-
MEDiNE TEFSİR OKULU*
Telif: Dr. Abdurrazzak b. İsmail Hermas** Tercüme: Prof. Dr.
Musa Kazım Yılmaz***
"Medine Tefsir Okulu" deyimi, hicretin birinci yüzyılında ortaya
çıkan tefsir ha-reketlerini ifade eder. Hicri birinci yüzyıl
boyunca etkili olan bu okul tefsir tarihi açısından çok önemli
ilkiere şahid olmuştur. Bilindiği gibi Kur'an Mekke'de nazil
olma-ya başlamıştır. Ancak Hz. Peygan1berin Medine'ye hicret
etınesiyle Kur'an'ın nüzu-lü Medine'de devam etti ve orada
tamamlandı. Hz. Peygamber (S.A.S.), kendisinden sonra İslam dinini
tebliğ etsinler diye kendisine parça parça inen ayetleri sahabeye
açıklıyordu. Bu okulun tefsir tarihi açısından en önemli tarafı
isianti hükümlerin ha-yata uygulanması için bu dönemin bir intikal
dönenli olmasıdır. Kuşkusuz Kur'an'ın ilk muhatapları sayılan
Muhacir ve Ensar mücmel bulduklan ayetleri Hz. Peyganlbe-re
sormuşlar; Hz. Peygamber de bunları açıklanuştır. Böylece Hz.
Peygamber bir mü-belliğ ve bir müfessir olarak peygamberlik
görevini tan1amlamıştır.
Hz. Peygamberin vefatından sonra ise sahabe, bir anda İslilnu
tebliğ etınek gibi büyük bir sorumlulukla karşı karşıya kaldı.
Başka bir ifadeyle, sahabe İslilmı başkalarına anlatınak şeklindeki
tebliğ emanetini omuzuna almıştı. Bilindiği gibi Hz. Pey-gamberin
vefatından sonra gelişen ilk tefsir okullan çok fazla büyük olmayan
bir sa-habe topluluğunun desteğiyle başlanuştı. Diğer taraftan
sahabenin fıkıh bilginlerin-den bir grup Hz. Peygan1berin
vefatından sonra tebliğ maksadiyle fetlledilen yerlere birer
öğretınen olarak gönderilmekteydi. Oralara giden bir çok sahabe
vefat edinceye kadar Resülullahtan öğrendiklerini bölge insanianna
anıatınaya devam etmişlerdir. Böylece fethedilen yerlerdeki
sahabiler etrafında ilim halkalan oluşmuş, bu halkalar tabiun
zan1anında birer tefsir okulu şekline dönüşmüştür. Başka bir
ifadeyle, her öğretmen sahabinin etrafında tabiundan bir halka
meydana gelnllş ve bu halkalar hicri birinci asırda tefsir
okullannın temelini oluşturmuştur. Bu okulların en önemlileri
şunlardır:
* Bu makale, Riyad' da yayınlanan 23 no 'lu ed-Dara adlı
derginin Mayıs-Haziran 1997 sayısında neşredilmiştir, s. 5 vd.
** Kadi 'lyad Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi-
FAS. *** Harran Üniversitesi llahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.
13
-
D lY ANET ILMI DERGI• ClLT: 35 • SA YI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL
1999
Medine Tefsir Okulu
Kufe Tefsir Okulu
Mekke Tefsir Okulu
Şeyhulislam İbn Teymiye bu hususta şöyle der: "Tefçir ilmine
gelince; kuşkusuz te.f.~ir ilmine en çok vakıfolan Mekkelilerdir.
Zira onlar flm Abbas 'm taleheleridirler. Mucahid, Ata b. Ebi
Rabalz, Tavus h. Keysan, Ehuasa, Said b. Ciiheyr ve lhn Ah-bas'm
kölesi Ikrime'yi zikredebiliriz. Keza Kufe'de Ahdullalı b. Mesud ve
arkadaşlaruıı, M edin e' de Zeyd h. Eslem ve arkadaşlarım wıutmamak
gerekir" ı.
Bu üç okuldan sonra, başında Muaz b. Cebel (H. 18), ilk Filistin
kadısı Ubade b. Sarnit (H. 34) ve Vasile b. el-Eska'ın (H. 83)
bulunduğu, Şam Tefsir Okulu ve başındaUkbe b. Amir (H. 58) ve
Abdullah b. Amr b. As'ın (H. 65) bulunduğu Mısır Tef-sir okulu
şöhret bulmuş okullardandır2. Kuşkusuz bütün bu okulların aslı,
şöhretini ve gücünü kurucusu olan Hz. Risaletten alan Medine Tefsir
okuludur. Bu okulun Hz. Peygamberden sonra gelen öğretmenleri ise,
tefsir ilmini ilk kaynaktan öğrenen bü-tün büyük sahabilerdir. B u
itibarla Medine Tefsir okul unu, ortaya çıkışı, özellikleri ve
tefsir ilmine getirdikleri açısından ele almakta yarar vardır.
MEDİNE TEFSİR OKULUNUN MEŞHUR HOCALARI
Kuşkusuz İslfun devlet nizannnın kurulduğu ilk kent Medine'dir.
Medine'de ya-şayan Muhacir ve Ensar Hz. Peygambere nazil olan din!
emirleri ilk elden öğrenme imkanına sahip bulunuyorlardı. Bu
dönemde Medine Hz. Peygamber tarafından başlatılan çok yoğun bir
tebliğe şahit olınuştur. Sık sık Cebrail Allah'tan vahiy getirerek
İslfun' ın ibadet, muamelat ve hayatın muhtelif yönlerine ait
hükümlerini Hz. Peygam-bere bildiriyordu3. Hz. Peygamberin
çevresinde kümelenen sahabiler de gelen hü-kümlerin izahını
Rasulüllah'tan talep ediyorlardı. Medine çok önemli bir i1ı:ıı1 ve
si-yasi merkez haline gelınişti. Emeviler, kendi dönenılerinde
lslfun Devletinin başkentini Şan1' a taşıyınca Medine siyasetten
arınnuş olarak sadece bir i1ı:ıı1 merkez haline
lbn Teymiye, Mukaddinıe Fi Usuli't-Tefsir, Kuveyt 1391, s. 61. 2
Mısır Tefsir Okulu için bkz. Abdullah Hurşid el-Beni, el-Kur'an ve
Ulumulıu Fi Mısra, Kahire 1970,
s. 270. 3 Kur'an dikkatle incelendiği zaman, Medeni ayetlere
göre Mekki ayetlerin mücmel ve izaha muhtaç du-
rumda olduğu görülecektir.liahi hikmetinde bunu böyle istediği
anlaşılmaktadır. Yani Mekke'de müc-mel olarak nazil olan ayetlerin
Medine döneminde izaha kavuştuğunu görmek mümkündür .. Buna ör-nek
olarak, lbnü'l-Arabi'nin dikkat çektiği şu iiyeti göstennck
mümkündür: "Herbiri meyve verdiği za-man meyvesinden yeyin.
Devşirilip toplandığı gün de Jıakkmda (zekat ve sadakasını) verin"
(En' am, 6/141 ). lbnü'l-Arabi bu ayeti tefsir ederken Ebu
Hanife'nin görüşünü desteklemek amacıyla şöyle der:
14
"Alla/ı bu ôyetle zekatı miicmel bir surette vacip kılmıştır.
Burada nıiinıinlerüı zekatm vucubwıa inan-malarım istemiştir. Ancak
zekatm tiirii, nisap miktarı ve zamemt lıususwıda Mekke'de bir
açıklama yapmamıştır. Medine 'de ise bu konularda yeterli
açıklanıalar yapılmıştır. Bu konuyu ancak usul bilgin-leri kavrar."
(Bkz. lbnu'l-Arabi, Ahkamü'l-Kur'an, ll, 761, Daru'l-Marife, Beyrut
tarihsiz).
-
MEDINE TEFSIR OKULU
geldi ve orada yaşayan sahabiler sayesinde uzun müddet bu ilmi
fonksiyonunu devan1 ettirdi. Bu süre zarfında, yani hicri birinci
asırda Medine, tefsir ilmine destek veren iki nesle şahit olmuştur;
Sahabe ve Tabiun. Şimdi bu iki neslin meşhur alimlerini ele
alalım:
1. Sahabeden Olanlar
Tefsir ilmini bizzat Hz. Peygamber'den alan sahabiler kendi
aralarında iki kısma aynlmaktadırlar. Birincisi, kibar-i sahabe
denilen ve İslfun devletinin tesisinde fiilen Hz. Peygamber' e
yardırncı olanlar; ikincisi Hz. Peygamber'in yanısıra büyük
sahabe-den de ilim alan siğar-ı sahabedenilen küçük yaştaki
sahabilerdir. Kibar-i sahabe ara-sında tefsir ve kiraat ilmiyle
şöhret bulanların başında hiç kuşkusuz Ubey b. Ka'b el-Ensaô (H.
21) gelmektedir. Bu büyük sahabi erken vefat etmiş olmasına rağmen
ondan ders alan ve Tabiun'dan olan talebelen kendisinden çok sayıda
rivayet naklet-mişlerdir. Tefsir tarihi kitapları ona ait bir
sahifeden de söz etmektedirler.
Medine Tefsir Okuluua emeği geçen ve bizzat Risaletten ders
almış olan bilginler arasında bulefa-i raşidini zikretmemek mümkün
değildir. Zira hadis kaynakları mer-fu veya mevkuf olarak dört
halifeye ulaşan çok sayıda rivayet nakletmektedir. Dört halife
içinde de tefsirle en çok ilgilenen hiç şüphesiz Hz. Ali' dir. Buna
karşılık şeyhayn ve Hz. Osman' dan gelen rivayetler oldukça azdır4.
Hülefa-i raşidin her ne kadar Medine okulunun kuruluşunda rol
almışlarsa da, okulun gelişmesinde asıl katkıda bu-lunan ve bu
okulun Tabiun ve daha sonraki dönemlere taşınmasına vesile olan
büyük sahabi Übey b. Ka'b'dır. Übey b. Ka'b, sahabenin
fakihlerinden5 olup kiraat ilminde bir numaraydı6. Akabe
görüşmelerine, Bedir, Uhud ve daha sonraki savaşlara fiilen
katılmış, saygın ve sevilen bir sahabiydi?.
Zehebi (H. 748), Übey b. Ka'b'ın hayatını anlatırken şöyle der:
"Kur'an'ı Hz. Peygamber'in sağlığında cemetti ve O'ndan bereketli
bir ilim öğrendi. nim ve an1el konusunda lider dunımundaydı"8.
İbnü'l-Cezeri (H. 833) ondan sözederken şöyle der: "Übey b. Ka'b
haklı olarak Seyyidü'l-Kurra'dır. Rasulüllah (S.A.S.) irşad ve
ta-lim için Kur'an'ın bir kısmını ona okumuştur"9. Übey b. Ka'b'ın
öğrencilerinden olan Ebu'l-Aliye onun hakkında şöyle der: "Übey
ibadetle meşguldü. Fakat insanların kendisine ihtiyaç duyduklannı
görünce ibadeti bırakıp insanlara ders vem1eye başladı" to. Kütüb-i
Sittede Übey b. Ka'b'a isnad edilen altmış küsur hadis yer
4 Suyuti, el-ltkwz Fi Ulumi'/-Kur'an, Bcyrut tarihsiz, Il, 1~7.
5 lbnu Hibban, Me,wlziru U/emai'I-Em.mr, Kahire l 959, s. 12. 6
lbni Abdilberr, e/-lstiab Fi Marif'eti '1-As/zab, I, 4~-49. 7 lbnu
Kesir, el-Bidaye ve'n-Nilzaye, Beyrut 139~ H, VIII, 97. H Zehebi,
Siyeru A/ami'n-Nubela, Beyrut 1405 H, I, 390. 9 lbnu'l-Cezeri,
Gayetü'n-Nilwye Fi Tabakati'I-Kurra, Beyrut 1402 H, 1, 31. lO
Siyeru Alami'n-Nube/a, I, 399.
15
-
DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AÖUSTOS-EYLÜL
IYYY
almaktadır11 . Übey b. Ka' b' ın desteğiyle gelişen Medine
Tefsir Okulunda Tabiundan olan öğrencilere kıraat ve tefsir
dersleri veren bir grup sahabe de kıraatle iştihar bul-muştu. Zaten
hicretin birinci yüzyılında "Kurra" kelimesi Kur'an'ı ezberleyen
veya onu yüzünden okumasını bilen, onun tefsiriyle amel eden ve
Kur'an hükümlerini is-tinbat edebilenlere itlak edilirdi. Yani ilk
kıraat bilginleri hem müfessir hem de fakih durumundaydılar12.
İbn Haldun (H. 808) şöyle der: "Biitiin salıabe fetva e/ıli
olmadığı gibi !zer birisi kendilerinden dinin!ıükiimleri
almabilecek birer kaynak durumunda değillerdi. Fetva ve mı ek ya da
d inin kaynağı durumwıda obıwk ancak kurra için, yani Kur'an
'mnlisi-lıini ve mensulumu, mulıkem ve miiteşabi/ıini bilen
kimseler için sözkonusu olabilirdi. Bu salıabiler bilgilerini ya
doğrudan doğruya Hz. Peygamberden veya kendilerinden biiyük
sahabeden almışlardır. Bu bilgintere genellikle Kur' cm okumasmı
bilenler wılammda "Kurra" denirdi. Zira araplar iimmi bir kavim
idi. O dönemlerde Kur'an 'ı yüzlinden okımıasmı bilenler son derece
az olduğu için kendilerine "kurra" dendi" 13•
Kuşkusuz yukarıda zikredilen vasıflara sahip olan kurra aynı
zamanda fıkıh ve rey sahipleriydi. Özellikle dört halife döneminde
kurra fetvamn tek mercii durunıundaydılar14. Nitekim İbnu Sa'd (H.
230) Tabakatü'l-Kübra'sında "Rasulüllah'ın ashabından ilim ve fetva
ehli olanların babı" adlı bir bölüm tahric etmiştir. Bu bölümde yer
alan ve Abdurrahman b. Kasım'ın babasından naklettiği rivayete göre
Hz. Ebubekir (R.A.) bir konu hakkında ilim ve rey ehline damşma
gereğini duyduğu zaman Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdurrahman b. Avf, Muaz
b. Cebel, Übey b. Ka'b ve Zeyd b. Sabit'i davet eder ve onlarla
İstişare ederdi. Bu büyük sahabilerin tümü Hz. Ebubekir döne-minde
fetva verirlerdi. Hz. Ömer de kendi döneminde istişare için yine bu
grubu da-vet etmiştir. Hatta Hz. Ömer'in kendi döneminde fetva için
daha çok Osman, Zeyd ve Übey'e müracaat ettiği
bildirilmektedir15.
Buhaô'nin (H.256) Sahibinde yer alan ve İbn Abbas'tan rivayet
edilen bir haber-de "Genç olsun yaşlı olsun tiim kurra Hz. Ömer'in
istişare meclisinin asil iiyeleriy-di" denilmektedir16. Sahabenin
en meşhur kurra ve fakihlerinden bazılan şunlardı:
Sa' d b. Ubeyd el-Ensaô. Bu zat Hz. Peygamber dönemindeki Kur'an
cem'i işinde görev almıştı. H. 16'da Kadisiye'de şehid edilmiştir1
7•
Suhayb b. Sinan b. Malik Ebu Yahya. H. 38'de Medine'de vefat
etıniştir18 .
I 1 a.g.e., I, 402. 12 lbnu Hacer cl-Askalani, Fetlıu'l-Hari,
XIII, 257. l 3 Ib ni Haldun, ei-Mukaddime, Beyruı tarihsiz, s. 494.
14 Fetlıu'l-Hari. XIII, 258. 15 lbnu Sa' d, Ta/ıaküt'l-Kubra.
Beyruı 1417 H, ll, 26. 16 Buhari, Sahilı, Tefsir, Araf, 7/5. 17
lbnu Sa'd, a.g.e., lll, 241. lll Meşahiru Ulemai'l-Enısar, s.
20.
16
-
MEDINE TEFSIR OKULU
Zeyd b. Sabit b. Dahhak. Ensar'ın ileri gelenlerinden ve
sahabenin fakihlerinden-di. H. 45'te vefat etmiştiriY.
Abdurrahman b. Münzir, Ebu Hamid es-Sa'idi el-Hazreci. Ensar'ın
kurra ve sa-lihlerindendi. H. 60'ta Medine'de vefat etmiştir2°.
Sa' d b. Malik b. Sinan Ebu Said el-Hudri. H. 64'te Medine'de
vefat etmiştir21 .
Huveylid b. Amir Ebu Şurayh el-Kabf. Sahabenin büyüklerinden ve
fakihlerin-
dendi. H. 68'de Medine'de vefat etmiştir22.
Abdullah b. Sa'd Ebu Haymese el-Ensari. Bu sahabinin ismi de
kurra ve zahidler arasında geçmektedif23.
Abdullah b. Ömer b. Hattab, Ebu Abdirrahman. Sahabenin zahid ve
salihlerinden-di. Mekke'de hac ibadetini yaparken H. 83'te vefat
etmiştir24.
Selemete b. el-Ekva Ebu Amir. Sahabenin alimlerindendi. H. 84'te
Medine'de ve-
fat etmiştir25 .
Cabir b. Abctillah b. Amr Ebu Abdillah. H. 78'de Medine'de vefat
etmiştir26.
Abdurrahman b. Sahr ed-Devsi Ebu Hürayra. Buhari ve Müslim Ebu
Hurayra'mn tefsirle ilgili rivayetlerine yer vermişlerdir. Ebu
Hurayra Rasulüllah'tan hadis rivayet ettiği gibi Übey b. Ka'b gibi
kıdemli ve bilgin sahabeden derivay etmiştir27.
Ezvac-ı tahirat arasında tefsirle meşgul olanların başında Hz.
Aişe yer almaktadır. Onun rivayetleri özellikle Urve b. Zübeyr ve
Hişam b. Urve yoluyla bize intikal et-
miştir. Bu hususta Sahilı-i Müslim'in tefsir kitabına
bakılabilir.
Übey b. Ka'b
Kuşkusuz Medine Tefsir okulunun en önemli hocalarından biri Übey
b. Ka'b'dır. Übey'in Yesrib toplumundaki yeri ve önemi, Hicretten
sonra Hz. Peygamber tarafından tesis edilen İslam devletinde de
hissedilmiştir. Bir çok rivayet, Hz. Peygamber ta-
rafından tutulan ilk vahiy katibinin Übey b. Ka'b olduğunu
göstermektedir. Asr-ı sa-adeli anlatan kitapların tümü onun ismini
anmaktadır28. Hiç şüphesiz Übey b. Ka'b
19 Ib nu Sa' d, a.g.e., II, 43!. 20 lbnu'!-Esir, Üsdü'I·Gabe,
Beyrut tarihsiz, lll, 349. 21 Meşalıiru Ulemai'l-Emsar, s. 1!. 22
a.g.e., s. 27. 23 a.g.c., s. 26. Aynca bkz. Üsdii'/-Gabe, lll, 154.
24 Meşalıiru Ulemai'l-Emsar, s. !6-!7. 25 a.g.e., s. 20. 26 a.g.e.,
s. 1 !. 27 Ahmed b. Hanbel, Miisned, V, 114. 2X Muhammed
Hamidullah, "el-Vesaiku's-Siyasiyyeh" adlı kitabında, Ubey b.
Ka'b'ın isnıini·taşıyan on-
beş vesika zikretmiştir. Bu husus için aynca bkz. El-' Azami,
Küttabü'n-Nebiy, Beyrut 1401 H, s. 56-58.
17
-
DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL
1999
vahiy katipliği göreviyle iktifa etmiş değildir. Daha sonra
Rasulüllah'ın emriyle Kur'an'ı huzur-u Risalette okumuş ve
Rasuli.illah'a arzetmiştir. Bilalıere de Kur'an'ı Rasulüllah'ın
hayatında cemeden dört Hazreeliden biri olmuştur. Bütün bu
özellikler onu kıraat ve tefsir için bir merci haline getirmiştir.
Sahabe onun yanına gelerek ondan kıraat ve tefsir dersi
alnuştır.
Buha.:i, İbnu Ebi Şeybe, Nesaf ve Ahmed b. Hanbel şunu tahric
ettiler: "Hz. Pey-ganıber (S.A.S.) Übey'e: "Ey Ühey, Allalı Beyyine
Suresini sana okumamı emretti" buyurdu. Bunun üzerine Übey: "Alla/ı
(c.c.) benim ismimi mi zikJ·etti Ya Rasulal-la!z'!" diye sordu.
Rasulüllah (S.A.S.): "Evet" buyurdu. Übey bunun üzerine ağladı"29.
Yine Abdullah b. Ömer'den gelen bir rivayete göre Rasulüllah
(S.A.S.) şöyle buyurdu: "Kur'cm 'ı dört kişiden al m ız. Abdullah
b. Mesud, Huze)j'e 'nin mevlası Sa-lim, Muaz b. Cebel ve Ühey h.
Ka'b. "30 Yine Buhaıi'nin Enes b. Malik'ten yaptığı ri-vayete göre
Enes şöyle dedi: "Kur'an 'ı Hz. Peygamber zwnanuula dört kişi
cemetti, döniii de Ensar'dandı. Mıwz b. Cebel, Übey b. Ka'b, Zeyd
b. Sabit ve Ebuzeyd. "3 1
Bütün bu rivayetlere bakıldığı zaman Übey b. Ka'b'ın Medine
Tefsir okulunun başında sayılmasının yadırganacak bir yanının
olmadığı görülecektir. İbnu'l-Cezeri'ye göre sahabeden İbnu Abbas,
Ebu Hurayra ve Abdullah b. es-Saib, tabiundan da Abdullah b. Ayyaş
b. Ebi Rabia, Abdullah b. Habib, Ebu Abdurrahman es-Sulemi ve
Ebu'l-Aliye Übey b. Ka'b'tan ders aldılar32. İbnu Kesir (H. 774)
Said b. el-As'm ha-yatını anlatırken Übey b. Ka'b'ı, Kur'an'ı
anlayan, yazan ve öğreten oniki sahabeden biri olarak zikreder33.
Bunlardan başka Übey'in oğlu Muhanuned, Tufayl ve Abdul-lah, Enes
b. Malik, İbn Abbas, Suveyd b. Gafele, Zur b. Hubeyb ve Ebu'l-Aliye
er-Reyyahi gibi şahıslar da, Übey b. Ka'b' dan ilim alanlardan
sadece bazıları. Hatta Ah-med b. Hanbel'in Müsned'i, Übey b.
Ka'b'dan rivayet edilen tefsir kaynaklarırun ba-şında gelir34.
Übey'in Tefsiri
Übey b. Ka'b çok erken vefat etmiş olmasına rağmen sahabe ve
tabiundan bir çok talebe yetiştirmiştir. Tefsir tarihi kitapları
tabiun müfessirleri tarafından kendisinden nakledilen bir tefsir
sahifesinden sözetmektedirler. Hatta Ahıned b. Hanbel'in bu
sa-hifeden bazı rivayetleri tahric ettiği bilinmektedir.
Rivayetlere dikkatle bakıldığı za-man Übey b. Ka'b'tan tefsir
rivayet eden sahabe veya tabiunun en meşhur isimleri-nin şunlar
olduğu görülecektir:
29 Buhaıi, Salıilı. Menakibu'I-Ensar, ?ll. 30 Buhaıi, a.g.e.,
a.y. 31 Buhaıi, a.g.e., Menakibu'I-Ensar, 79. 32 lbnu'l-Cezeıi,
Gayetü'n-Nilıaye, I, 31. 33 ei-Hidaye ve'IZ-Nilıaye, Vlll, l!4. 34
Siyeru A/ami'IZ-Nubela. I, 390.
18
-
MEDINE TEFSIR OKULU
1- Ebu Hurayra Abdurrahman b. Sahr ed-Devsi (H. 59). Ahmed b.
Hanbel'in Müsned'i ve bir çok tefsir kitapları bu sahabinin Übey b.
Ka'b'dan naklettiği rivayet-leri zikretmektedir35.
2- Abdullah b. Amr b. el-As (H. 63). Bu zat Mısır Tefsir
Okulunun kurucularındandır36.
3- Abdullah b. Abbas (H. 68). Kuşkusuz İbn Abbas, Übey b.
Ka'b'dan ilim alan-ların başında gelir. Hatta tnn Abbas'ın Ömer,
Ali ve Übey gibi üç önemli sahabeden ilim ahzettiği rivayet
edilmektedir37. Diğer taraftan, "Habrü 'l-Ümmalı" lakabıyla da
bilinen İbn Abbas, Mekke Tefsir Okulunun kurucusu ve hocasıdır. İbn
Abbas'ın Übey b. Ka'b'dan yaptığı rivayetler İbn Cerir
et-Taberi'nin Tefsiri, Ahmed b. Han-bel'in Müsned'i ve Tabaranl'nin
Muceınü'l-Kebir'inde yer almak:tadır38 .
4- Sehl b. Sa' d b. Malik el-Hazrec1 el-Ensan39.
5- Enes b. Malik el-Ensaıi (H. 93)40.
6- Tufayl b. Übey b. Ka'b41.
7- Ebu Said b. Mualla el-Ensarl (H. 74)42.
Tefsirin Ravileri
Übey'den bahseden bir çok tarihçi, Ebu Cafer er-Raz!, Rabi b.
Enes ve Ebu'l-Ali-ye tarikiyle kendisine isnad edilen bir tefsir
nüshasından söz etmektedirler43. Gerçek-ten de Übey b. Ka'b'dan
nakledilen rivayetlerin tümü bu isnadla gelmiştir. Ahmed b. Hanbel,
Taberi, Hakim Nisaburi, İbn Ebi Hatim, Bağavf ve daha pek çok
müfessir ve tarihçi hep bu isnadı esas almışlardır. Anlaşıldığı
kadarıyla Übey'e nispet edilen bu sahife Kur'an'ın tümünü değil,
sadece bazı cüzlerini tefsir etmektedir. Bu sahifeyi ce-ıneden
şahıs ise, tabiun alimlerinin en büyüklerinden olan Rafı b. Milıran
er-Reyya-hl, yani Ebu'l-Aliye (H. 90)dif44. Ebu'l-Aliye Hz.
Peygamber'in vefatından iki yıl sonra müslüman olınuş45, Übey b.
Ka'b'ın yanında Kur'an'ı okumuş, İbn Mesud, Ai-şe ve. Hz. Ömer'den
de ders aldığı bilinmektedir46. Aynca Ebu Musa el-Eş' an, Ebu
35 Ahmed b. Hanbel, Mii.med, V, 14. 36 a.g.e., V, 116. 37 Siyeru
Alami' n-Nübela, I, 398. 38 Ahmed b. Hanbel, M iisned, V, 116. 39
Hayatı için bkz. Üsdü'I-Gahe. Il, 320. 40 Mcn·iyatı için bkz. Ahmed
b. Hanbel, Miisned, V, 122. 41 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 136-139.
42 lbnu Kesir, Tef~ir, I, 9. 43 Hacı Halife, Keşjli'z-Ziinwı,
Beyrut 1402 H, I, Sütun, 429. 44 ei-Bidaye ve 'n-Nilıaye, IX,
80.
45 Buhari, Tarilıu 's-Sagir, Beyrut 1406 H, l, 459. 46 Zehebi,
Tezkire/ii '1-Hı!f(az. Beyrut tarihsiz, I, 61.
19
-
DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL
1999
Eyyub el-Ensari, Übey b. Ka'b, Sevban, Huzayfe, İbn Abbas, İbn
Ömer, Raf! b. Ha-die ve Ebu Said el-Hudrl'den de hadis rivayet
ettiği anlaşılmaktadır47 . Diğer taraf'tan Hz. Ömer ile
tanıştınldığı da bilinmektedir4S.
Ancak dikkat çekici olan husus Buhari, Müslim ve Timüzi'nin bu
sahifeden hiç
tahricte bulunmanıalarıdır. Bunun üç sebebi olabilir: Birincisi,
Ebu'I-Aliye'nin sıka
bir insan olmakla birlikte bir çok mürsel hadisin oluşmasında
etkin rol oynamış olma-
sıdır49. İkincisi, senedde yer alan Rabi b. Enes'in şiilikle
ithanı edilmesidir50. Üçün-cüsü ise, senedde yer alan Ebu
Caferer-Razi'nin bir kısım hadis otoriteleri tarafından
cerhedilmesidir. İbni Hanbel onun hakkında "Hadiste giiçlü
değildir" demiştir5 l. İb
n u Hibban daRabi b. Enes'in hayatını anlatırken "bunun
naklettiği hadislerdeki mii-
nakerenin sebebi Ebu Cafer er-Razi'dir" demektedir52_
2. Tabiundan Olanlar
Medine Tefsir okulunun Tabiun olan hocalarını da Kibar-i Tabiin
ve Siğar-i Ta-
biin olmak üzere iki kısma ayırmak mümkündür.
A. Kibar-i Tabiin
1. Ebu'l-Aliye.
2. Muhanınıed b. Übey el-Ensari, Ebu Muaz53
3. Abdullah b. Rabalı el-Medeni el-Ensari (H. 90).
4. Anür'in mevlası Ebu Said b. Kurayz. lbni Abdilberr'in
tahricine göre bu zat
tabiundan olup ismi bilinmemektedir54.
5. Mesrukb. Aınr el-Hemedani (H. 62)55.
6. Amr b. Salim Ebu Osman el-Medeni el-Ensari. Bu zat sahabeden
İbni Ömer ve İbni Abbas'ı görmüş, ancak Übey b. Ka'b'dan mürsel
hadisler nakletıniştir56_
7. Ebu Abdiilah Mekhul. H. I 12'de Şam'da vefat etıniştir57_
47 lbnu Hacer, Telızihü't-Telızib, Beyrut tarihsiz, ll, 2ll4.
4ll lbnu'I-Cezeri, Gayetü'n-Nilıaye, 1, 284. 49 lbnu Hacer,
Fetlıu'/-Bari, XIV, 402.
50 Mübarekfuri, Tulıfetü'/-Aiıvezi Şerlıu Camii'i-Imam Tirmizi.
III, 369. 51 lbnu Ebi Halim, e/-Cer/ıu ve't-Tadil, VI, 2ll0-2SI. 52
lbnu Hibban, Meşalıiru 'U/emai'l-Emsar, s. 126. 53
Tabakatü'l-Kübra, lll, 259; e/-Cerlıu ve't-Tadil, VII, 20::L 54
Suyuti, Tenvirü '1-Havalik Şer/w Muvattai Imanı Malik. Kahire
tarihsiz, I, 105. 55 Hayatı için bkz. Meşlıiru 'Ulemai'/-Emsar, s.
101. 56 Rivayetleri için bkz. Taberi, T~f:çir, XXVIII, 9 l; lbnu
Kesir, Tefsir, IV, 3::l 1. 57 Bkz. Meşalıiru 'U/emai'I-Em.mr, s.
114; e/-Cerlıu ve't-Tadil, VIII, 407.
20
-
MEDINE TEFSIR OKULU
B. Siğar-i Tabiin
1. Muhammed b. Ka'b el-Kurazi, Ebu Hamze el-Medeni (H. 108)58.
Tabiunun meşhur alimlerinden birisidir. El-'Icli onun için şöyle
der: "Tahiwıdan olup Medi-ne'li biiyiik hir Kur'an hilginidir"59.
İbnu Kesir, onun tefsir hususundaki ilmini gös-teren bir çok
rivayeti tahriç etmiştir00 . İbnu Hacer onun hayatını anlatırken
şöyle der: "Muhammed b. Ka' h el-Kurazi, Ah has h. Abdilmuttalih,
Ali h. Ehi Talib, İbn Me sud, Amr b. As, E/m Zer el-G(ffari ve E/m
'd-Derda 'dmı rivayet etmişti!: Ancak tiimiiniin
ndirsel oldu.{fu ifade ediln.ıiştir. Muhammed h. Ka' h el-Kurazi
ayrıca Fudale h. Uheyd, Mu/fire h. Şube, Muaviye, E/m Hurayra, Zeyd
h. Erkam, İbn Abbas, İbn Ömer ve di/ferlerüıden rivayet
etmiştir"6l.
2. Yezid b. el-Ka'ka'. Abdullah b. Ayyaş b. Ebi Rabia'mn
mevlasıdır ve "Ebu Cqf"er el-Kari" adıyla şöhret bulmuştur. İbnu
Hibban Medine alimlerini anlatırken ona da yer vermiştir. Ri vayete
göre kendisi Kur' an ilimlerine önem veren takva sahi-bi bir
kimseydi. H. 133'te vefat etmiştir62.
3. Zeyd b. Eslem el-' Adevl. Ömer b. Hattab'ın mevlası olup "Ebu
Abdilla/ı el-Medeni" adıyla bilinmektedir. H. 139'da vefat
etmiştiı·63. İbnu Abdi'l-berr en-Nem-ri, "Eslem ilim ve din
yönünden mevalinin en sıkalarmdwıdı. Zeyd b. Eslem ise, Me-dine
e/ılinin sıkalarmdandı. Alim ve fazı! bir zat idi. Deni/diğine
göre, Muhammed b. Ka'h el-Kurazi'den sonra en çok Kur'mı'ı bilen
Zeyd h. Eslem idi" derM. Ez-Zehe-bi'ye göre Zeyd b. Eslem'in bir
tefsiri de vardır. Oğlu Abdurrahman (H. 182) bu tef-siri
kendisinden rivayet etmiştif65.
MEDiNE TEFSİR OKULUNUN ŞÖHRET SEBEPLERİ
1) Bilindiği gibi Medine-i Münevvere, Allah tarafından seçilen
ilk İsHlm ülkesi-dir. Bu itibarla Medine çevresi, İslfuni hükümlere
beşiklik yapmış bir yerdir. Kuşkusuz Hz. Peyganıbcr'in Medine'ye
hicret etınesiyle başlayan süreçte, Medine Okulu-nun şöhrete
kavuşmasına yol açan bir çok etken görülmüştür. Her şeyden önce,
ba-şında Abdullah b. Abbas gibi büyük bir sahabinin bulunması
sebebiyle Mekke Oku-lu büyük bir üne kavuşmasına rağmen, tefsir
tarihiyle ilgilenen eski ve yeni bir çok bilgin Medine'nin en
önemli ve en kıdemli bir ilim merkezi olduğu hususunda ittifak
etmişlerdir. Bu yüzden gerek Mekke gerek diğer tefsir okulları
ancak Medine okulu-
5~ Bkz. Buhari, Tari/ı u 's-Sağir, 1, 27~. 59
Telızibu't-Telızib, IX, 421. 60 EI-Bidaye ve 'n-Nilıaye, VI, 240. 6
ı Telızibu 't-Telızib, IX, 421. 62 Meşalıiru 'U/emai'l-Emsar, s.
76. 63 Buhari, Tarilıu 's-Sagir, ll, 3g_ 64 lbni Abdilberr,
e/-Tenılıid, Jll, 240. 65 Tezkiretii'/-Hulfaz, 1, ı 33.
21
-
D lY ANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SA YI: 3 •
TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL l YYY
nun birer şubesi durumundadırlar. Hz. Peygamber'in Medine'ye
hicret etmiş olması, Mekke fethedildikten sonra bile Medine'yi
terketmemesi ve vefat edinceye kadar ora-da ikamet etmesi Medine'yi
bir hicret ve ilim kenti haline getiınıeye yetmiştir.
Alllah (c.c.), dinini Mekke'de izhar etmeleri ve ilk İsHim
devletini burada kurma-lan için Hz. Peygamber' e ve ilk
müslümanlara emir vemriştir. Hz. Peygamber Medi-ne'ye yerleşir
yerleşmez Kur' an burada da kendisine nazil olmaya devanı
etnriştir. Ancak Kur'an'ın insanlara yönelik üslubu oldukça mücmel
olup izaha muhtaç bir du-rumdaydı. Bu yüzden Hz. Peyganıber
(S.A.S.) kendisine nazil olan mücmel ayetleri ashabına açıklıyordu.
Hz. Peygamber'in Kur'an hükümlerine yönelik tefsiri Medi-ne'de bir
tefsir okulunun ortaya çıkmasına yol açıyordu. Zira tefsirle
alakalı bütün ri-vayetler Medine'de yaşayanlar tarafından
nakledilmiş tir.
2) Öte yandan Medine'nin bir hicret ülkesi olması başlıbaşına
okulun şöhret bul-masına yol açan unsurlardan biridir. Bilindiği
gibi buraya ilk olarak Hz. Peygam-ber'in büyük sahabileri
gelnriştir. Rasulüllah onları Medine'li Ensar ile kardeş yap-nuştı.
Bu itibarla Medine ilk Darü'l-İslfun ünvanını alan bir İslfun
kentidir. Hz. Pey-gamber'in vefatından sonra da sahabe Medine'nin
hicret sebebiyle kazandığı fazilet-ten dolayı burada kalmaya devanı
etmişlerdir. Hz. Ömer (R.A,) ashabın Medine'den aynimaması için
büyük çabalar sarfetnriştir. Asker, vali veya öğretınen olanlar
dışında sahabe Medine'yi terketmenrişlerdir. Böylece dört halife
dönenunden sonra da ilk müslümanlar Medine'de kalmaya devam
ettiler. Bunlar kendilerinden sonra gelenler için de örnek bir
ilnri çevre oluşturnmşlardır. Sahabenin Medine'yi terketmeme
ko-nusunda Hz. Peygamber'in şu hadisinin etkili olduğu
söylenebilir: "Şam, Yemen ve Irak fetlıedilecektir. Medine 'den bir
grup ailesiyle birlikte ra/ıatlamak için oralara gidecektir. Fakat
eğer bilseler Medine onlar için daha lıayırlıdır"66.
Yine Müslim, Medine'nin fazileti konusunda şu hadisi tahric
etnriştir: "Eğer bil-seler Medine onlar için dalıa lıayırlıdır.
Medine'den yiiz çevirip onu terkeden olursa mutlaka Allalı onların
yerüze dalıa hayırlısım Medine'ye gönderir"61. Gerçekten de birinci
hicri asırda Medine ilim ve fazı sahibi şahıslardan hali
olmanuştır. Bu yüzden Medine bir şeriat kenti olarak kalmış ve onun
sakinleri de Hz. Peygamber'in getirdi-ği dini en iyi bilenler
arasında yer alımşlardı. Sahabe olsun tabiun olsun veya daha
sonraki nesiller olsun bütün zamanlardaki Medine Sakinleri Hz.
Peygamber'in nrira-sına büyük bir hırsla sahip çıkmışlardır. Çünkü
vaktiyle bütün kabileler arasında Hz. Peyganıber'e arka çıkan ve
O'nu destekleyen sadece Medine'li Evs ve Hazrec olmuştur.
3) İbn Teynliye "Medine elılininmezlıebi salıi/ı midir?"
şeklindeki bir soruya şu cevabı vermiştir: "Medine e/ılinin mezhebi
Islam şeriatı ve prensip/eridir. Çiinkii Me-
66 Buhari, Sahilı, Medine, 5; Müslim, Salıih, Hac, 4Y6-4Y7. 67
Müslim, Sahilı, Hac, 45Y; lbni Hanbel, Müsned, 1, ISI.
22
-
MEDINE TEFSIR OKULU
dinehir siinnet, lıicret ve niisrat diyaruhr. Mu!wcirler Allalı
ve Rasulii için oraya lıü:ret ettiler. Ayrıca EI!Sar da Medine 'ye
Re fen Rasuliillalı 'ı kucakladı. Bu yüzden saha-he, tahilm ve
tehe-i tahiwı dönemlerinde İslam diinyasuıdaki merkezlerin en
sa!ıih mezhebi Medine 'liferin mez/ıebiydi "ox.
4) Medine'nin müslümanlar tarafından bir ilim merkezi olarak
kabul edilmesi de Medine Tefsir okulunun iştihar bulmasına katkıda
bulunmuştur. Buhari'nin İbn Ab-bas'tan tahricine göre, bir adanun,
Hz. Ebubekr ve Ömer'in bey'atleriyle ilgili sözü Hac ziyareti
esnasında Hz. Ömer' e nakledildi. Hz. Ömer bu sözden öfkelendi ve
insan-lara bu konuda bir hutbe vem1ek istedi. Ancak Abdurrahman b.
Avf Hz. Ömer'i uya-rarak dedi ki: "Ya Em re' 1-Miiminin,
liitfenlmrada bu konuyla alakatı olarak konuşmaymız. Birileri sizin
a/fwllzdwz sözü alır, iyi mulıqf(ıza edemez ve iyice yerine
ko}11ıaz. &ıbret, Medine 'ye varınca, orada.fikılı erbabı ve
Medine 'nin eşra.fiyla istişare eder ve diyeceifini denin. O zaııum
ilim e/ıli senin söziinii alır ve yerine koyar." Bunun üzeri-ne Hz.
Ömer "Vallalıi M ed ine 'ye vardıifunda ilk yapacaifmı iş /m olur"
dedi69.
5) Hicretin ikinci asnnda bile hicret yurdu olan Medine'nin ilm!
fonksiyonu de-van1 etti. Diğer bölgelerdeki alim ve fakihler
Medine'li alimleri ilim ve fıkıhta üstün görüyorlardı. Nitekim
lman1 Malik (H. 179) Mısır fakihi Leys b. Sad'a gönderdiği
mektubunda şöyle der: "Bilin ki, insanlar Medine elıline
tabidirler. Zira oraya lıicret yapılmıştır ve ortula Kur' annazil
olmuştur. Medine'liler vahye şahit olmuş kimseler-dir. Rasuliillalı
valıiy yoluyla aldıifı emirleri onlara duyuruyor, onlar da bu
emirlere uyuyorlardı. Bu durum Rasuliillalı 'uz vefatma kadar devam
etti. "70 Leys b. Sa' d ise cevabında şunlan kaydediyor: "Bana
yazdıklarmla isabet etmiş bulunuyorsun. Elbet-te ki insanlar,
lıicret yurdu ve valıiy memleketi olan Medine elıline tahidirler.
Zira Medine lı em Rasuliillalz 'mmemleketi, hem de Kur'an 'm nazif
oldu if u ve aslıabm va/ıye şahid olduifu bir yerdir. "71
6) Medine'nin ilim ve fıkıhtaki öneminin daha sonra gelen Abbasi
halifeleri ta-rafından da bilindiği görülmektedir. Nitekim Ebu
Cafer Mansur halife olunca, Irak'ta ilmi yaymak an1acıyla Hicaz
alimlerini davet etmiştir. Bu davet üzerine Hişan1 b. Ur-ve,
Muhammed b. Ishak, Yahya b. Said el-Ensari, Rabia b. Ebi
Abdirrahman, Hanza-la b. Ebi Süfyan el-Cahnıi ve Abdulaziz b. Ebi
Seleme el-Macişun gibi bilginler Irak'a gitmişlerdir72. Kadi
İyad'ın nakline göre Ebu Naim İman1 Malik'e bir şey so-ruyor. Bunun
üzerine İman1 Malik: "Eifer ilim istiyorsan burada kal. Zira Kur'an
Fırat' a nazif olmadı" demiştir73.
6t{ lbni Tcynıiyc, Mecmu'ui-Fetava, XX, 294. 69 Buhari, Sahih,
Hudud, 31. 70 Kadi 'lyad ei-Besti, Tel1ibü'/-Medarik ve
Tari/ıii'/-Me.mlik li-Ma'r(feti 'A!tımi Mezhebi Imam Malik,
Fas tarihsiz, I, 42. 71 a.g.e., I, 43-44. Aym:a bkz. lbni Kayyım
ei-Cezviyye, l!amu'I-Muvakki'in, Beyrut 1397, lll, 95. 72 lbni
Teynıiye, Mecmu'u'/-Fetava. XX, 307-30X. 73 Kadi 'lyad. a.g.e., I,
40.
23
-
DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AÖUSTOS-EYLÜL
1999
MEDİNE TEFSİR OKULUNUN ÖZELLİKLERİ
Medine okulunu diğer tefsir okullanndan ayıran temel bazı
özellikler vardır. B un-lan şöyle özetlemek mümkündür:
1) Medine Tefsir okulu bir Peygamberlik ocağıdır. Medine'liler
Rasulüllah'ın hayatını o kadar önemsemişlerdir ki, onlara göre rey,
vahye şahid olan sahabenin ter-cihi anlanuna geliyordu. Nitekim
lman1 Malik Muvatta'da yer alan bazı yerlerin ken-di reyi olup
olmadığı hususunda varid olan bir soruya verdiği cevapta şunlan
kayde-diyor: "Kasem ederim onlar benim reyim değildir. Eğer bunlar
benden önce sahabe-ye yetişen alim ve fazı! insanlarm re yi ise
benim de reyimdir. Bu nesilden izesil e ge-len bir mirasdır.
"74
Gerçekten de Rasulüllah'ın vefatından sonra da Medine'nin bir
nübüvvet ocağı olduğu yönündeki önemi devam etıniştir. Nitekim İbn
Mesud (R.A.) kendisine bir şey sorulduğu zan1an cevap verir. Fakat
Medine'ye döndüğünde durumun verdiği fetva istikametinde olmadığını
anlayınca fetvasından döner ve fetva verdiği adanu bulur, durumu
düzeltirdF5.
2) Medine ayın zamanda bir hadis memleketidir. Zira oradaki
bütün tefsir ve fıkıh uleması mücerred rey ile iktifa etmeyerek
ayın zamanda hadise de çok önem ver-mişlerdir. Hadise verilen bu
önem, Medine ehlinin ictihad üzerinde çok etkili olmuş ve istinbat
ettikleri hükümlerde tesiri görülmüştür. Taberi'nin tahricine göre
Ubey-dullah b. Ömer şöyle dedi: "Ben Medine ulemasuıa yetiştim.
Tefçire çok önem atfe-diyorlardı. Salim b. Abdilla/ı, Kasım b.
Muhammed, Naji ve Said b. Müseyyeb onlar-clandı "76. Ebu Ubeyd'in
tahricine göre Hişam b. Urve şöyle demiştir: "Babamm Kur' an' m bir
tek ayetini hile te vi! ettiğini işitmedim. "77
3) Kuşkusuz Medine ehli ile ilgili olarak nakledilen bu sözler
onlann Kur'an'ı tefsir etmediklerini, ya da tefsiri
yasakladıklarını göstemuyor. Bütün bunlar, onlann ihtiyatlı
olduklarını, Rasulüllah'tan duyduklanyla Kur'an'ı tefsir etmek
istediklerini gösterir. Onlann, Kur'an'dan ya da sünnetten bir
delil olmadıkça Kur'an'ı tefsir et-mek istemediklerini anlıyoruz.
Medine ulemasımn bu titizliği sonucudur ki, Irak'ta ve diğer İsliim
merkezlerinde görüldüğü gibi Medine'de kendi reyleriyle hareket
eden sapık mezhepler türememiştir. Sadece kendireylerine itimad
edenler Medine'de gö-rüldüğü takdirde mutlaka oradan
çıkanlnuşlardır. Nitekim İbn Teynliye bu konuda şunlan kaydeder:
"Medine-i Miinevvere bidatlarm zulzurwıdan korwımuştur. Eğer e/ıl-i
bidatdan biri orada yaşıyor olsaydı Medine'lilerce nefretle
karşılamrdı. Oysa şii lik, itizal ve miircie gibi bid'at mezhepleri
Şam, Basra ve Kııle 'de kol geziyordu. "78
74 lbni Ferhun, ed-Dibacü'/-Miizelılıeb, Kahire tarihsiz, 1,
119. 75 Kadi 'lyad, a.g.e., 1, 39. 76 Taberi, Tefsir, 1, 29. 77 Ebu
Ubeyd, Fadailii'l-Kur'an, ll, 214. 78 lbnu Teymiye, a.g.e., XX,
302.
24
-
MEDINE TEFSIR OKULU
4) Medine Okulu bir rivayet okuludur. Zira Rasulüllah'ın şehri
olan Medine'de yaşayanlar tefsir, ahkam ve siyerle ilgili
rivayetlere çok önem vermişler ve bu riva-yetlerin nesilden nesile
geçmesini sağlamışlardır. Nitekim Hicri birinci yüzyılın son-larına
doğru Halife Ömer b. Abdilazız döneminde hadisler tedvin edilmeye
başlayınca en sahih hadislerin Medine'de olduğu yönünde ittifak
hasıl olmuştur. Bu yüzden Halife Ömer b. Abctilaziz ilk olarak
hicret yurdunun hadislerini yazdırmaya başlamıştır. Aslında Ömer b.
Abdilaziz Medine'nin yabancısı değildi. Zira o hicazvalisi iken
bölgeye ilgi duymuş ve bölge halkı tarafından yakından
tanınnuştı.
Hatip Bağdadi'nin Abdullah b. Dinar'dan nakline göre Ömer b.
Abctilaziz Me-dine valisi Ebubekir b. Hazm' a şunlan yazmıştır:
"Rasuliillalı 'ın sünnetini yaz. Ben ilmin ve ulemwwz kayholmasmdan
endişe ediyorum. "79 İbni Abdilberr'in ri-vayetine göre İbn Vehep
şöyle demiştir: "İmanı Malik 'in şöyle dediğini duydum: Ömer h.
Alıdilaziz sünnetin ve.fiklwı daha iyi öifrenilmesi anıaciyle İslam
kent mer-kezlerine mektuplar gönderiyordu. Medine 'ye gönderdiği
mektuplarmda ise hep geçmiş örnekleri sorar ve Medine 'de yaygın
olan sünnetle amel edilmesini tavsiye ederdi. "80
Evet gerçekten de Medine okulu bir rivayet ve bir hadis okulu
mahiyetindeydi. Bu konuda hiçbir İslam kenti, Medine'nin ulaştığı
seviyeye ulaşamanuştır. Her şeyden önce Rasulüllah'ın Medine'de
ikamet etınesi ve fetihten sonra Mekke'ye dönmeme-si Medine'lilerin
hadis rivayetine önem atfetmelerine etkili olmuştur. Rivayete göre
Süfyan b. Uyeyne: "Kim kalbi mutmain eden bir isnad anyorsa Medine
e/ılinin lıadisine yap1şsm" derniştir81.
Bilindiği gibi sahabe zanıanından itibaren Kur'an tefsiri
rivayet ve rey olmak üze-re iki yol ile gelmiştir. Ancak Medine'nin
en meşhur alimleri Kur'an'ı anlama konu-sunda ri vayete itibar
etıııişlerdir. Medine'den uzak olan diğer İslam kentlerinde ise
durum tamamen farklıydı. O bölgelerde ri vayete yer verildiği gibi
rey tefsirine daha çok önem verilmiştir. Mesela Medine'ye en yakın
merkez olan Mekke'de, okulun bir numaralı hocası olan İbn Abbas
Kur'an'ı tefsir ederken rivayelin yarıında reye önem vernıiştir.
Bunun için İbn Abbas tefsirde arap şiirine, lugata ve diğer bazı
yardımcı unsurlara müracaat etıııiştir.
SONUÇ İslam'ın ilk zanıanlannda Medine'nin sosyal ve siyasal
alanda kazandığı önem,
ona ilmi açıdan da önemli bir çehre kazandırmıştı. Nitekinı 1.
H. yüyılda, her biri bir kısım sahabeye istinad eden okııliann
ortaya çıktığını görüyoruz. Bunlann en meş-
79 Bağdadi, Takyidü'l-llm. s. 106.
ııo Ib ni Abdilberr, et-Temlıid, I, iSO-iS!. ıı 1 a.g.e., I,
79.
25
-
DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AÖUSTOS-EYLÜL
1999
hurları sırayla Kufe, Mekke, Şam ve Mısır tefsir okullarıdır.
Ama her şeye rağmen Medine okulu tüm okulların anası durumundaydı.
Şöyle ki:
Medine okulu, tüm okulların anası olması açısından ele alındığı
zaman bu asliye-tİn nereden kaynaklandığını görebiliriz. Zira bu
okulun kurucusu, Kur'an'ı sahabeye anlatan Hz. Peygamber'dir.
Rasulüllah'tan sonra İbn Mesud'u görüyoruz. İbn Me-sud'un, Hz.
Ömer'in hilafeti döneminde görev icabı Kufe'ye gittiği
bilinmektedir. Bununla beraber İbn Mesud sık sık Medine'ye gelir ve
elde ettiği yeni bilgileri Ku-fe'ye götürürdü. Aslında Halife Hz.
Ömer de onu hem bir vali hem de bir öğretmen olarak Kufe'ye
göndermişti. Buna rağmen H. 32'de vefat edinceye kadar Medine ile
irtibatını asla kesmemiştirX2.
Hz. Ali Kufe ve Irak bölgesine gitmeden önce Medine'de ders
veren büyük bir alim idi. Yine Mekke okulunun kurucusu sayılan İbn
Abbas bütün ilmini Medine'de Rasuli.illah'tan ve kibar-i sahabeden
alnuştı. İbn Abbas'ın "Rasuliilla!ı 'm tüm ilmini E llS ar
malıallesinde buldum" sözü çok manidardır83. Ş anı ve Mısır
okullarının başında bulunan sahabenin durumu da aynıydı. Onlar da
Rasulüllah'ın şehri olan Medi-ne'de yetişmiş bilginlerdi. Mesela
Abdullah b. Amr ve Ukbe b. Amir Medine'de tah-sil gören, sonra bu
ilinılerini Mısır'a götüren küçük yaştaki sahabilerdendi. Keza
Mu-az b. Cebel, Ebu'd-Derdave diğer sahabiler aynı şekilde
Medine'de ilim tahsil eden, bilalıere Şam'a intikal eden ve orada
vefat eden bilginlerdi. Bütün bunlar Medine Tef-sir okulunun tüm
okulların aslı, esası ve çekirdeği olduğunu göstermektedir.
Medine, Kur' an' ın getirdiği hükünılerin ilk uygulama merkezi
sayılırdı. Zira na-zil olan bütün hükümler önce Medine ehline
tatbik edilmiş, bilalıere diğer bölgelere uygularınuştır. Bu
itibarla başta tefsir ilmi olmak üzere fıkıh ve hadis ilinıleri de
Me-dine merkezlidir. Nitekim Medine'nin bu özelliğinden dolayı,
herşeye rağmen Medi-ne'de yaşanıayı başka bölgelerde yaşamaya
tercih eden bir çok bilgin sahabiyi görü-yoruz. Bunların
yetiştirdikleri öğrenciler başka kentlere göç ederek İslfuıu
ilimleri oralara nakletmişlerdir. Bununla birlikte Rasulüllah'ın
vefatından sonra, görev icabı fetbedilen bölgelere giden sahabiler
de vardı. Bunlar da, tefsirle ilgili bilgilerini git-tikleri
yerlere taşıdılar. Görülüyor ki, tefsirle ilgili rivayetlerin
Medine dışına çıkınası iki yolla olmuştur. Ya Medine;'ye gelip ders
alan ve bilalıere giden tabiun vasıtasiyle, veya görev icabı
Medine'den başka yerlere giden sahabe vasıtasiyle. Her iki durumda
da Medine'nin tefsir ilmindeki fonksiyonu inkar edilemez.
82 Meşahiru U/emai'l·Emsar. s. 10; el-Hidaye ve'n-Nilıaye, rı,
126. 83 el-Hidaye ve'n-Nilwye. VII, 29X.
26
