότητα καί άνεξάρτητα άπό τή

253

θέλησή μας ; Σ ’ αύτό τό έρώτημα θά πρέπει νά άπαντή- σουμε τώρα. 'Οταν σκεφτόμαστε τήν άναγκαιότητα καί τό τυχαίο, γενικά σχηματίζουμε τήν άντίληψη βτι ή παρουσία τοϋ ένός άποκλείει τό άλλο. Τό ϊδιο περίπου γ ί­νεται καί μέ τήν άναγκαιότητα καί έλευθερία. Συνήθως φτόμαστε πώς βπου ύπάρχει ή άναγκαιότητα, δέν έχει θέ­ση ή έλευθερία καί άντίθετα, βπου ένεργοϋμε έλεύθερα έ­χουμε ξεφύγει άπό τήν άναγκαιότητα.

Ά ν οί Ιδέες αυτές ήταν σωστές, τότε ή άνθρώπινη έλευ- θερία είναι άπάτη. Κάθε άνθρώπινη δραστηριότητα, βπως καί κάθε τι άλλο στόν κόσμο, διέπεται, άπό κάθε άποψη, άπό τούς νόμους της αιτιότητας. 'Η λειτουργία της αίτιό- τητας γεννάει τά άναγκαία χαρακτηριστικά τών βσων συμ­βαίνουν καί καθορίζουν τό άναγκαϊο άποτέλεσμα. Καί αύτό άκριβώς Ισχύει καί στήν άνθρώπινη δραστηριότητα, βπως καί σέ κάθε άλλη περίσταση. Έ τσ ι οί άνθρωποι δέν μπο­ροΰν νά άπαλλαγοΰν άπό τήν άναγκαιότητα πού ισχύει στή φύση καί στήν κοινωνία. Μά εϊναι λάθος νά άντιπαραθέ- σουμε τήν άναγκαιότητα στήν έλευθερία σάν κάτι πού τό ένα άποκλείει τό άλλο. Άντίθετα μάλιστα ή άναγκαιότητα γεννάει τήν έλευθερία καί είναι ή προϋπόθεσή της.

Ή λειτουργία τών φυσικών καί κοινωνικών νόμων καί ol άναγκαΐες τους συνέπειες είναι άνεξάρτητα άπό τή θέλη­σή μας καί τή συνείδησή μας. Έ τσ ι γιά βτι σκεφτόμαστε ή έπιθυμοΰμε ή αποφασίζουμε, οί πράξεις μας καθορίζον­ται πάντα μέ βάση τούς νόμους της φύσης γενικά καί της ιδιαίτερης μας φύσης Ιδιαίτερα* καί τά άποτελέσματά τους ύπαγορβύονται άπό τήν άναγκαιότητα.

Ό άνθρωπος είναι ένα μέρος της φύσης καί «ή φυσική άναγκαιότητα εϊναι τό πρωταρχικό, έν< ή άνθρώπινη θέ­ληση καί σκέψη είναι τό δευτερεΰον. Αύ \ τό δεύτερο πρέ­πει υποχρεωτικά καί άναπόφευκτα νά προσαρμοστεί στό πρώτο». (Λένιν: Υ λισμός καί Έμπειριοχριτιχισμός, κεφ. 3, τμήμα 6).

"Ομως τό χαρακτηριστικό της άνθρώπινης πρακτικής, πού τόν ξεχωρίζει καί άπό τή συμπεριφορά τών ζώων, εί­ναι ίτ ι οΐ άνθρωποι στήν κοινωνική τους πρακτική άποκτα- νε τή γνώση της άναγκαιότητας καί κατά πρώτο λόγο τή γνώση της άναγκαιότητας στή φύση καί ένεργοϋν μέ βάση αύτή τή γνώση γιά νά πετύχουν θελημένους σκο­πούς, γιά νά πραγματοποιήσουν τά σχέδιά τους.

Αύτό άρχίζει μέ τήν ϊδια τή διαδικασία παραγωγής, στήν όποία δ άνθρωπος «βάζει σέ κίνηση τίς φυσικές δυνά­μεις τοϋ κορμιοϋ του, γιά νά πετύχει άπό τή φύση παρα­γωγή πού νά ταιριάζει μέ τίς έπιθυμίες του» καί Ιτσι «νά πραγματοποιήσει ένα δικό του σκοπό». (Μάρξ: Κεφάλαιο, τόμος I, κεφ. 7. τμήμα 1).

Κατά συνέπεια οΐ άνθρωποι δέν είναι υποχρεωμένοι, σάν τά ζώα, νά προσαρμόσουν τή συμπεριφορά τους σέ καθορι­σμένα πλαίσια. Οΐ άνθρωποι δέν προσαρμόζονται άπλώς» δπως τά ζώα, στό πέριβάλλον τους. Δίνουν στόν έαυτό τους τήν ίλευθερία νά άναζητήσουν καί νά πραγματοποιήσουν σκοπό πού οί ίδιοι συνέλαβαν καί θέλουν νά φέρουν σέ πέ­ρας. Καί κάνοντας αύτό, άλλάζουν καί τούς έαυτούς τους» άλλάζουν τήν ίδια τους τή φύση.

Μά ή κυριαρχία πάνω στή φύση, πού κ άν*ι τόν άνθρωπο νά ξεχωρίζει άπό τά ζώα, δέν άπαιτεΐ καμμιά άνεξαρτησία τοϋ άνθρώπου άπό τούς νόμους της φύσης καί τή φυσική άναγκαιότητα- ’Αντίθετα', έκεΐνο πού τόν ένδιαφέρει δέν εί­ναι ή κατάργηση τών αντικειμενικών κοινωνικών νόμων· άλλά ή γνώση καί ή συνειδητή χρησιμοποίηση αύτών τών νόμων. Δέν τόν ένδιαφέρει τό τέλος της άναγκαιότητας στήν κοινωνία, άλλά ή άναγνώρησή της καί ή καθοδήγηση τής κο νωνικής του δραστηριότητας σέ άρμανία μέ τήν ά­ναγκαιότητα αύτή πού αναγνωρίζει.

Κατά συνέπεια, οί άνθρωποι ποτέ καί άπό καμμιά άποψη δέν είναι άνεξάρτητοι άπό τούς φυσικούς ή κοινωνικούς νό μους καί τίς συνέπειές τους. ’Απ’ αύτό βγαίνει 6τι δσο δέν

254

θά γνωρίζουν αυτούς τούς νόμους καί τις συνέπειές τους, είναι δέσμιοι καί στερούνται της έλευθερίας τους. 01 νόμοι αύτοί μέ τίς άναγκαΐες τους συνέπειες, παρουσιάζονται σάν ξένες, πέρα άπό τόν άνθρωπο δυνάμεις, μέ απροσδόκητα ή καταστροφικά άποτελέσματα, πού μπαίνουν φραγμός στά άνθρώπινα σχέδια. Μά βταν οί άνθρωποι άποκτήσουν γνώ­σεις γύρω άπ’ αύτούς τούς νόμους καί τις άναγκαΐες τους συνέπειες, μπορούν νά μάθουν νά τούς χρησιμοποιούν πρός Ιδιο βφελος.

’Ελευθερία δέν θά πει νά κόψει κανένας τούς δεσμούς του μέ τή λειτουργία της αιτιότητας, άλλά νά την κατανο­ήσει. Δέν σημαίνει άπαλλαγή άπό τήν άναγκαιότητα, άλλά γνώση αύτής.

Δέν ύπάρχει, λοιπόν, τίποτα τό άσυμβίβαστο άνάμεσα στήν ύπαρξη της άναγκαιότητας καί στήν ανθρώπινη έλευ- θερία. , ’Αντίθετα, δπως είπαμε, ή άναγκαιότητα, γεννάει τήν έλευθερία. Καί πιό συγκεκριμένα, δταν οί άνθρωποι ά- ποκτοϋν τή γνώση της άναγκαιότητας, μπορούν νά τήν άναγνωρίζουν καί μπορούν νά πάρουν άπόφαση μέ βάση τήν πραγματική κατανόηση αύτουνοϋ πού θά κάνουν.

Καί άκόμη πάρα πέρα, δπως άναφέρχμε καί πιό πάνω ή ύπαρξη της άναγκαιότητας εϊναι προϋπόθεση της έλευθε­ρίας τοϋ άνθρώπου και δχι άρνησή της.

Τί θά γινόταν άν δέν λειτουργούσαν οί νόμοι της αιτι­ότητας στή φύση καί στήν κοινωνία, άν δέν ύπηρχε ή άν- τικειμενική άναγκαιότητα πού ρυθμίζει τήν πορεία τών δσων συμβαίνουν; ’Ασφαλώς τίποτα. Δέν θά μπορού­σαμε νά άποφασίσουμε ή νά άναλάβουμε έστω καί τήν έλά- χιστη πράξη, γιατί δέν θά μπορούσαμε μέ κανένα τρόπο νά γνωρίζουμε ή νά έλέγξοΰμε τά άποτελέσματα πού θέ­λαμε άπό αύτή τήν πράξη Δέν θά είχαμε οΰτε τήν έλευ­θερία νά φτιάξουμε ένα τσάι π.χ., γιατί δέν θά ξέραμε άν θά βράσει ή βχι τό νερό, βταν θά τό βάζαμε στήν τσαγιέ­ρα, οΰτε καί τί άποτέλεσμα θά είχαμε. Καί άκόμη λιγό-

255

256

τερο δέν θά μπορούσαμε νά κάνουμε καμμιά πολύπλοκη κοι­νωνική δραστηριότητα, γιατί όλα θά ήσαν χάος. Στήν ούσία δέν θά υπήρχαμε οδτε μεΐ·,.

Μόνο έπειδή τά πράγματα ύπόκεινται στούς νόμους, έπειδή ισχύει ή άναγκαιότητα στή φύση καί στήν κοινω­νία, είμαστε ικανοί νά παίρνουμε συγκεκριμένες άποφάσεις καί νά πετυχαίνουμε τά άποτελέσματα πού θέλουμε. Αύτός είναι ό δρος της άνθρώπινης έλευθεοίας. Καί ή έλευθερία πραγματοποιείται στό μέτρο τών γνώσεων πού έχουμε καί κατά συνέπεια στήν ικανότητά μας νά παίρνουμε άποφά- σεις μέ βάση τΙς γνώσεις μας αύτές καί νά πετυχαίνουμε τά άνάλογα άποτελέσματα.

"Οταν γνωρίζουμε τούς νόμους πού διέπουν τά πράγ­ματα, ΐότε μπορούμε νά δρουμε σύμφωνα μέ τούς νόμους αύτούς, κατά τρόπο πού δέν θά μπορούσαμε νά τό κάνου­με, χωρίς αύτή τή γνώση. Λόγου χάρη ol άνθρωποι πολ­λές φορές όνειρεύονταν νά πετάξουν, άλλά τούς έμπόδιζαν ol φυσικοί νόμοι. "Οταν άνακαλύφτηκαν ol νόμοι πού διέ­πουν τό πέταγμα, τότε μπορέσαμε νά κατασκευάσουμε τά μέσα γιά νά πετάξουμε. Σέ πολλές παρόμοιες περιπτώσεις, ή γνώση τών νόμων πού προηγούμενα μάς έβαζαν έμπόδια καί δρια στήν δράση μας, μετά τήν άνακάλυψή τους, μας έκανε ικανούς νά γκρεμίσουμε αύτά τά βρια.

Η ΓΝ Ω ΣΗ ΣΑΝ Μ ΕΣΟ Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π ΙΝ Η Σ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ Σ

Άφοϋ οί πράξεις μας καθορίζονται άπό διάφορες αΐ- τίες, μήπως βρισκόμαστε κάτω άπό τόν έλεγχο μιας άξε- πέραστης άναγκαιότητας ;

Είναι άλήθεια 8τι καί μεϊς ol ΐδιοι είμαστε προϊόντα καθορισμένων συνθηκών καί βτι μπορούσαμε νά είμαστε διαφορετικοί 2ν οΐ συνθήκες ήσαν διαφορετικές. Καί άκόμα βτι ένεργοϋμε σύμφωνα μέ τήν άναγκαιότητα τών Ιδιαί-

257

τερών μας περιστάσεων καί της ίδιας μας της φύσης, Μά αύτό δέν έρχεται σέ καμμιά άντίθεση μέ τή δυνατό­τητα νά είμαστε έλεύθεροι καί νά ένεργοϋμε έλεύθερα.

"Οτι καί άν κάνουμε υπάρχει κάποια αΙτία πού γίνεται. “Αν αύτή ή αΙτία είναι μιά όποιαδήποτε έξωτερική δύναμη πού έπενεργεΐ πάνω μας κατά τόν α ή τόν β τρόπο καί πού μάς δημιουργεί κάτι χωρίς τήν παρέμβαση της δικιας μας θέλησης, τότε άσφαλώς δέν είμαστε έλεύθεροι, άλλά έξαναγκασμένοι νά κάνουμε αύτό ή έκεΐνο. "Οταν βρίσκου­με σ’ ένα πλήθος καί κάποιος μέ σπρώχνει, έτσι πού καί γώ ύποχρεώνουμαι νά σπρώξω ανάλογα έναν άλλο, τότε έγώ δέν ένεργω έλεύθερα. Πρόβλημα έλευθερίας μπαίνει μόνο βταν κάνουμε κάτι μέ τή θέλησή μας, δηλαδή βταν ή αΐ- τία αύτοϋ πού κάνουμε είναι ζήτημα δικό μας, της θέλη­σής μας. Μά πώς καθορίζεται ή θέλησή μας ; *Αν καθο­ρίζετε άπό διάφορες έξωτερικές δυνάμεις πού έπενεργοΰν καί διαμορφώνουν τή θέλησή μας, έτσι πού τά άποτελέσμα­τα νά μήν είναι καθαρά δικά μας, της θέλησής μας» τότε στερούμαστε έλευθερίας' τότε άπλώς έχουμε τήν αύτα- πάτη βτι ένεργοϋμε έλεύθερα, άλλά είναι μόνο αύταπάτη. Καί τέλος, άν ή θέλησή μας καθορίζεται άπό τήν γνώση, πού έχουμε γιά τΙς περιστάσεις της πράξης μας καί γιά τό τί πρέπει νά κάνουμε, προκειμένου νά πραγματοποιήσουμε τό σκοπό μας πού τόν έχουμε κάνει δική μας ύπόθεση, τότε βχι μόνο νοιώθουμε έλεύθεροι, άλλά καί είμαστε πραγ­ματικά έλεύθεροι.

Μιά τέτοια ιδιότητα έλεύθερης ένέργειας δέν είναι σύμ­φυτη μέ τή θέλησή μας, άλλά δημιουργεϊται. Ή έμφάνι- σή της καί ή έκτασή της, έξαρτώνται άπό καθορισμένες αίτίες, πού μπαίνουν σέ λειτουργία μέσα στήν κοινωνική ζωή.

Σάν άποτέλεσμα της λειτουργίας τών νόμων της δικής μας έξέλιξης, σάν άποτέλεσμα τής ίδιας της άναγκαιότη- τας της φύσης, άποκταμε συνεχώς γνώσεις για τά έξωτερι-

258

κά πράγματα καί γιά τήν ίδια μας τή φύση καί τΙς άπαι- τήσεις πού ύπάρχουν καί ύστερα ένεργοϋμε, μέ βάση αύτή τή γνώση. Άνάλογα μέ τίς γνώσεις πού άποκτοϋμε, έκεΐνο πού κάνουμε προέρχεται άπό τή δική μας τή συνείδηση καί βασίζεται πάνω στή γνώση τών απαιτήσεων μας καί τοϋ πώς θά τό πραγματοποιήσουμε. Μέ τόν τρόπο αύτό εί­μαστε ελεύθεροι. Τί άλλου είδους έλευθερία μποροϋμε νά περιμένουμε ή νά έπιθυμοΰμε ;

Αύτό, μέ τήν εύκαιρία, είναι ένα σημείο πού στήν ού- σία του έχει ξεκαθαρισθεΐ άπό πολύ παλιά, άπό τό μεγάλο υλιστή φιλόσοφο Σπινόζα, βταν άπόδειχνε βτι οί άνθρώπι­νες πράξεις, σάν βλα τά άλλα πράγματα, καθορίζονται άπό αίτιες a priori. Καί άκόμα βτι βλοι οί άνθρωποι είναι έλεύ- θεροι, βχι βταν κάνουνε πράξεις χωρίς αιτίες, άλλά βταν ol πράξεις τους καθορίζονται άπό τή γνώση τους σχετικά μέ τίς άπαιτήσεις τους καί άπό τόν τρόπο πραγματοποίησής τους.

«Έλευθερία δέν σημαίνει τό βνειρο της άνεξαρτησίας άπό τούς φυσικούς νόμους» έγραφε ό Ένγκελς», άλλά έ­λευθερία θά πει γνώση αύτών τών νόμων καί μέσα στίς δυνατότητες πού δίνουν νά τούς χρησιμοποιήσουμε πρός καθορισμένους σκοπούς. Καί αύτό Ισχύει τόσο στούς νόμους τής εξωτερικής φύσης, βσο καί στούς νόμους πού διέπουν τό σώμα καί τή διανοητική ζωή τών ίδιων τών άνθρώπων, πού είναι δυό κατηγορίες νόμων πού μπο- ροϋν νά ύπάρχουν χωριστά ό ένας άπό τόν άλλο, μόνο στή σκέ<|τη καί βχι στήν πραγματικότητα. Κατά συνέπεια έλευθερία θέλησης δέν είναι τίποτα άλλο έξω άπό τήν Ικα­νότητα νά παίρνουμε άποφάσεις μέ βάση τή γνώση τοϋ θέ­ματος πού μάς άπασχολεΐ... Έλευθερία λοιπόν, σημαίνει νά έλέγχουμε τόν έαυτό μας καί τήν έξωτερική φύση, πράγ­μα πού στηρίζεται στή γνώση τής φυσικής άναγκαιότη­τας». (Άττι-Ντύριψγχ, μέρος I κεφ. II).

Ή άνθρώπινη γνώση λοιπόν, είναι ένα ουσιαστικό μέ­σο γιά τήν άνθρώπινη έλευθερία. Μά ένώ ή γνώση έξχρ-

259

τάται άπό τήν προοπτική, ή ανάπτυξή τής γνώσης μ*τα- μορφώνει έπίσης καί τήν πρακτική. Τό δτι ή πρακτική βα­σίζεται στή γνώση είναι ένα άλλο πράγμα άπό τή πρα­κτική πού δέν βασίζεται στή γνώση. Γιατί δσο καλύτερα γνωρίζουμε τΙς ιδιότητες τών πραγμάτων, τόσο περισσότε­ρο μπορούμε πρακτικά νά κυριαρχήσουμε πάνω σ’ αύτά, νά τά κάνουμε δικά μας, νά τά ύποτάξουμε, άντί νά ύποτα- χτοϋμε έμεϊς σ’ αύτά. 'Η άνάπτυξη τής γνώσης, πούεΖναι προϊόν της προσπάθειας τοϋ άνθρώπου νά κυριαρχήσει πά­νω στή φύση καί νά όργανώσει τήν ίδια του τήν κοινωνι­κή ζωή, συντελεί βαθμιαία στήν πραγματοποίηση αύτης της κυριαρχίας καί στήν οικοδόμηση άνώτερων μορφών κοι­νωνικής όργάνωσης, στήν πραγματοποίηση της δυνατότη­τας μιάς πλήρους καί έλ-ύθερης ζωής γιά δλοΟς.

Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ ΚΑΙ Τ Υ Χ Α ΙΟ ΣΥΜΒΑΝ

Μέχρι τώρα έξετάσαμε τό δεσμό πού ύπάρχει άνάμεσα στή φύση καί στήν κοινωνία, άνάμεσα στήν άναγκαιότητα καί στό τυχαίο συμβάν. Καί είδαμε δτι ή άναγκαιότητα έκφράζεται μέσα άπό μιά σειρά τυχαίων συμβάντων. Γιά νά ένεργοΰμε έλεύθερα μέ βάση τή γνώση, σημαίνει δτι έμεΐς, σάν βντα πού ένεργοϋν συνειδητά, μπορούμε νά άσχή- σουμε πρακτικό έλεγχο πάνω στά τυχαία αύτά περιστατι­κά, έτσι πού νά έξαφανίσουμε τό τυχαίο στόν καθορισμό τών άποτελεσμάτων της δραστηριότητάς μας καί νά κά­νουμε αύτά τά άποτελέσματα νά άνταποκρίνονται πλήρως στούς σκοπούς μας. Μέ άλλα λόγια ή άσκηση της έλευθε- ρίας πράξης, σημαίνει δτι, γιά νά φέρουμε τή δραστηριό- τητά μας σ’ ένα καθορισμένο καί κατκυθυνόμενο σκοπό, πρέπει, στηριζόμενοι πάνω στή γνώση τών νόμων τοϋ θέ­ματος πάνω στό όποιο ένεργοΰμε, νά άσκήσουμε πάνω του τέτοιον έλεγχο, πού ή δράση τοϋ τυχαίου νά έξαφανιστεΐ, προκειμένου νά πετύχουμ* τό καθορισμένο άποτέλεσμα.

260

"Έτσι ένώ ή πραγματοποίηση της άνθρώπινης έλευθε­ρίας στήν πράξη δέν σημαίνει, μέ κανένα τρόπο, άπαλλαγή άπό τήν άναγκαιότητα, κατά κάποιο τρόπο σημαίνει άπαλ­λαγή άπό τό τυχαίο ή έξαφάνισή του.

Γιά νά πραγματοποιήσουμε κάτι πού θέλουμε, δέν θά πρέπει νά άφήσουμε νά μπει, κατά όποιοδήποτε τρόπο, τό τυχαίο, προκειμένου νά μάς δώσει έπιτυχία σέ κείνο πού άναλαμβάνουμε. Ά ν κάνουμε αύτό, τότε ή έπιτυχία είναι κάτι συμπτωματικό. Ά ν έχουμε έπιτυχία, όφείλεται στήν τύχη καί βχι στήν κρίση μας. 01 περιστάσεις καί βχι ή έσκεμμένη δίκιά μας δραστηριότητα μάς όδήγησαν στήν έ­πιτυχία. Άλλά οί περιστάσεις δέν είναι πάντα σίγουρο βτι θά μάς είναι ευνοϊκές.

Έ τσ ι στίς όργανωμένες π.χ. συγκεντρώσεις ξεχνάμε πολλές φορές, νά καθορίσουμε τή θέση τοϋ καθενός. Τό άφή- νουμε στήν τύχη καί έτσι ό καθένας δέν ξέρει τί νά κάνει. Πολλές φορές μπορεΐ νά μείνουν οΐ συγκεντρώσεις χωρίς όμιλητή. Εϊναι φυσικό βτι έκεΐνος πού άναλαμβάνει νά όργανώσει κάτι, θά πρέπει νά λάβει ύπ’ βψη του βλους τούς παράγοντες πού συντελοΰν στήν έπιτυχία τοΰ σκοπού καί τίποτα νά μήν μείνει στήν τύχη του.

Τά στοιχειώδη χαρακτηριστικά της έλεύθερης δράσης* δηλαδή γνώση τής άναγκαιότητας καί έξαφάνισή τοΰ τυ­χαίου, φωτίζονται καθαρά στή διαδικασία έργασίας πού εί­ναι ή βασική διαδικασία της άνθρώπινης δραστηριότητας.

Στή διαδικασία έργασίας ό άνθρωπος, χρησιμοποιώντας τά έργαλεϊα, έπενεργεΐ έπΐ τοϋ άντικειμένου της έργασίας» γιά νά έπιφέρει καθορισμένες άλλαγές σ’ αύτό. Γιά νά τό πετύχει αύτό, θά πρέπει νά γνωρίζει μέ άκρίβεια τά άναγ- καΐα χαρακτηριστικά τοΰ άντικειμένου έργασίας καί πρέπει νά έξαφανίσει τά άποτελέσματα τοΰ τυχαίου στό άντικείμενο αύτό.

Ό σο ευρύτερο καί μεγαλύτερης προοπτικής είναι τό θέμα πού άναλαμβάνει νά φέρει σέ πέρας ό άνθρωπος μέ

261

τήν έργασία του, τόσο πιό πολύ θά πρέπει νά έξαφανιστοϋν οί παράγοντες τοϋ τυχαίου σ’ αύτό.

Αύτό έχει μεγαλύτερη άκόμα σημασία στίς μηχανικές έργασίες. Γιά νά κτίσουν π .χ. £να γεφύρι, ol μηχανικοί βα­σίζουν τά σχέδιά τοας στή γνώση τών βασικών νόμων της φύσης τοϋ μέρους καί τών ύλικών πού χρησιμοποιούν καί λαμβάνουν ύπ’ δψη τούς διάφορους τυχαίους παράγοντες, πού μπορούν νά παρέμβουν σ’ αύτό τό ζήτημα. "Ενα πα­ράδειγμα άποτυχίας, άπό τό γεγονός 6 η δέν άντιμετώπι- σαν αύτό τό τυχαίο, δίνεται στά έργα πού έγιναν στίς άνα- τολικές άκτές της ’Αγγλίας, πρίν κάμποσα χρόνια, γ ι’ τήν προστασία της χώρας άπό τή θάλασσα. 01 ύπεύθυνοι αύ­τών τών έργων ξέχασαν νά υπολογίσουν τή δυνατότητα ένός έξαιρετικά μεγάλου παλιρροιακοΰ κύματος, έξ αίτίας τών άνατολικών άνέμων. Κι’ βταν αύτό συνέβηκε, ή θάλασσα είσόρμησε πάνω άπό τά άναχώματα. Μά άν οί μηχανικοί αύτοϋ τοϋ έργου είχαν λάβει ύπ’ 6ψη τους τό ένδεχόμενο τοϋ τυχαίου αύτοϋ περιστατικού, μποροϋσαν νά τό είχαν άντιμετωπίσει.

Τ Ο Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΟ ΤΟΥ ΣΥΝ ΕΙΛΗΤΟ Υ ΕΛ ΕΓΧ Ο Υ

’Εξετάζοντας αύτά τά παραδείγματα, μπορούμε νά βγά­λουμε πάρα πέρα συμπεράσματα γιά τΙς άμοιβαΐες σχέ­σεις πού ύπάρχουν άνάμεσα στήν άναγκαιότητα, στό τυ­χαίο καί στήν άνθρώπινη έλευθερία.

"Οταν λέμε, δτι ή έλευθερία τείνει στήν έξαφάνιση τοϋ τυχαίου,, δέν σημαίνει άσφαλώς δτι, μέ τήν άσκηση της έλευθερίας έξαφανίζουμε τό τυχαίο καί τούς δεσμούς του μέ τήν άναγκαιότητα. Ή δράση τού τυχαίου καί ό δεσμός του μέ τήν άναγκαιότητα, εϊναι ένα αντικειμενικό γεγονός καί γενικό γνώρισμα τών δσων συμβαίνουν τόσο στή φύση, δσο καί στήν κοινωνία, πού πρέπει νά τό λάβουμε ύπ’ 6ψη μας καί, μέ βάση αύτό, νά προσαρμόσουμε τίς πράξεις μας.

262

'Υπάρχει Ανεξάρτητα άπό μας καί δέν μποροΰμε νά τό άπο- φύγουμε ή νά τό αλλοιώσουμε. ’Εκείνο πού πρέπει νά κά­νουμε, γιά νά πετύχουμε τήν έλευθερία στίς πράξεις μας είναι νά φέρουμε, μέ τή γνώση τής αναγκαιότητας τή συν. ολική διαδικασία, συμπεριλαμβανομένων καί τών τυχαίων πού είναι σύμφυτα μ’ αύτό, κάτω άπό τόν έλεγχό μας καί νά τά κατευθύνουμε πρός Ινα θελημένο άπό μας σκοπό. Έ τσι, έξαφάνισή τοΰ τυχαίου σημαίνει νά τό ελέγχουμε καί νά κατευθύνουμε τή δράση του σέ άποτέλεσμα πού δέν εί­ναι τυχαίο. Καί αύτό πετυχαίνεται α) άσκώντας άμεσο Ελεγχο πάνχ στούς τ υχαίους παράγοντες· καί β) μέ διορα­τικότητα καί μέ τά άναγκαϊα μέτρα νά άποκόψουμε τά α­ποτελέσματα έκείνου πού μένει πέρα άπό τόν έλεγχό μας. Καί γι’ αύτό Ινα σοσιαλισ τικό οικονομικό πλάνο π.χ. πε­ριέχει πάντα καί «ρεζέρβα».

Μία άποψη τής όξ υδέρκειας, σέ· σχέση μέ τό τυχαίο, έκφράζεται στή φράση «κορώνα κερδίζω, γράμματα χά­νεις.». “Αν μιά τέτοια κατάσταση έξασφαλιστεΐ, τότε έξα- σφαλίζεται καί τό κέρδος. Ά ν τό άποτέλεσμα έξαρταται άπό τό τυχαίο τοΰ στριψίματος τοϋ νομίσματος, τότε εϊναι άνεξάρτητο άπό τή θέλησή μας. Άλλά άν έξασφαλιστεΐ οτι δ,τι κι’ άν έρθει θά κερδίσουμε, τότε έκεΐνο πού καθορίζε1 τό άποτέλεσμα εϊναι ή θέλησή μας. Ά ν οί άνθρωποι βά­ζουν στοιχήματα, δέν μπορεΐ νά έχουν τό άποτέλεσμα μέ βάση τΙς φυσικές σχέσεις.

Μιά Αλλη ίψη τής έξαφάνισης τοΰ τυχαίου δίνεται μέ τό στρίψιμο ένός νομίσματος πλαστοΰ, πού κι’ άπ’ τΙς δυό μεριές έχει κορώνα.

Είδαμε δτι ή άναγκαιότητα πραγματοποιείται μέσα άπό μιά σειρά τυχαία περιστατικά καί άκόμα δτι τά τυχαία περιστατικά διέπονται άπό μιά έσωτερική άναγκαιότητα, "Οταν κατανοήσουμε σωστά αύτό τό πραγμα στήν πρα­κτική κι’ δταν έξοπλιστοΰμε μέ τή γνώση τών νόμων τοΰ άντικειμένου της δραστηριότητά μας, τότε έχουμε τή δυνα­

263

τότητα νά μελετήσουμε καί νά έλέγξουμε τούς τυχαίους παράγοντες πού είναι σύμφυτοι σ’ αύτό τή θέμα, έτσι πού νά τούς κατευθύνουμε σ’ Ινα αναγκαίο αποτέλεσμα πού θά ταιριάζει στίς προθέσεις μας.

Αύτό πάρα πέρα άπαιτεΐ ή γνώση μας νά μήν είναι άπλώς γνώση τών άναπόφευκτων, άλλά καί τών πιθανών, Σέ σχέση μέ μιά δοσμένη διαδικασία π.χ., θά πρέπει νά ξέρουμε, βχι μόνο τά γενικά άποτελέσματα πού άπορρέουν άπό αύτή τήν «ίτία, έτσι πού κάθε φορά πού παρουσιάζεται νά μπορούμε νά εξασφαλίσουμε καί τό άντιστοίχο άπο- τέλεσμα* άλλά πρέπει νά ξέρουμε τις διάφορες πιθανές αί­τιες πού θά μποϋν σέ λειτουργία καί τά διάφορα άποτε­λέσματα πού θά άκολουθήσουν. Αύτό μας κάνει ικανούς νά κρίνουμε τόν καλύτερο τρόπο πού θά ένεργήσουμε, γιά νά έλέγξουμε τή συνολική διαδικασία, συμπεριλαμβανομένων καί τών τυχαίων γνωρισμάτων.

Ή κρίση μας γύρω άπό τήν πιθανότητα, έκφράζει τήν προσδοκία μας γιά τήν έκταση τοΰ τυχαίου. Σύμφωνα μέ βρι­σμένες θεωρίες, ή πιθανότητα είναι καθαρά υποκειμενική, μέ τήν έννοια δτι ή έκφραση μιας πιθανότητας δέν είναι τίποτα άλλο άπό μιά ύποκειμενική αβεβαιότητα ή έλλειψη γνώσης. ’Αντίθετα 6μως, ή ίδέα τής πιθανότητας άντανακλά μιά άντι- κειμενική πραγματικότητα, — ή καλύτερα μιά 6ψη της άν- τικειμενικής πραγματικότητας — δηλαδή τή λειτουργία τών τυχαίων αίτιων, σέ μιά συνολική σειρά συμβάντων ή σ’ ένα σύνολο περιστάσεων. Κι’ αύτό είναι άκριβώς μιά άντικει· μενική πραγματικότητα, δπως καί ή λειτουργία μιάς μο­ναδικής αιτίας σέ μιά συγκεκριμένη περίσταση, πού δέν ε ί­ναι άντικείμενο πιθανότητας.

Στό μέτρο πού γνωρίζουμε τις σύμφυτες στο άντικεί- μ«ιό μας πιθανότητες καί στό μέτρο πού μπορούμε νά έχου με μιά όρθή κρίση πιθανότητας, είμαστε Ικανοί καλύτερα νά μελετάμε δλους τούς παράγοντες πού έπενεργοϋν στό σύ­νολο της διαίδικασίας, συμπεριλαμβανομένων καί τών τυ·

264

χαίων παραγόντων, κι’ έτσι μποροϋμε νά κατευθύνουμε τό σύνολο της διαδικασίας πρός καθορισμένους σκοπούς.

Καί τώρα άς τά συνοψίσουμε :’Ελευθερία σημαίνει νά έλέγχουμε τούς έαυτούς μας

καί τήν Εξωτερική φύση. Καί ό Ελεγχος αύτός στηρίζεται πάνω στή γνώση της άναγκαιότητας. Ή τέτοια γνώση ά- παιτεΐ έπίσης νά γνωρίζουμε, βτι καί τυχαίοι παράγοντες μπαίνουν μέσα στή διαδικασία πού μας ένδιαφέρει καί πού ή λειτουργία τους έχει γιά χαρακτηριστικό τήν πιθανότητα καί γι’ αύτό μποροϋμε : α) νά έλέγχουμε τή λειτουργία τοϋ τυχαίου' καί β) νά παίρνουμε όλα τά μέτρα, στό μέτρο πού μποροϋμε νά τά έλέγξουμε, πρός μιά κατεύθυνση, έτσι πού τό αποτέλεσμα νά κατευθύνεται πρός τόν Επιθυμούμενο σκοπό.

«Τό τυχαίο εϊναι μόνο ό ένας πόλος τής σχέσης, ένώ ό άλλος της πόλος καλείται άναγκαιότητα», έγραφε ό ’Έ νγ­κελς. «.... Ό σο περισσότερο μιά κοινωνική δραστηριότητα, μιά σειρά άπό κοινωνικές διαδικασίες, γίνονται πιό δύσκο­λες γιά τό συνειδητό έλεγχο τοϋ άνθρώπου, όσο ξε­φεύγουν άπό τόν έλεγχό του, καί όσο τοϋ φαίνονται καθαρά τυχαία περιστατικά, τόσο πιό σίγουρα τά τυχαία αύτά τοϋ φαίνονται σάν ξεχωριστοί νόμοι καί τούς θεωρεί σάν φυ­σική άναγκαιότητα». ( Ή Καταγωγή τής οικογένειας κλπ. κεφάλ. 9).

Ό ταν τά συμβάντα πού μας ενδιαφέρουν πραγματο­ποιούνται χωρίς τό συνειδητό μα< έλεγχο πάνω σ’ αύτά, τότε τό άποτέλεσμα καθορίζεται άπό τή φυσική άναγκαιό­τητα πού πραγματοποιείται μέσα άπό μιά σειρά τυχαία πε­ριστατικά· ’Αλλά στό μέτρο πού πραγματοποιούμε τό συ­νειδητό έλεγχο πάνω στά γεγονότα, είμαστε μεϊς πού συ­νειδητά καθορίζουμε τήν πορεία τους, Ενεργώντας μέ βάση τή γνώση τών νόμων αύτών τών περιστατικών καί τών πα­ραγόντων πού Επηρεάζουν τό άποτέλεσμα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΕΤΘΕΡΙΑΣ

Η Α Π Ο Κ Τ Η ΣΗ Τ Η Σ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ Σ

Πολλές άπό τίς θεωρητικές δυσκολίες ποΰ Αντιμετωπί­ζουν οΐ άνθρωποι, ίταν σκέφτονται τδ πρόβλημα της έλευ­θερίας, προέρχονται άπό τήν ίδέα ίτ ι ή έλευθερία εϊναι μια ϊμφυτη Ιδιότητα της θέλησης. Ή έλευθερία ίμως, δέν εί­ναι έμφυτη Ιδιότητα της θέλησης, οδτε εϊναι ένα κάποιο εϊδος δώρου ή χαρίσματος πού τό έδωσε δ θεός ή ή φύση στόν άνθρωπο. Εϊναι κάτι πού κερδίζεται βαθμιαία, λίγο- λίγο, δημιουργεΐται καί πραγματοποιείται στήν πορεία τών αΙώνων της άνθρώπινης κοινωνικής δραστηριότητας.

Ό Ζάν Ζάκ Ρουσσώ άρχίζει τό βιβλίο του Κοινωνικό Συμβόλαιο μέ τΙς περίφημες λέξεις «δ άνθρωπος έγεννήθη έλεύθερος». Άλλά οΐ άνθρωποι δέν γεννιούνται έλεύθεροι. Αντίθετα γεννιούνται χωρίς κανένα ίχνος έλευθερίας. Γεν­νιούνται δέσμιοι, σάν κάθε πλάσμα καθορισμένο άπό περι­στάσεις άν*ξάρτητες άπό τή θέλησή τους. Άλλα χάρη στήν κοινωνική του ζωή καί στούς νόμους έξέλιξής του, δ άν­θρωπος σιγά - σιγά άναπτύσει μέσα στήν κοινωνική πρα­

266

κτική έκεΐνες τίς ιδιότητες πού τόν κάνουν έλεύθερο. Κα'ι αύτό πραγματοποιείται μέσα στήν πάλη μέ τήν έξωτερι­κή φύση, στήν κοινωνική και στήν ταξική πάλη καί άκόμα καί στήν άτομική πάλη. Δημιουργεί γιά τόν έαυτό του καί κερδίζει γιά τόν έαυτό του τήν έλευθερία πού κατέχει καί δέν μπορεΐ νά κατέχει τίποτα περισσότερο άπ’ 6,τι δημι­ουργεί καί κερδίζει.

‘Η έλευθερία δέν είναι έμφυτη ιδιότητα, ούτε είναι κά­τι σάν τό «ή βλο ή τίποτα». Οί μεταφυσικοί υποστηρίζουν βτι ή είμαστε άπόλυτα ελεύθεροι ή 6χι. Αύτοί άρνοϋνται 6- τι μπορούμε νά είμαστε, άπό μιά άποψη έλεύθεροι καί άπό μιά άλλη βχι καί δτι μπορεΐ νά είμαστε άλλοτε περισσό­τερο καί άλλοτε λιγότερο έλεύθεροι.

*0 μαρξισμός, παίρνοντας θέση άνάμεσα στις άπόψεις τοϋ βολουνταρισμοΰ, πού υποστηρίζει ότι ή θέληση δέν κα­θορίζεται μέ τίποτα καί τοϋ ντετερμινισμοϋ ,πού όποστηρίζει δτι ή θέληση καθορίζεται, τάσσεται μέ τήν πλευρά τοΰ ντετερμινισμοϋ, άφοΰ κάθε πράξη τής θέλησης ίχει τήν αΐ- τία της. Άλλά στό σημαντικό ζήτημα δέν εϊναι τό άν κάθε μας πράξη είναι καθορισμένη - άπό τή στιγμή πού δέν ύ- πάρχει αμφιβολία πάνω σ’ αύτο - άλλά τό πώς καί άπό τί καθορίζεται - άπό εξωτερικές αιτίες ή άπό τή δική μας γνώση τών άναγκών μας καί τοϋ τρόπου νά τις ικανοποιή­σουμε. "Οταν μπαίνει τό ζήτημα αύτό, τότε εϊναι φανερό δτι ή έλευθερία εϊναι υπόθεση διαβάθμησης. Γινόμαστε έ- λευθεροι μόνο στό μέτρο πού μποροϋμε νά πραγματοποιή­σουμε τή συνειδητή μας άπόφαση, πού βασίζεται πάνω στή γνώση τοΰ πράγματος πού καθορίζει τό άποτέλεσμα πού θέλουμε νά πετύχουμε. Άλλά μιά τέτοια έλευθερία πολύ σπάνια μπορεΐ νά εϊναι άπόλυτη. "Οσο περισσότερο ή άπό- φασή μας, πού βασίζεται πάνω στή γνώση, εϊναι έκείνη πού καθορίζει τίς πράξεις μας καί τό άποτέλεσμά τους κι’ 6σο λιγότερο καθορίζονται γιά μάς, άπό άλλους παράγον­

267

τες, τόσο μεγαλύτερος είναι 6 βαθμός τής έλευθερίας στήν πράξη πού έχουμε πετύχει.

Η Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ ΤΟ Υ ΑΤΟΜ ΟΥ ΚΑΙ Η Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ Σ Τ Η Ν ΚΟ ΙΝ ΩΝ ΙΑ

'Η έλευθερία είναι κάτι πού πραγματοποιείται άπό τό άτομο. Δέν εϊναι ή άνθρωπότητα γενικά ή ή κοινωνία έλεύ* θερη, άλλά τά άτομα.

Κατά πρώτο λόγο, τό άτομο πραγματοποιεί τήν έλευ. θερία μόνο μέσω της κοινωνίας. Τό μέσο τής έλευθερίας εϊναι ή γ ώση, καί ή γνώση εϊναι κοινωνική. Ή έλευθερία τοϋ άτόμου, έξαρταται άπό τίς άπαιτήσει; τής κοινωνίας στήν όποία άνήκει, άπό τήν έκπαίδευση καί τή βοήθεια πού τοϋ παρέχει ή κοινωνία καί έπίσης άπό τήν έκταση τής συνεργασίας μέ τά άλλα άτομα μέσα στήν κοινωνία κα^ τή βοήθεια πού μπορεϊ νά πάρει άπ’ αύτά.

Κατά δεύτερο λόγο λοιπόν, τό άτομο φτάνει σ’ αύτό τό βαθμό έλευ θερίας, πού τοϋ επιτρέπει ή κοινωνία στήν οποί­α άνήκει. Ό σκοπός της έλευθερίας έξαρταται άπό τις ά- παιτήσεις τής κοινωνίας του. ’ Εξαρταται δμως έπίσης καί άπό τό βαθμό πού θ* τοϋ έπιτρέψει νά συμμεριστεί καί νά χρησιμοποιήσει αύτές τίς απαιτήσεις. Τό δυναμικό τής έ- λευΟερίας του εϊναι τόσο μεγάλο, δτο καί ή ύπάρχουσ* κοι­νωνική γνώση μέ τά μεσα πού άνακχλ ύπτει γιά νά τή χρη" σιμοποιήσει. Ταυτόχρονα ή πραγματική άπόλαυση αύτηζ τής έλευθερίας περιορίζεται άπό τά δρια πού τοϋ βάζει ή κοινωνία στίς προσωπικές του άπαιτήσεις καί στίς προ­σωπικές του πράξεις.

Ή έλευθερία τών άτόμων λοιπόν, έξαρταται άπό τίς σχετικές άπαιτήσεις τής κοινωνίας καί άπό τίς εύκαιρίες πού παρέχει ή κοινωνία στά άτομα γιά νά χρησιμοποιή­σουν αύτές τίς άπαιτήσεις. Έ φ ’ δσον εϊναι έτσι τά πρά­γματα, τά άτομα παλεύουν άπό κοινοΰ δλα μαζί καί τό

καθένα ένάντια στό άλλο — γιά ένα μεγαλύτερο βαθμό έλευθερίας Καί έτσι άνεβάζουν τό βαθμό έλευθερίας πού κατέχουν βλα τά άτομα, τόν όποιο πραγματοποιούν τά Ιδια μέσα στήν κοινωνία.

’Απ’ αύτό βγαίνει λοιπόν, βτι ένα άτομο Αναπτύσσεται σάν έλεύθερος παράγοντας μέσα στήν πορεία τής ζωής του, άνάλογα μέ τήν εκπαίδευση, τά κίνητρα καί τίς εύκαι- ρίες πού τοϋ παρέχει ή κοινωνία. Καί παρόμοια οί άν- ρωποι μέσα στήν κοινωνία άναπτύσσουν τήν άνθρώπινη έλευθερία στήν πορεία τής κοινωνικής έξέλιξης. *Η άνθρω- πότητα προχωράει σιγά - σιγά στό δρόμο της βλο καί με­γαλύτερης έλευθερίας πράξης. Αύτό είναι πράγματι ένα μέτρο, ένα κριτήριο, της κοινωνικής προόδου.

Η Π Α Λ Η ΓΙΑ Τ Η Ν ΕΑ ΕΥ Θ ΕΡΙΑ

Στις πρωτόγονες κοινωνίες ή άνθρώπινη έλευθερία πε­ριορίζεται πολύ άπό τήν έλλειψη κυριαρχία; πάνω στή φύ­ση. Οί άνθρωποι βρίσκονται στό έλεος τής έξωτερικής φύ­σης καί ot συνθήκες ^Αγριότητας καθορίζονται σέ μεγάλο βαθμό άπό τίς έξωτερικές συνθήκες, κάπως άνάλογα μέ τήν περίπτωση τών ζώων.

"Οσο άναπτύσσεται ό πολιτισμός τόσο άναπτύσσεται κ»ί ή κυριαρχία τοΰ άνθρώπου πάνω στή φύση. Καί έτσι ή έλευθε· ρία τοΰ άτόμου, άπό τήν άποψη αύτή, γίνεται 8λο καί πιό λίγο περιορισμένη, δλο καί περισσότερο πλατειά. Μά ξεπηδάει έ­νας καινούργιος περιορισμός. Στίς πολιτισμένες κοινωνίες, ή άνθρώπινη έλευθερία περιορίζεται άπό τίς κοινωνικές πε­ριστάσεις καί ιδιαίτερα άπό τήν καταπίεση τής μιας τάξης πάνω στήν άλλη. Έ τσι, δσο ή έλευθερία, πού έχει σχέση μέ τήν κυριαρχία τοΰ άνθρώπου πάνω στή φύση, αύξάνει, τόσο περιορίζεται άπό τήν ταξική καταπίεση. Αύτό σημαίνει, δτι οΐ άνθρωποι εκμεταλλεύονται καί βασανίζονται, καί ταυτό­χρονα δέν μποροΰν νά χρησιμοποιήσουν τίς εύκαιρίες πού

τούς παρέχει ή γνώση καί ή δύναμη πού ύπάρχει μέσα στήν κοινωνία.

Ά ν cl άνθρωποι πρέπει νά είναι ελεύθεροι., τότε δέν θά πρέπει νά νοιώθουν καμμιά καταπίεση ή περιορισμό στίς οίκονομιχές, ή σ’ δποιεσδήποτε άλλες τους, δραστηριότητες 5) νά έξαναγκάζονται νά δουλεύουν, νά ενεργούν καί' νά σκέφτονται άντίθετα άπό τά συμφέροντά τους, σέ βάρος τών βασικών τους άπαιτήσεων, άπό έξωτερική "ίεση καί πρός ίφελος τών άλλων. Καί δέν θά πρέπει νά χάνουν τήν εύκαιρία χρησιμοποίησης δλων τών δυνατοτήτων πού τούς παρέχει ή κοινωνία γιά Ικανοποίηση τών άπαιτήσεών τους· Οί τέτοιες συνθήκες εϊναι άρνηση της ελευθερίας τοϋ άτό­μου. Τό δτι κυριάρχησαν στήν κοινωνία όφείλονται στή διαίρεση της κοινωνίας σέ έκμεταλλεύτριες καί εκμεταλ­λευόμενες τάξεις.

Οί μεταφυσικοί φιλόσοφοι έχουν διαχωρίσει, μέ πολλή προσοχή, τό πρόβλημα της λεγομένης ελευθερίας της θέλη­σης, άπό τό πρόβλημα τής οίκονομικής καί πολιτικής έλευ- θερίας· καί αύτός δ χωρισμός τούς βοήθησε νά δημιουργή­σουν αυταπάτες στό λαό γύρω άπ’ αύτό τό θέμα. Στήν πραγματικότητα αύτό τό θέμα δέν χωρίζεται, άλλά εϊναι δύο βψεις ένός καί τοϋ αύτοϋ ζητήματος: τής πάλης τών άν­θρώπων γιά έλευθερία. Σέ μιά κοινωνία, στήν οποία μιά τάξη έκμεταλλεύεται τήν άλλη, τό κύριο μέρος της πάλης γιά έλευθερία, είναι ή πάλη νά γκρεμίσουν τίς ύπάρχουσες μορφές έκμετάλλευσης καί καταπίεσης. Καί μόνο σ’ αύτή τήν πάλη οί άνθρωποι ένεργοΰν έλεύθερα, έλευθερώνουν τούς έαυτούς τους καί πλαταίνου* τά δρια της άνθρώπινης έλευθερίας. Ένας παθητικός δοϋλος εϊναι άπλώς δοΰλος. Άλλά ένας έξεγερμένος δοϋλος ένεργεΐ σάν έλεύθερος άν­θρωπος, έστω κι’ άν φοράει άκόμα τίς άλυσσίδες του. Μέ τόν τρόπο αύτό οί άνθρωποι εϊναι πιονιέροι τής άνθρώπινης έλευθερίας.

Ά π ’ αύτό βγαίνει δτι σέ μιά ταξική κοινωνία, ή έλευ-

θερία καί ή κατάχτησή της έχουν ταξικό υπόβαθρο. Καί ή έννοια τής αντίληψης τής έλευθερίας έχει, γ ι’ αύτό τό λό­γο, ταξική σημασία. Κατά πρώτο λόγο ή έλευθερία πού κερδίζεται καί πραγματοποιείται σ’ ένα στάδιο, καθώς έπί- σης καί ή έλλειψη τής έλευθερίας, είναι πάντα ή έλευθερία ή ή έλλειψη τής έλευθερίας μιας καθορισμένης τάξης. Κατά δεύτερο λόγο ή έλευθερία ή ή έλλειψη τής έλευθερίας μιάς καθορισμένης τάξης διαφέρει κατά συγκεκριμένο τρόπο άπό τήν έλευθερία ή τήν έλλειψη έλευθερίας μιας άλλης τάξης. Κατά συνέπεια οί διάφορες τάξεις έχουν καί διαφο­ρετικές Ιδέες γιά τό τί είναι ή έλευθερία.

' Η άνθρώπινη έλευθερία προωθείται σταθερά μέ τήν τα­ξική πάλη· καί οί διάφορες τάξεις, παλεύοντας νά πραγματο­ποιήσουν τούς δικούς τους σκοπούς καί νά γίνουν έλεύθερες νά συνεχίσουν τούς σκοπούς τους αύτούς, προωθούν τήν έλευθερία τών λαών γενικά άπό τό ένα στάδιο στό άλλο. Κάθε στάδιο πραγματοποιείται σάν άποτέλεσμα τής πάλης ένάντια τούς περιορισμούς τής έλευθερίας, πού βάζει ένα καθορισμένο σύστημα ταξικής διακυβέρνησης καί σέ συνέ­χεια δημιουργεί τούς δικούς της περιορισμούς της έλευθε- ρίας.

Έ τσ ι π.χ. τό φεουδαρχικό σύστημα καί ή δουλοπαροι­κία τέλειωσαν σάν άποτέλεσμα της πάλης πού έκαμε ή άστική τάξη ένάντια στούς φεουδαρχικούς περιορισμούς. Αύτή ή πάλη ήταν Ινα βήμα πρός τά μπρός στήν άνθρώ­πινη έλευθερία. Έφερε μαζί της καινούριες μορφές έκμε- τάλλευσης καί καταπίεσης, άλλά ταυτόχρονα έφερε καί και­νούρια πρόοδο, τήν άπόκτηση εύρύτερων πολιτικών δικαιω­μάτων καί έλευθεριών, καινούριες καί πιό δυνατές Οργανώ­σεις, προώθηση τής γνώσης καί τοΰ πολιτισμού. Ταυτόχρο­να, στήν πρακτική αύτό σημαίνει διαφορετικά πράγματα γιά τίς δυό κύριες τάζεις τή; καπιταλιστικής κοινωνίας. Ή καπιταλιστική τάξη ένδιαφέραται νά κρατήσει τήν κυριαρ­χία της καί νά αύξήβη τά κέρδη της. Ά π ό τήν άλλη πλευ­

270

ρά ή έργατική τάξη άγωνίζεται νά άπαλλαγεϊ άπό τήν κα­πιταλιστική κυριαρχία, καί καπιταλιστική έκμετάλλευση καί χρησιμοποιεί τήν έλευθερία, πού έχει κιόλας κερδίσει, μέ σκοπό νά κατακτήσει εναν ανώτερο βαθμό έλευθερίας.

Παρόμοια καί οί περιορισμοί τής έλευθερίας δημιουρ­γούν διαφορετική πείρα στίς διάφορες τάξεις. Κάθε σύστη­μα έκμετάλλευσης έπιβάλλει καί καθορισμένες μορφές κα­ταπίεσης καί καταναγκασμού στούς έκμεταλλευόμενους. Καί ή έργατική τάξη σήμερα π.χ. έχει πικρή πείρα αύτών τών μορφών. Ταυτόχρονα κάθε κυρίαρχη τάξη, πού πιστεύει πώς έχει πραγματοποιήσει τή δική της έλευθερία μέ τήν έκμετάλλευση τών άλλων, βρίσκει πρακτικά δτι ή έλευθε­ρία τη; είναι σέ μεγάλο βαθμό άπατηλή. 'Η άστική τάξη λ.χ. βρήκε πώ; έχει ύποταχθεϊ καί ή ίδια στούς νόμους τού ίδιου της τοϋ συστήματος καί πρέπει άδιάκοπα νά συγ­κεντρώνει κεφάλαιο, νά συναγωνίζεται τούς άλλους καί νά παλεύει άτέλειωτα ένάντια στούς άλλους.

Μιά φτωχή οικογένεια σήμερα, πού προβληματίζετα1 ποϋ πρέπει νά άσκήσει τήν έλεύθερη θέληση της γιά νά πληρώσει τό νοίκι ή γιά νά άγοράσει λίγα τρόφιμα, νομί­ζει ίτ ι ό πλούσιο; καπιταλιστή; είναι πολύ πιό έλεύθερος άπ’ αύτή. Δέν μπορεϊ νά καταλάβει ίτ ι ό σημερινός άνθρω­πος γενικά είναι υποταγμένος στήν έπιχείρησή του, δέχε­ται τήν πίεσή της, τις αναστατώσεις της καί τΙς στενοχώ­ριες της. Ά ν θά μπορούσε κάποιος άπό ανθρωπισμό νά τόν απαλλάξει άπό αύτές τίς φροντίδες, νά τοϋ πάρει τήν έπ»- χείρηση καί νά τοϋ δώσει τήν έλευθερία μιας τίμιας δου­λειάς, θά τού ίκανε μεγάλο καλό. Τά μέλη τών διαφόρων έκμεταλλευτριών τάξεων, πολλές φορές, πιστεύουν δτι τά πλούτη καί ή δύναμη μπορούν νά τούς δώσουν τήν πλήρη έλευθερία. Μά άκόμα καί οί φιλόσοφοι τών έκμεταλλευ τριών τάξεων έδειξαν, καλυμμένα βέβαια άλλ’ άρκετά άλη- θι^α, δ4ι τά πλούτη καί ή δύναμη υποτάσσουν τούς κατό­χους τί>υς, &πως αύτοί υποτάσσουν τούς άλλους.

271

272

ΑΠ Ο Τ Η Ν Ε Λ Λ Ε ΙΨ Η Τ Η Σ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ Σ Σ Τ Η Ν Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ

*Η πάλη γιά τήν έλευθερία σημαίνει, κατά βάση, πάλη τοϋ άνθρώπου γιά νά γίνει Ικανός νά Ικανοποιεί τίς άπαι- τήσεις του, υλικές καί πολιτιστικές. Γιά τήν πάλη αύτή άπαιτεΐται γνώση αύτών τών άπαιτήσεων καί τοΰ τρόπου πού θά τις ικανοποιήσει. Επίσης άπαιτεΐται ή δύναμη μέ τήν δποία θά πραγματοποιήσει αύτή τήν ικανοποίηση.

"Οταν στή σοσιαλιστική κοινωνία οι άνθρωποι, πού Ιχουν κι’ δλας έπεκτείνει τήν κυριαρχία τους πάνω στή φύση, βάζουν τις κοινωνικές τους δργανώσεις ύπό τόν συνειδητό τους έλεγχο μέ τή δύναμη της κοινωνικής ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής, πραγματοποιοΰν ένα άποφασιστικό βή­μα πρός τά μπρόο στήν πραγματοποίηση της άνθρώπινης έλευθερίας. Στή σοσιαλιστική κοινωνία, βπου δέν υπάρχει έκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο καί βπου τά μέσα παραγωγής είναι κοινή ιδιοκτησία καί χρησιμοπιοοΰνται γιά τήν ικανοποίηση τών άπαιτήσεων βλων τών άτόμων, ol άνθρωποι άρχίζουν νά παλεύουν λιγό*τερο γιά τήν έλευθε­ρία άπό δ,τι νά τήν άπολαμβάνουν καί νά μαθαίνουν πως θά άναπτύξουν τήν άσκησή της πέρα γιά πέρα. Καί δταν στήν κομμουνιστική καινωνία οί άνθρωποι τελικά θά άπο- βάλουν δλα τά ίχνη της ύποταγής τοϋ άνθρώπου στά μέσα παραγωγής καί στά προϊόντα, τότε θά έχουν φτάσει στόν άνώτερο βαθμό έλευθερίας πού μποροΰν νά φανταστούν. Τό­τε, δπως λέει ό "Ενγκελς, «γιά πρώτη φορά δ άνθρωπος, κατά κάποια έννοια, Θά ξεκόψει όριστικά άπό τά άλλα ζώα καί Θά άναδυθεΐ άπό τίς άπλές συνθήκες ύπαρξης τών ζώων στίς πραγματικά άνθρώπινες... Είναι ή άνοδος τοΰ άνθρώ­που άπό τό βασίλειο της άναγκαιότητας στό βασίλειο της έλευθερίας». (Ουτοπικός καί έπιστημοψιχός σοσιαλισμός, κεφ. 3).

Μποροΰμε νά λέμε, δτι ol άνθρωποι βγήκαν άπό τίς

273

συνθήκες ύπαρξης τών ζώων, άλλά άρχισαν νά δημιουργούν τίς συνθήκες της ελευθερίας, δταν πρωτάρχισαν τήν κοινω­νική παραγωγή—δηλαδή δταν άρχισαν νά χρησιμοποιούν έργαλεϊα καί δργανα γιά νά άλλάξουν τά πράγματα, σύμφω­να μέ τούς άντικειμενικούς νόμους της φύσης, μέ τή συ­νειδητή πρόθεση νά πραγματοποιήσουν τις δικές τους άπαι- τήσεις.

Στήν παραγωγή οί άνθρωποι έρχονται μεταξύ τους σέ σχέσεις, τις παραγωγικές σχέσεις. Καί μέσα στήν πορεία τών αιώνων πάλης γιά νά Ικανοποιήσουν τίς δλο καί αύξα- νόμενε; άπαιτήσεις τους, προωθούν συνεχώς τις γνώσεις τους καί, κατά συνέπεια, τόν έλεγχό τους, πάνω στίς ύπο- θέσεις τους καί τήν έξωτερική φύση. Ή πάλη αύτή προω­θείται μέ μιά σειρά σταθμούς, πού στόν καθένα οι Ανθρω­ποι άλλαξαν τις παραγωγικές τους σχέσεις γιά νά Αντιστοι­χούν μέ τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών τους δυνάμεων καί στόν καθένα τους οί διάφορες τάξεις πλάτ:.ιναν τήν Ι­δια τους τήν σφαίρα έλεύθερης δραστηριότητας μέ άντιστά- θισμα τις καινούργιες μορφές κυριαρχίας τής μιας τάξης πάνω στήν άλλη καί τίς καινούργιες μορφές υποταγής στούε άντικειμενικούς νόμους της ϊδιας τους της κοινωνικής όρ- γάνωσης. "Οταν ή ταξική πάλη τών έκμεταλλευομένων τά­ξεων γιά τή χειραφέτησή τους, θά χειραφετήσει τελικά καί όλόκληρη τήν κοινωνία άπό κάθε έκμετάλλευση καί καταπί­εση θά δημιουργήσει συνθήκες στίς όποιες οί άνθρωποι θά βάλουν κάτω άπό τό συνειδητό τους έλεγχο τίς κοινωνικές τους όργανώσεις καί θά τις κάνουν ύπόθεση δική τους.

Τότε έπίσης ή διαδικασία έργασίας μέ τήν όποία οί άνθρωποι άρχισαν τήν πορεία πρός τήν έλευθερία, άλλά πού έγινε μία διαδικασία ύποδούλωσης, θά γίνει τό συνει­δητό μέσο μέ τό όποΐο θά πραγματοποιήσουν τήν Ικανοποί­ηση δλων τών Αναγκών τους. Καί μέ τόν περιορισμό τών ωρών έργασίας ό καθένας θά γίνει Ικανός έλεύθερα νά άνα- πτύσει καί νά άπολαμβάνει δλες του τις ικανότητες.

18

274

Μέ τόν τρόπο αύτό καί μέσα σέ μιά πορεία, πού όλό- κληρη διέπεται άπό νόμους χαΐ πού καθορίζεται σέ κάθε της βήμα άπό τή λειτουργία τών άντικειμενικών νόμων, οί άνθρωποι σιγά - σιγά άναδύονται άπό τήν κατάστασι της έλλειψης ελευθερίας, ίταν 6,τι έκαναν καθορίζονταν βχι άπό τη συνειδητή τους θέληση άλλά άπό τις περιστάσεις, καί σιγά - σιγά κέρδιζαν τήν έλευθερία, φτάνοντας τέλος σέ μιά κατάσταση όπότε άτομικά καί συλλογικά θά μπορέσουν συνειδητά νά καθορίζουν τήν τύχη τους πάνω στή βάση της γνώσης τών άναγκών τους καί τοϋ συνειδητοΰ τους έ- λέγχου πάνω στίς συνθήκες πού θά ίκανοποιοΰν τις άπαι- τήσεις τους.

Η Θ Ι Κ Η

Οί σταθμοί έξέλιζης πρός τήν έλευθερία είναι άμεσα δεμένοι μέ τήν έξέλιξη τής ήθικής. Καί πραγματικά ή ά­νάπτυξη της ήθικής είναι μιά πλευρά ή μιά βψη της έξέ- λιξης τής έλευθερίας καί τά διάφορα στάδια έξέλιξης τών ηθικών Ιδεών είναι ταυτόχρονα καί στάδια έξέλιξης πρός τήν άνθρώπινη έλευθερία.

Πολλοί φιλόσοφοι πού άσχολοϋνται μέ τήν ήθική τονί­ζουν, βτι ή ήθική είναι έκφραση της έλευθερίας καί βτι ή ήθική ζωή έχει νόημα μόνο στό μέτρο πού οί άνθρωποι ένεργοϋν έλεύθερα. Καί άσφαλώς άν βλες μας ol πράξεις καθορίζονταν άπλά, άπό έξωτερικές αιτίες, τότε δέν ύπηρχε λόγος νά τίς λέμε όρθές1 ή άδικες ή νά λέμε βτι έχουμε ύπο- χρέωση νά κάνουμε αύτό τό πραγμα καί βχι έκεΐνο, άφοΰ δέν θά μπορούσαμε νά κάνουμε τό αντίθετο. Στό σημείο αύτό οί φιλόσοφοι έχουν δίκιο, θά πρέπει βμως, νά κά­νουμε τήν παρατήρηση βτι ή έλευθερία είναι κάτι πού Ανα­πτύσσεται κοινωνικά πάνω στή βάση της δραστηριότητας τών καθορισμένων τάξεων καί βτι τό ίδιο Ισχύει καί γιά τήν ήθική.

275

*Η άνθρώπινη ήθική δέν είναι έκφραση κάποιου αΙώνιου ήθικοΰ νόμου πού θεσπίστηκε άπό τούς ούρανούς καί άπο- καλύφτηκε στούς άνθρώπους, οΰτε είναι κάτι, δπως φαντά­ζονταν δ Κάντ, έκφραση μιας προστακτικής κατηγορίας πού είναι σύμφυτη μέ τήν άνθρώπινη θέληση. Είναι ένα φυσικό προϊόν τής κοινωνικής όργάνωσης τοϋ άνθρώπου, άφοϋ ol άνθρωποι ζοΰν μέσα στήν κοινωνία, άναπτύσσουν ύποχρεω- τικά ίναν ήθικό κώδικα γιά νά ρυθμίζουν τίς άμοιβαϊες σχέ­σεις καί δραστηριότητές τους μέσα στήν κοινωνία. Σέ σχέ­ση μέ τά άτομα παίρνει τή φαινομενικότητα, βτι έπιβάλλε- ται έξωτερικά άπό μιά ήθική δύναμη, άκριβώς χάρη στόν ρυθμιστικό κοινωνικό της χαρακτήρα. Παίρνει τόν ειδικό χα­ρακτήρα μιας «ήθικής» δύναμης : δέν είναι τής έκλογής μας νά ένεργοϋμε όρθά, άλλά «όφείλουμε» νά ένεργοΰμε έτσι.

Ή ήθική άποτελεϊται άπό μερικές άρχές συμπεριφοράς καί λέει βτι μερικά πράγματα πρέπει νά γίνονται καί μερι­κά άλλα νά μή γίνονται, άνεξάρτητα άν τά άτομα θέλουν ή βχι νά τά κάνουν ή άν πραγματικά τα κάνουν ή βχι. Τό σύνολο τών ήθικών έννοιών βπως «καλός», «κακός», «δ φί­λος» κλπ. καταχωροΰνται στή γενική ήθική, πού δέν έξαρ- τάται άπό τις είδικές έπιθυμίες, τις παρορμήσεις καί τίς πράξεις τών άτόμων. Καί αύτοί οί κανόνες καταγράφονται καί πρέπει άναγκαστικά νά καταγραφοΰν, άκριβώς γιατί τό άπαιτεΐ ή κοινωνική άναγκαιότητα ρύθμισης τής άτομιχής συμπεριφοράς.

’Ασφαλώς είναι σωστό νά ύπάρχουν τέτοιες άρχές καί νά τηρούνται. Γενικά μιλώντας, κάθε κοινωνία άναπτύσσει διάφορες μορφές διδασκαλίας καί πειθοϋζ τών άνθρώπων νά κάνουν έκεϊνο πού πρέπει, καθορίζοντας έπαίνους ή μομ­φές, άνταμοιβές ή τιμωρίες—τιμωρίες βμως, πού κατά κύριο λόγο έπιφυλάσσονται στίς πράξεις πού στρέφονται ένάντια στήν άσφάλεια τής ζωής ή τής Ιδιοκτησίας. Στις κοινωνίες βμως, πού υπάρχει ταξικός άνταγωνισμός καί βπου ol άν­θρωποι κερδίζουν δ ένας σέ βάρος τοϋ άλλου καί συναγωνί­

276

ζονται μεταξύ τους, ένα μεγάλο μέρος τών ηθικών άρχών παίρνει τή μορφή τοϋ κηρύγματος πού γίνεται γιά τούς άλλους, άλλά πού οί ίδιοι προσπαθούν νά τά άποφύγουν. Ή ήθική έδώ είναι αχώριστη άπ’ τήν ύποκρισία. Τελικά, βταν οΐ ήθικές άρχές, βχι μόνο άποφεύγονται άλλά καί άμ- φισβητοϋνται ή άγνοοϋνται τελείως καί βταν οΐ διάφορες αύτές άρχές άδυνατίζουν καί ταλαντεύονται, είναι ένα ση­μάδι βτι τό κοινωνικό σύστημα γκρεμίζεται καί αλλάζει·

Τό σύνολο της κοινωνικής έπικοινωνίας καθορίζεται κα ̂βασίζεται πάνω στίς παραγωγικές σχέσεις τής κοινωνίας* Καί έτσι ή ήθική σάν ρυθμιστής της κοινωνικής έπικοινω- νίας, σέ κάθε κοινωνία, είναι τό προϊόν τών παραγωγικών σχέσεων. ΤΙς άντανακλα καί άλλάζει μαζί μ’ αύτές' καί κά­θε κοινωνική τάξη άνα^τύσσει τίς δικές της ήθικές ίδέες πού άντιστοιχοΰν στίς Ιδιαίτερες ταξικές της θέσεις,

«ΟΙ άνθρωποι συνειδητά ή άσυνείδητα παράγουν τΙς ήθικές τους ίδέες άπό τίς πρακτικές τους σχέσεις, στίς όποιες είναι βασισμένη ή ταξική τους θέση», έγραφε ό ■Ένγκελς, «άπό τΙς οικονομικές σχέσεις μέ βάση τΙς όποιες γίνεται ή παραγωγή καί ή άνταλλαγή... "Ολες οΐ προηγού­μενες ήθικές θεωρίες, σέ τελευταία άνάλυση, είναι προϊόν­τα τοΰ οίκονομικοϋ έπιπέδου, στό όποιο έχει φτάσει ή κοι­νωνία στή συγκεκριμένη αύτή έποχή». (’Αντι-Ντνριγχ, μέ­ρος I κεφ. 9).

Άφοϋ είναι έτσι, είναι φυσικό οΐ ήθικές ίδέες νά δια­φέρουν κατά πολύ άνάμεσα στά διάφορα κοινωνικά συστή­ματα καί στίς διάφορες τάξεις. Ταυτόχρονα, θά πρέπει νά βροϋμε, καί πράγματι βρίσκουμε, βτι ύπάρχουν όπωσδή- ποτε πολλά κοινά μεταξύ τους. Γιατί τά διάφορα κοινωνι­κά συστήματα καί οί τάξεις άντιπροσωπεύουν» διάφορα στάδια τής ίδιας Ιστορικής έξέλιξης καί κατά συνέπεια έχουν ?να κοινό ιστορικό ύπόβαθρο καί μόνο γιά τό λόγο αύτό έχουν άναγκαστικά πολλά κοινά σημεία. Καί άκόμα πάρα πέρα. Σέ παρόμοια ή σέ κατά προσέγγιση παρόμοια

277

στάδια οικονομικής άνάπτυξης, οί ήθικές θεωρίες πρέπει άναγκαστικά, περισσότερο ή λιγότερο, νά μοιάζουν». Λ.χ. «άπό τή στιγμή πού ή άτομική Ιδιοκτησία άναπτύσσεται στά κινητά άντικείμενα σέ όλες τις κοινωνίες πού ύπάρχει αύτή ή Ιδιοκτησία θά πρέπει νά ύπάρχει κι* αύτός ό κοι­νός ήθικός νόμος : Ού κλέψης». (Ένγκελς, ' Α ντι- Ντνριγκ μέρος I κεφ. 9).

Ή ήθική μιας κοινωνικής ομάδας είναι ή Ικφραση τής συγκεκριμένης φύσης τής έλευθερίας της καί τών άντιλή- ψεών της γιά τήν έλευθερία—πού έχει τή βάση της στή θέση πού κατέχει στήν κοινωνική παραγωγή καί στίς σχέ­σεις της μέ τά μέσα παραγωγής. "Οσο μιά όμάδα θά πα­ραμένει κάτω άπ’ τήν έπιρροή μιας άλλης όμάδας, θά δέχε­ται καί τΙς ήθικές ίδέες αύτής τής όμάδας—συχνά σέ βά­ρος της καί πρός όφελος τής άλλης, άφοΰ έξακολουθεΐ νά δέχεται τήν υποταγή της. Μά στό μέτρο πού θά άποκτήσει συνείδηση καί θά άρχίσει νά παλεύει γιά τούς δικούς της σκοπούς, στό μέτρο πού θ’ άρχίσει νά παίζει ένεργητικό καί βχι άπλώς παθητικό ρόλο στή διαδικασία της κοινωνι­κής άλλαγής, άρχίζει νά προβάλλει τή δική της έλευθερία, άναπτύσσει καί τή δική της ήθική.

Γιατί ή έλευθερία έχει άμεση σχέση μέ τήν ήθική ; Γιατί ή έλευθερία στήν πράξη είναι τό άκριβώς άντίθετο τής παρόρμησης καί τής εξωτερικής παρώθησης. Ό σο οί άνθρωποι ένεργοΰν ένστικτώδικα μέ βάση τήν έξωτερική παρώθηση, είναι άκριβώς τό αντίθετο τοΰ έλεύθερου. Είναι περιορισμένοι άπό τό τυχαίο ή τίς έξωτερικές αιτίες. 01 άνθρωποι ένεργοΰν έλεύθερα όταν οί ίδιοι, έσκεμένα καί μέ* γνώση, καθορίζουν τήν πορεία τής πράξης τους, άφοΰ στήν πραγματοποίηση καί στήν άσκηση τής έλευθερίας τους οί άνθρωποι δημιουργούν τίς άρχές τής πράξης πού άποτελοϋν καί τις ήθικές τους ίδέες. Έ τσ ι ή ήθική τους άντιστοιχεΐ στούς όρους καί στούς σκοπούς τής πάλης τους πού καθο­ρίζεται άπό τίς πραγματικές συνθήκες τής ύλικής ζωής.

Ταυτόχρονα δημιουργούν θεσμούς καί κοινωνικές άρχές πού, άπ’ αύτή τήν άποψη, χρησιμεύουν σάν έξωτερικές δυνάμεις καί σάν άρχές ύπεράσπισης τής ήθικής, κ ι ΐ τ3ΰ είδους καί τοϋ βαθμοϋ τήί έλευθερίας στήν πράξη, πού έχουν πετύχει ή πού προσπαθοΰν νά πετύχουν.

Ή σύγχρονη έργατική τάξη π.χ. Εχει δημιουργήσει καί δημιουργεί τή δική της ήθική, πού παίρνει Ιδιαίτερη ϊκ- φραση σέ θεσμούς, ίπως οι όργανώσεις τοϋ έργατικοϋ κι­νήματος καί τό Κομμουνιστικό Κόμμα - μιά ήθική άμοι- βαιότητας καί άλληλοβοήθειας πού βάζει τήν κοινή πάλη πρίν άπό τήν Ιδιαίτερη πάλη καί τά άτομικά συμφέροντα. Ή άστική ήθική διαφέρει άπ’ αύτή κατά πολλούς τρόπους. Σέ πολλούς έργαζόμενους, πού μένουν κάτω άπό τήν έπιρ- ροή τής άστικής ήθικής - ή καί κάτω άπό τήν έλλειψη ήθι­κής πού ύπάρχει σήμερα στήν άστική τάξη,—σημαίνει βτι παραμένουν σχετικά παθητικοί δοϋλοι τοϋ καπιταλιστικού συστήματος, παρ’ δλο πού πιστεύουν καί βεβαιώνουν 6τι Εχουν άνεξαρτησία σκέψης καί συμπεριφοράς.

Έ τσ ι, άν ένας έργάτης πιέζεται νά πάρει μέρος σέ μιά πάλη τοϋ σωματείου του καί άπαντάει ίτ ι δέν θά πάρει μέρος, έπειδή ίλοι θά τόν προσέχουν, αύτό σημαίνει ίτ ι βρίσκεται κάτω άπό τήν έπιρροή τής άτομικιστικής άστι­κής ήθικής, τήν όποία έχει δεχθεί άπό τήν καπιταλιστική προπαγάνδα. Αύτό επίσης σημαίνει, ίτ ι δέν έχει μάθει άκόμα νά κυττάζει τά συμφέροντά του, γιατί ή ίδέα πού έχουν άναπτύξει οί καπιταλιστές ίτ ι ό καθένας πρέπει νά κυττάζει τή δουλίτσα του, εϊναι άντίθετη άπό τά συμφέ­ροντα άλληλοβοήθειας τών έργαζομένων.

Στήν ταξική κοινωνία ή ήθική ήταν καί είναι πάντοτε άναγκαστικά ταξική. ’Εκφράζει άκριβώς τίς άπαιτήσεις, τήν κοινωνική συνείδηση, καί τά μέτρα καί τό εϊδος τής έλευθερίας τών διαφόρων τάξεων* καί ίταν μιά τάξη γκρε­μίζεται, ή ήθική της φεύγει μαζί της καί παραχωρεί τή θέ­ση της σέ μιάν άλλη ήθική. Μποροϋμε νά ποϋμε, ίτ ι ή

278

279

ήθική εϊναι άνώτερη, βταν υπηρετεί τήν πρόοδο της κοινω­νίας σ’ ίναν πάρα πέρα βαθμό άνάπτυξης τής ύλικης προό­δου καί της κοινωνίας. Τά δυό αύτά πράγματα είναι άχώ- ριστα, άφοϋ ή πάλη γιά τήν 8λο καί περισσότερη έλευθερία τών άνθρώπων πραγματοποιεί καί τήν ύλική τους πρόοδο. Παλεύοντας γιά τήν ύλική πρόοδο πραγματοποιούν καί με­γαλύτερη έλευθερία. Ό πληρέστερος τρόπος ζωής, εϊναι ό στόχος κάθε έλεύθερης καί ένεργητικής ζωής, καί αύτό μόνο παρέχει τά άντικειμενικά κριτήρια γιά νά κρίνουμε

άν ή ήθική είναι άνώτερη.Σήμερα, καμμιά ήθική δέν είναι άνώτερη άπό τήν ήθι

κή τής έργατικής τάξης. ’Εάν έκεΐνοι, πού μέμφονται τήν παρακμή τής ήθικής στήν καπιταλιστική κοινωνία, θέλουν νά βρουν παραδείγματα ήθικών άρχών, θά πρέπει νά τά άναζητήσουν έκεϊ. Μά δέν τό κάνουν, έπειδή ντρέπονται καί φοβούνται.

«Ή ήθική μας εϊναι ύποταγμένη στά συμφέροντα τ.'ς ταξικής πάλης τοϋ προλεταριάτου. *Η ήθική μας πηγάζει άπό τό συμφέρον τής ταξικής πάλης τοΰ προλεταριάτου», έγραφε ό Λένιν. «... ήθική εϊναι ί,τ ι ύπηρετεΐ τήν κατα­στροφή τής παλιας έκμεταλλευτικής κοινωνίας καί ένώνει ίλους τούς μοχθοΰντες γύρω άπό τό προλεταριάτο, πού ot- κοδομεΐ μιά καινούρια κομμουνιστική κοινωνία. Κομμουνι­στική ήθική είναι ή ήθική πού ύπηρετεΐ τήν πάλη πού ένώ- νει τούς μοχθοΰντες...». ( Τά καθήκοντα τών Οργανώσεων τών νέων).

"Οταν ό ταξικός άνταγωνισμός θά καταργηθεΐ στή σο­σιαλιστική καί στήν κομμουνιστική κοινωνία, τότε ή ήθική γίνεται άνθρώπινη καί 6χι ταξική ήθική.

«Μιά πού ή κοινωνία κινείται, μέ τόν ταξικό ανταγω­νισμό, ή ήθική εϊναι πάντα ταξική ήθική», έγραφε ό Ένγκελς. «Είτε δικαιώνει τήν κυριαρχία καί τά συμφέ­ροντα τών κυρίαρχων τάξεων, είτε στό μέτρο πού οι κατα- πιεζόμενές τάξεις άποκτάνε άρκετή δύναμη, άντιπροσω-

πεύει τήν έξέγερση ένάντια στήν κυριαρχία καί τά μελλον­τικά συμφέροντα τών καταπιεζομένων. Αύτό συνολικά ση­μαίνει μιά πρόοδ^ στήν ήθική... καί γι’ αύτό κανένας δέν μπορεΐ νά έχει άμφιβολία. Μά δέν ξεπεράσαμε άκόμα τήν ταξική ήθική. Μιά πραγματική άνθρώπινη ήθική, πού θά σβύσει τόν ταξικό άνταγωνισμό καί δλα τά συνεπακόλουθά του στή σκέψη, γίνεται δυνατή μόνο στό βαθμό πού ή κοι­νωνία δχι μόνο θά άπόβαλε τόν ταξικό άνταγωνισμό, άλλά καί θά τόν άπάλειφε άπό τήν πρακτική ζωή». (’Αντι-Ντν- ριγκ μέρος I κεφ. 9).

Μιά τέτοια ήθική έκφράζει τΙς άρχές τής έλεύθερης δράσης σέ «μιά συνεργασία βπου ή έλεύθερη έξέλιξη τοϋ καθενός είναι βρος γιά τήν έλεύθερη έξέλιξη' ίλών», (Μάρξ καί ‘Ένγκελς, Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος, Κεφ. 2). Καί ή ήθική αύτή προέρχεται άπό τή γνώση τών άνθρώπινων άπαιτήσεων καί τοΰ τρόπου τής ικανοποίησής τους. Μέσα στίς συνθήκες, ίπου οί άνθρωποι έσκεμμένα καί συνειδητά άσκοΰν έλεγχο πάνω στά μέσα ικανοποίησης τών άπαιτήσεων τους, είναι ή έκφραση τής έλευθερίας τους καί ή καθοδηγητική άρχή τής έλεύθερης δραστηριότητάς τους. *Η ήθική τής πάλης γιά τήν Έλευθερία τής έργατι- κής τάξης, πού δέν άπορρίπτει άλλά ένσωματώνει ίλα τά θετικά καί τά σταθερά τοΰ παρελθόντος σέ ένα σύνολο ήθι­κής έξέλιξης τής άνθρωπότητας, προετοιμάζει τό δρόμο καί βάζει τις βάσεις αυτής τής ήθικής.

Παρ’ ίλο πού ή άνθρώπινη ήθική δέν υπάρχει άκόμα, μποροΰμε νά μαντέψουμε, κατά προσέγγιση, όρισμένα της χαρακτηριστικά. Δέν είναι δογματική, άλλά έπιστημονική καί αύτοκριτική. Δέν ένθαρρύνει τΙς αύτοδικίες καί τήν ήθική έκκληση, άλλά είναι ήρεμη καί λογική. Γι* αύτό ή άνήθικη συμπεριφορά εϊναι άπλώς άντικοινωνική συμπερι­φορά, πού όφείλεται στήν άδυναμία καί στήν έλλειψη έκ- παίδευσης καί άποβλέπει, ίχ ι στό νά τιμωρήσει, άλλά νά άναμορφώσει καί νά έκπαιδεύσει. Εϊναι, άπ* ίλες τίς άπό-

280

281

ψέις, άνθρώπινη καί έκτιμάει περρισσότερο άπό βλα τήν έλεύθερη άνάπτυξη χαΐ τήν ευτυχία τοϋ άτόμου.

Σά συμπέρασμα, νά ποϋμε βτι μποροϋμε νά άντιτά- ξουμε στή φιλοσοφία, πού διδάσκει βτι ή ήθική θεσπί­στηκε στούς ούρανούς, τή φιλοσοφία πού σήμερα δέν τήν συναντάμε στούς άστικούς κύκλους πού λέει βτι ή κρί­ση μας, γιά τό καλό καί τό κακό, είναι άπλές έκφράσεις συγκινησιακών στάσεων καί δέν έχουν βάση στήν πραγμα­τικότητα. ’Εάν ol σοσιαλιστές έρωτηθοΰν, γιατί θεωροϋν αύτό καλό καί κείνο κακό, δέν πρόκειται νά άρχίσουν κη­ρύγματα οΰτε νά σηκώσουν τούς ώμους. *Η σοσιαλιστική ήθική στηρίζεται στήν έκτίμηση τών πραγματικών συνθη­κών καί τών πραγματικών άπαιτήσεων τής άντικειμενικής έλευθερίας πού άγωνίζεται γιά τόν άνθρωπισμό.

Η Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ Γ ΙΑ Τ Ο Υ Σ Σ Ο Σ ΙΑ Λ ΙΣ Τ Έ Σ

ΙΕΥΜΠΛΗΡϋΜ Α)

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

I υπόθεση τοϋ σοσιαλισμού, δέν είναι πια μιά άπλή άφη- ρημένη άρχή δικαιοσύνης, οδτε ίνα ουτοπικό σχήμα γιά μιά Ιδεατή κοινωνία. Ή υπόθεση τοϋ σοσιαλισμού μπορεΐ νά έξεταστεΐ άντικειμενικά, μέ βάση τή σημερινή άνάπτυξη της κοινωνίας καί μέ τό πως μποροΰμε καλύτερα νά προ· σαρμοστοΰν οΐ όργανώσεις στίς σύγχρονες παραγωγικές μέ­θοδες, γιά τήν πληρέστερη Ικανοποίηση τών άναγκών τοΰ άνθρώπου.

Ή νίκη τοΰ σοσιαλισμοϋ καί ή οικοδόμησή του άπαι- τοΰν έπιστημονική γνώση της κοινωνίας καί τών νόμων έξέλιξής της. Ταυτόχρονα ή σοσιαλιστική οίκοδόμηση άπαι- τεΐ τήν πάρα πέρα έπιστημονική γνώση τών φυσικών ύλι­κών καί τών φυσικών δυνάμεων, καί τών νόμων τους, άπό τά όποια έξαρταται όλόκληρη ή σύγχρονη βιομηχανία. Ε ί­ναι άνάγκη νά κατανοήσουμε τούς νόμους, καί της φύσης καί της κοινωνίας, γιά νά είμαστε σέ θέση νά σχεδιάσουμε μέ πληρότητα τήν παραγωγή.

’Ασφαλώς οΐ διευθυντές τών καπιταλιστικών έπιχειρή σεων θέλουν κι’ αυτοί τΙς έπιστημονικές γνώσεις, γιά νά έξυπηρετήσουν καλύτερα τούς δικούς τους σκοπούς. Καί γι’ αύτό έχουν κι’ ίλας κατακτήσει άρκετές έπιστημονικές γνώσεις. Χρειάζονται π.χ. δυνάμεις γιά νά κινήσουν τίς μη­χανές τους καί γι* αύτό πληρώνουν έπιστήμονες νά κάνουν έρευνες, σχετικά μέ τό πώς θά παράγουν ήλεκτρενέργεια μ>

τό κάρβουνο καί τό νερό, μέ τήν πυρηνική καί τή θερμοπυ­ρηνική ένέργεια. Ό ταν βμως φτάνουν στά ζητήματα της κοινωνίας, ol καπιταλιστές, [δέν είναι σέ θέση, οδτε μπο­ρούν νά έφαρμόσουν τίς έπιστημονικές μέθοδες. Γιατί άν θελήσουν νά προχωρήσουν τόσο βαθειά θ’ Αποδείξουν, ότι τό καπιταλιστικό σύστημα εΖναι γεμάτο άντιφάσεις καί θά δείξουν τόν τρόπο πού θά καταργηθεϊ.

Έπειδή 6 σοσιαλισμός σημαίνει σχεδιασμένη παραγωγή γιά τήν Ικανοποίηση τών άνθρώπινων άναγκών, είναι πολύ σημαντικό γιά τούς σοσιαλιστές, νά κατανοήσουν τήν κοι­νωνική πρόοδο, 8πως καί τίς φυσικές διαδικασίες. Ό έπι- στημονικός τρόπος άντίληψης, πού ό καπιταλισμός τόν πε- ρικλείνει σέ όρισμένα όρια μόνο, γιά τό σοσιαλισμό πρέπει νά γίνει παγκόσμια ύπόθεση. Έ τσ ι ή πάλη γιά τό σοσια­λισμό καί τήν οικοδόμησή του, άπαιτεΐ τήν άνάπτυξη, βχι μόνο τών ειδικών έπιστημών, άλλά καί μιας έπιστημονικής φιλοσοφίας—δηλ. τήν έπεξεργασία καί τή γενική έφαρμο- γή ένός έπιστημονικοϋ τρόπου σκέψης.

Σ’ αύτό τό μικρό δοκίμιο, δίνονται μερικές γενικές άπό- ψεις, γιά δυό τίς βασικές ίψεις της έπιστημονικής σκέψης : τοϋ ύλισμοϋ καί της διαλεκτικής μεθόδου.

Μέ τή «διαλεκτική μέθοδο» έννοοϋμε τήν μέθοδο έρευ­νας, πού ζητάει νά μελετήσει τά πράγματα στήν κίνησή τους καί στήν άλλαγή τους καί στίς Αμοιβαίες σχέσεις τους καί έπιδράσεις. Δέν εϊναι δυνατό νά βγάλουμε συμπε­ράσματα γιά τά πράγματα, Αν δέν λάβουμε ύπ’ ίψη τίς άλ­λαγές τους καί τήν άμοιβαία Αλληλεπίδραση τους μέ τ ’ άλλα πράγματα. Βασίζεται πάνω στήν άρχή βτι, έάν με­λετήσουμε τά πράγματα άπλώς, σάν καθορισμένα σέ μιά σταθερή κατάσταση χωρίς |νά μελετήσουμε τό πώς ίφτα- σαν σ’ αύτή τήν κατάσταση καί τό πώς θά φύγουν άπ’ αύτήν, έάν έξετάσουμε τά πράγματα αύτά καθαυτά καί άνεξάρτητα άπό τ’ Αλλα πράγματα, είναι μιά χωρίς νόημα άφαίρεση, πούθά μάς όδηγήσει θαυμάσια βέ Αστοχα συ μ-

περάσματα. Ή τέτοια άφαίρεση λέγεται «μεταφυσική» dU φαίρεση καί ή διαλεκτική είναι άκριβώς ή άντίθετη έννοια της μεταφυσικής.

Μέ τόν ίρο «ύλισμός» δίνεται ή άποψη, πού γυρεύει νά έξηγήσει τό κάθε τ( μέσα στόν ύλικό κόσμο, συμπεριλαμβα­νομένων καί ίλών των φαινομένων της άνθρώπινης ζωής, μέ βάση τόν Ιδιο τόν ύλικό κόσμο. ’Απ’ αύτή την άποψη είναι άντίθετος πρός ίλες τίς άλλες θεωρίες, πού έξετάζουν τόν ύλικό κόσμο σάν έξάρτημα τοϋ ίδεατοΰ, τής νόησης ή τοΰ πνεύματος. 01 τέτοιες θεωρίες χαρακτηρίζονται Ιδεαλι- στικές, καί έτσι ό υλισμός είναι άντίθετος τοΰ Ιδεαλισμοΰ. Σ ’ άντίθεση μέ τόν Ιδεαλισμό, ό ύλισμός θεωρεί κάθε δια­νοητικό ή πνευματικό φαινόμενο, προϊόν της κίνησης της ίλης, έξάρτημα τών υλικών συνθηκών καί πιστεύει ίτ ι εί­ναι άδόνατο νά ύπάρξει κάτι άνεξάρτητα άπό τήν ΰλη.

01 θεμελιωτές τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού, Μάρξ καί Ένγκελς, έδωκαν στή φιλοσοφία τους τό ίνομα «Δια­λεκτικός Υλισμός», έπειδή αύτό πού ύποστήριζαν ήταν μιά ύλιστική άποψη όλόκληρου τοΰ κόσμου καί μιά γενική έφαρ­μογή της διαλεκτικής μεθόδου. Έβαλαν τή θεωρία τοΰ σο- σιαλισμοΰ σ’ έπιστημονική βάση, εφαρμόζοντας αύτή τή φιλοσοφία στήν έρευνα τών νόμων κίνησης τής κοινωνίας. Έ κ ε ϊ έδειξαν ίτ ι οί άνθρώπινες δραστηριότητες ξεπηδάνε άπό τίς ύλικές συνθήκες άνθρώπινης ζωής καί οί άνθρώπι­νες σκέψεις είναι άντανάκλασή τους. Έ τσι, δέν άφησαν χώ­ρο γιά (δεαλιστικές σκέψεις καί μεταφυσικές άφαιρέσεις, πού έξακολουθούσαν νά είναι ol άπασχολήσεις τών φιλο σόφων τοϋ καπιταλισμού. "Εδειξαν ίτ ι ό έπιστημονικός σο­σιαλισμός είναι άφίλιωτος μέ όποιαδήποτε μορφή Ιδεαλι­σμού ή μεταφυσικής;

Μερικοί άναρωτιοΰνται γιατί Θά έπρεπε ένα σοσιαλιστι­κό κόμμα ν* άσχολεΐται μέ τή φιλοσοφία. Είτε είχε είτε δέν είχε φιλοσοφία Θά μποροΰσε νά κάνει τή δουλειά του· Έπειδή ίμως πρέπει νά κατανοήσει σωστά τή δουλειά τοο

' 287

καί ίλα ίσα προέρχονται άπ’ αύτή, τό κάθε σοσιαλιστικό κόμμα χρειάζεται όπωσδήποτε μιά φιλοσοφία, τή δική του έπιστημονική φιλοσοφία, πού είναι άντίθετη πρός τή φιλο­σοφία τοΰ καπιταλισμού. Τό πόσο σοβαρά παίρνει τή φι­λοσοφία καί τό πόσο σκληρά ίγωνίζεται νά διαεδώι καί ν* άναπτύξει τή φιλοσοφία του, δείχνει τή μαχητικότητά του καί τήν πολιτική του ώριμότητα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Δ Ι Α Λ Ε Κ Τ Ι Κ Η

Μ · * ρεαλιστική καί έπιστημονική Θεωρία ξεκινάει άπό τήν άναγνώριση, βτι ό κόσμος είναι μιά σκηνή συνεχούς ά- μοιβαΐας άλληλοεπίδρασης καί άλλαγών, βπου τό κάθε τί έπιδράει στ’ άλλα πράγματα καί ύφίσταται άλλαγές. Καί γι* αύτό, γιά νά καταλάβουμε ένα όποιοδήποτε πράγμα, θά πρέπει νά τό συλλάβουμε στίς άμοιβαΐες σχέσεις του καί άλλαγές του. Μποροΰμε λοιπόν, κατά πρώτο λόγο, νά δια­τυπώσουμε ορισμένες γενικές άρχές ή κανόνες, πού θά μας όδηγήσουν στήν κατανόηση τών πραγμάτων μέσα στίς ά- μοιβαΐες τους σχέσεις καί άλλαγές ; 01 τέτοιοι κανόνες θά πρέπει νά όνομαστοΰν «άρχές της διαλεκτικής» . Θά πρέπει λοιπόν, νά μάθουμε νά τούς χρησιμοποιούμε, νά τούς έφαρ- μόζουμε δηλαδή στή λύση όρισμένων προβλημάτων πού μάς ένδιαφέρουν.

Τ Α Π ΡΑ ΓΜ Α ΤΑ Κ Α Ι 01 Α ΛΛΑ ΓΕΣ ΤΟ Υ Σ

'Οτιδήποττ καί νά κάνουμε θά βρεθοϋμ* μπερδεμένοι μέ τά πράγματα καί τΙς διαδικασίες τους.

"Ας πάρουμε ένα πολύ άπλό παράδειγμα : έγινε μιά συ­νάντηση καί κάποιος κάνει έκθεση τών βσων έγιναν. Πώς ά­κριβώς θά τό περιγράφει; «ΤΗσαν παρόντες ό ΣμΙΘ, ό Τζών

19

290

καί ό Μπρόουν. Καθόσανε στίς καρέκλες, γύρω άπό ένα τρα­πέζι, καί συζητούσαν τι θά κάμουν». Σ ’ αύτή τήν περιγραφή άναφερόμαστε τόσο στά πράγματα βσο καί στίς διαδικασίες. Ό Σμίθ, ό Τζών, ό Μπρόουν, το τραπέζι καί ol καρέκλες εί­ναι τά «πράγματα» καί τό δτι καθόσανε καί συζητοΰσαν εί­ναι οί διαδικασίες. Μπορεϊ νά ειπωθεί, δτι οί δυό βασικές κατηγορίες σκέψης χρησιμοποιούνται σ’ αύτή τήν περιγρα­φή : Καί μποροϋμε νά ποΰμε, δτι όποιαδήποτε περίπτωση κι άν περιγράψουμε, θά πέσουμε πάντα στό ϊδιο περίπου λογικό σχήμα. "Οταν άναφερόμαστε σέ κάποια περίπτωση^ σέ κάποιο σύνολο γεγονότων, θά πρέπει ν’ άναφέρουμε τά πράγματα πού βρίσκονταν έκεΐ καί τίς διαδικασίες πού έ­λαβαν χώρα.

'Η άρχή της διαλεκτικής είναι νά καταλάβουμε, βτι τά πράγματα καί οί διαδικασίες τους συνδέονται άναγκαστικά μεταξύ τους.

Εϊναι πολύ εύκολο νά δοϋμε τις διαδικασίες πού άνα- πτύσσονται μέσα στά πράγματα. Ά ν θελήσει κανένας νά περιγράψει κάποια διαδικασία, θά πρέπει ν’ άναφερθεϊ ο­πωσδήποτε στά πράγματα. Λ. χ. μιά συζήτηση, εϊναι συ­ζήτηση άνάμεσα σ’ άνθρώπους. Μιά διαδικασία καύσης, εϊ- ναι διαδικασία καύσης όρισμένων ύλικών κλπ. Ά ν θέλετε νά κάμετε περιγραφή μιας διαδικασίας, π. χ. τοϋ φυσίματος τοϋ άέρα, Οά πρέπει νά πείτε βτι ή διαδικασία αύτή εϊναι κίνηση τών μορίων τοϋ άέρα. Έπίσης ή ήλεκτρική διαδικα­σία άπαιτεΐ τήν κίνηση τών ήλεκτρονίων.

Αύτό θά μας όδηγήσει στό συμπέρασμα, βτι τά «πράγ­ματα» εϊναι «περισσότερο βασικά», παρά «οί διαδικασίες», έπειδή δταν μιλάμε γιά διαδικασίες, μιλάμε άπλώς γιά κά­τι πού συμβαίνει στά πράγματα. Κι’ αύτό πράγματι εϊναι ένα συμπέρασμα πού τό έχουν βγάλει πολλοί φιλόσοφοι, βπως ό Μπέρτραντ Ράσσελ, βταν έγραφε βτι ό κόσμος άποτελεΐται «άπό πράγματα μέ τις ίδιότητές τους καί τίς σχέσεις τους». Μά τό συμπέρασμα αύτό δέν εϊναι σωστό,

291

έπειδή αφήνει Ιξω μιά άλλη πλευρά της εικόνας, τόν τρό­πο πού τά ϊδια τά πράγματα συγκροτούν τις διαδικασίες τονς.

Ά ς πάρουμε γιά παράδειγμα ένα πρόσωπο. 'Τπάρχουν οί διαδικασίες ζωής πού διαπερνάνε τό σώμα : ή κυ­κλοφορία τοϋ αίματος, ή πέψη, οί διάφορες νευρικές δια­δικασίες και ή άσταμάτητη διαδικασία τοΰ μεταβολισμού. Καί μέ βάση τίς συνθήκες πού ύπάρχουν, ύπάρχουν καί ot άνάλογες διαδικασίες. Ά ν άλλάξουμε τις συνθήκες άλλά­ζουν κι’ οί διαδικασίες. Ά ν οί συνθήκες άλλάζουν άρκετά, τότε πεθαίνει καί παύει νά υπάρχει. Ά ν μπορέσει κανείς νά δώσει μιά πλήρη περιγραφή δλων αύτών τών διαδικα­σιών ζωής, συμπεριλαμβανομένων καί τών άμοιβαίων σχέ­σεων καί έπιδράσεών τους, καθώς καί τ’ άποτελέσματά τους στόν έξωτερικό κόσμο, τότε μόνο μπορουμί γά ποΰμε δτι δόθηκε μιά πλήρης περιγραφή αύτοΰ τοΰ άτόμου. Τό σώμα δέν μπορεΐ νάύπάρξει πέρα άπό τό σύνολο τών δια­δικασιών, πού γίνονται μέσα του.

Οί ίδιες άπόψεις μποροΰν νά εφαρμοστούν καί γιά κά­θε πραγμα. Δέν μπορεΐ νά υπάρξει τίποτα «τελικό» γύρω άπό ένα πραγμα. Ή ύπαρξή του εϊναι μιά συνέχεια διαδι­κασιών. "Οπως έλεγε ό "Ενγκελς, «ό κόσμος δέν μπορεΐ νά κατανοηθεΐ σάν ένα πολύπλοκο, διαμορφωμένο μιά γιά πάντα, σύνολο πραγμάτων, άλλά σάν ένα πολύπλοκο σύνο­λο διαδικασιών, μέσα στό όποιο τά πράγματα πού φαινο­μενικά φαίνονται σταθερά... δροΰν μέσα σέ μιά αδιάκοπη πορεία άλλαγών, έμφανίσεων στή ζωή καί έξρφανίσεων». (Λουδοβίκος Φόγιερμπαχ, κεφ. 4).

"Ενα μεγάλο μέρος τών έπιστημονικών εργασιών είναι μιά προσπάθεια ν’ άνακαλυφτοΰν οί διαδικασίες πού συγ­κροτούν τά διάφορα πράγματα. Στό μέτρο πού θά μπορέ­σουμε ν’ άνακαλύψουμε πώς τά πράγματα μπαίνουν μέσα στίς διαδικασίες, θά άνακαλύψουμε καί τίς ίδιότητές touc

καί τό τί θά μποροΰσε νά συμβεΐ σέ διαφορετικές περι­

292

στάσεις, πώς συμπεριφέρονται καί πώς άντιδροΰν καί άλ­λάζουν,

’Επειδή άκριβώς τά πράγματα άποτελοϋν διαδικασίες, δέν -'ύπάρχει άναλλοίωτο, άφθαρτο ή άπόλυτα σταθερό πραγμα. "Ολα τά πράγματα γεννιούνται, άλλάζουν καί έξαφανίζονται. Ή σταθερότητα είναι άπλώς ζήτημα βαθ­μού. Σκεφτόμαστε, π.χ. ίτ ι ένα κερί πού καίγεται έχει τόση αστάθεια καί ύλική άβεβαιότητα, πού δέν είναι δυνα­τό νά τό κατατάξουμε στά στερεά. Λμώνει, έξαφανίζεται γρήγορα, όπως καί πολλά άλλα πράγματα μποροΰν νά έξα- φανισθοϋν τό ίδιο γρήγορα. Ά πό τήν άλλη πλευρά ένα τραπέζι, μιά καρέκλα ή ένα άνθρώπινο σώμα, είναι περισ­σότερο σταθερά καί περισσότερο στερεό. Κι* δμως οι ποι­ητές συγκρίνουν τή ζωή μέ μιά φλόγα κεριοΰ. Κι’ αύτό δέν είναι μιά άπλή ποιητική μεταφορά, άλλά μιά σωστή φιλο­σοφική θέση. Μιά φλόγα άποτελεϊ μιά κάποια διαδικασία. Κάτι άνάλογο συμβαίνει καί μέ τό σώμα, δσο κι’ άν συγ­κριτικά εϊναι σταθερό καί ουσιαστικό. Ή άλήθεια αύτή έχει άνακαλυφθεΐ άπό τά πρώτα στάδια της ιστορίας της φιλοσοφίας, δταν ό έλληνας φιλόσοφος 'Ηράκλειτος έγραφε μέ γλαφυρότητα : « Ό κόσμος ΰπηρξε, ύπάρχει καί θά ύπάρχει γιά πάντα, σά μιά αΙώνια φωτιά, πού άνάβει καί σβήνει μέσα σ’ όρισμένα μέτρα».

"Ετσι, είτε ή άλλαγή εϊνα^ φανερή είτε βχι (καί πολλά πράγματα είναι πολύ σταθερά προκειμένου γιά πρακτικούς σκοπούς), ή̂ ύπαρξη τών πραγμάτων είναι πάντα γεμάτη άπό άλλαγές· εμφανίζονται καί ύφίστανται πάρα πολλές άλλαγές καί τελικά ψαύουν νά ύπάρχουν. Αύτή ή αλήθεια έπιβεβαιώνεται άδιάκοΛα άπό τήν έπιστήμη. Άλλοτε οί άνθρωποι σκέφτονταν, 8τι ένώ 8λα στή γή παρακμάζουν, ή ίδια ή γή καί ό ήλιος καί τ’ άστέρια εϊναι σταθερά κα>· καθορισμένα. Άλλά1 ύστερα άπ’ 6σα έχουμε μάθει μέχρι τώρα γιά τίς κοσμικές διαδικασίες, άποδείχνουν τό άντίθε- το συμπέρασμα. Σήμερα είναι γνωστό, δπως εϊπαν καί φι­

λόσοφοι σάν τον 'Ηράκλειτο, καί ποιητές, σάν τόν Σαίξ- πηρ«... ό ίδιος δ μεγάλος κόσμος, ή γή καί δλα δσα ύπάρ­χουν πάνω της θά έξαφανιστοΰν Ιίαρόμοια καί οί έπι- στήμονες κάποτε μιλούσαν γιά τά «βασικά μόρια», άπό τά όποια άποτελεϊται δλο τό υλικό σύστημα, πού ήσαν αιώ­νια καί άφθαρτα. Σήμερα δμως, κι’ αύτά, έχει αποδειχτεί δτι έμφανίζονται καί εξαφανίζονται σάν ολα τ’ άλλα.

’Απ’ αύτό βγαίνει δτι, δ,τι καί νά μελετήσουμε θά, πρέπει νά βροϋμε πώς έμφανίστηκε, πώς άλλαξε καί πώς Οά φτάσει σ’ ένα τέλος.

Ο Ι ΙΔ ΙΟ Τ Η Τ Ε Σ ΤΩ Ν Π ΡΑ ΓΜ Α ΤΩ Ν ΕΙΝΑ Ι Α Π Ο Τ Ε Λ Ε ΣΜ Α ΤΩΝ ΔΙΑ ΔΙΚ ΑΣΙΩΝ

’Απ’ δσα είπαμε, βγαίνει έπίσης δτι, θά πρέπει νά εί­μαστε πολύ προσεχτικοί, δταν κάνουμε ταξινόμηση τών πραγμάτων δηλ. 5ταν τά χωρίζουμε σέ διάφορα εϊδη καί λέμε : αύτό τό είδος χαρακτηρίζεται άπ’ αύτές τίς ιδιότη­τες καί έκεΐνο άπό κείνες, καί δτι αύτά τά πράγματα άνή- κουν σ’ αύτό κι’ δχι στ’ άλλο είδος. Ή ταξινόμη>τη αύτή μάς είναι συχνά ωφέλιμη, άλλά πολλές φορές μάς όδηγεΐ καί σέ λαθεμένα συμπεράσματα, γιατί άπ’ τή στιγμή πού τά πράγματα συγκροτοϋν διαδικασίες, μπορεϊ ,νά συμβεΐ, καί συχνά συμβαίνει, πράγματα νά εμφανίζονται, καί νά άλλάζουν κατά τρόπο πού νά μήν ισχύει αύτή ή αύστηρή ταξινόμηση.

Λ.χ. συνήθιζαν νά λένε άλλοτε, δτι πριν νά δημιουργή­σει τόν κόσμο ό Θεός, είχε στό νοϋ του τις έννοιες κάθε είδους ζωντανοϋ πράγματος πού έπρόκειτο νά δημιουργή­σει. Καί ύστερα τά έδημιούργησε τό καθένα κατά είδος, άνάλογα μέ τήν άντίληψη του. Έ τσ ι τά ζωντανά πράγμα- ήσαν ή ζώα ή φυτά. ’Ανάμεσα στά ζώα ξεχωρίζουν τά θηλαστικά, πού γεννάνε ζωντανά τά μωρά τους καί τά θηλάζουν, κι’ αύτό τά ξεχωρίζει άπό κείνα πού γεννάνε αύγά κλπ. κλπ. ’Αλλά μιά τέτοια ταξινόμηση, παρ’ δλο

294

πού γενικά Ισχύει, δέν μπορεΐ νά έφαρμοστεΐ σέ κάθε πε­ρίπτωση. 'Υπάρχουν μερικά σπάνια θηλαστικά πού γεννάνε αύγά. Επίσης ύπάρχουν όργανισμοί πού αύτογονιμοποι- οϋνται: φυτά καί ζώα κλπ. κλπ. Αύτό γίνεται γιατί τά ζωντανά είδη δέν είναι καθορισμένα μιά γιά πάντα καί αι­ώνια. Τά ζωντανά πράγματα είναι προϊόντα μιάς διαδικα- κασίας έξέλιξης καί, κατά συνέπεια, τά προϊόντα της δια­δικασίας ζωής μπορούν καί νά διασπαστοΰν, δηλ. νά ξε- φύγουν άπό ίνα σύστημα ταξινόμησης, πού έμεΐς προσπα­θήσαμε νά έπιβάλουμε στή φύση.

Πολλά παραδείγματα μπορεΐ νά μάς φωτίσουν τήν άρ­χή, δτι πρέπει νά μελετάμε τά πράγματα στήν κίνησή τους καί στήν άλλαγή τους, προσέχοντας Ιδιαίτερα τή δι­αδικασία, μέσ’ άπ’ τήν όποία έμφανίστηκαν, καί δχι έξε- τάζοντάς τα σάν κάτι σταθερό καί μιά γιά πάντα δοσμέ­νο, πού άντιστοιχεΐ σέ άναλλοίωτα πρότυπα.

Τά διάφορα ύλικά π.χ. έχουν διάφορες Ιδιότητες. 01 ίδιότητές τους δμως, μπορεΐ νά τροποποιηθούν καί ν’ άλ- λάξουν άν γνωρίζουμε άρκετά γιά τίς φυσικές καί χημικές διαδικασίες, άπό τις όποιες άποτελεΐται τό ύλικό τους καί άπό τίς όποιες έξαρτώνται οί ίδιότητές τους. Σέ τέτοιες άλλαγές μποροΰμε νά συμπεριλάβουμε, δχι μόνο τίς σχετι­κά έπιφανειακές, δπως δταν βάφουμε τό άτσάλι πού ή έλαστικότητά του καί ή σκληρότητά του έξαρτώνται άπό τό βαθμό βαψίματος, άλλά καί τις βασικές, πού μποροΰν νά χαρακτηριστούν σάν άλλαγές της «φύσης» τών πραγ­μάτων, δπως τά ενεργά ραδιο-ΐσότοπα παοάγονται άπό μή ραδιενεργά στοιχεία ή δταν ενα στοιχείο μεταμορφώνεται σέ άλλο. Οί άνθρωποι, πολλές φορές, λένε πώς έχουν όρι* σμένα άναλλοίωτα χαρακτηριστικά, πού έχουν δοθεί στήν «άνθρώπινη φύση». ’Ακόμα ότι οί ικανότητες καί ό τρόπος συμπεριφοράς τοΰ άνθρώπου είναι άναλλοίωτα σταθβροποι η μένα. Είναι κοινή πλάνη τό νά θέλουμε νά βάλουμε τα- μπέλλες στούς άνθρώπους καί ύστερα vi σκεφτόμαστε δτι

295

αύτές ol ταμπέλλες εϊναι αμετάβλητα δρια, μέσα στά όποια πρέπει οί άνθρωποι νά βουλευτοΰν καί ν’ άναπτυχθοϋν. Π.χ. πολλά παιδιά άγγλων δοκιμάζονται σέ διανοητικά τέστ καί άποδείχνονται άνίκανα γιά άνώτερη έκπαίδευση* κι δμως στην πορε(α άποδείχνονται έξαιρετικά έξυπνα καί περνάνε στίς έξετάσεις του; στά πανεπιστήμια, μόνο καί μόνο έπειδή ol καθηγητές κατάφεραν νά τους δημιουργή σουν ένδιαφέρον στά μαθήματα τους. Στήν πολιτική τώρα, τό νά βάλουμε μιά ταμπέλλα τοϋ «δεξιοϋ», τοΰ «μεταρρυθ­μιστή», τοΰ «άριστεροΰ» κλπ. καί νά φανταζόμαστε δτι αύτό καθορίζει καί τόν τρόπο άντίδρασης στίς διάφορες περιστάσεις, σημαίνει πώς ξεχνάμε δτι, ό κάθε ένας άπ’ αυτούς τούς άνθρώπους δέχεται πολλές έπιδράσεις, πού είναι Ικανές νά τοΰ άλλάξουν τή στάση του κατά διάφο­ρους τρόπους. Ένας καλός διαφωτιστής ή όργανωτής ποτέ δέν βλέπει τούς άνθρώπους άναλλοίωτους. ’Αντίθετα ή δου­λειά του εϊναι νά κατανοεί καί νά βοηθάει τή διαδικασία άλλαγής σ’ αύτά τά πρόσωπα.

Αύτά καί πολλά άλλχ παραδείγματα δείχνουν δτι, οί Ιδιότητες τών πραγμάτων εϊναι, ούσιαστικά, άποτελέσμα­τα τών διαδικασιών, πού συγκροτοΰν αύτά τά πράγματα ή μέσα στίς όποιες μπαίνουν κι’ αύτά. Παρόμοια, τά εϊδη ή ol νότιοι τών πραγμάτων εϊναι άποτελέσματα διαδικασι­ών, ol όποιες δημιουργοΰν αύτά τά είδη ή τούς τύπους. Γιά νά κατανοήσουμε τά πράγματα καί τις ίδιότητές τους, θά πρέπει νά τά συλλάβουμε σάν άποτελέσματα αύτών τών διαδικασιών. Τότε μόνο μποροΰμε νά κατανοήσουμε τή δυνατότητα της ποικιλίας καί τής άλλαγής.

Σέ πολλές περιπτώσεις οί σχετικές διαδικασίες εϊναι τέτοιες πού τά πράγματα περνάνε άπό διάφορες φάσεις άνάπτυξης. Αύτό Ισχύει π,χ. στούς ζωντανούς όργανισμούς. Επίσης Ισχύει καί στήν κοινωνία. Στίς περιπτώσεις αύτές εϊναι φανερό δτι γιά νά μάθουμε δσο τό δυνατό περισσότε­ρα, γύρω άπό τίς φάσεις άνάπτυξης, μέσα άπό τίς όποιες

περνάνε τά πράγματα, γιά τό χαρακτήρα τους, γιά τό πώς μπορούν καί τό πώς πράγματι νά άλλάζουν, έξαρταται άπό τήν Ιδιαίτερη φάση στήν όποία έχουν φτάσει.

■Έτσι έχει παρατηρηθεί, βτι ol Ικανότητες τών άνθρώ­πων καί 6 χαρακτήρας τους δέν είναι άναλλοίωτα. ’Ακόμα περισσότερο γνωρίζουμε, βτι αύτά τά γνωρίσματα άλλά­ζουν πιό εύκολα στούς νέους άπό ί,τ ι στούς μεγάλους. 01 Ρώσοι πειραματιστές, πού δούλεψαν γιά νά έπιφέρουν άλ­λαγές στήν κληρονομικότητα τών φυτών, διαπίστωσαν βτι ή έπιτυχία έξαρταται άπό τό πόσο θά κατανοήσει κανένα; τις φάσεις άνάπτυξης τοϋ όργανισμοΰ τοϋ φυτοΰ καί έπι- τυγχάνονται μέ τήν άνάλογη έπίδραση στό φυτό στή δο­σμένη φάση.

Στήν κοινωνική ζωή θά πρέπει πάντα νά μελετάμε πώς άναπτύσσεται ένας Ιδιαίτερος κοινωνικός όργανισμός. Ό καπιταλισμός της Μ. Βρεταννίας π.χ,, μπήκε στήν μονο­πωλιακή του φάση. Εκείνοι πού έπεξεργάζονται τή σο­σιαλιστική πολιτική στή Μ. Βρεταννία πρέπει νά λαμβά­νουν ύπ’ δψη τους τίς είδικές κοινωνικές σχέσεις καί τις κοινωνικές διαδικασίες, πού έχουν προβάλλλει σ’ αύτή τή φάση της άνάπτυξης τής Μ. Βρεταννίας. ’Αντίθετα στήν Ιν δ ία είναι άνάγκη νά λάβουν ύπ’ 6ψη τους τήν ύπάρχου* σα κοινωνική κατάσταση, δπως άναπτύχθηκε άπό τήν προ­ηγούμενη άποικιακή έξάρτηση καί τήν πάλη γιά άνεξαρ- τησία. Έ κ εϊ 6 χαρακτήρας τοϋ καπιταλισμοϋ, οί κοινωνι­κές σχέσεις καί οί κοινωνικές διαδικασίες, καθώς καί ol δυνατότητες τών μελλοντικών άλλαγών καί έξελίξεων, είναι τό ιδιαίτερο προϊόν αύτής της Ιδιαίτερης φάσης της κοινωνικής άνάπτυξης.

01 Π Ε Ρ ΙΣ Τ Α Σ Ε ΙΣ ΔΗ Μ ΙΟ Υ ΡΓΟ Υ Ν ΔΙΑ ΦΟ ΡΕΣ

Προχωρώντας πάρα πέρα βλέπουμε, δτι ol ιδιότητες τών πραγμάτων, πού είναι άποτελέσματα τών διαδικασιών, μέσα στίς όποιες διαμορφώνονται τά πράγματα, έχουν μια

297

άλλη πολύ σημαντική συνέπεια. Τά συμπεράσματά μας γιά τά πράγματα, δπως οί ιδιότητες πού θά πρέπει νά έχουν, τό πως μπορούμε νά περιμένουμε τήν άλλαγή, τί άποτελέ­σματα μποροΰμε νά περιμένουμε ίταν ίσχύσουν άλλοι βροι, θά πρέπει νά βασίζονται στό ίτ ι λαμβάνουμε ύπ’ δψη τό σύνολο τών περιστάσεων, μέσα στίς όποιες γεννήθηκαν καί ύπάρχουν αύτά τά πράγματα, γιατί ή διαδικασία, μέσα άπ’ τήν όποία διαμορφώνονται καί άπό τήν όποία έξαρτώνται οΐ Ιδιότητες τών πραγμάτων, λειτουργοΰν διαφορετικά σέ διαφορετικές συνθήκες. Έ τσ ι δ,τι βρήκαμε ότι είναι αλη­θινό γιά ένα πραγμα ή γιά μιά τάξη πραγμάτων, κάτω άπό όρισμένες συνθήκες, μπορεΐ νά μήν είναι αληθινό σ’ άλλες συνθήκες.

Λ.χ. τά σώματα στήν έπιφάνεια τής γής συνήθως ύπάρ­χουν μέσα σέ καθορισμένα πλαίσια θερμοκρασίας. ’Αλλά σέ συνθήκες, άς ποΰμε, πολύ χαμηλής ή πολύ ψηλή; θερ­μοκρασίας, λαμβάνουν χώρα άλλες διαδικασίες. ’Επίσης είναι γνωστό, δτι σέ διάφορες περιστάσεις της ζωής τών άνθρώπων έκδηλώνονται διάφορα χαρακτηριστικά. Έ τσ ι άν βάλουμε κάτω άπό συνθήκες μεγάλης πίεσης ή κινδύνου πολλούς άνθρώπους, έκδηλώνονται χαρακτηριστικά (καλά καί κακά) πού ποτέ δέν πίστεψαν ότι τά είχαν. Εϊναι λο­γικό νά περιμένει κανένας, δτι στό σοσιαλισμό οί άνθρωποι θ’ άρχίσουν νά χάνουν όρισμένες διανοητικές συνήθειες καί τρόπους συμπεριφοράς πού δημιουργήθηκαν μέσα στίς συν­θήκες τοΰ καπιταλισμού, καί ότι θά έμφανιστεΐ ένας «και­νούριος άνθρωπος», γιατί, όπως άκριβώς σέ διαφορετικές συνθήκες, οί διαδικασίες πού καθορίζουν τίς ιδιότητες καί άντιδράσεις τών σωμάτων διαφέρουν, έτσι καί στίς διαφο­ρετικές κοινωνικές συνθήκες οί διαδικασίες πού καθορίζουν τό χαρακτήρα καί τή συμπεριφορά τών άνθρώπων διαφέ­ρουν. Γι’ αύτό καί οί άνόητοι έκεΐνοι τοΰ έργατικοΰ κινή­ματος πού ύποστηρίζουν δτι στό σοσιαλισμό δέν θά δείξουν ένδιαφέρον οί έργάτες, θά έπρεπε νά σκεφτοΰν καλά, δτι

δταν ol έργαζόμενοι βρεθούν σέ συνθήκες, πού θά μποροΰν ν’ άναπτύξουν τή δημιουργική τους πρωτοβουλία, θά άλλά- ξουν. *0 σοσιαλισμός μπορεΐ νά δημιουργηθεΐ μόνο μέ τή δημιουργική αύτή πρωτοβουλία τών μαζών.

Γιά νά ύπάρχει πραγματικά ένα είδος πραγμάτων, ά- παιτεΐ συνθήκες πού νά επιτρέπουν τήν έμφάνιση αύτοΰ ή έκείνου τοϋ είδους. Π .χ. οί ζωντανοί όργανισμοί έμφανίζον- ται ίπου ή θερμοκρασία είναι τέτοια πού έπιτρέπει τίς πο­λύπλοκες χημικές άντιδράσεις πού άποτελοΰν τή ζωή. Γιά νά καταλάβουμε τή ζωή, θά πρέπει νά καταλάβουμε ότι τά ζωντανά πράγματα άποτελοΰνται άπό διαδικασίες, πού μπορεΐ νά λάβουν χώρα κάτω άπό ορισμένες συνθήκες. Παρόμοια καί μιά σοσιαλιστική κοινωνία δέν μπορεΐ νά έμφανιστεΐ κάτω άπό όποιεσδήποτε συνθήκες, άλλά κάτω άπό συγκεκριμένες.

Μά οι συνθήκες πού άπαιτοΰνται γά τήν έμφάνιση ένός πράγματος, γενικά δέν είναι τόσο περιορισμένες· γι’ αύτό έπιτρέπουν τήν παρουσία μεγάλης ποικιλίας άπό κάθε εί­δος. "Ετσι, 6πως είπαμε, οί Ιδιότητες τών πραγμάτων, ol άντιδράσεις καί ό είδικός τρόπος έξέλιξης ποικίλουν άνά- λογα μέ τήν ποικιλία αύτήν τών συνθηκών. 01 θεμελιωτές τοΰ Μαρξισμοΰ έδειξαν μέ τόν τρόπο αύτό, πώς ό καπι­ταλισμός δημιουργεί τίς κατάλληλες συνθήκες γιά τό σο­σιαλισμό. Τά χαρακτηριστικά όμως, τοΰ σοσιαλιστικοΰ κρά­τους πρέπει νά έξαρτώνται άπό τίς ειδικές Ιστορικές περι­στάσεις. Καί ή πολιτική τους πρέπει νά προσαρμόζεται σ’ αύτές τις περιστάσεις. Είναι έντελώς άπίθανο νά Καθο­ρίσει κανένας τήν πολιτική' τών σοσιαλιστικών χωρών, πέ­ρα άπό τις ειδικές συνθήκες, μέσα στίς όποιες λειτουργεί τό σοσιαλιστικό κράτος, 6πως άκριβώς είναι άδύνατο και στούς ήγήτες ένός τέτοιου σοσιαλιστικοΰ ^«ρά^ο^ς νά τό όδηγήσουν σέ έπιτυχία, άν στηρίξουν τήν πολίτική του μό­νο στίς «γενικές άρχές» τοΰ σοσιαλισμοΰ καί άν δέν λά­βουν ύπ’ οψη τους τις ειδικές συνθήκες, μέσα στίς όποιες δρ£ ή δοσμένη σοσιαλιστική χώρα.

01 ΙΔ ΙΟ Τ Η Τ Ε Σ ΕΞΑ ΡΤΩ Ν ΤΑ Ι Α ΠΟ Τ ΙΣ Σ Χ Ε Σ Ε ΙΣ Π Ο Υ Υ Π Α ΡΧ Ο Υ Ν

"Οταν μιλάμε γιά τίς «ιδιότητες» ή τά «χαρακτηριστι­κά» ένός πράγματος, θά πρέπει νά φέρουμε στή μνήμη μας ότι αύτές ol Ιδιότητες ή τά χαρακτηριστικά, πάντοτε έκφράζουν τις σχέσεις άνάμεσα στό πράγμα πού τίς «έχει» καί στά άλλα πράγματα. Τό γεγονός δτι ένα πραγμα έχει «ένα κάποιο χαρακτηριστικό ή Ιδιότητα» σημαίνει βτι λαμ­βάνουν χώραν όρισμένες διαδικασίες καί άκόμα δτι αύτές οί διαδικασίες, πού γίνονται σ' ένα εύρύτερο περιβάλλον, είναι διαδικασίες άλληλοεπίδρασης μέ τά άλλα πράγματα.

Λόγου χάρη, τό χρώμα ένός πράγματος είναι άποτέλε­σμα του τρόπου πού αντανακλά τό φώς (και πέφτει στά μάτια τοϋ άνθρώπου προκαλώντας την αίσθηση τοϋ χρώ­ματος). "Οταν λοιπόν, λέμε ίτ ι ένα πραγμα έχει ένα χρώ­μα, άναφερόμαστε στή διαδικασία πού γίνεται ίταν αύτό τό πραγμα έρχεται σέ σχέσεις μέ τίς πήγες τοϋ φωτός. Καί γ ι’ αύτό άλλωστε, δπως είναι γνωστό, ό χρωματισμός τών πραγμάτων διαφέρει άνάλογα μέ τό φωτισμό. Ή ιδιότητα τοϋ βάρους, έπίσης, εκφράζει μιά σχέση, ένα άποτέλεσμα τοϋ σώματος μέ άλλα σώματα. Καί άκόμα, ίπως είναι πιά γνωστό, τό βάρος ένός σώματος ποικίλει, άνάλογα μέ το έπίπεδο βαρύτητος στό όποιο βρίσκεται. Έ τσ ι ένας άν­θρωπος άν θά πάει στό φεγγάρι θά ζυγίζει λιγότερο άπ’ ί ,τ ι στή γή και δέν θά έχει καθόλου βάρος στό διάστημα. "Οταν ol φυσικοί καθορίζουν τή« μάζα» ένός σώματος, διατυπώνουν ένα γενικό νόμο γιά τή σχέση αύτοϋ τοϋ σώ­ματος μέ τά άλλα, πραγμα πού καθορίζει καί τό πώς θά συμπεριφέρεται σέ άλλο περιβάλλον.

*Η ΐδια ή λέξη άλλωστε «ιδιότητα» έχει άπό τήν άρχή της κοινωνική σημασία. Μιά ιδιότητα τοϋ άνθρώπου είναι κάτι δικό του. Μέ τήν έννοια αύτή, μιλώντας γιά «ιδιότη­τες» δέν άναφερόμαστε σέ έναν ξεχωριστό άνθρωπο πού

300

κατέχει αύτή τήν Ιδιότητα, άλλα στή σχέση του μέ τούς άλλους άνθρώπους στήν κοινωνία. Τό βτι ένας Ιδιοκτήτης γης π.χ. κατέχβι γη, σημαίνει βτι βρίσκεται σέ κάποιες πολύπλοκες κοινωνικές σχέσεις μέ τούς άλλους άνθρώπους. Ά ν αύτές οΐ κοινωνικές σχέσεις άλλάζουν—άν π.χ. έθνικο- ποιηθεΐ ή γη—τότε παύει νά είναι Ιδιοκτήτης γης. Τά ίσα λέμε γι' αύτόν καί γιά τό άντικείμενο πού κατέχει, στήν πραγματικότητα είναι μιά άναφορά στΙς σχέσεις του μέ τούς άλλους άνθρώπους πού έξαρταται άπό τό σύνολο τών διαδικασιών οί όποιες Ισχύουν μέσα στήν κοινωνία πού ζοϋν

Άφοϋ λοιπόν οΐ Ιδιότητες τών πραγμάτων είναι οΐ σχέ­σεις του μέ τά άλλα πράγματα, καταλαβαίνουμε· πόσο λα­θεμένες είναι οΐ άπόψες τά ξεχωριστά πράγματα, πού είναι «αύτά πού είναι» καί πού κατέχουν όρισμένες ίνιότητες άνεξάρτητα άπό τΙς σχέσεις του μέ τά άλλα. Αύτό Ισχύει καί γιά τόν τρόπο πού σκεφτόμαστε, πολλές φορές, τά πράγματα, ίταν τά άντικρύζουμε άφηρημένα καί άνεξάρτη­τα, άπό τίς περιστάσεις - άπό τίς συνθήκες έμφάνισης, καί έξηφάνισης άπό τις σχέσεεις τους καί τίς άμοιβαΐες έ^ιδράσεις τους στά άλλα πράγμάτα. Ό τέτοιος τρόπος σκέψης καί θεώρησης είναι «μεταφυσικός»· -Αντίθετα, δι­αλεκτικά σημαίνει δτι πάντα θά πρέπει νά λαμβάνουμε ύπ’ δψη τις διαδικασίες πού συγκροτοϋν τά πράγματα καί τό σύνολο τών περιστάσεων, μέσα στίς όποιες λαμβάνουν Χώρα,

ΤΟ Π ΡΟ Β Λ Η Μ Α Κ Α ΤΑ Ν Ο Η ΣΗ Σ Ε Ν ΟΣ Π ΡΑ ΓΜ Α Τ Ο Σ Α Π ’ Ο Λ Ε Σ Τ ΙΣ Α Π Ο Ψ Ε ΙΣ

Γιά νά σχηματίσουμε μιά συνολική άντίληψη γιά τό πρα­γμα, θά πρέπει νά λάβουμε ύπ* δψη τίς πολλές καί ποικί­λες «πλευρές» καί «δψεις» πού παρουσιάζει ή ύπαρξή του.

Ή πραγματική φύση ένός πράγματος - ό γενικός τους χαρακτήρας, οί ίδιότητές του, οί χαρακτηριστικές του άντι-

301

δράσεις - έξαρτώνται άπό τίς διαδιχοσίες, μέσα στίς όποιες έμφανίζονται xocl άπό τις σχέσεις καί τίς περιστάσεις, μέ­σα στίς όποιες λειτουργούν αύτές ol διαδικασίες. Γι’ αύτό γιά νά κατανοήσοί'ΐιε Ινα πραγμα θά πρέπει νά βρούμε βσο τό δυνατό περισσότι οα γιά τίς διαδικασίες καί |τίς σχέσεις άπό τις όποιες έξαρτΰνται. Έ τσ ι ένώ άρχίζουμε τήν κα­τανόηση τοϋ πράγματος λαμβάνοντας ύπ’ βψη μόνον τά έ- ξωτερικά γνωρίσματα πού πέφτουν άμεσα στήν άντίληψη μας, θά χρειαστεί νά προωθήσουμε πιό βαθειά τήν Ερευνά μας, γιά νά γνωρίσουμε τις διαδικασίες καί τίς σχέσεις πού δημηουργοϋν τά έξωτερικά γνωρίσματα πού πέφτουν άμεσα στήν άντίληψή μας.

Ύστερα άπ* αύτά, τό πρόβλημα θεώρησης ένός πρά­γματος άπό βλες τίς άπόψεις, μάς παρουσιάζεται μέ δυό σειρές σχετικών δψεων (τοΰ πράγματος), πού πρέπει νά συ­σχετίζονται μαζί. Ά πό τή μιά μεριά είναι τά γνωρίσματα ένός πράγματος καί οί σχέσεις του μέ τά άλλα πράγματα, πού πέφτουν άμεσα καί άπό πρώτη ματιά στήν άντίληψή μας, μέ τά όποια ξεχωρίζει τό πραγμα άπό τά άλλα* καί άπό τήν άλλη ύπάρχουν ol διαδικασίες πού συγκροτοϋν τό πράγμα καί τό σύστημα τών άμοιβαΊων έπιδράσεων αύτών τών διαδικασιών μέ τίς άλλες, τοϋ κόσμου πού τό περιβάλ­λουν, άπό τίς όποιες έξαρτώνται τά χαρακτηριστικά της πρώτης σειράς καί εκδηλώνονται.

Ά ς υποθέσουμε π.χ. βτι πηγαίνετε νά καλλιεργήσετε καί νά σπείρετε Ενα χωράφι καί άκόμα 3ς ύποθέσουμε βτι Εχετε στό δισάκι σας πολλά είδη σπόρων, πού διαφέρουν άπό τό σχήμα, τό μέγεθος καί τό χρώμα. 'Όταν σπέρνει κανένας τό χωράφι του βμως, πρέπει νά λαμβάνει ύπ’ βψη καί τις διαφορές στις διαδιαδικασίες ζωής μέσα στούς σπό ρους, άποτέλεσμα τών όποιων εΐ,ναι ό Ενας νά δώσει πρά­σινα μπιζέλια, άς ποϋμε, ό άλλος μαρούλια κ.λ.π. Τό άπο­τέλεσμα της σποράς λοιπόν, έξαρταται άπό τήν ικανότητά μας νά συνδυάσουμε έκεΐνες τις πλευρές τών σπόρων, πού

302

μας πέφτουν άμεσα στήν άντίληψη, με τίς άλλες τίς «κρυμ­μένες» ή τις βαθύτερές τους ίψε;ς άπό τις όποιες έξαρτών ■ ται οί πρώτες.

Πραγματικά σ' ίλη μας τήν πρακτική ζωή, συνεχώς στό μυαλό μας πραγματοποιούνται τέτοιοι συσχετισμοί, των διαφόρων ίψεων τών πραγμάτων καί μέ βάση τό συσχετι­σμό αύτό ένεργοϋμε. Καί ή επιτυχία σχεδόν όλων οσων κάνουμε, άπό τήν απλή εργασία σποράς ένός κήπου μέχρι τήν οικοδόμηση τών σταθμών άτομικής ενεργεί ας καί τής άποστολής πυραύλων στό διάστημα, έξαρταται απ’ αύτή τή σειρά συλλογισμών.

Γενικά, ίσο πιό βαθειά μποροϋμε νά μποΰμε μέσα στά μυστικά τών κρυμμένων διαδικασιών καί σχέσεων καί νά τις συσχετίσουμε μέ τά έπιφανειακά γνωρίσματα τών πραγ­μάτων, τόσο περισσότερο άναλυτική καί μέ περισσότερη α­κρίβεια γίνεται ή δύναμη δράσης μας ah σχέση μ’ αύτά τά πράγματα. Αύτή είναι ή άνάλυση καί ή σύνθεση, πού άπαι- τεΐται καί πού ποτέ δέν έξαντλεΐται. Γιατί ίσο βαθύτερες ίψεις τών πραγμάτων άποκαλυφτοΰν, μέ τή σειρά τους, αύ­τές οί ΐδιες ol ίψεις θά μάς άποκαλύψουν περισσότερα και­νούρια πράγματα, τά πράγματα εκείνα πού εκδηλώνονται στίς νεοαποκαλυπτόμενες διαδικασίες. “Έ τσι ή ίδια έρευνα μπορεϊ νά έπαναλαμβάνεται σέ ίλο καί βαθύτερα έπίπεδα.

Τό πόσο άναλυτικά καί βαθειά θά προχωρήσουμε στή συσχέτιση τών διαφόρων ίψεων, έξαρταται άπό καθαρές πρακτικές θεωρήσεις, άπό τούς πρακτικούς σκοπούς πού άναζητοΰνται καί τά μέσα ανάλυσης πού έχουμε στή διά­θεσή μας. Α.χ. γιά νά καλλιεργήσουμε έναν κήπο, δέν χρει­άζεται νά φτάσουμε σέ λεπτομερειακή άνάλυση τών λεπτο­μερειών ζωής τών σπόρων. Μά άν ό κηπουρός ένδιαφέρε- ται νά έλέγξει τήν παραγωγή τών διαφόρων φυτών, τότε ίλο καί περισσότερο θά πρέπει νά μπαίνει στίς έσωτερικές διαδικασίες γενετικής τών φυτών, προκειμένου νά πετύχει κάτι καλύτερο. Καί άπό τό πόσο βαθειά θά φτάσει αύτή τήν

303

ίρευνα έξαρταται άπό την τεχνική πειραματική πού έχει στή διάθεσή του. Λ.χ. δέν ήταν εύκολο νά Ανακαλύψει κανένας τίποτα γύρω άπό τήν άνάπτυξη τοϋ κυττάρου τών φυτών, άν δέν είχε στή διάθεσή του ένα μικροσκόπιο. “Ετσι μέχρι πού νά έπινοηθεΐ τό μικροσκόπιο κανένας δέν μπορούσε νά έχει γνώση γιά τΙς διαδικασίες ζωής τών κυττάρων.

Ή γενική άρχή ίτι, γιά νά κατανοήσουμε όρθότερα καί πληρέστερα τά πράγματα, θά πρέπει τά κατανοήσουμε τό συσχετισμό τών διαφόρων όψεων, έφαομόζεται σέ ποικίλες περιπτώσεις. Έδώ θά έξετάσουμε τρεις εφαρμογές πού έ ­χουν Ιδιαίτερο ένδιαφέρον, καί συγκεκριμένα έκεΐνες πού άφοροΰν τό συσχετισμό της φαινομενικότητας μέ τήν πραγ­ματικότητα, της μορφής καί τής ουσίας καί των εξωτερι­κών καί έσωτερικών αιτίων.

Φ Α ΙΝ Ο Μ ΕΝ ΙΚ Ο Τ Η Τ Α ΚΑΙ ΙΙΡΑ Γ.Μ Α Τ ΙΚ Ο ΪΊΙΤ Α

Κάθε πραγμα παρουσιάζεται μέ όρισμένα άποτελέσματα πάνω στά άλλα πράγματα καί αναγνωρίζεται άπ’ αύτά τά άποτελέσματα. Αύτά τά άποτελέσματα, άπό τά όποια άνα γνωρίζεται τό πραγμα, λέγονται φαινομενιχότητά τον. Καί γ ι’ αύτό θά πρέπει πάντα νά διακρίνουμε καί νά συσχετί­ζουμε τή φαινομενικότητα καί τήν πραγματικότητα ένός πράγματος. Δηλαδή τά χαρακτηριστικά πού έκδηλώνονται άπέναντι στ’ άλλα πράγματα άπό τή μιά πλευρά καί στίς διαδικασίες πού συγκροτούν τό πραγμα καί παρουσιάζουν αύτά τ’ άποτελέσματα, άπό τήν άλλη.

Είναι άρκετά φανερό ότι ένα πραγμα, πού δέν παρουσι­άζει άποτελέσματα πάνω σ’ άλλα πράγματα, δέν είναι δυ­νατό νά γίνει γνωστό ή ν' άναγνωρισθεΐ. Καί πράγματι θά ήταν παράλογο νά μιλάμε γιά ένα τέτοιο «πραγμα». Γι’ αύτό ή διάκριση καί ή σχέση άνάμεσα στήν φαινομενικό­τητα καί στήν πραγματικότητα Ισχύει γιά βλα, χωρίς καμ- μιά έξαίρεση, τά πράγματα. Σέ τελευταία άνάλυση τά πράγ­

304

ματα πού μας είναι γνωστά γίνονται γνωστά μέ τ ’ άποτε­λέσματα πού έχουν πάνω σέ μας, στις αισθήσεις μας. Τά γνωρίζουμε μέ τή φαινομενικότητα τοϋ φωτός καί τοϋ χρώ­ματος, της σκληρότητας ή τής μαλακότητας, τοϋ ήχου, της γεύσης ή της βσφρησης.

Παλιότερα πίστευαν, ότι ή φαινομενικότητα είναι άπα- τηλή. Πρέπει νά κρίνουμε τά πράγματα, πρίν άπ’ βλα, άπό τή φαινομενικότητα τους, δπως μας παρουσιάζονται. Μά άν θέλουμε νά τά κατανοήσουμε πληρέστερα καί βχι νά έξα~ πατηθοϋμε άπό τή φαινομενικότητα, Θά πρέπει διαρκώς νά βρίσκουμε τρόπους καί μέσα πού 'Θά μας όδηγήσουν στή γνώση της πραγματικότητας, ή όποια γεννάει τή φαινομε­νικότητα καί τό συσχετισμό άνάμεσα στά δυό.

Λ.χ. ή περιστροφή της γης γύρω άπό τόν ήλιο δίνει τή φαινομενικότητα δτι ό ήλιος ταξιδεύει άσταμάτητα άπό τήν ανατολή στή δύση, στόν ουρανό. Ή φαινομενικότητα αύτή πρέπει νά ξεχωριστεϊ καί νά συσχετιστεί μέ τήν πραγμα­τικότητα, δηλαδή μέ τήν πραγματική κίνηση της γης. Τό Ιδιο συμβαίνει καί μέ τή διαδικασία της καπιταλιστικής πα­ραγωγής, δπου ό έργάτης πουλάει τήν έργατική του δύνα­μη καί παράγει ύπεραξία γιά τόν καπιταλιστή· καί τό φαι­νόμενο αύτό παρουσιάζεται σάν προσφορά ύπηρεσιών πρός τόν καπιταλιστή, γιά τήν όποια παίρνει ώς άνταμοιβή τό μισθό του, πού κοθορίζεται άπό τήν προσφορά έργασίας*Η φαινομενικότητα τής συναλλαγής άνάμεσα στούς δυό έταί- ρους τής παραγωγής, θά πρέπει νά ξεχωρίσει καί νά συσχε- τισθεΐ μέ τήν πραγματικότητα τής εκμετάλλευσης τοϋ έρ- γάτη άπό τόν καπιταλιστή, άπό τό γεγονός βτι ό έργάτης έξαναγκάζεται νά έργάζεται καί νά παράγει ύπεραξία στόν καπιταλιστή, γιατί διαφορετικά Θά πεθάνει άπό τήν πείνα.

' Η άπατηλότητα τής φαινομενικότητας καί ή άνάγκη νά προσπαθοΰμε πάντα νά τήν ξεχωρίζουμε καί νά τήν συσχε­τίζουμε μέ τήν πραγματικότητα πού βρίσκεται κάτω άπ’ αυτήν, γίνεται άπό τή μιά μεριά μέ βάση τό βτι ή Ιδια ή

305

πραγματικότητα μπορεΐ νά δώσει διαφορετικές φαινομενι­κότητες καί άπό τήν ίλλη παρόμοιες φαινομενικότητες μπο­ρούν νά δημιουργηθοϋν άπό πολύ διαφορετικές πραγματι­κότητες.

Είναι γνωστό βτι τό Ιδιο πράγμα παρουσιάζεται πολύ διαφορετικό βταν άντικρύζεται άπό διαφορετικό πρίσμα. Κι’ αύτό γίνεται γιατί οί έκδηλώσεις του διαφέρουν άν άλογα μέ τις περιστάσεις καί τή θέση στήν όποια λαμβάνει χώρα τό γεγονός. Λ.χ. τό νερό στήν ίδια θερμοκρασία φαίνεται ζε­στότερο ή πιό παγωμένο, άνάλογα μέ τήν κατάσταση τοϋ χεριοΰ πού βυθίζεται σ’ αύτό. Τό ϊδιο γίνεται καί μέ τ ’ ά- ποτίλέσματα πού έχουν τά άπομεινάρια τοΰ καπιταλισμού δταν έμφανίζεται ό σοσιαλισμός, σάν έντελώς άντίθετο κα­θεστώς άπό τόν καπιταλισμό. Στήν πραγματικότητα ή έκ- μετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο καταργεΐται καί δημι- ουργοϋνται οι συνθήκες γιά τήν Ικανοποίηση τών άναγκών δλων. Καί ή προσωρινή καταπίεση μιάς μικρής μειοψηφίας είναι άναγκαΐο μέτρο γιά νά μήν έπανέλθει ό καπιταλισμός.

'Α π’ τήν άλλη πλευρά, γιά νά έπαναλάβουμε ένα άπό τά παραδείγματα πού άναφέραμε, ή φαινομενικότητα τής κίνη­σης τοϋ ήλιου στόν ούρανό μοιάζει πολύ μέ τήν κίνηση έ­νός σώματος, βπως τοΰ φεγγαριοΰ, πού κινείται πραγμα­τικά γύρω άπό τή γή. Ό μω ς τό Αμεσο συμπέρασμα πού μποροϋμε νά βγάλουμε άπό μιά τέτοια φαινομενικότητα, δηλ. βτι ό ήλιος κινείται πραγματικά γύρω άπό τή γή, εϊναι λαθεμένο. *Η φαινομενικότητα όφείλεται στήν κίνηση της γης. ’Επίσης καί οί μισθοί τόσο στό καπιταλιστικό βσο καί στό σοσιαλιαστικό σύστημα πληρώνονται γιά τήν έργασία. Ή πληρωμή λοιπόν τών ήμερών έργασίας δίνει μιά φαινο­μενικότητα· δηλ. βτι οί έργάτες πληρώνονται Ινα μισθό πού ποικίλει άνάλογα μέ τήν κατάσταση καί τήν ικανότητά τους. Ό μω ς, ή κοινωνική πραγματικότητα εϊναι διαφορε­τική. Στή μιά περίπτωση ό μισθός πληρώνεται γιά τήν έρ- γατική δύναμη καί στήν άλλη δέν πληρώνετα/ή έργατική

90

300

δύναμη άλλά ό έργαζόμενος παίρνει ένα μερίδιο άπ’ την κοινωνική παραγωγή.

Τά παραδείγματα αύτά δείχνουν βτι, γιά νά έχουμε μιά πληρέστερη κατανόηση τών πραγμάτων, εϊναι άνάγκη νά κατανοήσουμε, στήν κάθε περίπτωση, τό συσχετισμό της φαινομενικότητας με τήν πραγματικότητα.

Μ ΟΡΦΗ ΚΑΙ Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Ο

Κάθε πραγμα άποτελεΐται άπό διαδικασίες ποΰ εϊναι διαδικασίες τών πραγμάτων. Αύτές άποτελοϋν τις συστα­τικές διαδικασίες, τά συστατικά μέρη, τά υλικά στοιχεία τοϋ πράγματος μέ μιά λέξη τήν ουσία του, καί τό πράγ­μα πέρα άπό τήν ούσία του, άποτελεΐται καί άπό έναν κάποιο τρόπο όργάνωσης, έσωτερικών σχέσεων καί άμοι- βαίας έπίδρασης τών στοιχείων πού τό άποτελοϋν. Καί αύ­τό τό λέμε μορφή. Έ τσ ι για νά καταλάβουμε ένα πραγμα όρθά, θά πρέπει, κατά δεύτερο λόγο, νά ξεχωρίσουμε καί νά συσχετίσουμε τή μορφή του μέ τό περιεχόμενό του. Ή μορφή του έξαρταται άπό τόν ειδικό χαρακτήρα ποΰ παίρ­νει τό περιεχόμενό του καί άπό τις ειδικές περιστάσεις ποΰ γένησαν αύτό τό πραγμα.

Τό περιεχόμενο ένός πράγματος βρίσκεται ούσιαστικά σέ κίνηση καί άλλχγή. "Οταν μιλάμε γιά τό περιεχόμενο ένός πράγματος, άναφερόμαστε στίς διαδικασίες δράσης καί άλληλοεπίδρασης πού συγκροτούν τό πράγμα. "Ετσι ή πα­λιά άντίληψη, βτι τό περιεχόμενο είναι κάτι άναλλοίωτο καί άμετάβλητο—Ινα είδος σταθερού υποστρώματος τών πραγ­μάτων—εϊναι μιά τυπική μεταφυσική άντίληψη, πού δέν ίχει καμμιά θέση στό διαλεκτικό τρόπο σκέψης, βπως δέν έχει καμμιά θέση καί αύτό τό «περιεχόμενο» μέσα στόν πραγματικό κόσμο. Τό ίδιο καί ή μορφή ούσιαστικά είναι μορφή κίνησης.

Π.χ. ένα σώμα άποτελεΐται άπό μόρια. Οί διαδικα­

307

σίες τών μορίων άποτελοϋν τό περιεχόμενό του. *0 τρόπος πού έπενεργοΰν μεταξύ τους τά μόρια καθορίζει τό άν αύτό τό σώμα είναι σταθερό ή υγρό ή άέριο' δηλ. τή μορφή πού παίρνει τό σώμα. "Ετσι τό σταθερό, τό ύγρό καί τό άέριο είναι τρεις μορφές κίνησης, δηλαδή τρόποι άλληλοεπίδρα- σης στή διαδικασία τών μορίων. Κάθε είδος περιεχομένου ύπάρχει μέ τή μιά ή τήν άλλη μορφή, άνάλογα μέ τις πε­ριστάσεις καί εϊναι Ικανό νά άλλάζει άπό τή μιά μορφή στήν άλλη. Επίσης μιά κοινωνία άποτελεϊται άπό τό σύνο­λο τών άτόμων μαζύ μέ ίλες τις δραστηριότητές τους καί άλληλοεπιδράσεις τους, πού άποτελοϋν τό περιεχόμενον της κοινωνίας. Τό γεγονός δτι δλα αύτά τά άτομα μαζύ συγ- κροτοϋν μιά κοινωνία, σημαίνει βτι δλοι μαζύ έρχονται σέ ποικιλία κοινωνικών σχέσεων καί δραστηριοτήτων Ιδιαίτε­ρα στή κοινωνική παραγωγή, καί κάνοντας αύτό δημιουρ­γούν τίς παραγωγικές σχέσεις. Σέ διαφορετικά στάδια έξέ­λιξης της κοινωνικής παραγωγής, δημιουργοΰνται καί δια- διαφορετικές οικονομικές μορφέτ : πρωτόγονος κομμουνι­σμός, δουλοκτησία, φεουδαρχισμός, καπιταλισμός, σοσια­λισμός. Αύτές οί κοινωνικοοικονομικές μορφές στήν ούσία, εϊναι μορφές κοινωνικής παραγωγής ή τρόποι παραγωγής, δηλαδή μορφές διαδικασιών της κοινωνικής παραγωγής, άπό τις όποιες συγκροτείται κάθε κοινωνία. ’Απ’ τήν άλλη πλευρά ή μορφή μπορεΐ νά έμφανισθεΐ σάν ένας περιορισμός στήν κίνηση τοΰ περιεχομένου καί μαζύ σάν μορφή άνά­πτυξης τής κίνησης τοΰ περιεχομενου. Ό καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, π.χ., είναι μία μορφή άνάπτυξης τής κοινωνικής παραγωγής καί ταυτόχρονα καί σέ αύξανόμενο βαθμό, δσο προχωράει ό καιρός επιβάλλει περιορισμούς στήν ϊδιχ τήν κοινωνική παραγωγή.

Κρίνοντας μέ βάση τις φαινομενικότητες, οί μορφές τών πραγμάτων, πάντοτε γίνονται άντιληπτές πριν άπό τό πε­ριεχόμενο. Είναι εύκολο ν* αναγνωρίσουμε δτι ύπάρχουν πράγματα μέ διαφορετικές μορφές. Άλλά τό νά βροΰμε

ποιός είναι ό χαρακτήρας τοϋ περιεχομένου πού παίρνει αύτή ή έκείνη τή μορφή, πώς έμφανίζεται ή μορφή μέσα άπ* τις διαδικασίες πού διαμορφώνεται, καί πώς ή μορφή έπηρεάζει τήν άνάπτυξη αύτών τών διαδικασιών, άπαιτεΐ μιά πάρα πέρα ίρευνα. Γιατί γιά νά πετύχουμε μιά περισ­σότερο συγκεκριμένη κατανόηση τών πραγμάτων στίς άλ­λαγές τους καί στις άμοιβαΐες τους έπιδράσεις, εϊναι άναγ­καΐο νά λάβουμε ύπ’ 8ψη μας τό συσχετισμό τών μορφών καί τοϋ περιεχομένου.

Κι’ αύτό γίνεται ?λο κα> περισσότερο σημαντικό, γιατί τό ΐδιο περιεχόμενο μπορεϊ πολλές φορές νά δώση διαφορε­τικές μορφές ή ή ίδια ή καί παρόμοια μορφή μπορεϊ νά παρουσιασθεΐ άπό διαφορετικά περιεχόμενα. "Ετσι, άν δέν κατανοήσουμε αύτές τίς περιπτώσεις συσχετισμοΰ μορφής καί περιεχομένου, θά όδηγηθοΰμε υποχρεωτικά, στήν πρα­κτική, σέ λαθεμένα συμπεράσματα.

“Αν κάποιος έξετάσει π. χ. τίς διάφορες μορφές κρά­τους θά πρέπει νά δεχθεί δτι 6λες οί μορφές αύτές είναι μορφές τής διαδικασίας κυριαρχίας μιας κάποιας τάξης ή μιας συμμαχίας τάξεων. Ή μορφή τοϋ κράτους εϊναι ή μορφή μέ τήν όποία πραγματοποιείται αύτή ή κυριαρχία. Ή κυριαρχία τής έργατικής τάξης καί τών συμμάχων της διαφέρει ούσιαστικά άπό τήν κυριαρχία τής καπιταλιστικής τάξης. ’Αλλά άνάλογα μέ τίς περιστάσεις πού θά έμφανι- σθεΐ τό κράτος, μέ τό όποιο ή έργατική τάξη θά άσκήσει τήν έξουσία της, ποικίλει πολύ. Στή Ρωσία στά 1917 ξε- πήδησε τό Σοβιετικό κράτος. Σέ άλλες χώρες βμως, δπου ή έργατική τάξη πήρε τήν έξουσία, άναπτύχθηκαν διαφο­ρετικές μορφές κράτους. Έπίσης στίς χώρ«ς τής κοιν<. ·- λευτικής δημοκρατίας, δπως στή Μ.Β., δέν εϊναι ύποχρεω- τικό μέ τήν έπικράτηση τοϋ σοσιαλισμού νά έξαφανιστοΰν οί κοινοβουλευτικές μορφές κυβέρνησης. Στήν περίπτωση αύτή ή κυριαρχία τής έργατικής τάξης μπορεϊ νά πραγμα­τοποιηθεί μέ κοινοβουλευτικές μορφές, πού είχανε έγκαθι-

oDfe

δρυθεΐ κατά τή διάρκεια τής κυριαρχίας της καπιταλιστι­κής τάξης.

Καί στή φύση καί στήν κοινωνία ύπάρχει μιά συνέχεια μορφής, ένώ τό περιεχόμενο άλλάζει ριζικά. Ά πό τήν άλλη πλευρά ύπάρχει μιά συνέχεια περιεχομένου κάτω άπό δια­φορετικές μορφές. Στή μιά περίπτωση θά πρέπει νά κατα­νοήσουμε πώς ένα πραγμα μέ τήν ίδια μορφή γίνεται δια­φορετικό, έπειδή άλλάζει τό περιεχόμενό του, καί πώς αύτό μέ τή σειρά του οδηγεί σέ μιά σειρά άλλαγές στή μορφή. Αύτό π. χ. ισχύει στήν περίπτωση πού άναφέραμε προη­γούμενα της κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης της Μεγάλης Βρεταννίας. Καί άπό τήν άλλη πλευρά θά πρέπ3ΐ νά κατα­νοήσουμε τό πώς ένα πραγμα παραμένει ούσιαστικά τό ϊδιο, ένώ άλλάζει ή μορφή του, καί πώς αύτό μέ τή σειρά του δδηγεΐ σέ άλλαγές στόν τρόπο πού λειτουργεί τό πραγμα. Τό γεγονός δτι ή οικονομία τής Νιγηρίας βρίσκεται ύπό τόν έλεγχο τής Γιουνάϊτεντ Άφρικα Κόμπανυ δέν έχει άλ- λάξβι μέ τήν άλλαγή άπ’ τήν άποικιακή κυβέρνηση στήν άνεξαρτησία μέσα στά πλαίσια της κοινοπολιτείας. Ή άλ­λαγή αύτή μπορούσε νά γίνει εύκολότερα, έάν έκδίωκαν έντελώς τήν Ιμπεριαλιστική κυριαρχία, ένώ τώρα ή κυριαρ­χία αύτή μπορεΐ νά συνεχίσει τήν ύπαρξή, της μέ καινούρια μορφή.

Τά παραδείγματα αύτά μάς δείχνουν πόσο σημαντικό είναι νά προσέχουμε, δχι μόνο τή μορφή, άλλά καί τό πε­ριεχόμενο καί τις σχέσεις μυ^φής καί περιεχομένου.

ΕΞ Ω Τ Ε ΡΙΚ Ε Σ ΚΑΙ Ε Σ Ω Τ Ε ΡΙΚ ΕΣ ΑΙΤΙΕΣ

Ό πραγματικός. χαρακτήρας ένός πράγματος σέ μιά δοσμένη στιγμή καί οι άλλαγές πού περνάει, είναι τό άπο­τέλεσμα ένός συνδυασμοϋ έξωτεριχών και έσωτερικών αί­τιων. ’Από τή μιά μεριά ύπάρχουν τά άποτελέσματα τών διαδικασιών πού συγκροτούν τά πράγματα* καί άπό τήν

309

310

άλλη ύπάρχουν τά άποτελέσματα άλλων διαδικασιών καί άλλων πραγμάτων πού έπενεργοΰν πάνω σ’ αύτά. Γι’ αύτό καί μιά όρθή κατανόηση τών πραγμάτων στίς άλλαγές τους καί στις άμοιβαΐες τους σχέσεις άπαιτεΐ νά συσχετίσει κα­νένας τις έξωτερικές καί έσωτερικές αιτίες.

"Ενα φυτό π.χ., άναπτύσσει τά Ιδιαιτέρά του χαρακτη­ριστικά, σάν αποτέλεσμα τών διαδικασιών αλλαγής ύλικών μέ τό περιβάλλον του, πού άποτελεΐ τό ειδικό τρόπο ζωής του. Ταυτόχρονα ό χαρακτήρας τοΰ περιβάλλοντος καί τών όσων συμβαίνουν σ’ αύτό επενεργεί στήν άνάπτυξή του. Δέν θά μπορέσει κανένας νά καταλάβει τήν άνάπτυξη καί τήν έξέλιξη τών όργανισμών, έξω άπό μιά τέτοια συσχέτι- ση έξωτερικών καί έσωτερικών αιτίων. Τό ίδιο ίσχύει καί στήν έξέλιξη της κοινωνίας. Ή Ρωσική επανάσταση π.χ. θά πρέπει νά εξηγηθεί σάν άποτέλεσμα της εσωτερικής έξέ­λιξης τής ρωσικής κοινωνίας. Πραγματοποιήθηκε δμως σάν άποτέλεσμα τών δσων συνέβαιναν, δταν ή Ρωσία μπήκε στόν Α' παγκόσμιο πόλεμο. ’Επίσης, ή μετέπειτα άνάπτυ­ξη τοΰ σοσιαλισμού στή Ρωσία διαρκώς τροποποιούνταν άπό τήν άνάγκη άμυνας ενάντια στήν έξωτερική διείσδυση καί έπίθεση.

Κρίνοντας μέ βάση τήν φαινομενικότητα, ή δράση τών έξωτερικών αιτιών γίνεται άντιληπτή πριν άπό τή δράση τών έσωτερικών αίτιων. Είναι πιό εύκολο νά άναγνωρίσει κανένας ίτ ι ένα πραγμα ένεργεΐ πάνω σ’ ένα άλλο καί νά καταγράψουμε τά άποτελέσματα αύτης της δράσης. ’Αλλά άν θελήσουμε νά δοΰμε τίς έσωτερικές διαδικασίες τοϋ πράγματος πού έπενεργοΰν στόν καθορισμό αύτης τους της θέσης, άπαιτεΐ μιά πάρα πέρα έρευνα.

Οί έσωτερικές αιτίες υπάρχουν πάντα καί αύτό βάζει όρια καί καθορίζει τίς δυνατότητες έξέλιξης ένός πράγμα­τος. Τά μικρά πουλιά π.χ. βγαίνουν άπό τ’ αύγό καί αύτό γίνεται σάν άποτέλεσμα τών έσωτερικών διαδικασιών τοΰ ζύγοΰ. Τά κοτόπουλα γεννιούνται άπό τά αύγά τής κότας,

311

τά παπάκια άπό της πάπιας καί ή διαφορά τους όφείλεται στίς έσωτερικές διαφορές τών αύγών. Ό μω ς κανένα κοτό­πουλο καί κανένα παπάκι δέν βγαίνει άπό ένα αύγό, χωρίς τήν έπίδραση τών έσωτερικών αίτιών, δηλ. χωρίς νά έπι- δράσει ή θερμοκρασία πού τή δίνει ή μάννα τών πουλιών, δταν κάθεται πάνω στά αύγά ή ή έκκολαπτική μηχανή. Ά ν άντίθετα δέν δώσουμε τήν άναγκαία θερμοκρασία στό αύγό, καί δεχτεί άλλες έξωτερικές έπιδράσεις, τό αύγό θά χαλά­σει. Τό ίδιο καί 6 σοσιαλισμός, δέν μπορεϊ νά πραγματο ποιηθεί σέ ένα σημείο άν δέν ύπάρχουν οί έσωτερικές αι­τίες πού γεννάνε τό σοσιαλισμό. Μά οί αίτίες αύτές μόνο δέν φέρνουν τό άποτέλεσμα τοϋ σοσιαλισμοϋ. Καί έδώ ol διαδικασίες είναι άνάλογες μέ τίς χημικές άντιδράσεις πού άπαιτοΰνται γιά νά δράσει ένας καταλύτης. Ή σοσιαλιστι­κή θεωρία καί ή ήγεσία πού έφαρμόζει αύτή τή θεωρία εί­ναι ό καταλύτης πού άπαιτεΐται.

Στίς περιπτώσεις αύτές, βτι φαίνεται άπό πρώτη μα­τιά, έπιφανειακά, είναι δτι ή ζέστη έπενεργεΐ στά αύγά γιά νά βγοϋν νά πουλιά καί βτι ή έπαναστατική θεωρία καί ή Ικανή ήγεσία φέρνουν τήν σοσιαλιστική έπανάσταση. Με­ρικοί άνθρωποι πού δέν βλέπουν πέρα άπό τίς έξωτερικές αι­τίες, φαντάζονται πώς ή άνάπτυξη τοϋ σοσιαλιστικοϋ κι­νήματος όφείλεται έξ όλοκλήρου στήν δραστηριότητα τών «προπαγανδιστών», πραγμα πού μοιάζει μέ τό άν θά λέ γαμε βτι τά πουλιά δημιουργοϋνται άπό τή ζέστη, ξεχνών­τας βτι άν βάλουμε μιά πέτρα σέ μιά έκκολαπτική μηχανή δέν πρόκειται νά βγάλει πουλιά. Είναι έντελώς λαθεμένο νά υποθέτουμε βτι μιά δοσμένη αΙτία προκαλεΐ πάντα ένα δο­σμένο άποτέλεσμα. Τό άποτέλεσμα έξαρταται άπό τό πώς ένεργεϊ αύτή ή αίτία. Είναι έπίσης λαθεμένο νά υποθέσου­με, βτι ένα δοσμένο πραγμα μέ τήν έπενέργεια έσωτερικών αίτιών, μπορεϊ πάντα νά έξελίσσεται κατά ένα δοσμένο τρόπο. Ό τρόπος έξαρταται άπό τίς έξωτερικές αίτίες πού

312

έπενεργοϋν πάνω του, ποΰ έπηρεάζουν τήν εξέλιξή του καί πού τό προωθούν ή τό καθυστερούν.

Στήν πρακτική, γιά να μάθουμε ποιά είναι τά πιθανά άποτελέσματα καί πώς νά τά πετυχαίνουμε, εϊναι πάντα άναγκαΐο νά προσέχουμε τό συσχετισμό τών έξωτερικών καί τών έσωτερικών αίτιων.

Ο Ι Α Δ Υ Ν Α Μ ΙΕ Σ ΜΙΑΣ ·Μ Ο Ν Ο ΙΙΛ Ε Υ Ρ Η Σ · Π ΡΟ Σ Ε Γ Γ ΙΣ Η Σ

Ά ν κάποιος εξέταζε μόνο τήν πραγματικότητα τών πραγμάτων, μόνο τό περιεχόμενό τους, μόνο τις έσωτερικές τους αίτίες, τότε δέν θά μπορούσε νά πετύχει πρακτικά κατανοητά άποτελέσματα. Γιατί στήν προσπάθεια νά κα- νανοήσουμε τά πράγματα, κατά πρακτικό τρόπο, θά πρέπει νά λάβουμε ύπ’ δψη καί τή φαινομενικότητα τους, τή μου· φή τους καί τΙς έξωτερικές αίτιες. Εϊναι τυπικό λάθος με­ρικών φιλοσοφικών σκέψεων (καί άπό αύτή τήν άποψη ιστορικά ή πιό χαρακτηριστική είναι τοϋ Λάϊμπνιτς), νά προσπαθοΰν νά πετύχουν διείσδυση στήν πραγματικότητα, πέρα άπό τή φαινομενικότητα, νά καθορίσουν τό περιεχό­μενο πέρα άπ’ τή μορφή καί νά κρατήσουν τΙς έσωτερικές αίτιες σέ κατάσταση δράσης πέρα άπό τΙς έξωτερικές. Γιατί, γενικά, μποροΰμε νά πετύχουμε μιά κατανόηση της πραγματικότητας, άνάλογα μέ τό πώς έμφανίζεται, μπο­ρούμε νά κατανοήσουμε τό περιεχόμενο, έξετάζοντάς το μέ βάση τό ποιά μορφή παίρνει καί μέ βάση τίς έσωτερικές αίτίες, έξετάζοντάς καί τό πώς ένεργοϋν άνάλογα καί οι έξωτερικές.

Μιά πιό κοινή πλάνη δμως, σήμερα, είναι τό δτι λαμ­βάνουμε ύπ’ 6ψη μόνο τις έξωτερικές αίτίες, μόοο τις μορ­φές, μόνο τή φαινομενικότητα. Τό Έργατικό Κόμμα της Αγγλίας π.χ. καταστρώνει πολιτική γιά άνοδο ή πτώση τών δασμών. Αγοράζει μετοχές σέ καπιταλιστικές έπιχει- ρήσεις κλπ. χωρίς νά λαμβάνει ύπ’ δψη τις έσωτερικές αί-

313

τίες πού δροΰνε στό καπιταλιστικό σύστημα καί άπό τις όποιες προέρχονται τά άποτελέσματα αύτης της πολιτικής. 01 πολιτικοί τους δηλώνουν τή άφοσίωσή τους σ’ βλες τΙς μορφές τής κοινοβουλευτικής διαδικασίας, άλλά ξεχνάνε δτι πρέπει ν’ άντικαταστήσουν τόν καπιταλισμό μέ τήν έργα- τική έξουσία. Καί ol θεωρητικοί τους μιλάνε γιά τιμές, γιά μισθούς, γιά κέρδη, γιά ρυθμούς έπενδύσεως καί έπίπεδο απασχόλησης, άλλά δέν κάνουν κανένα λόγο γιά τόν καπι­ταλιστικό τρόπο παραγωγής. Αύτό πραγματικά είναι μιά άπό τίς χαρακτηριστικές άδυναμίες, πού περιέχονται σέ με­γάλη έκταση στίς σύγχρονες ψευδοεπιστημονικές συζητή­σεις γιά τις κοινωνικές ύποθέσεις. 01 έσωτερικές αιτίες τών κοινωνικών αλλαγών, ή ούσία τών κοινωνικών μορφών, ή πραγματικότητα πού βρίσκεται κάτω άπό τή φαινομενικό- τητα, παραβλέπονται ή καλύπτονται. "Ο,τι απομένει εϊναι μιά άδιάκοπη έρευνα καί συζήτηση τών φαινομένων τών μορφών καί τών έξωτερικών αίτιων. Τά άποτελέσματα αύ­τών ή αύτής τής πολιτικής εϊναι, βτι συζητούν χωρίς νά λαμβάνουν ύπ’ βψη τίς έσωτερικές διαδικασίες τής κοινω­νίας, πάνω στίς όποιες δρά ή πολιτική. Οί κοινωνικές μορ­φές καί οί κοινωνικοί θεσμοί έξετάζονται χωρίς νά λαμβά- νεται ύπ’ βψη τό περιεχόμενο τοϋ όποίου εϊναι μορφές. Καί ή έπιφανειακή φαινομενικότητα τών κοινωνικών διαδικα­σιών άναλύεται λεπτομερειακά χωρίς νά λαμβάνονται ΰπ’ βψη οι διαδικασίες πού γεννάνε αύτές τις φαινομενικότητες,

Ό τρόπος αύτός, εϊναι ένας μονόπλευρος καί έπιφανει- ακός τρόπος θεώρησης τών πραγμάτων, χρήσιμος γιά μιά έκμεταλλεύτρια τάξη, γιά τά ζητήματα πού τήν ένίιαφέ- ρουν, γιατί δέν άποκαλύπτει την πραγματικότητα πού βρί­σκεται κάτω άπό τή φαινομενικότητα, άλλά την καλύπτει. Ε ί­ναι συμφέρον της νά άνεβάσει σέ έπίπεδο γενικής θεωρητικής γνώσης καί έπιστημονική; μεθόδου καί τό πραγματοποιεί μέ τή σύγχρονη θεωρία τοϋ θετικισμοΰ. Τό σύνολο αύτής

314

της φιλοσοφίας εϊναι ένας περιορισμός της γνώσης στίς έ­ξωτερικές αιτίες, στίς μορφές καί στή φαινομενικότητα,

Ή διαλεκτική άπό τήν άλλη πλευρά, άπαιτεϊ έρευνα τών άμοιβαίων σχέσεων των έξωτερικών καί έσωτερικών αίτιών, μορφής καί περιεχομένου, φαινομενικότητας καί πραγματικότητας, όπως άκριβώς θά τό κάνει κάθε έπιστη­μονική έρευνα.

Π Ο ΙΟ Τ Η Τ Α ΚΑΙ Π Ο ΣΟ Τ 1ΙΤ Λ : Η Α Δ ΙΑ ΣΠ Α ΣΤ Η Σ Υ Ν Δ Ε Σ Η ΠΟ ΙΟ ΤΗ ΤΑ Σ ΚΑΙ Π Ο Σ Ο Τ Η Τ Α Σ

Ό τον έξετάζουμε όλοκληρωτικά ένα θέμα σημαίνει, δτι θά βροϋμε βλα του τά χαρακτηριστικά, τούς νόμους άλλαγης τους πού προέρχονται άπό τΙς διαδικασίες πού τό συγκρο- τοΰν, τΙς μορφές όργάνωσης του, τών σχέσεών τους καί τών άμοιβαίων έπιδράσεών τους μέ τ ’ άλλα πράγματα. "Ο­ταν γίνεται ένα τέτοιο είδος ϊρευνας θά πρέπτι νά περιλά- βει καί τίς ποιοτικές καί ποσοτικές δψεις τοϋ πράγματος.

Πολλά πράγματα έχουν πάντα καί ποιοτικούς καί πο­σοτικούς προσδιορισμούς. Γενικά κάνουμε ποιοτικό προσδι­ορισμό, δταν λέμε «τί είδος» καί ποσοακό προσδιορισμό, δταν λέμε «πόση ή πόσο».

Ή ποιότητα άναγνωρίζεται μέ τήν άμεση παρατήρηση τών πραγμάτων καί άπό τά άμεσα ή άπωθημένα άποτελέ­σματα, στά άλλα πράγματα καί άπό τή σύγκριση τών άπο· τελεσμάτων αύτών τών παρατηρήσεων Ή ποιότητα βε­βαιώνεται μέ τόν ύπολογισμό καί τό μέτρημα. "Ενα απλό παράδειγμα : "Ας ποϋμε δτι έχουμε κάμποσα χρωματιστά μάρμαρα διαφόρων μεγεθών. Άντικρύζοντας αύτά τά άντι- κείμενα τά ξεχωρίζουμε σάν μάρμαρα καί άναγνωρίζουμε τά διάφορα χρώματά τους. Λέμε «αύτό* εϊναι κόκκινο μάρ· μαρο», «αύτό είναι μπλέ» κλπ. 'Ε τσι κάνουμε μιά ποιο­τική περιγραφή τους. 'Αν τά ύπολογίζουμε καί ποϋμε «ύπάρχουν δέκα μάρμαρα» καί Sv τά μετρήσουμε και ποϋ-

315

με «υπάρχουν τόσο μεγάλα καί τόσο βαρεία μάρμαρα» κά­νουμε ποσοτική περιγραφή.

Επιφανειακά καί άπό πρώτη ματιά, μποροΰμε νά κα­ταλήξουμε στό συμπέρασμα, ίτ ι ό ποιοτικός καί ό ποσότι- κός προσδιορισμός είναι άνεξάρτητοι ό ένας άπό τόν άλλο. Στό παράδειγμα ποΰ άναφέραμε πιό πάνω, φαίνεται νά μήν υπάρχει άμεσος δεσμός άνάμεσα στήν ποιότητα καί τήν ποσότητα. 'Ετσι ένα μάρμαρο μπορεΐ νά είναι μπλέ ή κόκ­κινο, μεγάλο ή μικρό, χωρίς νά υπάρχει καμμιά σχέση άνά­μεσα στό μέγεθος καί στό χρώμα. Ό μω ς άν προχωρήσου­με πιό βαθύτερα τήν έρευνά μας, θά βροΰμε ίτ ι ύπάρχει πράγματι σχέση άνάμεσα στήν ποιότητα καί τήν ποσότητα.

Κατά πρώτο λόγο, ή ποιότητα καί ή ποσότητα έξαρ- τώνται κατά τέτοιο τρόπο, πού δέν μποροΰμε νά καθορί­σουμε μιά ποιότητα χωρίς ποσότητα ή ποσότητα χωρίς ποιότητα. Λ.χ., άν περιγράφουμε ένα κόκκινο μάρμαρο, περιγράφουμε κάτι πού έχει καί ένα δρισμένο μέγεθος. Καί ή ποιότητα ένός μαρμάρου άπαιτεΐ ύποχρεωτικά κάποια ίρια στό μέγεθος του : άν π.χ. ποΰμε, ίτ ι Ινα μάρμα­ρο είναι μεγάλο σάν μιά μπίλια, στήν ούσία δέν μπο­ροΰμε νά τό άποκαλέσουμε μάρμαρο- κι’ άκόμα χειρό­τερο δέν μποροΰμε νά άποκαλέσουμε μάρμαρο κάτι πού θά θέλαμε μικροσκόπιο γιά νά τό δοΰμε. ’Επίσης ίταν θέλου­με νά καθορίσουμε τό χρώμα, κόκκινο άς ποΰμε, θά χρεια­στεί καί ένας ποσοτικός προσδιορισμός, άν θέλουμε νά εί­μαστε άκριβεϊς. Τό κόχκινο χρώμΛθά’ είναι βαθύτερο ή άνοι- κτότερο κλπ. Ό λες αύτές οί διαβαθμίσεις τοϋ χρώματο( προϋποθέτουν καί ένα ποσοτικό στοιχείο. Ταυτόχρονα κα­νένας ποσοτικός προσδιορισμός δέν μπορεΐ νά Ιχει νόημα άν δέν έχει καί κάποια ποιοτική είδίκευση. Δέν ύπάρχει λςιπόν έννοια, ίταν θά ποϋμε πόσα πράγματα ύπάρχουι έδώ ή πόσο μεγάλα είναι, άν δέν ποΰμε καί τί είδος εϊνα αύτά τά πράγματα γιά τά όποια μιλάμε.

Κατά δεύτερο λόγο, τό άποτέλεσμα μιας όποιασδήποτι

316

διαδικασίας δράσης ή αλληλεπίδρασης ποικίλει, άνάλογα μέ τις ποιοτικές βψεις της σχετικής διαδικασίας. Π.χ. άν κάτι εϊναι πολύ βαρύ καί κινείται γρήγορα στήν πορεία του, θά συναντήσει άλλες καταστάσεις, διαφορετικές άπό κείνες πού θά συναντούσε ένα έλαφρότερο πράγμα στήν κί­νησή του ή Ινα σώμα πού κινιόταν μέ μικρότερη ταχύτη τα. Ό π ω ς έχουμε κι’ βλας δει, ό συνολικός χαρακτήρας καί ol Ιδιότητες κάθε πράγματος εϊναι άποτέλεσμα τών διαδικασιών πού τό συγκροτοϋν καί τών διαδικασιών αλ­ληλοεπίδρασης μέ τά άλλα πράγματα. Ά π ’ αυτό βγαίνει, βτι Ινα πραγμα μέ ένα κάποιο χαρακτήρα καί μέ κάποιες ιδιότητες, μπορεΐ νά υπάρχει μόνο βσο οί ποσοτικές βψεις καί σχέσεις αύτών τών διαδικασιών εϊναι τέτοιες πού νά συγκροτοϋν ένα πραγμα αύτοϋ τοΰ χαρακτήρα καί μέ αύ­τές τις Ιδιότητες. Ά ν , σάν άποτέλεσμα τών ποιοτικών αλ­λαγών, τό ποσοτικό Ισοζύγιο ή ή άναλογία άνάμεσα στίς διαδικασίες αλλάζει, τότε άλλάζουν καί οί Ιδιότητες, καθώς έπίσης καί βλος ό χαρακτήρας τοϋ πράγματος.

Π.χ. ένα στερεό σώμα ύπάρχει βταν ύπάρχει μιά δυ­ναμική σχέση ατομικών διαδικασιών τέτοιων πού συγκρα- τοΰν τά άτομα τοΰ σώματος καί τό διατηροΰν σταθερό στό καθορισμένο πρότυπο. Ά ν , σάν άποτέλεσμα, άς ποϋμε, αύξησης της έσωτερικής κίνησης τών άτόμων πού συγκρο­τοϋν αύτό τό πρότυπο, άλλίζει ή σχέση τών άτομικών δι­αδικασιών, τότε τό σώμα διαλύεται καί παύει νά εϊναι σταθερό. Επίσης στά χημικά μόρια τά στοιχεία συνδυά­ζονται σέ μιά κάποια άναλογία. Ά ν αύτή ή άναλογία άλ- λάζει, τότε ή χημική Ιδιότητα τών μορίων, πού προήλθε άπ’ αύτή, διαφέρει. Αύτό συμβαίνει καί στά μόρια όργανι- κής σύστασης μέ τήν προβθήκη ή άφαίρεση άτόμων άνθρα- κος, όπότε έπέρχονται καί χημικές άλλαγές.

Γιά νά καταλάβουμε λοιπόν, τις ποιοτικές βψεις ένός πράγματος—φυσικά βχι άπλώς νά άναγνωρίσουμε τά πράγ­ματα μέ ξεχωριστές ιδιότητες, άλλά νά κατανοήσουμε τό

317

πώς δημιουργήθηκαν καί τό πώς Αλλάζουν εϊναι πάντα άνάγκη νά κατανοήσουμε βτι, κάθε ποιότητα 3Ϊναι προϊόν, έξαρταται, έχει τή βάση της, σέ κάποιο ποιοτικό Ισοζύγιο ή άναλογία τών συστατικών διαδικασιών τοϋ πράγματος καί τών σχέσεων του μέ τά άλλα πράγματα.

"Ολες ol έπιστημες άποσκοποΰν σέ τέτοια κατανόηση, καί γι’ αύτό κάθε έπιστημονική έρευνα άπαιτεϊ νά έρευνη- θοΰν οί ποσότητες, οι άναλογίες καί τά μέτρα.

Ο Ι Π Ο ΣΟ Τ ΙΚ Ε Σ Α Λ Λ Α ΓΕ Σ Φ Ε Ρ ­Ν Ο ΥΝ ΚΑΙ Π Ο ΙΟ Τ ΙΚ Ε Σ Α Λ Λ Α ΓΕ Σ

’Απ’ βλα αύτά βγαίνεί καθαρά, ότι οί ποσοτικές άλλα­γές μέσα σέ κάθε πραγμα ή πού άφορανε κάθε πραγμα πρέπει πάντα, βταν συνεχιστοϋν πέρα άπό όρισμένα βρια, νά φέρουν καί άλλαγές στήν ποιότητα τοϋ πράγματος. Μιά καινούρια ποιότητα ξεπηδάει, βταν έπέλθ'υν ποσοτικές άλ­λαγές, σέ σημιΐο πού νά άλλάξει τό ποσοτικό ισοζύγιο, πάνω στό όποιο, στηριζόταν ή παλιά ποιότητα.

Σ ’ αύτό τό σημείο ή συνέχιση της καθαρής ποσοτικής άλλαγής διακόπτεται άπότομα, άπό τήν έμφάνιση μιας νέας ποιότητας πού δέν ύπηρχβ πρίν' καί τότε καινούριοι νόμοι άλλαγής έμφανίζονται, καινούριες αίτίες δροΰν καί καινού­ρια άποτελέσματα παράγονται. Ή έμφάνιση μιας καινού­ριας ποιότητας γίνεται πάντοτε σχετικά άπότομα —λαμβά­νει χώρα τό λεγόμενο «ποιοτικό άλμα». "Οταν π.χ. ζεσταί­νουμε τό νερό, θά φτάσουμε σ’ ένα σημείο πού άπότομα θ’ άρχίσει νά βράζει. Τό βρέφος άφοΰ μεγαλώσει άρκετά μέσα στή διαδικασία τής μήτρας, ξαφνικά γεννιέται’ καί στήν κοινωνία, βταν ή ταξική πάλη όξυνθεΐ σ’ ένα κάποιο βαθμό, κι’ βταν οί έπαναστατικές ίδέες άπλωθοΰν πολύ στίς μάζες, τότε ξαφνικά έμφανίζεται ή έπαναστατική άλλαγή.

Ή Ολοκλήρωση μιας ποιοτικής άλλαγής καί ή άντικα- τάσταση τής παλιάς ποιότητας άπό τόν καινούρια, γίνεται

318

τότε γρήγορα καί άπότομα, άπαλά ή βίαια ή καί έκκρη- κτικά άκόμα, άνάλογα μέ τίς ειδικές συνθήκες.

"Οπως «ϊπε ό Στάλιν στό έργο του «Μαρξισμός και τό γλωσσικό πρόβλημα», σ’ όρισμένες περιπτώσεις οΐ συν­θήκες, κατά τίς όποιες έμφανίζεται μιά καινούρια ποιότητα, είναι τέτο'.ες ποΰ άμέσως καί όλοκληρωμένα αντικαθίστα­ται καί καταστρέφεται τό παλιό, ίπως συμβαίνει π.χ. σέ πολλές χημικές άντιδράσεις ή σέ μιά κοινωνική έπανάστα- ση, ίταν μιά υποταγμένη πριν τάξη γίνεται άρκετά δυνατή, ώστε μ’ ένα κτύπημα νά καταλάβει καί τήν πολιτική έξου- σία. Σ’ άλλες 6μως, περιπτώσεις, οί άλλαγές έπέρχονται «μέ τή βαθμιαία συσσώρευση τών στοιχείων της καινού­ριας ποιότητας καί, κατά συνέπεια, μέ τή βαθμιαία έξαφά- νιση τών στοιχείων τής παλιάς ποιότητας».

'Οποιοσδήποτε 6μως κι’ άν είναι ό τρόπος πού όλοκλη- ρώνεται μιά ποιοτική άλλαγή, γιά νά καταλάβουμε σωστά τό πώς έπέρχεται—καί κατά συνέπεια νά γίνουμε ικανοί νά έλέγξουμε αύτή τήν άλλαγή — θά πρέπει νά λάβουμε ύπ’ 8ψη μας τόσο τίς ποσοτικές 6σο καί τίς ποιοτικές βψεις τοϋ πράγματος καί τήν άμοιβαία σχέση αύτών τών δυό 8- ψεων. Θά πρέπει νά κατανοήσουμε τις ποιότητες μέ βάση τις ποσοτικές τους σχέσεις καί έτσι νά καταλάβουμε τό πώς έπέρχονται οι ποιοτικές άλλαγές μέ βάση τις ποσοτι­κές άλλαγές.

Π.χ. γιά νά ύπάρχουν τά πράγματα ένός κάποιου εί­δους, άπαιτοϋνται πάντοτε όρισμένες ποσοτικές συσσωρεύ­σεις μέσα στό περιβάλλον του γιά τήν ύπαρξή τους. "Ετσι, γιά νά έμφανιστοϋν οι ζωντανοί όργανισμοί θά έπρεπε νά ύπάρχουν άρκετά έλεύθερα άτομα άνθρακος στό περιβάλλον, γιά νά έλθουν σέ πολύπλοκες χημικές άντιδράσεις, άπό τίς· όποιες θά δημιουργηθοΰν τά ζωντανά κύτταρα. Γιά νά δη- μιουργηθεΐ ή καπιταλιστική κοινωνία άπαιτοϋνται : άρκετή πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου καί άρκετά έλεύθερα έργατικά χέρια γιά νά δουλέψουν στίς καπιταλιστικές έπι-

χειρήσεις. Γιά νά πβράσουμε άπό τό σοσιαλισμό στόν κομ­μουνισμό, θά πρέπει νά άναπτυχθεΐ πολύ ή παραγωγή, γιά νά δοθεί έτσι ή δυνατότητα νά ίσχύσει ή άρχή «στόν κα­θένα άνάλογα μέ τις άνάγκες του».

Επίσης κάθε έπιχείρηση σχεδίου ή άνοικοδόμησης, ά- παιτεΐ γνώση τών ποσοτικών σχέσεων με βάση τίς όποιες θά έπιτευχθοϋν οΐ έπιθυμούμενες ποιότητες. Ένας σχεδια­στής άεροπλάνου θά πρέπει νά λάβει ύπ* δψη του τό ύψος καί τήν ταχύτητα, μέσα στά όποια θά κινείται τό άερο- πλάνο’ ό πολιτικάς μηχανικός, πού κατασκευάζει μιά γέ­φυρα, θά πρέπει νά λογαριάσει τό μέγιστο βάρυς πού μπο­ρεΐ νά σηκώσει’ ό σοσιαλιστής πού έπεξεργάζεται τά σοσια­λιστικά πλάνα, θά πρέπει στή δουλειά του νά λαμβάνει ΰπ’ δψη του καί τήν παραγωγή μέσων παραγωγής καί νά τήν άναπτύσσει άνάλογα μέ τήν έκταση πού πρέπει νά πάρει ή παραγωγή είδών κατανάλωσης.

Γιά νά πετύχουμε μιά ποιοτική άλλαγή πού θέλουμε, θά πρέπει πάντα νά ξέρουμε ποιές ποσοτικές άλλαγές χρειά­ζονται γι* αύτό τό σκοπό. Οί μεταλλουργοί πρέπει νά ρυθ­μίζουν άνάλογα τή θερμοκρασία τών φούρνων τους. Οί χη­μικοί—μηχανικοί πρέπει νά συνδυάζουν τίς χημικές τους διαδικασίες καί άναλογίες. Καί δποιος θέλει νά πετύχει μιά κοινωνική άλλαγή θά πρέπει νά οίκοδομεΐ καί νά δυναμώ­νει τις όργανώσεις γ ι’ αύτό τό σκοπό, καθώς καί 8λα 6σα άπαιτοϋνται γιά τήν ποσοτική άλλαγή, θά πρέπει νά οίκο­δομεΐ καί νά δυναμώνει τίς όργανώσεις γι’ αύτό τό σκοπό, καθώς καί ίλα δσα άπαιτοϋνται γιά τήν ποσοτική αύξηση της δραστηριότητας, πού έχει σχέση μέ τις άλλαγές πού πρέπει νά έπιφέρει.

ΑΝΤΙΦΑΣΗ : ΟΙ Ε ΣΩ Τ Ε ΡΙΚ ΕΣ Α Ν ΤΙΦ Α ­Σ Ε ΙΣ ΚΑΙ Ο Ι Α Ν ΤΙΦ Α Τ ΙΚ ΕΣ Σ Χ Ε Σ Ε ΙΣ

Τά πράγματα μέ τά όποια άπασχολούμεθα κάθε μέρα, δπως ή γή, τό φεγγάρι, τ’ άστέρια, τά σώματα πού βρί­

319

320

σκονται πάνω στή γή, τά φυτά, τά ζώα, οί άνθρωποι καί οί κοινωνίες, είναι βλα συστήματα διαδικασιών, πού άλλη- λοπλέκονται γιά νά διατηρήσουν ένα κάποιο χαρακτηριστι­κό τρόπο αμοιβαίας άλληλοεπίδρασης μέ τ* άλλα πράγμα­τα, γιά μιά καθορισμένη χρονική περίοδο. Ή συνεχής δπαρ- ξη ένός συστήματος καί ή διατήρησή του σάν σύστημα, έξαρταται α) άπό τή διατήρηση μιας κάποιας πλοκής σχέ­σεων άνάμεσα στά μέρη του καί μιας κάποιας όργάνωσης καί ποσοτικού Ισοζυγίου διαδικασιών πού τό άποτελοϋν, καί β) άπό τή δυνατότητα νά συνεχίζει νά βρίσκει στό πε­ριβάλλον του τίς προϋποθέσεις πού άπαιτοΰνται. Ό σο αύ­τές οί συνθήκες έκπληρώνονται, τό σύστημα έξακολουθεΐ νά ύπάρχει χωρίς νά ύφίσταται βασικές άλλαγές ή νά κα ταστρέφεται καί νά παύει νά ύπάρχει.

"Οταν υπάρχουν διαδικασίες μέσα σ’ ένα σύστημα, τέ­τοιες πού ή συνέχισή τους πέρα άπό ένα κάποιο σημείο, μπορεϊ νά έρθουν σέ άντίφαση μέ τίς έσωτερικές σχέσεις, άπό τΙς όποιες έξαρταται τό σύστημα, τότε τό σύστημα, μποροϋμε νά ποϋμε, βτι περιέχει μιά έσωτερική άντίφαση. Π.χ. ή συνέχιση της ύπαρξης ένός σώματος έξαρταται άπό τίς δυνάμεις έλξης, άνάμεσα στά μόρια, πού άντισταθμί- ζουν τήν τάση τών μορίων νά απομακρυνθούν, ή όποία όφεί- λεται οτήν έσωτερική τους κίνηση. “Αν ή έσωτερική κίνηση αύξηθεΐ πέρα άπό ένα όρισμένο βριο, τότε τό Ισοζύγιο άνα- τρέπεται, καί μαζί του ol έσωτερικές ποσοτικές σχέσεις, πάνω στίς όποιες στηρίζεται ή ύπαρξη τοϋ σώματος, "Ετσι ένα σώμα εϊναι ένα σύστημα πού περιέχει μιά έσωτερική άντίφαση, δηλαδή άποτελεϊ μιά «ένότητα άντιθέτων». Τό ϊδιο συμβαίνει κι’ βταν ένα σύστημα ύπάρχει μέσα σ’ ένα περιβάλλον, πού περιέχει διαδικασίες συνέχισης, μέσα στίς όποιες μποροϋν νά έρχονται σ’ άντίφαση ol άπαιτήσεις γιά τή συνέχιση της ύπαρξης τοϋ συστήματος σ’ αύτό τό πε­ριβάλλον. Τότε λέμε, βτι έχουμε μιά άντίφαση άνάμεσα στό σύστημα καί τό περιβάλλον.

ΤΙ άπαιτοΰν οΐ τέτοιες άντιφάσεις ; ’Απαιτούν, ή ή διαδικασία πού γεννάει αύτή τήν άντίφαση νά συνεχίσει, όπότε το σύστημα άργά ή γρήγορα θά ύποστ:ΐ μιά κάποια βασική άλλαγή ή θά πάψει νά ύπάρχει ή διαφορετικά οί έσωτερικές σχέσεις τοϋ συστήματος διατηρούνται, οπότε ή συνέχιση της διαδικασίας έμποδίζεται ή άναστέλλεται.

Ή παρουσία μιας άντίφασης, λοιπόν, άπαιτεΐ Ινα κά­ποιο είδος έντασης ή τάσης, ένα κάποιο είδος σύγκρουσης ή πάλης, άπό τήν έκβαση της όποίας έξαρταται άν τό σύ­στημα, πού ύφίσταται αύτή τήν πάλη, θά συνεχίσει νά ύπάρχει ή θά ύποστεΐ κάποια βασική άλλαγή ή θά κατα- στραφεΐ. Μέσα στό σύστημα πού μάς ένδιαφέρει καί μέσα στις σχέσεις του κα'ι τις άμοιβαΐες επιδράσεις μέ τό περι­βάλλον του, ύπάρχει κάτι πού πιέζει γιά άλλαγή καί κάτι πού άνθίσταται σ’ αύτή τήν άλλαγή, κάτι καινούριο γεν­νιέται καί κάτι παλιό άνθίσταται ένάντιά του.

Η Π Λ Γ Κ Ο Σ Μ ΙΟ Τ Π Τ Α ΓΗ Σ Α Ν Τ ΙΦ Α Σ Η Σ

Κάθε σύστημα πρέπει πάντοτε νά περιέχει αντιφάσεις, γιατί ίσο ή ύπαρξή του έξαρταται άπό τή διατήρηση κά­ποιων έσωτερικών σχέσεων άνάμεσα στις διαδικασίες καί στίς σχέσεις του μέ τό περιβάλλον του, ύπάρχουν πάντοτε διαδικασίες πού ή δραστηριότητά τους, πέρα άπό ένα ορι­σμένο σημείο, μπορεΐ νάρθει σέ άντίφαση μέ τΙς συνθήκες διατήρησης τοϋ συστήματος. Μποροΰν νά άναστείλουν αύ­τή τήν έπίδραση γιά άρκετό καιρό κα'ι νά διατηρηθεί άρκε­τά σταθερό τό 6λο σύστημα, γιά μεγάλη χρονική περίοδο. 'Οπωσδήποτε πάντως, κάθε σύστημα είναι μιά αντιφατική ένότητα καί περιμένει μόνο τόν κατάλληλο χρόνο, γιά νά έκδηλωθεΐ, δταν οΐ περιστάσεις θά κάμουν τις λανθάνουσες άντιφάσεις ένεργητικό παράγοντα. Κι’ δπως ό Χέγκελ συ­νήθιζε νά λέει, δλα τά πράγματα περιέχουν άντιφάσεις καί γι’ αύτό είναι καταδικασμένα <̂ τήν άπώλεια.

321

21

322

Άκόμα τά πράγματα, πού άπ’ βλες τις άπόψεις φαί­νονται σταθερά καί άφθαρτα, άν κάποιος θελήσει νά τά έξετάσει περισσότερο, θά βρει δτι διαψεύδουν αύτή τή φαινομενικότητά τους. Π.χ. άς πάρουμε Ινα άντικείμε- νο σταθερό, Ινα γρανίτινο βράχο στήν κορυφή ένός λό­φου : άπό κάθε άποψη φαίνεται σταθερό πραγμα πού δέν παθαίνει άλλαγές- έμεΐς όμως, ξέρουμε ίτ ι αυτός ό βράχος δεν ύπηρχε πάντα έκεΐ καί ούτε πρόκειται νά παραμείνει έκεΐ παντοτεινά. Αρχικά έμφανίστηκε μέσα σέ κάποια γεωλογική αναστάτωση. Μέσα σ’ αύτό τό γρανίτη γίνονται διαδικασίες άποσύνθεσης καί σιγά - σιγά θά τόν φθείρουν μέ τή χημική καί μηχανική έπίδραση πάνω του οΐ δυνάμεις τοϋ περιβάλλοντος. Έ τσ ι καί άν άκόμα δέν θά παρέμβει άνθρώπινη ή φυσική δύναμη γιά νά τόν μετακι­νήσει, οί δυνάμεις πού δροϋνε μέσα του άποσυνθετικά καί ή έπίδραση τοϋ περιβάλλοντος πάνω του, θά τόν άλλάξουν καί τελικά θά τόν έξαφανίσουν.

Τό παράδειγμα αύτό φωτίζει" μιά πολύ γενική άρχή παγκόσμιας ίσχής, δηλαδή δτι γιά νά κατανοήσουμε Ινα πραγμα πέρα γιά πέρα, θά πρέπει νά μάθουμε πώς καί άπό ποιές άντιφάσεις έμφανίστηκε καί ποιές είναι ol άντι- φάσεις της ύπαρξής του : έσωτερικές άντιφάσεις καί άντι- φάσεις στις σχέσεις του μέ τ’ άλλα πράγματα.

01 ΕΙΛΙΚΕΣ Α Ν ΤΙΦ Α Σ Ε ΙΣ ΤΩΝ ΞΕΧ Ω ΡΙΣΤΩ Ν Π ΡΑ ΓΜ Α ΤΩ Ν

Οί είδικές άντιφάσεις πού χαρακτηρίζουν Ινα πραγμα καί ό τρόπος πού δροϋνε, έξαρταται άπό τΙς συνθήκες πού Ικαμαν άναγκαία τήν έμφάνιση τοϋ πράγματος καί άνα- πτύχθη/.αν μέσα στό πράγμα στήν πορεία τής Ιστορίας του. Οί βασικές άλλαγές, πού μπορεΐ νά ύποστεΐ Ινα πράγ­μα, καί ό τρόπος μέ τόν όποιο κάποτε θά πάψει νά υπάρ­χει καί, κατά συνέπεια, ό χαρακτηριστικός τρόπος ύπαρ­

323

ξης καί άμοιβαίας του έπίδρασης στά άλλα πράγματα, κα­θώς καί τ’ άποτελέσματα πού έχουν πάνω σ’ αύτό ol διά­φορες άντιφάσεις καί οί διάφοροι παράγοντες πού επενερ­γούν σ’ αύτό, καθορίζονται 3λα άπό τήν ειδική φύση τών άντιφάσεών του

Σ ’ δλα τά σώματα υπάρχουν διαδικασίες συνοχής, δη­λαδή συστατικοί παράγοντες, πού ένώνουν αύτές τίς δια­δικασίες καί τό σώμα διατηρεί τήν ταυτότητά του, σάν ενα σώμα ένός εΐδικοΰ είδους. Ύπάρχουν δμως, καί δια­δικασίες αποσύνθεσης. Οί τελευταίες πηγάζουν άπό τίς άν- τιφάσεις, σΗς όποιες βρίσκεται τό σώμα άπό τόν καιρό πού πρωτοεμφανίζεται' καί θά πρέπει νά λαμβάνονται ύπ’ δψη, δταν εξετάζουμε τί θά ύποστεΐ αύτό τό σώμα άπό τήν έξωτερική επίδραση^ πώς θά άλλάξει, πώς θά διατη­ρηθεί σταθερό καί πώς κάποτε θά μεταμορφωθεί ή θά άπο- συντεθεΐ.

' Η γνωστή διαδικασία χρησιμοποίησις της θερμότητας στό νερό, γιά νά τό κάνουμε νά βράσει, έξαρταται άπό τό άποτέλεσμα πού θά έχει ή θερμότητα στήν αΰξηση της κί­νησης τών μορίων : ή θερμότητα αύξάνει τήν τάση τών ξεχωριστών μορίων νά άποσπαστοϋν άπό τήν κύρια μάζα καί τότε άρχίζει νά βράζει τό νερό, πραγμα πού σημαίνει δτι ή τάση αύτή έγινε κυρίαρχη. Ά ν άρχίσει νά βράζει τό νερό, άμέσως θά άρχίσει νά έξαφανίζεται καί νά μεταβάλ­λεται σέ άτμό. 'Οπωσδήποτε αύτό γίνεται μέσω τής έξάτ- μισης. Κάθε ύγρό σώμα βρίσκεται σέ μιά διαρκή διαδικα­σία έξάτμησης καί θά έξαφανιστεΐ μέ τόν καιρό, άν δέν άναπληρωθεΐ άπό έξωτερική πηγή. Κάθε ενας μπορεϊ νά περιγράφει αύτή τή διαδικασία, χωρίς νά ξέρει τίποτα γιά τις άντιφάσεις πού περιέχει ή πραγματική δπαρξη τοϋ νεροΰ. Άλλά γιά νά τό κατανοήσουμε σωστά, γιά νά κα­τανοήσουμε πώς καί γιατί συμβαίνει, δηλαδή γιά νά βροϋμε τήν ούσία καί βχι μόνο νά περιγράφουμε τή φαινομενικό­τητα, θά πρέπει νά έρευνήσουμε αύτές τΙς άντιφάσείς. Οί

324

τέτοιες άντιφάσεις - πού δπως εϊπ* ό Λένιν, εϊναι σύμφυ­τες μέ τά πράγματα άπό τήν έμφάνισή τους καί στήν ούσία τους - έρευνοϋνται καί άποκαλύπτονται σέ κάθε έπιστημο­νική έρευνα, ανεξάρτητα άπό τό άν χρησιμοποιούν ή δχι στήν έρευνά τους, οί έπιστήμονες, τόν βρο «άντίφαση».

Σέ σύγκριση μέ τή σχετική σταθερότητα πολλών μή όργανικών άντικειμένων, οΐ ζωντανοί Οργανισμοί, πού σή­μερα βρίσκονται στήν έπιφάνεια τής γης καί οΐ κοινωνίες, πού τά άνθρωποειδή ζώα δημιούργησαν, εϊναι εξαιρετικά άσταθεϊς. Τά ζωντανά σώματα καί οι κοινωνίες έχουν τίς δικές τους ειδικές άντιφάσεις, τίς όποιες πρέπει νά κατα­νοήσουμε, γιά νά κατανοήσουμε τή ζωή καί τήν κοινωνία, καί έτσι νά διατυπώσουμε καί νά πραγματοποιήσουμε τίς προθέσεις μας σέ σχέση μέ τήν κοινωνία καί τή ζωή.

Κάθε ζωντανός Οργανισμός ζεΐ κάνοντας συνεχή άνταλ- λαγή υλικών μέ τό περιβάλλον του, άπ’ δπου πετυχαίνει τίς άπαιτήσεις ζωής καί συνεχώς προσαρμόζεται μέ τις συνθήκες αύτοϋ τοΰ περιβάλλοντος. Ή ζωή του εϊναι μιά άντιφατική ένότητα οικοδόμησης καί καταστροφής ύλικών καί ή σχέση του μέ τό περιβάλλον, μέσα στό όποιο ζεΐ παίρνοντας διαρκώς άπ’ αύτό τά άναγκαΐα γιά τή ζωή, εϊ- ναι μιά συνεχής προσπάθεια προσαρμογής, κατά τέτοιο τρόπο πού νά παίρνει αύτό πού χρειάζεται καί νά άποφεύ- γει έκεϊνο πού τό βλάπτει. Ή ζωή καί ό θάνατος τών Ορ­γανισμών, ή υγεία ή ή άρρώστεια τους, οι άλλαγές, οί ποι­κιλίες καί ή έξέλιξη τους, μπορούν νά κατανοηθοΰν μόνο μέσα στά πλαίσια αύτών τών άντιφάσεων, πού εϊναι σύμ­φυτες μέ τή φύση τους.

Τά άνθρώπινά δντα εϊναι ζώα, τά όποια, άφοϋ ανάπτυ­ξαν τά χέρια καί τό μυαλό τους, έμαθαν νά κατασκευάζουν βργανα καί έργαλεϊα, πού τά βοηθάει στήν άπόκτηση τών δσων χρειάζονται καί γιά νά άλλάζουν το περιβάλλον τους, έτσι πού νά μπορούν νά παίρνουν δ,τι τούς χρειάζεται. Οί άνθρωποι εργάζονται άπό κοινοΰ· καί κάνοντας αύτό σχη­

325

ματίζουν διάφορες κοινωνικές όργανώσεις καί άναπτύσσουν τό λόγο γιά νά έξυπηρετοΰν τήν κοινωνική έπικοινωνία. Μέ τί) σχηματισμό τών κοινωνιών έμφανίζονται καινούριες κοινωνικές αντιφάσεις : άντιφάσεις άνάμεσα στό χαρακτήρα της διαδικασίας της παραγωγής καί τών κοινωνικών σχέ­σεων, μέσα στίς όποιες πραγματοποιείται, άντιφάσεις άνά­μεσα στά συμφέροντα τών διαφόρων κοινωνικών όμάδων καί τάξεων, άντιφάσεις άνάμεσα σέ μιά κοινωνία καί στίς άλλες πού συνυπάρχουν, άντιφάσεις άνάμεσα στίς ιδέες καί τούς σκοπούς, τούς όποίους άποδέχοντΛι τά διάφορα κοι­νωνικά στρώματα. Ή ιστορία τών άνθρωπίνων κοινωνιών είναι ιστορία άνάπτυξης καί έπεξεργασίας τέτοιων άντι- φάσεων.

Η Α Π ΟΚ Α Λ Υ Ψ Η ΤΩΝ Α Ν ΤΙΦ ΑΣΕΩ Ν

"Οταν άρχίζουμε νά έρευνοϋμε τις διαδικασίες πού άπο τελοϋν τήν ύπαρξη ένός πράγματος καί τίς διαδικασίες της άμοιβαίας έπίδρασης μέ τ ’ άλλα πράγματα, τότε ή έρευνα αποκαλύπτει τίς ειδικές άντιφάσεις πού περιέχονται μέσα σ’ αύτές τΙς διαδικασίες. ’Αποκαλύπτεται ή μεταβλητότητα καί ή άστάθεια τοϋ πράγματος καί άποκαλύπτεται, βχι σάν κάτι σταθερό στή σημερινή του κατάσταση δπαρξης σέ σχέση μέ τ’ άλλα πράγματα, άλλά σάν κάτι πού έμφανίζε- ται, πού περνάει μέσα ά~ό πολλές άλλαγές καί κάποτε παύει νά υπάρχει παραχωρώντας τή θέση του σ’ άλλα πράγ­ματα.

Εκείνοι πού έξετάζουν τά πράγματα σάν διαρκή, στα­θερά καί αναλλοίωτα, τό κάνουν έπειδή δέν κατόρθωσαν ή δέ θέλησαν νά κάμουν μιά πλήρη έρευνα γι’ αύτά. "Άν τό κάνουν θ’ άνακαλύψουν τίς άντιφατικότητες πού περιέχον- ται σ’ αύτά.

Π.χ. πολλοί άπ’ τούς άρχαίους "Ελληνες θεωρούσαν τόν ήλιο καί τ’ άστέρια άναλλοίωτα, άφθαρτα, πού στριφο

326

γύριζαν στίς καθορισμένες τους τροχιές αιώνια. Ό ’Αρι­στοτέλης ϊλεγε πραγματικά, βτι κάτω άπό τό φεγγάρι δλα άλλάζουν, άλλά πέρα άπό τήν τροχιά τοϋ φεγγαριοΰ τά πάντα μένουν άναλλοίωτα. Άκόμα καί δταν ή έπιστήμη άρχισε νά άνακαλύπτει κάτι περισσότερο γιά τή φύση τών άστρων καί τίς κινήσεις τους, έγινε φανερό, δτι καί αύτά άναπτύσσονται καί παρακμάζουν παρ’ δλο πού ή ζωή τους είναι πολύ μεγάλη, σέ σύγκριση μέ τή δίκιά μας σύντομη ζωή, καί είναι τό καθένα χωριστά καί στό σύνολό τους φθαρ­τά, παθαίνουν βαθμιαίες καί άπότομες ή βίαιες άλλαγές.

Τό ΐδιο συμβαίνει καί μέ κάθε κοινωνικό σύστημα, άπό τόν καιρό της δουλοκτητικής κοινωνίας, δταν οί κυρίαρχες τάξεις πρωτάρχισαν νά κάνουν θεωρίες γιά τήν πολιτική, τήν οίκονομία καί τούς κοινωνικούς θεσμούς. Οί θεωρητικοί άπολογητές της παρουσίασαν δλ’ αύτά σάν σταθερά καί δτι τό σύστημα, παρ’ όλες τίς βελτιώσεις πού μπορεϊ νά πάθει, θά έμενε γιά πάντα τό ΐδιο. Τό ϊδιο συμβαίνει καί μέ κάθε κοινωνικό σύστημα* δλα τους δμως περικλείνουν τίς άντι- φάσεις τους καί τίς δυνάμεις πού θά τά οδηγήσουν στήν καταστροφή.

Οί σοσιαλιστές θά πρέπει πριν άπ’ δλα νά καταλάβουν τίς άντιθέσεις τοϋ καπιαλισμοϋ, γιά νά επισπεύσουν τά άπο­τελέσματα αύτών τών άντιφάσεων γιά τήν έπίτευξη της σο­σιαλιστικής κοινωνίας.

θ ά πρέπει λοιπόν, νά άναλυθοϋν πλατειά οί άντιφάσεις τής καπιταλιστικής κοινωνίας, γιά νά γίνει κατανοητό τί πρέπει νά τονωθεί καί :ί νά έλαττωθεϊ ή τί πρέπει νά ξε- περαστεΐ, γιά νά φτάσου *ε πιό γρήγορα στό σοσιαλισμό. Τό βασικό είναι νά κατανοηθεΐ τό πώς ή καπιταλιστική άτομική Ιδιοποίηση τοϋ κοινωνικού προϊόντος τής παραγω­γής στέκεται έμπόδιο στήν άνάπτυξη τής κοινωνικής πα­ραγωγής, κατά σχεδιασμένο τρόπο πού θά μπει στήν υπη­ρεσία δλων καί γίνεται πρός δφελος δλων. Αύτό τό έμπό­διο θά πρέπει νά άνατραπεΐ" κι’ αύτό σημαίνει νά ξεπερα-

327

στοΰν ol πολιτικές δυνάμεις πού τό συγκρατοΰν, ol δυνά­μεις της καπιταλιστικής τάξης, πού έκφράζονται σάν στή­ριγμα τοΰ κρατικού μηχανισμοϋ. *Η κυριαρχία τοϋ κεφα­λαίου πάνω στήν κοινωνία πρέπει νά άντικατασταθεΐ άπό τήν κυριαρχία της έργασίας, γιά νά μπορέσουμε νά φέρου­με σέ πέρας αύτή τήν κοινωνική μεταμόρφωση.

Αύτά είναι τά συμπεράσματα, πού βγάζει ό έπιστημο- νικός σοσιαλισμός άπό τήν έξέταση τών ειδικών άντιφάσεω* της καπιταλιστικής κοινωνίας. *0 πολιτικός οπορτουνισμός της σημερινής δεξιάς παράταξης τοΰ έργατικοϋ κινήματος προτιμάει νά παραβλέπει τήν βπαρξη αύτών τών άντιφά- σεων. 01 άγγλοι Φαβιανοί χρησιμοποιοΰσαν τόν 6ρο «τό άναπόφευκτο τοϋ βαθμιαίου», γιά νά έκφράσουν δτι ό σο­σιαλισμός δέ μποροΰσε νά είσαχθεΐ μέ ένα άπότομο καί ολοκληρωτικό τρόπο, άλλά μόνο μέσα άπό σειρά σταθμών. Ή πραγματική άπαίτηση δμως, είναι 6τι πρέπει γρήγορα καί ολοκληρωμένα νά οίκοδομηθεΐ ή σοσιαλιστική κοινω­νία, ή όποία άσφαλώς είναι μιά διαδικασία πού άπαιτεΐ χρόνο καί περνάει μέσα άπό μιά σειρά στάδια. Ή πραγμα­τική έκβαση έχει σχέση μέ τίς άντιφάσεις πού πρέπει νά λυθοΰν, μέ τά εμπόδια πού πρέπει νά ξεπεραστοΰν πρίν αρχίσει αύτή ή διαδικασία καί αύτό άκριβώς είναι έκεΐνο πού θέλουν ν’ άποφύγουν οί Φαβιανοί.

01 σοσιαλιστές πρέπει νά καταλάβουν άκόμα τίς αντι­φάσεις πού ξεπηδάνε μέσα στή σοσιαλιστική κοινωνία, μέ σκοπό νά βροΰνε πάντα τόν τρόπο καί τά μέσα νά τίς ξε­περνάνε γιά νά φτάνουν σέ μιά πληρέιτερη ικανοποίηση τών άνθρώπινων άναγκών καί στήν πραγματοποίηση τών άνθρώπινων δυνατοτήτων.

Γράφοντας γιά τή διαλεκτική καί τήν έφαρμογή της στή μελέτη τής κοινωνίας, ό Λένιν έλεγε : «Είναι άνάγκη νά θεωροΰμε τήν κοινωνική έξέλιξη σάν μιά ίστορικοφυσική διαδικασία έξέλιξης... Έκεΐνο πού ό Μάρξ καί ό Ένγκελς άποκαλοΰσαν διαλεκτική μέθοδο, δέν είναι τίποτα άλλο άπό

328

τήν έπιστημονική μέθοδο στήν κοινωνιολογία...» ( lloiol εί­ναι οΐ φίλοι τοϋ Ααοϋ, μέρος I).

01 ίδιες κατηγορίες έπιστημονικής άνάλυσης, πού χρη­σιμοποιούνται στήν προοδευτική άποκάλυψη τών άντιφά- σβων πού περιέχονται σ’ βλα τά προϊόντα της φύσης καί στήν κατανόηση τών νόμων άλλαγης άμοιβαίας έπίδρασης καί έξέλιξης στή φύση, έφαρμόζονται άπό τόν έπιστημονική σοσιαλισμό, γιά τήν κατανόηση της κοινωνίας. Ή έπιστή­μη πάντοτε άπο βλέπει στήν άνακάλυψη τών άντιφάσεων, πού ένυπάρχουν σ’ 8λα τά προϊόντα της φύσης καί άσφα- λώς καί στήν κοινωνία, γιατί ή κοινωνία είναι κι’ αύτή προϊόν έξέλιξης της άνόργανης, σέ ζωντανή ΰλη, καί της ζωντανής στό σώμα του άνθρώπου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Τ Λ Ι Σ Μ Ο Σ

Γ * νά σχηματίσουμε τίς Ιδέες μας γιά τά πράγματα καί γιά νά έπεξ εργαστούμε θεωρίες γιά τό πώς είναι συγκρο­τημένα καί γιά τό ποιοί είναι ol νόμοι της άμοιβαίας τους έπίδρασης καί τών άλλαγών, θά πρέπει, 8σο τό δυνατό, νά συλλάβουμε τήν άλήθεια γιά τόν κόσμο. Μά πώς θά μπο­ρέσουμε νά είμαστε σύγουροι 6τι βρισκόμαστε στά ίχνη μιας ρεαλιστικής άντίληψης τών πραγμάτων κι’ ίτ ι δέν ot- κοδομοϋμε μιάν άπλή άπατηλή είκόνα γιά τόν κόσμο ; 'Τπάρχουν άρχές ή κανόνες που μπορούν νά μας βοηθήσουν σ’ αύτή τήν προσπάθεια ; Τό έρώτημα αύτό μας όδηγεΐ άπό τή διαλεκτική στά βασικά γνωρίσματα τοϋ ύλισμοϋ.

Θ ΕΩ ΡΙΑ ΚΑΙ Π ΡΑ Κ ΤΙΚ Η : Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Σ Η Κ Α Ι Π ΡΑ Ξ Η

Οί ίδέες μας, γιά νά είναι ρεαλιστικές, θά πρέπει νά στηρίζονται σέ 8,τι έχουμε ανακαλύψει γιά τά πράγματα καί 8χι σέ υποθέσεις, συλλογισμούς ή σέ προκαταλήψεις. Άλλά πώς μποροϋμε νά άνακαλύψουμε τά πράγματα ;

Ή άρχή της άπάντησης σ’ αύτό τό σημαντικό έρώτημα είναι, 8τι ή άνακάλυψη τών πραγμάτων γίνεται μέσω τών αίσθήσεών μας. Ά ν πρέπει νά βροϋμε κάτι, άς ποϋμε, τί

βρίσκεται στήν άπέναντι πλευρά τοϋ λόφου, θά πρέπει ν’ άνεβοΰμε στήν κορυφή τοϋ λόφου καί νά κυττάξουμε. Ά ν θελήσουμε νά μάθουμε τΐ είναι ένα βιβλίο, θά πρέπει κά­ποιος νά τό άνοίξει καί νά τό διαβάσει. Κάθε μας γνώση γιά τά πράγματα πρέπει νά στηρίζεται στίς άντιλήψεις πού έχουμε άπό τις αισθήσεις μας, στήν άλήθεια τών αίσθή- σεών μας, στήν παρατήρηση. Ά ν δέν μπορεΐ κανείς νά δει» νά άκούσει, νά όσφρανθεΐ, νά γευθεΐ ή νά άποκτήσει άν- τιλήψεις μέ τήν άφή, δέν ύπάρχε·. δυνατότητα νά άνακα- λύψει κάτι πού γίνεται γύρω μας. Μπορεΐ νά εϊναι ζων­τανός, άλλά ή ζωή του θά εϊναι σάν έκείνη τών φυτών.

"Ομως, ένώ κάθε μας γνώση πρέπει νά στηρίζεται στήν παρατήρηση καί δέν εϊναι δυνατό ν’ άνακαλύψουμε τίποτα γιά τά πράγματα χωρίς νά τά παρατηρήσουμε, δέν μπο­ροΰμε νά ποΰμε δτι εϊναι άδύνατο ν’ άνακαλύψουμε κάτι άπλώς καί μόνο μέ τήν παρατήρηση· γιατί ένας άπλός πα­θητικός παρατηρητής στήν πραγματικότητα θ’ άνακαλύψει πολύ λίγα. Φανταστείτε π.χ. δτι ύπάρχει ένα άπόλυτα μο­ναχικό άτομο, πού γιά δλη του τή ζωή δέν έκανε τίποτα άλλο άπό τό νά στέκεται στό παράθυρο καί νά σημειώνει δ,τι βλέπει, θά μπορούσε νά βλέπει διάφορα πράγματα, άλλά δέν θά μποροΰσε ν’ άνακαλύψει πολλά γιά τά πράγμα­τα αύτά. Μπορούσε π.χ. νά παρατηρήσει 6τι πράγματα ένός κάποιου είδους ήσαν σκορπισμένα πέρα στά χωράφια' δέν θά μποροΰσε δμως, ν’ άνακαλύψει δτι αύτά ήσαν που­λιά. Πώς θά μποροΰσε λοιπόν, ν’ άνακαλύψει κάτι περισσό­τερα άπ’ αύτά πού βλέπει ; Θά έπρεπε νά ξεκινήσει ό ίδιος νά πάει στά χωράφια καί κεΐ νά κάνει πρακτική έρευνα. Θά έπρεπε ν’ άρχίσει κι’ αύτός μιά ένεργητική ζωή σάν δλους τούς άνθρώπους. "Οσο θά κάθεται άπλώς στό παράθυρό του, οι μόνες γνώσεις πού θά έχει Οά εϊναι σάν κι’ αύτή : «Εϊδα ένα κάποιο σχήμα» ή «άκουσα ενα κά­ποιο ήχο». Ή γνώση του περιορίζεται άπλώς καί μόνο στό γεγονός της παρατήρησής του.

3 30

331

Μιά όλόκληρη σχολή φιλοσόφων, πού Ιδρύθηκε τό 18ο αιώνα άπό τόν Τζώρτζ ΜπέρκλεΟ τοΰ κολλεγίου Τρίνιτυ στό Δουβλίνο, στήριξε τή φιλοσοφία της στή φανταστική άρχή, 6τι είναι παθητικοί παρατηρητές. Έ τσι κατάληξαν στό συμπέρασμα δτι ή γνώση κάθε άνθρώπου περιορίζεται στίς προσωπικές του έντυπώσεις κι’ δτι δέν είναι δυνατό κανένας, νά βεβαιώνει κάτι πέρα άπό τις άντιλήψει τών προσωπικών του αισθήσεων. Τό συμπέρασμα αύτό βγαίνει άπό τήν ίδια τους τή θέση. Τό λάθος, σ’ αύτή τή φιλοσο­φία, δέν είναι ή λογική σειρά έξαγωγής τοΰ συμπεράσμα­τος, άλλά ό παραλογισμός τοΰ πρωταρχικοΰ αιτίου.

"Ο,τι άνακαλύπτουμε γιά τά πράγματα, πρέπει πράγ­ματι νά βασίζεται στήν παρατήρηση. Άλλά πολλά συμπε­ράσματα βγαίνουν άπό τήν παρατήρηση μέσα στήν πορεία της πρακτικής δραστηριότητας. Γιά νά άνακαλύψουμε κάτι γιά τά πράγματα θά πρέπει νά Ερθουμε σέ έπαφή μαζί τους, μέσα στήν πρακτική μας δραστηριότητα, νά τά πα­ρατηρήσουμε, νά βγάλουμε συμπεράσματα άπό τέτοιες πα­ρατηρήσεις, νά τά έπαληθεύσουμε, νά τά διορθώσουμε ή νά ευρύνουμε τά τέτοια συμπεράσματα στο φώς τών πάρα πέ­ρα παρατηρήσεων, πού πετυχαίνονται μέσα στήν πάρα πέ­ρα πρακτική δραστηριότητα. Αυτός είναι ό μόνος σωστός δρόμος, μέ τόν όποιο θά μπορέσουμε πραγματικά ν’ άνα­καλύψουμε τά πράγματα. Κερδίζουμε γνώσεις μέσα στήν πρακτική μιας δραστηριότητα, μέσα σέ μιά τεράστια καί πολύπλοκη διαδικασία παρατηρήσεων, συσχετισμών καί έλέγχου συμπερασμάτων μέ καινούριε; παρατηρήσεις.

Κ Ο ΙΝΩΝΙΚΗ IIPA K T IK H ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

Γιά νά βγάλουμε συμπεράσματα άπό τήν παρατήρηση, είναι άναγκαΐο πάντα νά πλατύνουμε τήν πρακτική μας έπαφή μέ τά πράγματα καί νά παρατηροΰμε περισσότερα γι’ αύτά, νά πραγματοποιοΰμε τούς πρακτικούς μας σκο­

332

πούς, νά έκτελοϋμε πειράματα καί νά κάνουμε έπαληθεύ- σ«ις γιά τήν όρθότητα ή βχι τών συμπερασμάτων μας. Αύτό έξαρταται άπό τό σύνολο αύτοϋ πού λέμε «κοινή» γνώση τοϋ κόσμου πού μάς περιβάλλει. Καί άκόμα έξαρταται άπό τήν «ειδική έπιστημονική» γνώση, πού μποροϋμε ν’ άπο- κτήσουμ- γι’ αύτό. ’Ανακαλύπτουμε π.χ. τΙς Ιδιότητες τών μετάλλων, χρησιμοποιώντας διάφορα μέταλλα, δοκι- μάζοντάς τα καί παράγοντάς τα, έπιφέροντας άλλαγές σ’ αύτά ή κάνοντας συνδυασμούς στήν πρακτική άσκηση τής μεταλλουργίας. ’Ανακαλύπτουμε τά σχετικά μέ τά άτομα καί τά μόρια, κατασκευάζοντας έπιστημονικά δργανα καί μηχανήματα καί κάνοντας πειράματα, έρχόμενοι έτσι σέ πρακτική έπαφή μέ τίς διαδικασίες τών μορίων καί τών άτόμων καί παρατηρώντας τ ’ άποτελέσματά τους. Καί πά­ρα πέρα άκόμα, ή δραστηριότητα άνακάλυψης τών πραγ­μάτων ούσιαστικά είναι κοινωνική. Κάθε άτομο, άν θελή­σει ν’ άνακαλύψει τά πάντα μόνο του, δέν θά μπορέσει νά πάει πολύ μακριά. "Αν δμως σείς καί έγώ μιλήσουμε καί άνακοινώσει ό ένας στόν άλλο τό τί έχουμε άνακαλύψει, μέ τίς προσωπικές μας προσπάθειες, θά έχουμε ένα κάποιο άποτέλεσμα. Άλλά οί άνθρωποι πού έργάζονται όμαδικά, πού ένεργοΰν άπό κοινοϋ καί πού ό ένας έλέγχει τοϋ άλλου τά συμπεράσματα, μέσα στήν πορεία τών αιώνων, άνακά- λυψαν πάρα πολλά πράγματα. "Ετσι οίκοδομεΐται τό σύ­νολο τής κοινωνικής γνώσης, ή όποια διαφυλάσσεται, Ορ­γανώνεται, γίνεται προσιτή μέ τά βιβλία, μέ τίς άλλες καταγραφές, άπό τίς όποιες κάθε άτομο μπορεϊ νά άντλεΐ καί νά προσφέρει τήν άτομική του συνεισφορά. Κι’ έτσι δταν ένα άτομο θέλει ν’ άνακαλύψει κάτι δέν ίχει νά κάνει τίποτα άλλο άπό τό νά συμβουλευτεί τά βιβλία. "Οταν θέλει π.χ. νά μάθει άν ό σοβιετικός πύραυλος έφτασε στό φεγ­γάρι, δέν εϊναι άνάγκη νά πάει κι’ αύτός στό φεγγάρι, οδτε νά κάνει τίς πολύπλοκες άστρονομικές παρατηρήσεις* θά τό διαβάσει κι’ αύτό στά βιβλία. Τό βιβλίο περιέχει τίς έπι-

333

τεύξβις καί τ ’ άποτελέσματα τής έργασίας τών άλλων άν­θρώπων. Καί αύτό άσφαλώς σημαίνει ίτι, ένα σημαντικό μέρος τής κοινωνικής δραστηριότητας γιά τήν οικοδόμηση τής γνώσης, είναι, ή καταγραφή τών άποτελεσμασμάτων καί ή έπαλήθευση τους.

Ή κοινωνική πρακτική τών άνθρώπων άποκαθιστά συ­νεχώς καινούρια σημεία επαφής μέ τόν κόσμο, μέσα στόν όποιο ζεΐ. ’Ανακαλύπτει καινούριο πράγματα καί καινού­ριους τρόπους χρησιμοποίησής τους. Καί καθώς ό σκοπός τής κοινωνικής πρακτικής δραστηριότητας έπεκτείνεται, έπεκτείνεται καί ό σκοπός τής άνθρώπινης γνώσης. Στην άνάπτυξη τής πρακτικής τους οί άνθρωποι άποκαθιστοϋν άπειρα σημεία έπαφής μέ τ* άλλα πράγματα πού τούς πε­ριβάλλουν καί κάθε έπαφή μαζί τους άντιπροσωπεύει μιά προσθήκη στό σύνολο τής γνώσης. Ό σκοπός τής άνθρώ­πινης γνώσης καθορίζεται άπό τήν πολλαπλότητα τών πραγματικών σχέσεων πού έχουν άποκαταστήσει οί άνθρω­ποι στίς πρακτικές τους δραστηριότητες. "Οσο έπεκτείνουμε τό σκοπό τής πείρας μας, έπεκτείνουμε καί τό σκοπό τής τής γνώσης μας. Δέν μποροΰμε νά γνωρίζουμε κάτι, μέ τό όποιο δέν ήρθαμε ποτέ σέ έπαφή μαζί του κατά τήν πρα­κτική δραστηριότητα.

Καί ταυτόχρονα ίσο προχωρεί ή γνώση τόσο μεγαλύ­τερη είναι καί ή δύναμη τής άνθρώπινης δραστηριότητας. Ή γνώση τών πραγμάτων, ποΰ εϊναι τό άποτέλεσμα καί τό σύνολο τής πρακτικής μας άπασχόλησης μ’ αύτά τά πράγματα, είναι ταυτόχρονα καί ή άφετηρία καί ή καθο- δηγητική δύναμη γιά τήν πάρα πέρα πρακτική δραστηριό­τητα, ή όποία, μέ τή σειρά της, θά δδηγήσει σέ πάρα πέρα γνώση.

Οί Ανθρωποι π.χ. πρωτομαθαίνουν τίς μηχανικές Ιδιό­τητες τών σωμάτων, τούς νόμους τής μηχανικής, μέ τήν πρακτικήν τής κατασκευής μηχανικών έργαλείων καί ή γνώση αύτίι δοκιμάζεται καί πλαταίνει μέ τήν προ&κτική

334

παρατήρηση πού γίνεται κατά τή διάρκεια της πρακτικής άσκησις. Κι’ ίσο περισσότερα άποκαλυφτοΰν τόσο περισ­σότερα μπορεΐ νά γίνουν κι’ ίσο περισσότερα γίνονται τόσο πιό πολλά μποροΰν νά άποκαλυφτοΰν. Επίσης οί άνθρωποι άπακτανε γνώσεις γιά τίς ιδιότητες τοΰ ήλεκτρισμοΰ, κα­τασκευάζοντας στήν άρχή άπλϊ ήλεκτρικά έξαρτήματα καί μηχανές. Ή γνώση, τήν όποια άποκταμε έτσι, έφαρμόζε- ται στήν πάρα πέρα άνάπτυξη τής τεχνικής πού οδηγεί σέ πάρα πέρα γνώσεις. Ή σημερινή μας γνώση γιά τις διαδι­κασίες πού γίνονται μέσα στό άτομο κερδίζεται μέ τή χρη­σιμοποίηση πολύπλοκων εργαλείων, οργάνων κλπ. πού κα­τασκευάστηκαν προηγούμενα μέ βάση τις παλιότερες γνώ­σεις. Αύτές οί άπόψεις, γιά τόν τρόπο πού άποκαλύπτουμε τόν κόσμο, είναι ή βάση τής υλιστικής κοσμοθεωρίας. 'Ο ύλισμός στηρίζεται στό γεγονός ίτ ι ανακαλύπτουμε τά πράγματα μέ τήν πρακτική έπαφή μαζί τους, μέ τίς πα­ρατηρήσεις πού γίνονται κατά τήν διάρκεια τής πρακτικής αύτής έπαφής, μέ τήν επαλήθευση καί τόν έλεγχο τών συμ­περασμάτων πού βγαίνουν στήν πάρα πέρα πρακτική καί στήν πάρα πέρα παρατήρηση.

Ο Υ Λ ΙΚ Ο Σ ΚΟΣΜΟΣ : ΓΕ ΓΟ Ν Ο Τ Α ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ

Κάθε έρευνα, κάθε θεωρία ξεκινάει πάντοτε άπό ένα Ιδιαίτερο περιστατικό καί ό σκοπός της είναι νά δώσει κάτι γύρω απ’ αύτό τό γεγονός, νά βγάλει συμπεράσματα άπ’ αύτό, νά τό έξηγήσει, νά βρει τίς αΙτίες του, νά διατυπώ­σει μιά στάση άπέναντι σ’ αύτό καί νά δείξει τί μπορούμε καί τί δέν μποροΰμε νά κάνουμε σχετικά μ’ αύτό.

Πριν νά δημιουργηθεΐ μιά όποιαδήποτε θεωρία, θά πρέ­πει νά ύπάρχει ή πρωταρχική έπαφή μέ τά Ιδιαίτερα πράγ­ματα, πάνω στά όποια στηρίζονται οί θεωρίες. Πριν νά κάνουν οί άνθρωποι όποιαδήποτε σκέψη θά πρέπει νά έρ- βουν σέ έπαφή μέ τά ιδιαίτερα πράγματα πού έχουν σχέση

μ’ αύτή τή σκέψη καί ν’ άποκτήσει κάποια γνώση γι’ αύτά τά πράγματα μέ τίς αισθήσεις του. Κάθε θεωρητική δραστη­ριότητα ξεκινάει άπό τό 5,τι έχουμε μάθει άπό τί; αισθήσεις μας, ξεκινάει άπό τά χαρακτηριστικά γεγονότα πού γίνον­ται άντιληπτά στήν πρακτική καί στήν παρατήρηση.

Τά γεγονότα αύτά είναι πραγματικά καί ποτέ δέν μπο- ρεΐ νά υπάρξει αμφιβολία γι’ αύτά. Είναι γεγονότα τοϋ ύλικοΰ κόσμου δηλ. αφοράνε πράγματα καί διαδικασίες σχετικά μέ τό χώρο καί τό χρόνο, τίς ιδιότητες μέ τίς ό­ποιες ξεχωρίζουν τά πράγματα καί γίνονται αντιληπτά άπό τις αισθήσεις μας. Τό πρόβλημα λοιπόν εϊναι ποιά εξήγηση θά πρέπει νά δοθεί γι’ αύτά, τί είδους θϊωρία Οά πρέπει νά δημιουργήσουμε γιά νά καλύψουμε καί νά εξηγήσουμε τά γεγονότα.

Οί θεωρίες είναι δυό ειδών καί ή διαφορά τους βρίσκε­ται στό είδος τών άντιλήψεών πού είσάγονται στίς θεωρίες. Ά πό τή μιά μεριά ύπάρχουν θεωρίες πού άσχολοΰνται μέ τά είδη τών πραγμάτων, τίς διαδικασίες πού ύπάρχουν καί τις ιδιότητες πού μπορούν νά γίνουν άντιληπτές άπ τήν πρακτική καί τήν παρατήρηση. Ά πό τήν άλλη πλευρά ύπάρχουν θεωρίες στίς όποιες είσάγονται άντιλήψεις γιά τά πράγματα καί γιά τίς διαδικασίες ή τις ίδιότητές τους, πού είναι δυνατόν νά έπαληθευτοϋν άπό τήν πρακτική καί τήν παρατήρηση.

Ένας άνθρωπος είναι ένα όργανικό σώμα, προϊόν τών ύλικών διαδικασιών. Δέν είναι προϊόν μορφών πού προϋ- πήρχαν καί άποτυπώθηκαν πάνω στήν ΰλη, οΰτε μιας ψυ χής πού μπήκε μέσα στό άψυχο σώμα, στήν άψυχη λάσπη καί τήν έμψύχωσε. Μιά αστραπή, είναι μιά ήλεκτρική ανω­μαλία στήν ατμόσφαιρα κι’ βχι έκδήλωση τής όργης τών Αθάνατων θεών. Τό καπιταλιστικό σύστημα είναι άποτέ­λεσμα μιας κάποιας άνάπτυξης τής κοινωνικής παραγωγής καί βχι άποτέλεσμα της πραγματαποίησις τών αιώνιων άρ- χών τον δικαίου καί της δικαιοσύνης.

335

336

Ά π ’ αύτά τά τρία ζεύγη παραδειγμάτων, τό δεύτερο μας δίνει πάντα μιά θεωρία τοϋ δευτέρου είδους, πού άσχο- λεΐται μέ πράγματα πού δέν είναι δυνατό νά άποκαλυφτοϋν οΐ ίδιότητές τους, μέσα στήν πρακτική δραστηριότητα ή στήν παρατήρηση, δπως ή ψυχή, οί άθάνατοι Θεοί καί οί αιώνιες άρχές γιά τό δίκαιο καί τή δικαιοσύνη ’Απ’ τήν άλλη πλευρά τό πρώτο παράδειγμα σέ κάθε περίσταση μας δίνει θεωρία τοϋ πρώτου είδους, πού άσχολεϊται αποκλει­στικά μέ τά πράγματα καί τις διαδικασίες τους, τίς όποιες μποροΰμε νά άνακαλύψουμε καί νά τίς έρευνήσουμε, μέσα στήν πρακτική δραστηριότητα καί τήν παρατήρηση.

Ό υλισμός, λοιπόν, είναι ή κοσμοθεωρία τοϋ πρώτου είδους. Δέν ένδιαφέρεται γιά πράγματα πέρα άπό τόν ύλικό κόσμο καί τίς ύλικές διαδικασίες, τίς όποιες δέν μποροΰμε νά άνακαλύψουμε.

ΤΑ ΓΕΓΟ Ν Ο Τ Α ΚΑΙ Τ Ι Β ΡΙΣ Κ Ε Τ Α Ι Π ΙΣ Ω ΑΠ* ΑΥΤΑ : ΕΠ ΙΣΤΗ Μ Ο Ν ΙΚ Η Σ Μ ΕΘ Ο ΔΕΣ

Καμμιά φορά λέμε, κάπως περιφρονητικά, βτι ή ύλι- στική άποψη πρέπει νά περιορίζεται άποκλειστικά στίς άν- τιλήψεις τών καθαρών γεγονότων πού πέφτουν στίς αισθή­σεις μας καί νά άρνούμαστε τήν έρευνα πιό βαθειά στίς βασικές αίτίες καί στή σημασία αύτών τών γεγονότων.

Καί άλήθεια, τά γεγοτότα πού έπιβεβαιώνονται σ’ αύ­τά τά παραδείγματα, πού κρατάνε καθημερινή έπαφή μέ τά ύλικά πράγματα καί τά όποια άποτελοϋν τά δεδομένα, άπό τά όποια ξεκινάνε ίλες οί θεωρίες, άφορανε κατά πρώ­το λόγο μόνο έξωτερικές σχέσεις, μορφές καί φαινομενι­κότητες. “Ετσι π.χ. μποροδμε νά παρατηρήσουμε ίτ ι ύπάρ- χει κάποια σχέση άνάμεσα σέ δυό πράγματα κι’ ίτ ι σ’ αύτή τή σχέση άν άλλάξει τό ένα πράγμα έπέρχονται άλ­λαγές καί στ’ άλλο. Άλλά τό πώς συμβαίνει αύτό, ποιές είναι οί έσωτερικές διαδικασίες πού προκαλοϋν αύτές τις

σχέσεις, είναι κάτι πού άπαιτεΐ πάρα πέρα έρευνα. Ε π ί ­σης μπορούμε εύκολα νά παρατηρήσουμε τίς μορφές τών πραγμάτων καί νά έπινοήσουμε μορφές, καθώς καί τό πώς αύτές ol μορφές άλλάζουν. Άλλά ή σχέση άνάμεσα στή μορφή καί στήν ουσία είναι κάτι πού άπαιτεΐ πάρα πέρα έρεμνα. Τελικά ή άρχική έπαφή μέ τά πράγματα, δέν μας λέει τίποτα άλλο πέρα άπό τή φαινομενικότητά τους· *Η πραγματικότητα βμως άπαιτεΐ πάντα πάρα πέρα^ έρευνα.

*Η υλιστική κοσμοθεωρία βμως, δέν άσχολεΐται άπλώ' μέ τόν κατάλογο τών έξωτερικών σχέσεων, τών μορφών καί τών φαινομενικοτήτων. Μιά υλιστική άποψη γιά τόν κό σμο, πού θά περιοριζόταν μόνο μέσα σ’ αύτά τά πλαίσια, θά έπρεπε νά τήν άποχαλέσουμε «έπίφανειακό» ή «χυδαίο» υλισμό. Ό υλισμός πρέπει νά άναπτύσσεται μέ βάση τή διαλεκτική μέθοδο καί (βπως είδαμε κι’ βλας στό σχετικό κεφάλαιο γιά τή διαλεκτική) ή διαλεκτική μέθοδος άσχο- λεΐται άκριβώς μέ τή βαθύτερη έρευνα τών βασικών αΙτίων καί τής σημασίας πού έχουν τά δοσμένα γεγονότα.

Ά ν θελήσουμε νά περάσουμε άπ’ τις εξωτερικές στίς έσωτερικές αιτίες, άπό τή μορφή στήν ούσία, άπό τή φαι­νομενικότητα στήν πραγματικότητα, πρέπει νά έρθουμε σέ πρακτική έπαφή μέ τά πράγματα, βπως, βταν θελήσουμε νά πιστοποιήσουμε ορισμένα γεγονότα, θά πρέπει νά πα- ρευρεθοϋμε καί νά συζητήσουμε γ ι’ αύτά. Καί κάτι άκόμα περισσότερο, αύτό άπαιτεΐ άνανέωση καί έπέκταση ^τής πρακτικής έπαφής, μέ σκοπό τήν άναπαραγωγή καί τήν άποκατάσταση καινούριων έπαφών, μέ τίς δοσμένες δια δικασίες πού ξεπηδάνε άπό τά πράγματα, μέ τίς κρυμένες διαδικασίες, μέ τίς έσωτερικές τους σχέσεις καί νόμους, μέ τό δεσμό τή< ποσότητας, καί τής ποιότητας, μέ τις έσωτερικές άντιφάσεις καί τίς άντιφατικές σχέσεις, πού δέν γίνονται άντιληπτές άπό μιά συνειθισμένη καί έπιφα- νειακή παρατήρηση.

Άκόμα άπαιτεΐ τήν έπινόηση μεθόδων έρευνας πού νά

337

5>2

ταιριάζουν στήν περίπτωση, δργανα τής πειραματικής τε­χνικής καί, κατά συνέπεια, έπινόηση καί έπεξεργασία έκεί- νων τών άντιλήψεών καί τών δρων, μέ τούς όποίους μπο ροϋμε νά έκφράσουμε τά άποτελέσματα τής έρευνας καί τά προβλήματα που δημιουργοϋνται.

Κάθε άντίληψη ποΰ χρησιμοποιείται, κάθε υπόθεση, κάθε συμπέρασμα, θά πρέπει νά άναφέρονται στόν υλικό κόσμο, κατά τρόπο πού μπορούν νά έπαληθευτοϋν άπό τήν πρακτική, νά έλεγχθοΰν, άπό τά ίδια τά πράγματα πού πή­ραμε άπό τήν πρακτική καί άπό τή συστηματική μέθοδο παρατήρησης.

Άκόμα περισσότερο, πριν νά φτάσουμε σέ πετυχημένη έρευνα, θά πρέπει νά έρθουμε έμεΐς ol ίδιοι σέ πληρη γνω­ριμία μέ τις έξωτερικές σχέσεις, μορφές καί φαινομενικό­τητες τών πραγμάτων. Τά χτυπητά πράγματα μπορεϊ νά γίνουν γνωστά καί νά έλεχθοϋν πέρα γιά πέρα πρίν νά άσχοληθοϋμε σοβαρά στή θεωρία μ’ αυτά. Αύτός είναι ένας βρος διατήρησης της θεωρίας σέ στενή έπαφή μέ τήν πραγματιμότητα. Κάθε γνώση μας γύρω άπ’ τήν πραγμα­τικότητα, πέρα άπό τή φαινομενικότητα, θά πρέπει νά ται­ριάζει μέ τή πραγματικότητα. Καί στόν τομέα της γνώσης θά πρέπει πρώτα νά μάθουμε τή φαινομενικότητα καί ύστε­ρα νά προχωρήσουμε βαθύτερα στόν καθορισμό τής κρυμ­μένης πραγματικότητας.

Μ’ αύτό τόν τρόπο ή γνώση, πού έχουμε άποκτήσει. γιά τούς νόμου; της κίνησης τοϋ ήλιακοϋ συστήματος, ά- παίτησε πρώτα προσεκτική παρατήρηση της φαινομενικής κίνησης τοϋ ήλιου καί τών πλανητών. Καί καμμιά θεωρία γιά τό ήλιακό σύστημα δέν μπορεϊ νά γίνει άποδεκτή, άν δέν Ικανοποιεί τή φαινομενική αύτή κίνηση. Έπίσης ή γνώ­ση τών νόμων τής πολιτικής οικονομίας άπαιτεϊ τήν προ­σεκτική άφομοίωση τών δοσμένων τής συσσώρευσης τοϋ κεφαλαίου, τών κερδών, τών τιμών, της χρησιμοποίησης έργατικής δύναμης κλπ. Ό Μάρξ συκέντρωσε καί κοσκί-

338

νησε αύτά τά δοσμένα γιά νά οικοδομήσει τή θεωρία του γιά τούς νόμους κίνησης τής καπιταλιστικής κοινωνίας, δ­πως καί ό Δαρβίνος συγκέντρωσε καί κοσκίνισε τά δοσμένα γιά τά υπάρχοντα είδη καί ποικιλίες τους, πρίν νά οικοδο­μήσει τη θεωρία τής έξέλιξης.

Μέ λίγα λόγια, ύλισμός είναι νά άκολουθεϊς τή μέθοδο τής έπιστημονικής άνακάλυψης τής άλήθειας* καί κάνοντας αύτό νά άπορρίπτεις κάθε σκέψη καί κοντόφθαλμη άποψη πού όδηγεϊ σέ άντιλήψεις, οι όποιες δέν μποροϋν νά έπαλη- θευτοϋν στήν πρακτική καί στήν παρατήρηση. Αύτό βμως, δέν σημαίνει βτι άρνιόμαστε τή βαθύτερη έρευνα στίς βα­σικές αίτίες καί τή σημασία τών δοσμένων γεγονότων. ’Αντίθετα μάλιστα σημαίνει νά προωθήσουμε αύτή τήν έρευνα πρακτικά, γιά νά άνακαλύπτουμε ίλο καί περισ­σότερα.

Υ ΛΙΣΜ Ο Σ ΚΑΙ ΙΔΕΑΛ1

ΣΜ ΟΣ : Υ ΛΗ ΚΑΙ ΝΟΥΣ

'Αν κάθε τί πού συμβαίνει στόν ύλικό κόσμο πρέπει νά έξηγηθεΐ μέ βάση τόν ϊδιο τόν ύλικό κόσμο, τότε δ ι α· ν ο η τ ι κ ή διαδικασία άντίληψης, σκέψης, θέλησης, κρί­σης, αίθήματος κλπ., θά πρέπει νά έξηγηθοΰν καί νά κα· τανοηθοϋν σάν ύλικές διαδικασίες,

Ή σκέψη μας, τά αίσθήματά μας άσφαλώς δέν είναι κάτι ίξω άπ* αύτό τόν κόσμο· άντίθετα γίνονται μέσα στόν ύλικό κόσμο. Κάθε σκέψη είναι σκέψης κάποιου ξεχωριστού άτόμου. Αύτό τό άτιμο σκέφτεται σέ συγκεκριμένο χρόνο καί τόπο, εϊναι προϊόν τής φυσικής δραστηριότητας τοϋ μυαλοϋ, πραγματοποιείται άπό τήν έσωτερική λειτουργία του μυαλοϋ, πού ύποκινεΐται σ’ αύτό άπό ποικίλα έξωτερι- κά αίτια. Κάθε ζωντανό άντικείμενο ή Οργανισμός δέν σκέ­φτεται, άν δέν άναπτύξει πρώτα ένα μυαλό Ικανό νά σκέ­φτεται καί Ινα τρόπο ζωής, 8που νά ύπάρχουν κίνηντρα

339

στό μυαλό νά σκέφτεται. Τά υλιστικά αύτά συμπεράσματα γιά τΙς σκέψβις, έπαληθεύτηκαν άπό τή μέθοδο κατανόησης τοΰ κάθε πράγματος, πού ύπάρχει μέσαντόν υλικά κόσμο, μέ βρους τοϋ Ιδιου τοΰ ύλικοΰ κόσμου* δηλαδή άπό τήν έρευνα των σχέσεων μέσα στόν ύλικό κόσμο καί τόν έλεγχο καί τήν έπάλήθευ^η των Αποτελεσμάτων αύτης τής έρευ­νας. Αύτός είναι ό τρόπος, μέ τόν όποιο μποροΰμε νά φτά- σουμε στό συμπέρασμα, βτι ή σκέψη έχει άμεση σχέση μέ τόν έγκέφαλο.

Καί άκριβώς έπειδή τά γεγονότα τής σκέψης πρέπει νά έξηγηθοΰν μέ τούς βρους τής ύλικής διαδικασίας μέσα στούς όποίους άνήκει καί παράγεται ή διαδικασία σκέψης, γι’ αύ­τό τό περιεχόμενο της σκέψης θά πρέπει νά έξηγηθεΐ σάν προϊόν τών ύλικών περιστάσεων, μέσα στίς όποιες πραγμα­τοποιείται ή δραστηριότητα της σκέψης.

Γενικά ύπάρχει μιά Ιδιαίτερη διανοητική διαδικασία, τήν όποία, γιά νά περιγράψει κανένας, θά πρέπει νά ειδικευτεί στό είδος αύτό τής δραστηριότητας καί στό περιεχόμενό της. Μιά αίσθηση π.χ. είναι αίσθηση κάποιου συγκεκρι­μένου, μιά σκέψη είναι έπίσης σκέψη κάποιου συγκεκριμένου καί μιά συγκίνηση έπίσης κατευθύνεται πρός κάποιο σκο­πό. Έ τσ ι μποροΰμε νά διακρίνουμε δυό αίσθήσεις χρώμα­τος, βταν λέμε π.χ. βτι ή μιά αίσθηση είναι τοΰ κόκκινου καί ή άλλη τοϋ πράσινου* αύτό ξεχωρίζει τις δυό πράξεις αίσθησης μέ τό διαφορετικό τους περιεχόμενο. Έπίσης βταν σκεφτόμαστε βτι πρέπει νά φάμε ή κάνουμε σκέψεις γιά τά προβλήματα της φιλοσοφίας, είναι δυό πράξεις τής σκέ­ψης μέ διαφορετικό περιεχόμινο. Καί βταν άγαπάει κανέ­νας τά χρυσά στολίδια ή άγαπάει όλόκληρη τήν άνθρωπό- τητα, είναι δυό συγκινησιακές στάσεις πού διαφέρουν στό περιεχόμενό τους. Έ τσ ι γιά τόν ύλισμό τό περιεχόμε ■ - ”Γών διαφορετικών διανοητικών δραστηριοτήτων πρέπει νά έξη· γηθεϊ, βπως καί ή διανοητική δραστηριότητα γενικά, μέ βάση τις ύλικές διαδικασίες καί τις ύλικές περιστάσεις πού

340

341

γεννάνε τίς διανοητικές δραστηριότητες μέ αύτά τά περιε­χόμενα. 01 διαφορετικές αίσθήσεις, μέ τίς όποιες άποκτοϋ- με πείρα, ξεχωρίζουν άπό τά διαφορετικά αΙσθητήρια βρ- γανα καί άπό τά κίνητρα πού έπιδροϋν πάνω σ' αύτά. 01 διαφορετικές Ιδέες ποΰ συλλαμβάνουμε καί έπεξεργαζό μαστέ μέσα στή διαδικασία τής σκέψης, είναι προϊόντα των πο­λύπλοκων περιστάσεων, μέσα στίς όποιες πραγματοποιείται ή διαδικασία τής σκέψης καί ή άντανάκλαση αύτών τών πε­ριστάσεων. Και οί συγκινήσεις μας έπίσης είναι προϊόντα τών συνθηκών ποΰ έπενεργοϋν πάνω μας καί τών άντιδρά- σεων σ' αύτές τΙς περιστάσεις.

Ο ΥΛΙΣΜ ΟΣ ΕΝ Α Ν Τ ΙΑ Σ ΤΟ Ν ΙΔΕΑΛΙΣΜ Ο

Σ ’ άντίθεση μέ τόν υλισμό, ιδεαλισμός είναι νά λέμε, μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, ϊτ ι ό νοϋς καί ol διανοητικές διαδικασίες ύπάρχουν άνεξάρτητα άπό τά ύλικά πράγματα καί τίς υλικές διαδικασίες καί βτι τό περιεχόμενο τών δια­νοητικών διαδικασιών εϊναι άνεξάρτητο άπό κάθε ύλική πε­ρίσταση. Έ τσ ι γιά τόν ιδεαλισμό 6 νοϋς δέν είναι προϊόν τής ύλης. Αντίθετα μάλιστα ό νοϋς έχει άνεξάρτητη ύπαρ­ξη καί ol ύλικές διαδικασίες θά πρέπει νά έξηγηθοϋν σάν δημιουργήματα τοϋ νοϋ. Γιά τόν Ιδεαλισμό οι ίδέες δέν πρέπει νά έρμηνευτοϋν σάν άντανάκλαση τών υλικών περι · στάσεων. Αντίθετα οί ίδέες άπολαμβάνουν αθάνατης ύπαρ­ξης μόνες τους καί ό,τι συμβαίνει στόν ύλικό κόσμο θά πρέπει νά έξηγηθεΐ σάν πραγματοποίηση τών ιδεών μέσα σ’ αύτόν. Μέσα σ' όλόκληρη τήν Ιστορία τής άνθρώπινης σκέψης γίνεται Ινας άδιάκοπος πόλεμος άνάμεσα στόν ύλι- ομό καί στόν ιδεαλισμό Στό διάλογό του «Σοφιστής» ό ιδεα­λιστής φιλόσοφος Πλάτωνας, άποκαλεϊ αύτόν τόν πόλεμο, πόλεμο «γιγάντων καί Θεών». Οί γίγαντες ή οί ύλιστές άναφέρονταν σάν «τρομεροί αντίπαλοι», γιατί «κατεβάζουν δλα τά πράγματα άπ’ τούς ούρανούς κι’ άπ’ τόν άόρατο

342

κόσμο στή γή καί παριστάνονται με τεράστιους βράχους και ξύλα στά χέρια" έπιμένουν νά κρατάνε πεισματάρικα δλα αύτά τά πράγματα, πού μπορούν νά τά άγγίζουν καί νά τά πιάνουν στά χέρια τους». Οί άντίπαλοί τους οι θεόμορφοι, οι ιδεαλιστές, «ύπερασπίζουν τίς θέσεις τους άπό ψηλά άπ* τόν άόρατο κόσμο».

Σέ μιά λιγότί,ρο γραφική γλώσσα, ό Φρειδερίκος Έ ν ­γκελς άποκάλεσε αύτή τήν διαμάχη, σάν διαμάχη «γιά τό ποιό είναι πρωταρχικό, ή σκέψη ή τό 6ν, τό πνεϋμα ή ή δλη» (Λουδοβίκος Φόγιερμπαχ, κεφ. 11). Ό ιδεαλισμός πήρε πολλές μορφές. Ή πρωταρχική του μορφή, ή δπως λέμε ή κλασσική του, είναι ούσιαστικά ή θρησκεία. Έ τσι ύποστηρίζεται δτι ή φύση ή ό ύλικός κόσμος είναι δημιουρ­γήματα τοϋ Θεοΰ ή τοΰ πνεύματος- δτι τά ύλικά πράγμα­τα είναι τέτοια πού είναι, έπειδή δημιουργήθηκαν άπ’ τό Θεό, σύμφωνα μέ τΙς αιώνιες ιδέες του- δτι ό άνθρωπος είναι μιά άθάνατη ψυχή καί δτι, ένώ πολλές άπό τίς πρά­ξεις του είναι καθαρά πράξεις τών σωματικών του όργά- νων, γιά νά ίκανοποιηθοϋν οί σωματικές του άνάγκες, οί πράξεις πού θά κάνει θά πηγάζουν άπό τό πνεϋμα του, πού εϊναι έντελώς άνεξάρτητο άπό τό σώμα του.

Σέ μερικές άπό τις σύγχρονες μορφές της, ή Ιδεαλιστι- κή φιλοσοφία άρνεΐται δτι υπάρχει ύλικός κόσμος- παίρνον­τας γιά βάση τόν άνθρώπινο νοϋ καί τίς άντιλήψεις του καί τις ιδέες του έντελώς άφηρημένα άπό κάθε ύλική περίστα­ση ή φιλοσοφία αύτή καταλήγει στό συμπέρασμα, δτι δέν υπάρχει κανένας λόγος νά ύποθέσουμε δτι ύπάρχει τίποτα άλλο πέρα άπό τό νοϋ μας καί γ ι’ αύτό θεωρεί τήν ύπαρξη τοϋ ύλικοϋ κόσμου άπλώς σάν ένα είδος προκατάληψης ή αύταπάτης. Ό λ ’ αύτά άναπτύχθηκαν σέ θεωρία γιά τό «τί πραγματικά έννοοΰμε», βταν μιλάμε γιά ύλικά πράγματα. "Οταν λέμε ότι μέσα στό δωμάτιο υπάρχει ένα τραπέζι, στήν πραγματικότητα σημαίνει δτι μερικά «δοσμένα τών αίσθήσεων» συσχετίζονται μέ μερικά άλλα.

343

Η Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Η ΤΟΥ ΙΔΕΑ Λ ΙΣΜ Ο Υ

Ό τύπος τών θεωριών πού άναφέραμε μέχρι τώρα, ol όποιες εισάγουν άντιλήψεις γιά τά πράγματα καί τΙς διαδι­κασίες πού ή ύπαρξή τους καί ol ίδιότητές τους δέν μπο­ρούν νά έπαληθευθοϋν άπό τήν πρακτική καί τήν παρατή­ρηση, είναι ίλες Ιδεαλιστικές. 01 άντιλήψεις γιά τό Ιδεατό ή άθλο προέρχονται άπό τή διαδικασία τής λαθεμένης ά- φαίρεσης - τοϋ άποχωρισμοΰ τοϋ νοϋ καί τής διανοητικής διαδικασίας άπό τό σώμα καί τίς σωματικές δραστηριότη­τες, άπό τό χωρισμό τών ιδεών γιά τό πραγμα καθ’ έαυτό τοϋ όποιου είναι άντανάκλαση. Ή άφαίρηση - ό νοϋς χω ­ρισμένος άπό τό σώμα καί ή Ιδέα άπό τό πραγμα - άπο- κτάει άνεξάρτητη ύπαρξη καί άκόμα λέγεται πώς είναι ή καθοριστική αΙτία τής ύλικής πραγματικότητας.

Ό ιδεαλισμός είναι Ινα σύστημα αύταπάτης πού προ­έρχεται άπό τή λαθεμένη άφαίρεση. Ή μή ύπαρξη τών υ­λικών πραγμάτων καί τών υλικών διαδικασιών, μπορεϊ νά επιβεβαιωθεί στήν πρακτική καί νά δοκιμασθεϊ άπό τήν πείρα καί τήν παρατήρηση. Τό ιδεατό δμως καί τό άϋλο δέν μπορεϊ νά επαληθευτεί καί γι’ αύτό μποροϋμε νά φτιά­ξουμε όποιαδήποτε θεωρία γύρω άπ* αύτά- καί δέν έχει άνάγκη νά επαληθευτεί ή νά συγκριθεΐ μέ τά άντικειμενικά γεγονότα.

Τό πρόβλημα π.χ. πού συζητοΰνταν κατά τό μεσαίωνα, γιά τή σχέση πού ύπάρχει άνάμεσα στό τρισδιάστατο τής 'Αγίας Τριάδας, στόν Πατέρα, Τΐόν καί "Αγιον Πνεϋμα δέν ήταν δυνατό νά επαληθευτεί άπό καμμιά πρακτική μέθοδο ή έρευνα τών σχέσεων άνάμεσα σ’* αύτά τά τρία πρόσωπα. Ό Τίός ήταν μετά τόν πατέρα δπως γίνεται συνήθως στήν έγκόσμια ζωή ή ήσαν συν αιώνιοι καί οί δυό ; Τό ζήτημα αύτό συζητήθηκε καί έκρίθη στήν ΟΙκουμενική Σύνοδο τής Νίκαιας- κι* άπό κεϊ καί πέρα όποιο; διαφωνοϋσε άφορι- ζόταν σάν αιρετικός. ΓΙώς άλλοιώς θά μποροϋσε νά λυθεί

344

ένα τέτοιο θέμα, π^ΰ δέν μπορούσε νά στηριχτεί σέ κανένα στοιχείο τοϋ ύλικοΰ κόσμου καί νά έπαληθευτεΐ άπό τήν πρακτική μέθοδο ;

Πρέπει νά τονισθεΐ δτι, καί πολλά ζητήματα πού άπα- σχολοΰν σήμερα τούς φιλοσόφους είναι της Ιδιας φύσης. Ποιά είναι π.χ. ή σχέση άνάμεσα στό «νοΰ» καί στά «δο­σμένα» της αίσθησης; Καί μποροΰν τά «δοσμένα» της αίσ­θησης νά ύπάρχουν, όταν δέν ύπάρχει «νοΰς» νά τά κατα νοήσει ; Είναι άλήθεια βτι κανένας μέχρι σήμερα δέν ύπο- στήριξε πώς τά «δοσμένα» τών αισθήσεων είναι «κενά». Κι’ δμως τό ζήτημα αύτό είναι της ίδιας φύσης μέ κείνο πού άπασχολοΰσε παλιότερα τούς άνθρώπους γιά τήν Ά για Τριάδα.

*Η κριτική τών Ιδεαλιστικών θεωριών καί αντιλήψεων γιά τά άθλα καί ιδεατά βντα, μέ τά όποια άσχολοϋνται αύ­τές οι θεωρίες, δέν μπορεΐ νά στηριχθεΐ σέ τίποτα τό θετι­κό, γιά ν’ άνακαλύψει άν είναι άληθινές ή λαθεμένες. Οδτε μπορεΐ νά τίς άντιπαραβάλει μέ συγκεκριμένα γεγονότα, πού νά έχουν σχέση μ* αύτά τά βντα. Έ τσ ι ή θεωρία, πού ήταν διαδομένη άνάμεσα στούς έπιστήμονες, πώς ή ήλεκτρε- νέργεια ήταν ένα ύγρό, κριτικαρίστηκε καί άπορρίφτηκε έπειδή ή πάρα πέρα έρευνα τών ηλεκτρικών φαινομένων άποκάλυψε, δτι ή ήλεκτρενέργεια δέν πρέπει νά θεωρείται σάν ύγρό. Μά τί έρευνα θά μποροΰσε νά γίνει σέ θέματα βπως αν είναι άθάνατη ή ψυχή τοϋ άνθρώπου, ή άν έχουν ψυχή σάν τόν άνθρωπο καί άλλα ζώα ; Είναι δυό ζητήμα­τα διαφορετικά. Ή κριτική τών ιδεαλιστικών θεωριών καί τών Ιδεαλιστικών άντιλήψεών έχει διαφορετική βάση. Πρέ­πει νά έρευνηθοϋν οί πηγές αύτών τών θεωριών καί τών άντιλήψεών. Νά καταδειχθοΰν οί λαθεμένες άφαιρέσεις, άπό τίς όποιες πηγάζουν, καί οί συνθήκες πού ύποχρέωσαν τούς άνθρώπους νά χρησιμοποιήσουν τέτοιες λαθεμένες άφαιρέσεις. Μέ τόν τρόπο αύτό άποδείχνεται ή άπατηλότη-

λφτητα των [δεαλιστιχών θεωριών καί τών Ιδεαλιστικών αντιλήψεων.

‘Ο Μάρξ Ιλτγε βτι «ή βάση της κριτικής τών θρη­σκειών πρέπει νά είναι : & άνθρωπος κάνει τή θρησκεία, ή θρησκεία δ έ ν ^ ν ε ι τόν Ανθρωπο», καί μέ βάση αύτό κα- τάληξε στό συμπέρασμα πώς έκεϊνο ποΰ δημιουργεί τέ­τοιες αυταπάτες» είναι ή άνάγκη νά έξηγηθεΐ μιά κατάστα­ση, ποΰ χρειάζεται τήν πλάνη». (Κριτική τής Χεγχελιανής Φιλοσοφίας για τούς Νόμους).

Η Υ Λ ΙΣ Τ ΙΚ Η Α Π Ο Ψ Η

*0 Ιδεαλισμός υποστηρίζει πάντα Ινα είδος «βεβαιότη­τας» γιά τΙς θεωρίες του, Ανεξάρτητα άπό τήν πρακτική καί τήν πρακτική έπαλήθευση τών συμπερασμάτων του. Ά ν ρίξουμε μιά ματιά στήν προηγούμενη Ιστορία της φι­λοσοφίας, θά βροϋμε ξεκάθαρα Ινα ασυνείδητο μπέρδεμα στά ίργα τών φιλοσόφων, βταν προβάλουν τέτοιες άξιώσεις : Αποδείχνουν μόνο ί,τ ι έπιθυμοϋσαν νά άποδειχθεΐ. Έ τσ ι ό Πλάτωνας, Ινας έκπρόσωπος της δουλοκτιτικής άριστοκρα- τίας, άπόδειχνε δτι, μόνο ό νοϋς ένός αριστοκράτη, ποΰ ήταν πολύ πλησιέστερα στο Θεό κχΐ άποσπασμένος άπό τή χυ­δαία ύλική πραγματικότητα, μποροϋσ; νά συλλάβει τήν τε­λική ιδεατή τάξη τοϋ κόσμου. Καί γι’ αύτό μόνο αύτά τά πρόσωπα Ιπρεπε νά κυβερνάνε τόν κόσμο, γιατί μόνο αύτά ήξεραν τί είναι καλό καί τί κακό. Επίσης ό Θωμάς ό Ά κ ι· νάτος στά χρόνια τοϋ φεουδαρχισμοϋ, άπόδειχνε δτι τό εί­δος τής υποταγής καί τών άμοιβαίω > υποχρεώσεων, πού ήσαν τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τοϋ φεουδαρχικοϋ συ­στήματος, ήσαν μέρος τής Ορθολογιστικής καί άναγκαίας τάξης τοϋ Σύμπαντος· καί ό Χέγκελ άπόδειχνε δτι, ό άπο- λυταρχισμός τοΰ πρωσικού κράτους ήταν ή ένσωμάτωση στή γή τής Απόλυτης 'Ιδέας. Τά συστήματα τών ιδεαλι­στών φιλοσόφων έξελίχθηκαν σέ καλοδουλεμένα συστήμα­

345

τα, πού δικαίωναν τί) όποιοδήποτε σύστημα τοϋ καιροϋ τους, δηλαδή είχαν γίνει ταξικές Ιδεολογίες, Απολογητές τών κυ­ρίαρχων τάξεων.

Τά φιλοσοφικά αύτά συστήματα ύποστήριζαν ίτ ι εϊχαν κάποια έσωτερική ένόραση, μέσα στή φύση τοϋ σύμπαντος, πού μπορούσε νά τούς άποκαλύψει τή θέση τοϋ άνθρώπου στί> σύμπαν καί τήν άληθινή ούσία της άνθρώπινης ζωής. Σ ’ αύτό άκριβώς στηρίζονται καί ol σύγχρονοι φιλόσοφοι, πού συνεχίζουν καί προσπαθούν νά βελτιώσουν τή θρησκευ­τική διδασκαλία, γιατί κάθε θρησκεία ύποστηρίζει πώς έχει κάποια ειδική ένόραση.

Ό ύλισμός άπί> τήν άλλη πλευρά, δέν υποστηρίζει ίτ ι έχει μιά κάποια ένόραση. ’Αντίθετα, μάλιστα, γιά νά είναι κανένας ύλιστής, θά πρέπει νά ύποστηρίζει πώς 6,τι πρέπει νά μάθουμε, Θά πρέπει νά τό μάθουμε μέ τήν σκληρή πεί­ρα, μέ τήν πρακτική άσκηση, μέ τήν έπιστημονική έρευνα Καί άκόμα, ίτ ι όσαδήποτε κι άν μάθουμε, ποτέ δέ θά φτά- σουμε στό «τελικό» ή στήν «τελική» άλήθεια, γιατί πάντα θά μένει κάτι άγνωστο πού πρέπει νά τό μάθουμε, κάτι πού πρέπει νά τό άνακαλύψουμε. Ή έπιστήμη ποτέ δέν ένδια- φέρεται γιά τό ((τελικό» ή τήν «τελική» άλήθεια.

Τό παλιό πρόβλημα πού έβαζαν οί φιλόσοφοι: ποιά εΐ- ή τελική φύση τής πραγματικότητας; δέν έχει κανένα νόη­μα στήν άνάπτυξη τής ύλιστικής άποψης. ’Αντίθετα τό κα­θήκον τής φιλοσοφίας είναι νά τήν φέρει σέ στενή έπικοι- νωνία μέ τήν έπιστήμη, νά έρευνήσει καί νά προσπαθήσει νά έξηγήσει τις μή φανερές άρχές τής έπιστημονικής σκέ­ψης καί πώς Θά μπορέσουν νά έφαρμοστοϋν καλύτερα αύ­τές οι άρχές, πρός ίφελος τής άνθρωπότητας.

Ό Ένγκελς έγραφε : « Ό ,τι έπιζεΐ άπό τίί,παλιότερες φιλοσοφίες, είναι ή έπιστήμη τής σκέψης καί οι νόμοι της, δηλαδή ή τυπική καί ή διαλεκτική λογική. Κάθε τι άλλο ξεπηδάει μέσα άπό τή θετική έπιστήμη γιά τή φύση καί τήν ιστορία». (’Αντί - Ντύρινγκ, Είσαγωγή, I).

346

347

Γιά νά υιοθετήσει κανένας τήν ύλιστική φιλοσοφία, δέν σημαίνει βτι πρέπει νά άποδεχτεΐ κάποια θεωρία «γιά τή φύση καί τόν κόσμο», άλλά νά υίοθετήσει μιά καθορισμένη στάση στά προβλήματα πού μας βάζει ή ζωή. Είναι άνάγ­κη νά άναγνωρίσει κανένας δτι δέν υπάρχει τίποτα άλλο πέρα άπό κείνο πού μπορεϊ νά έπαληθευτεΐ, καί νά προ- προσπαθήσει νά τό έξηγήσει ή νά τό συσχετίσει μέ κάθε τί πυύ μάς ενδιαφέρει, άνακαλύπτοντας τΙς σχέσεις του μέ τ ’ άλλα πράγματα, μέσα στόν ύλικό κόσμο καί βχι μέ άλ­λο τρόπο.

Δέ χρειάζεται νά χρησιμοποιήσουμε κάποιο δόγμα γιά τό πώς είναι τά πράγματα' καί άκόμα περισσότερο αύτό ισχύει γιά τό πώς θά έπρεπε νά ήσαν τά πράγματα. ’Αν­τίθετα μάλιστα θά πρέπει νά ξέρουμε πώς βρισκόμαστε σέ λαθεμένο δρόμο βταν γυρεύουμε νά έφαρμόσουμε έτοιμες έκ τών προτέρων ίδέες καί προκαταλήψεις, διατυπώσεις καί νοήματα, σχετικά μέ τήν κατανόηση τής φύσης ή τής κοι­νωνίας. ’Εκείνο πού άπαιτεΐται, βπως έλεγε ό Λένιν, εϊναι νά χρησιμοποιείς «τή συγκεκριμένη άνάλυση τών συγκε­κριμένων συνθηκών». Μόνο μιά τέτοια άνάλυση θά μας άποκαλύψει τά πράγματα ((βπως πραγματικά είναι». Κάθε άλλο θά δείχνει μόνο πώς έμεϊς τά ?ανταζόμαστε ή πώς παρουσιάζονται σέ μας. Καθήκον αύτής τής άνάλυσης είναι νά άποκαλύπτουμε τίς έσωτερικές σχέσεις, τίς πραγματικές κινήσεις, τήν πραγματική άποκάλυψη τών άντιφάσεων ή τών άντιθέτων βψεων καί πλευρών τών πραγμάτων.

Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Η Κ Α Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΑ : ΟΙ HA-

Σ Ε ΙΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝ ΩΝ ΙΚ ΩΝ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ω Ν

"Οσο περισσότερα μποροϋμε ν’ άνακαλύψουμε γιά τίς διαδικασίες πού λειτουργούν στόν κόσμο, τόσα περισσότερε μποροϋμε νά ξέρουμε γιά τό τί πρέπει νά κάνει ό άνθρω πος στήν πρακτική του δραστηριότητα. Γνωρίζοντας π.)

348

τίς έσωτερικές διαδικασίες τοΰ άτόμου, βρήκαμε τόν τρόπο νά χρησιμοποιήσουμε τις διαδικασίες αύτές στήν πυρηνική καί τή θερμοπυρηνική διάσπαση, για τήν παραγωγή ένέρ- γειας, τόσο γιά καταστροφικούς, ίσο καί γιά έποικοδομη- τικούς σκοπούς. Τό Ιδιο συμβαίνει καί στίς κοινωνικές ύπο- θέσεις. θ ά πρέπει ν* άνακαλύψουμε τίς διαδικασίες πού γεννάνε τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κοινωνικής ζωής καί κάτω άπό ποιές συνθήκες έπέρχονται. οί κοινωνι­κές άλλαγές' κι’ £τσι θά ξέρουμε τί είναι δυνατό καί τί ίχ ι, κάτω άπό δοσμένες κοινωνικές περιστάσεις, καθώς καί τί πρέπει νά κάνουμε γιά νά λύσουμε διάφορα κοινωνικά προβλήματα.

01 κοινωνικές έπιστήμες έχουν κοινό μέ τις φυσικές έπιστήμες ίτ ι καί δω άπαιτεΐται τό κοσκίνισμα καί ή άνά­λυση τών δοσμένων, ή έπεξεργασία τών συμπερασμάτων, πού βγαίνουν άπ* αύτά τά δοσμένα, ή έπαλήθευση αύτών τών συμπερασμάτων καί, μέ βάση αύτά, ή διόρθωσή τους ή ή διεύρυνσή τους, κάτω άπό τό φώς μιας τέτοιας έπα- λήθευσης.

Στήν κοινωνία, τά δοσμένα αύτά βρίσκονται στήν κατα­γραφή τής κοινωνικής τους δραστηριότητας πού κάνουν οι άνθρωποι. 01 άνθρωποι ϊχουν τή συνήθεια νά καταγράφουν ί,τ ι κάνουν. Κι’ άν δέν γινόταν αύτό ήταν άδύνατο ν’ άπο- κτήσει κανένας συγκεκριμένη γνώση γιά τήν κοινωνία. Κά­νοντας αύτή τήν καταγραφή, καταγράφουμε τήν πρακτική τής κοινωνικής ζωής, τή συσσώρευση τής κοινωνικής πεί­ρας τής άνθρω'ΐότητας. 'Ετσι οί κοινωνικές έπιστήμες θά πρέπει νά άντλήσουν τά συμπεράσματά τους άπό τήν πρα­κτική τής ίδιας τής κοινωνικής ζωής καί άπό δώ νά βγά­λουν τά συμπεράσματα, πού θά τά έπαληθεύσουν καί πάλι μέσα σ’ αύτή. Οί κοινωνικές έπιστήμες είναι ή συσσώρευ­ση τής κοινωνικής πείρας, ή άντανάκλαση καί ή άνάλυση τής καταγραφής αύτής τής πείρας. Μέ λίγα λόγια ή δου­λειά τών κοινωνικών έπιστημών είναι νά φτάσουμε σέ συμ­

349

περάσματα, γιά τίς διαδικασίες της κοινωνικής ζωής, τούς αμοιβαίους δεσμούς καί νόμους έξέλιξης άπό τήν καταγρα­φή τής πείρας πού άποκτοϋν ol άνθρωποι. Καί γιά νά έπα- ληθεύσουν αύτά τά συμπεράσματα θά πρέπει νά καταφύγου­με καί πάλι στήν κοινωνική πείρα.

Κατ’ άρχήν γιά νά βγουν τέτοια συμπεράσματα θά πρέ­πει νά γίνει συγκέντρωση αύτών, διαφύλαξή τους, τακτο­ποίησή τους, έπιμέλειά τους καί κριτική τους. Μά βταν γί­νουν βλα αύτά πως θά προχωρήσουμε πάρα πέρα ; Έπειδή ύπάρχει μιά διαφορά περιεχομένου, ol μέθοδες πού θά χρη­σιμοποιήσουν οί κοινωνικές επιστήμες, δέν είναι άκριβώς οί Ιδιες μέ έκεΐνες πού χρησιμοποιούν ol φυσικές έπιστήμες.

Οί φυσικές έπιστήμες βασίζονται στήν πείρα πού άπο · κτανε μέ είδικά έργαλεΐα καί μηχανήματα. Είναι άλήθεια βτι πολλοί κλάδοι τών φυσικών έπιστημών, δπως π.χ. ή Αστρονομία ή γεωλογία, δέν χρησιμοποιούν άμεσα τήν πειραματική μέθοδο, άλλά φτάνουν στά συμπεράσματά τους χρησιμοποιώντας τά άποτελέσματα της πειραματικής μεθό­δου. Στή βάση τής σημερινής Αστρονομίας π.χ. βρίσκεται ή άνακάλυψη τών Ιδιοτήτων τών φακών καί Ακόμα βταν Ανακαλύφτηκε ή πυρηνική φυσική, ή Αστροφυσική χρησι­μοποίησε αύτές τΙς Ανακαλύψεις.

01 κοινωνικές έπιστήμες, Από τήν άλλη πλευρά, δέν εϊναι πειραματικές. Δέν μπορεΐ, καί δέν είναι δυνατό, νά δημιουργήσουν πειραματικές κοινωνικές καταστάσεις, νά βάλουν διάφορους παράγοντες νά λειτουργήσουν σ’ αύτές καί νά βγάλουν τά άνάλογα συμπεράσματα, παρατηρώντας τό τί θά συμβεΐ μέσα σ’ αύτές τΙς καταστάσεις. Γενικά ol κοινωνικές καταστάσεις δέν έπαναλαμβάνονται καί δέν μπο­ρούν νά άναπαραχθοϋν πειραματικά' οδτε μποροΰν νά μποΰ\ σέ λειτουργία κοινωνικοί παράγοντες κάτω άπό έλεγχόμε- νες συνθήκες, βπως γίνεται μέ τά δοσμένα τών φυσικών έπιστημών στά έργαστήρια. Αύτό εϊναι άναμφισβήτητο. Π.χ. δέν μπορεΐ κανένας νά έρευνήσει τή φεουδαρχική κοι­

νωνία, Απομονώνοντας κάμποσους Ανθρώπους σ' ένα νησί καί Οργανώνοντας τους κατά τό φεουδαρχικό σύστημα, κα­θορίζοντας Ινα γιά βασιλιά καί άλλον για ήγέτη μιας Αγρο­τικής έξέγερσης, καί πάνω έκεϊ νά μελετήσουμε τ ’ Αποτε­λέσματα' καί δπως έλεγε ό Μάρξ στίς κοινωνικές έπιστή- μες» δέν μπορεϊ νά χρησιμοποιηθούν ούτε μικροσκόπια, οΰτε χημικές Αντιδράσεις. Ό λα αυτά θά τά Αντικαταστήσει ή δύναμη τής Αφαίρεσης». (Κεφάλαιο, Πρόλογος, τόμ. I).

Ή κοινωνία καί κάθε τί πού άνήκει στήν Ιστορία καί στή διάρθρωση τής κοινωνίας, είναι προϊόντα τών δραστη­ριοτήτων έκατομμυρίων ξεχωριστών Ανδρών καί γυναικών' καί ol δραστηριότητες τών ξεχωριστών Ατόμων είναι έξαι· ρετικά ποικίλες. Παρ* 6λα αύτά, έφ’ βσον ol άνθρωποι συν­δέονται μεταξύ τους στήν κοινωνική ζωή—άνεξάρτητα άπ’ τόν άτομικό τους χαρακτήρα καί άπό τίς περιστάσεις πού τούς συνενώνουν—θά πρέπει πάντα νά ένεργοΰν άπό κοινοϋ στήν κοινωνική παραγωγή, γιά νά έξασφβλίοουν τά μέσα ζωής. Καί κάνοντας αύτό δημιουργούν καθορισμένες σχέ­σεις παραγωγής πού άντιστοιχοΰν στό χαρακτήρα τών πα­ραγωγικών δυνάμεων. Αύτός είναι ό βασικός νόμος, στόν όποιο κατάληξε ό Μάρξ, βχι μέ τήν πειραματική μέθοδο, Αλλά μέ τήν Αφαίρεση τών ούσιαστικών γιά χάθε μορφή κοινωνικής ζωής πού πέρασε στή γή. «Τό σύνολο αύτών τών παραγωγικών σχέσεων», τονίζει, «άποτελεΐ τήν οίκο νομική διάρθρωση τής κοινωνίας, τήν πραγματική βάση> πάνω στήν όποια ύψώνεται τό νομικό καί πολιτικό έποικο- δόμημα, στό όποιο Αντιστοιχούν καθορισμένες μορφές κοι­νωνικής συνείδησης»' Αύτό είναι τό συμπέρασμα πού, βπως έλεγε, «χρησιμεύει σάν καθοδηγητικό νήμα στίς έρευνές μου». (Κριτική τής Πολιτικής ΟΙκονομΙας, Πρόλογος). 1

350

1 Παρόμοια χρήση τής «δύναμης αφαίρεσης» exavr ό/ 31 ΰρ; ατό ΚιφαΙαιο. Ή μελέτη τής οΐχονομικής έξίλιϊης τής κοοιιτο-

ΕΠ ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Σ Σ Ο Σ ΙΑ Λ ΙΣ Μ Ο Σ

Ό βασικός νόμος τών κοινωνικών έπιστημών δέν άπαι- τεΐ υποχρεωτικά άκαμπτον ντετερμινισμόν, πάνω σ’ ίλες τίς δραστηριότητες τών άτόμων. Ό σκοπός του είναι νά καθορίσει τΙς συνθήκες, κατά τις όποιες πραγματοποιείται ή κοινωνική δραστηριότητα. 01 παραγωγικές δυνάμεις κα­θορίζουν τις παραγωγικές σχέσεις καί κείνες, μέ τή σειρά τους, καθορίζουν τήν κοινωνική διάρθρωση, τις ταξικές σχέσεις, τό πολιτικό καί νομικό σύστημα, τήν κατεύθυνση τής ιδεολογικής άνάπτυξης. Ό γενικός αύτός νόμος χρησι­μοποιείται γιά τή μελέτη τής πραγματικής ιστορικής έξέ­λιξης τής κοινωνίας, μέ σκοπό ν’ άποδειχθεϊ τό πώς καί γιατί λαμβάνουν χώρα ot διάφορες μορφές έξέλιξης* καί έπαληθεύεται συστηματικά μέσα σ’ αύτή τήν έρευνα.

01 όπαδοί τής ύλιστικής κοσμοθεωρίας, ποΰ άπορρί- πτουν κάθε ίδελαστική έρμηνεία τών άνθρώπινων προσπα­θειών, υποστηρίζουν ούσιαστικά τήν έπιστημονική άποψη. ’Αλλά δέν πρέπει νά υποστηρίξουμε ίτ ι ή έπιστήμη είναι ίνα είδος άφαίρεσης τών άρχών τής ύλιστικής φιλοσοφίας. Τά έπιστημονικά συμπεράσματα γιά τήν κοινωνία, δέν μπορεΐ νά βγαίνουν σάν άφαίρεση άπό τις φιλοσοφικές άρ­χές. Τό άντίθετο μάλιστα, σάν τά συμπεράσματα τών άλ­λων έπιστημών, θά πρέπει νά βγαίνουν άποκλειστικά άπό τήν έρευνα τοϋ θέματος μέ έπιστημονικό τρόπο, νά δοκιμά­ζονται, νά διορθώνονται καί νά εύρύνονται μέσα στήν πο­ρεία τής παραγωγής, σέ άντιπαράθεση μέ τά γεγονότα

Λ>1

λιστικής κοινω νίας, μέ τήν όηοία άσχολεϊται σ’ αύτό τό έργο, 0ά αρχίσει ώς έ ξ η ς : τό χοινό σέ δλα τΰ άγα θά, ε ίνα ι τό γεγονός δτι δλα ε ίνα ι προϊόντα τής άνθρώ πινης έργασίας καί γ ι’ ηχιχό δ ,τ ι χάνουν οί Ανθρωποι, όταν άνταλλάζουν άγαθά, ε ί­ναι ανταλλαγή καθορισμένων ποσοτήτων τοΰ κοινωνικά άναγ- χαίου χρόνου παραγωγής τους.

γιατί στήν κοινωνία, βπως καί στή φύση, ό υλισμός προ­σπαθεί νά Αφαιρέσει τή φιλοσοφική έρμηνεία καί νά τήν Αντικαταστήσει μέ τήν έπιστημονική έρευνα.

<01 φιλόσοφοι έρμηνεύουν μόνο τόν κόσμο κατά δια­φόρους τρόπους», έγραφε ό Μάρξ στήν ένδεκάτη Θέση πά­νω στό Φόγιερμπαχ. «Τό ούσιαστικό βμως είναι νά τόν Αλ­λάξεις». Άλλά γιά νά βροΰμε πώς καί γιά ποιό σκοπό πρέπει «νά άλλάξουμε τόν κόσμο» άπαιτεΐται ή έπιστημο­νική μέθοδος.

Ερμηνεύοντας τόν κόσμο οί φιλόσοφοι, άπό παράδο- ση, χρησιμοποιούν τήν Αφαίρεση στίς έρμηνεΐες τους μερι­κών Αντιλήψεων της Ανθρώπινης ζωής. 01 Ιδεαλιστές γύ­ρεψαν νά κάνουν Αφαίρεση τοϋ Αληθινού σκοποΰ της ζωής μέ τήν υποταγή τής δλης στό πνεύμα. Ά λλ’ Ακριβώς, μιά καί πολλές Ιδεαλιστικές φιλοσοφίες έχουν γίνει ot ιδεολογί­ες τών κυριάρχων τάξεων, πολλές θέσεις τους βπως γιά τή θεία βούληση, τόν προορισμό τοΰ σύμπαντος καί τό πώς θά πρέπει νά ζεΐ καλύτερα ό Ανθρωπος, άπό τις όποιες καθο­ρίζονται καί οί σκοποί τών Ανθρώπων, καταλήγουν νά έκ- φράζουν τή θέληση τών κυρίαρχων τάξεων. Καί πραγματι­κά οί σκοποί τοϋ σύμπαντος, βπως λένε, είναι νά μάς κρα- τάνε σέ υποταγή. Καί άν σκεφτεΐς διαφορετικά τότε θά πει δτι προσπαθείς νά Ανατρέψεις τήν Αναγκαία τάξη τοΰ σύ­μπαντος.

Γιά τόν υλισμό ό σκοπός τής ζωής δέν πηγάζει άπό μιά όποιαδήποτε άντίληψη, γιά τήν τελική φύση τής πραγ­ματικότητας. Μποροΰμε νά φτάσουμε σέ συμπεράσματα, γιά κείνο πού βάζουμε μπροστά σάν σκοπό μας, μέ τήν έ­πιστημονική άνακάλυψη τής β ίας μας τής φύσης καί τής φύσης της Ανθρώπινης κοινωνίας. Δέν μποροΰμε νά μιλάμε γιά «τό σκοπό τοΰ σύμπαντος» και νά προσπαθοΰμε νά προ­σαρμόσουμε τούς σκοπούς μας σέ β,τι υποθέτουμε πώς είναι θεϊκός ή κοσμικός σκοπός' γιατί «ό σκοπός τοΰ σύ­μπαντος είναι μιά Αδεια φράση». Τό προτιμότερο θά ήταν

352

353

νά μιλάμε γι* τό δικό μας σκοπό —πού είναι καί ό πραγ­ματικός —καί νά τακτοποιούμε αύτό τό σκοπό μας, βχι πά­νω στή βάση τών ιδεαλιστικών αυταπατών, άλλά πάνω στή βάση τοϋ τί μποροΰμε ν’ άνακαλύψουμε γιά τις πραγματικές μας συνθήκες ζωη£.

Ό πω ς άκριβώς τά έπιστημονικά συμπεράσματα πού βγάζουμε, άς ποΰμε, γιά τίς μηχανικές Ιδιότητες τών πραγμάτων, μας κάνουν ικανούς νά σχεδιάσουμε καί νά κατασκευάσουμε μηχανές, έτσι καί τά έπιστημονικά συμπε­ράσματα, γιά τίς διαδικασίες τής άνθρώπινης κοινωνίας, μάς κάνουν ικανούς νά τούς έφαρμόσουμε στήν καθοδήγη­ση τών κοινωνικών υποθέσεων καί στή λύση τών κοινωνι­κών προβλημάτων. Οί σκοποί πού βάζουμε μπροστά μας, τότε, βγαίνουν άπ’ τις πραγματικές άνάγκες άνάπτυξης τής κοινωνικής ζωής.

Πώς θά έξαφανίσουμε τή φτώχια, πώς θά σταματή­σουμε τούς πολέμους, είναι προβλήματα πού σήμερα μάς πιέζουν περισσότερο άπό κάθε άλλο. Κι’ αύτά τά προβλήμα­τα είναι συνδεμένα μέ ένα άκόμα γενικότερο πρόβλημα: πώς θά μπορέσουμε νά χρησιμοποιήσουμε καί νά προωθή­σουμε τά έπιστημονικά καί βιομηχανικά έπιτεύγματα τής έποχής μας, γιά νά ικανοποιήσουμε καλύτερα τή μεγάλη πλειοψηφία τής άνθρωπότητας. Ή πρακτική λύση αύτών καί άλλων παρόμοιων προβλημάτων, μπορεΐ νά δοθεί μόνο άν διδαχθούμε άπό τήν κοινωνική πείρα τό πώς καθορί­ζονται οί κοινωνικές άλλαγές. Καί γιά νά βροϋμε τή λύση βρίσκουμε τήν πρόθεση καί τό σκοπό, γιά τά όποΐα πρέ­πει νά άγωνιστοϋμε. Αύτή είναι ή βάση τοΰ έπιστημονι- κοϋ σοσιαλισμού.

Ό έπιστημονικός σοσιαλισμός διατυπώνει τό στόχο τοΰ σοσιαλισμοΰ καί τοΰ κομμουνισμού. Τό στόχο αύτό δέν τόν βγάζει μέ άφηρημένες σκέψεις γιά τόν προορισμό τοΰ άν­θρώπου, άλλά μέ βάση τά γεγονότα τής κοινωνικής ζωής τοΰ άνθρώπου. Δείχνει τήν άνάγκη τής κοινωνικής ίδιοκτη-

αίας τών μέσων παραγωγής, γιά νά ξεπεραστοϋν οί Αντι­φάσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας καί άκόμα, βταν έγ- κατασταθεΐ 6 σοσιαλισμός, υποστηρίζει ίτ ι ή άνθρωπότητα μπορεϊ νά προχωρήσει πρός τόν κομμουνισμό, δηλαδή νά πραγματοποιήσει την άρχή : «στόν καθένα άνάλογα μέ τίς άνάγκες του». Καί άκόμα δείχνει ίτ ι ή Οργανωμένη έργα­τική τάξη είναι ή καθοδηγητική δύναμη τής κοινωνίας στήν προσπάθεια νά κατακτηθεί αυτός ό σκοπός.

354