Mehmet Eroz Turk Ailesi

7/27/2019 Mehmet Eroz Turk Ailesi

1/80


2/80

Mehmet Erz - Ali Gler

Trk Ailesi

Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlan


3/80

Erz, Mehmet

Trk ailesi / Mehmet Erz - Ali Gler; editr: Alev KhyaBirgl - Ankara: AYK Atatrk Kltr Merkezi Bakanl,1998.

VI, 74 s.; 19.5 x 11.5 cm. (Atatrk Yksek Kurumu AtatrkKltr Merkezi yayn: 150. Trk kltrnden grntler dizisi:39).

indekiler: Trk Ailesi/Mehmet Erz. - Trklerde Aile veUnsurlar (balangtan XII. yzyla kadar)/AliGler.

ISBN: 975-16-0990-9

1. ALE - TRKYE - RF VE ADETLERI. Gler, Ali. II. Birgl, Alev - Kahya, ed. III. Trklerde aile

ve unsurlar (balangtan XII. yzyla kadar). IV. K. a. V. Seri306.85956


4/80

ATATRK YKSEK KURUMU

ATATRK KLTR MERKEZ BAKANLII

Mehmet Erz - Ali Gler

TRK ALES


5/80

Atatrk Yksek Kurumu

Atatrk Kltr Merkezi Yayn: 150Trk Kltrnden Grntler Dizisi: 39

Mehmet Erz - Ali GlerTrk Ailesi

Atatrk Kltr Merkezi Bakanl, 1998ISBN: 975-16-0990-9

LESAM: 98.06.Y.0143-144

Birinci bask: Milli Eitim Basmevi, 1977

EditrAlev Khya Birgl

Sayfa Tasarm

Halit Ataseven

Kapak TasarmHalit Ataseven

Kapak ResmiBahram Siyah Saray'da, Nizami, Hamse, LeningradSaltykov Shchedrin Public Library, 1436. (Ed. E. Yu

Yusupov, Miniaturen Illumination of Nisam 's Hamsah,Takent 1985).

BaskDumat Ofset Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti.

Atatrk Kltr Merkezi BakanlG. M. K. Bulvar 133, 06570 Maltepe-Ankara

Tel: (312) 231 23 48-232 22 57Belgegeer: 232 43 21


6/80

SUNU

nsann bir erkek ve bir diiden yaratldn biliyo-ruz. Bir erkekle kadn arasnda meru, makul, malum

beraberliin adna aile denir. Arapa'dan aldmz bukelimenin en eski Trkemizdeki karl ne idi? soru-

suna cevap aramak yerine ev (y) adn tayan zel me-kn (d kl, kee vb. ii hal, kee vb. hal, gilem/kilem)kelimesine bakarak bir fikre varabiliriz: Evlenmek/y-lenmek, evermek fiilleri yannda ere varmak, kz

vermek, kz karmak fiilleri de bulunmaktadr. Bu fiil-lerden anlalyor ki, Trklerde aile bamszln ilan

ve kiinin ahsiyet olmasnn kabul ile ilgili bir gster-gedir.

Aile, iki farkl cinsten insann kendi rzalaryla ya-a, makul beden ve kltrce uygun/yakr olmak ve

birbirlerinin namus bekisi gibi grmek artyla bedenen

ve ruhen birlikteliin kurumlat zel bir beraberlikanlaml ve baka insanlarn da beklentilerini iinde ta-yan psikolojik, sosyolojik ve ekonomik etkileim ve de-vamllk merkezidir.

ki zt insan arasnda izah olduka zor bir yak-latrc gcn bir baka syleyile kaderin ekme ve

ekitirmesi sonucunda ilgi duyma, beenme, holanma,


7/80

sevme, vazgeilmez olma basamaklarndan biriyle, bir-birlerini isteyen iki zt cinsli, birbirlerine yakabileninsann mizalann ortadan kaldrmadan, biyolojik, sos-

yolojik paylamalara hazr olmakla balayan aile kuru-mu, cinsin devamnn da kltrn zenginleerek yaa-masnn da en nemli aralarndan biridir. Acaba 21.yzyln eiinde medyatik bombardman ile yksekkent teknolojisinin arasna skan insan yalnzlktan,kimsesizlikten, aresizlikten, beden ve ruh hastalklar-dan ve ahlkszlktan kim koruyacak? Bize gre kadnn

veya erkein yahut ocuklarn en gvenli yaama alan-lar onlarn ailelerinin iindeki dnyadr. Aile bu anlam-da zarar grmediimiz, gremeyeceimiz, korunduu-

muz, barndmz, beslendiimiz ve paylaarak oalt-tmz zel mekndr.

Gnmzde glendirilmesi, desteklenmesi sosyo-log, psikolog, hekim ve idarecilerin zerine titremesigereken kurum ailedir. Okullar veya semtler yahut ehir-ler veyahut izlenen kanallar ve programlar arasndaki

fark btnlemeyi yaralayan bir olumsuzluk gibi gr-mek ve dvnmek istemeyenler aileleriyle vnmeninyolunu aramaldr. Temelleri salam atlm devamlleziyet olmaktan km kltrn ve neslin devamn sa-layan ailenin kurulmas da bir dilek olmaktan ok, biliniidir: Atalarnn birlikteliklerinin srrn renip, bilincedntrenler, torunlarna beraberliin ne, niin, nasl

olduu konusunda rnek olabilirler.

Prof. Dr. Sadk TURAL


8/80

TRK ALES

Mehmet Erz

I-Aile ve Cemiyet (Toplum)

Sosyoloji, ailenin, klan ailesi ile balad grn

benimsemitir. Geri Wundt gibi baz sosyologlar, G-ney Afrika'daki Boiman veya Bumen'lerin ailesini,ilk aile tipi, ilk cemiyet tipi olarak gryorlarsa da,mesele kestirilip atlacak kadar kolay deildir. Bazmateryalist sosyologlar ise, insanln ilk devirlerindeailesiz bir yaama hali dnyorlard. Bu iddia, ilmin

verilerine uymamaktadr. nsanln ilk alanndan beri

ailesiz devir olmamtr. Aile cemiyeti (toplumu),cemiyet aileyi yaratmtr. Daha dorusu ikisi i iedir;klan topluluu ve klan ailesi. Klan Durkheim'n (lm.1917) ve dier sosyologlarn belirttii gibi, blnmesimmkn olmayan en kk topluluk nitesidir,parasdr. Bu topluluk, kltr adn verdiimiz,


9/80

2 MEHMET ERZ

inanlar, detler, kaideler btn ile, klan ailesini sosyal

ve hukuk kayt altna almtr. Kltr, kiileri aarak,btn topluluu kontrol altna alr; alileye biim ve dzenverir. Aileye dardan hkmettii iin, aile, sadece ferdbir birlemenin rn, kan hsmlnn mahsulolmaktan kar ve sosyal kurum (itima messese)olmak niteliini kazanr. Bundan trdr ki aileye,itima messese (sosyal kurum) diyoruz.

Klan ailesine dzen veren, onu bir kurum (mes-sese) haline getiren ruh, kaynan ve gcn, ilk cemi-

yetin topluluk uurundan almaktadr. Bu uur (bilin),aileyi, tabi bir birlik olmaktan teye, sosyal messese(itima kurum) olmak durumuna getirmekte, byle birseviyeye ulatrmaktadr. Sz geen bu topluluk uuru(bilinci), Totemizm'dir. Totem ad verilen kutlu bir

hayvan, bitki veya eyada "mana" denilen kutlu birgcn sakl bulunduuna, gizli bir cevherin sakl bulun-duuna inanlarak meydana getirilen din ve sosyal siste-min btnne, sosyal ilimlerde "Totemizm" denmitir.Totemizm denen bu din ve sosyal sistemde, klan yele-ri, totemleri ile kendilerini hsm sayarlar ve ayn atadantrediklerine inanrlar. Bu ilk cemiyet insann mantna

gre, totemi szgelii "kartal" olan bir klann yeleri,hem insan hem kartaldr. Klann ad da, yelerinin adda kartal olur. Klan yelerinin totemlerini ldrmeleri,felaket getirir, yasaktr, haramdr; bu cemiyetlerin diliyle"Tabu'Mur. Tabu olan yalnz o deildir; klan iindekikadn ve erkeklerin de birbirleri ile evlenmeleri tabu'dur,

yasaktr. nk klan yeleri ayn kan tamaktadr;hepsinde ayn cevher (mana) vardr, damarlarnda dola-

maktadr. Birbirlerine hsmdrlar, "mahrem"dirler,bacve karde saylrlar. Bu durumda, klan dndan evlenmezarureti vardr ve bu hal "dardan evlenme" (ekzo-gami)yi dourmutur.


10/80

TRK ALES 3

lk insann, evresine ve tabiata bakarak, yaratcs-n aramasndan, Tann'y aramasndan ortaya kan Tote-mizm, klan dndan evlenme kaidesi ile, aile mes-sesesinin (kurumunun) koruyucusu olmutur.

Nfus art, madd alandaki gelimeler yznden,insan topluluklar, eitli sosyal kademeleri aarak im-paratorluk seviyesine ulatlar ve sonunda, "millet" ha-line geldiler. Bu bak iinde, klan ailesinin yerini, bakaaile tipleri ald: Romallarda ve inlilerde ailenin en

yal erkeinin mutlak sz sahibi olduu, "Pederahi"(Ataerkil) aile tipi grld. Burada kadnlarn hibirsz hakk olmayp, hsmlk baba soyunu izlemektedir.

Kadn erkein atalarnn dinine balanmtr. Buradadin, atalar kltrdr. Din ibadetlerinin yrtlmesi, aileilerinin ve mal varlnn idaresi, aile bakanna aithaklardr. Olduka byk hacimdeki bu aile tipine ben-

zeyen Slavlardaki "Zadruga" Ailesi, bir bakma peder-ahl andrr. Yakn hsmlar, ailenin en yal erkeininidaresi altnda yaarlar. Mal varl Zadruga topluluunaaittir ve aile bakan tarafndan idare edilir. Kars kendi-sine yardmc olur ve bu yal kadnn bir dereceye kadarsz hakk vardr.

Dier bir tip, "Pederi" Ailedir. Burada baba szsahibi olmakla birlikte, anann da aile ilerinde fikri aln-maktadr. Pederahlktaki, ast astk, kestii kestik olanerkein yerini, ailenin reisi olan erkek almtr. Miras

ve hsmlk iki baldr(Agnatikve Kognatik); yani

hem baba soyunu, hem ana soyunu takip eder. Ziya G-kalp'e gre, Trkler ve Cermenler, pederahine devrini

yaamadan, pederi tipe atlmlardr. Zamanmzda ise,

ana, baba, ve evlenmemi ocuklarn meydana getirdiikk aileye, "Yuva tipi aile" (conjugal, izdivac aile)


11/80

4 MEHMET ERZ

denilmektedir. Geen yzyln balarnda, yazsz kaide-leri toplamak suretiyle meydana getirilen Fransz Mede-n Kanunu, bu yeni aile tipini pekitirmitir. Gnn sos-

yal kltrel ve ekonomik artlan da, bu ailenin gelime-sine yol amtr.

Durkheim sosyolojisine kar kan "itima ilim"(Science sociale)'ilerin ba olanLe Play(lm. 1882),Bat Avrupa sahillerinden Asya'ya kadar yzlerce ailetipi zerinde aratrma yapm ve aralarnda pek okfarkllklar bulmutu. Sosyal yapnn, kltrn, ekono-mik ve corafi artlarn farkllndan tr bu ailernekleri, Le Play tarafndan, iki gruba ayrlm ve alttip olarak incelenmitir. Ailenin geirdii gelime iz-gisini, anahtarlar ile, yukanda akladmz noktalardaizleyebiliriz. Bu aklatc mahiyetteki giriten sonra,Trk Ailesinin yap ve niteliklerine bakabiliriz.

II- Trk Ailesinin Yaps

Fransz etnorafyac ve etnologlardan Grenard,(19. asr sonlarnda) Dou Trkistan Trklerinin ailehayat hakknda olduka gzel bilgiler vermektedir. Bunagre, kadn kapallndan burada eser yoktur. DierTrk boylarnda grlen "kaln" (evlenme karl kz

babasna verilen mal veya para) yerine burada,"Toyluk" ad verilen bir hediye verilir ki, bunun mecbu-r taraf da yoktur. Kadn yalnz ev iinde deil, tarlada,pazarda da hayat arkadann yardmcsdr. Fiyatkesilmesinde ou zaman kadnn sz geer. Kadnpazar ilerini yalnz da halledebilir. Bu iktisadi hniyetiyannda, Trk kadnnn hukuk hrriyeti de dikkat e-kicidir. Kar koca arasnda mal aynl prensibi var olup,

evli kadn, mallar zerinde arzu ettii hukuk ilemde


12/80

TRK ALES 5

bulunabilir. Kadn, baba eviyle iliiini kesmemitir. Bo-anma halinde, yalnz babasnn evinden getirdii maldeil, ayn zamanda evlilik esnasnda bu maldan har-canan ksm da kocasndan isteyebilir. Bura Trklerindeok karllk, ancak ilk karsnn rzas alnmak artylammkn olabilir. Bu det pek yaygn deildir; ancak

zengin tccarlar arasnda grlr. Bunlar da ikinci veyanc kanlarn, ilk karlarnn bulunduu ehirden ba-ka bir ehirde bulundururlar. Mollalar, ikinci, ncevlilie pek seyrek olarak msade ederler, bunu sk ka-

ytlar altna almlardr. Bu demokratik aile hayat, adgeen Fransz bilginini artmaktadr. Ona gre, Ms-

lmanln Dou Trkistan Trkleri arasnda yaylma-sndan nce, buralarda pederah aile hayat vardr. Son-radan, iktisad ve itima hayatn gelimesi, kadn-erkekmnasebetlerinin demokratlamasna yardm etti. Bu de-mokratl ok kereler, aile ahlknn geveklii ile birsayan Grenard, Trk mill detlerinin bozulmasn, t-

renin sarslmasn, sk sk meydana gelen in istillarnabalamaktadr.

G. Richard'n Gr

Bu Fransz sosyologu, ehirli Trklerden ok, g-ebe hayat yaayan Yakut, Krgz ve Altay Trkleriniincelemitir. Bu bilgine gre, Trklerde aile tipi bir tekdeildir. Onlar, iktisad ve itima artlara gre, eitlitiplere ayrmak gerekir: a) Yakut Trklerinde aile, maderdin erevesine girer. Hsmlk banda esas anadr. Bu-

nunla beraber, Roma'daki "Pederah"a (Ataerk'e) ben-zer bir "Maderah" (Anaerk) yoktur. Ailede hkimolan yine erkektir. Ancak bu erkek, ana tarafndan olandaydr. Dardan evlenme esas olduuna gre, baka

bir klana mensup olan erkek, kadnn totemini kabul eder.


13/80

6 MEHMET ERZ

b)Krgz Trklerinde aile, pederah bir manzara gste-rir. Hsmlk banda temel babadr. Totem dinin yeriniatalar dini almtr Her evlenme gen kadnn kocasnnaile dinine katlmas demek olduundan, bir takm tren-ler yaplr. Bu trenin izlerine, bugn Mslman olmuolan Krgz boylarnda rastlamak g deildir. Evlenenkimsenin nianlsna verdii "Kaln" bu izlerdendir,c) Altay Trklerinde aile tipi, yukardaki iki tipin arasnda

orta bir tiptir. Erkek kadnn ailesi arasna girdii iin,maderlie (ana ailesi tipi) olan yaknl gsterir. Fakatte yandan erkek, kadna bir bedel demek zorundadr.Bu bedel, para veya hediye olmayp, geici bir i yard-mdr. Kz ailesinin yannda grlen bu geici hizmet,Altay Trklerindeki aile tipinin,Krgzlarla iliiini gs-terir. Bylece airet hayat yaayan Trklerde, tipaile hayatnn bulunduunu syleyen bu Fransz sosyolo-

gu, Trkistan' m ve Trkiye'nin ehirli Trklerindeki ailehayatna da dokunur. "Yakut'lardan Osmanllara" dorugiden bir ilerleme zincirinin bulunduunu syler. Hatt

bu zincirin, Japon sahillerinden Finlandiya'ya kadaruzanan blgelerdeki aile messesesinin gelimesi ilede ilgili olduunu belirtir.

. Durkheim'in Gr

Durkheim, dorudan doruya olmamakla beraber,aile sosyolojisi bahisleri iinde, yeri geldiinde Trkailesi ile de ilgilenmitir. Ona gre dou Trkistan Trk-lerindeki demokrat aile tipi, Grenard'm sand gibi,eski pederahhn yklmasndan domamtr. Bu tipin,mader (ana ailesi) tipinin deimi bir eklinden ibaretolduunu sanmaktadr. Nitekim, en geri Trk ulusu

saylan Yakut'larda, bu mader aile (ana ailesi), "Sib"adn tayan bir grup olup, bugn ailede bulduumuz


14/80

TRK ALES 7

btn hukuk nitelikleri tamaktadr. phesiz bu tipiinde kk aileler vardr. Fakat bunlar geici hayattarzlardr. tima zmrenin hibir mdahalesine maruzdeildirler. Hsmlk, ayn Sib'e bal olmaktan ilerigelir. Biz bunu Yakutlarn aile adlarnda da gryoruz.Her Yakut kendi Sib ismi ile anlr. ngiliz etnograflarnn

verdii bilgilere dayanan Durkheim, dier taraftan Kr-gz'lardaki ailenin pederi (baba ailesi) olduunusyleyen Gross'un grn tenkit eder. Almansosyologu Gross'a gre, Krgz ailesi pederidir ve obanolan bu Krgz boylarnda, hayvan yetitirmek iinailenin fazla sayda olmasna lzum vardr ve ancak d

tehlike annda bu aileler, pederah (ataerkil) aile iindebirleirler. Durkheim, bu grleri tenkit ederek,Gross'un dar bir iktisad grle hdiseleri incelerken,ailenin ne demek olduunu gzden karm olduunusyler. Aile, bir takm hukuk ve itima (sosyal) balarntoplam olduuna gre, meseleyi bu bakmdan ele

almaldr.

Ziya Gkalp'in Gr

1908'lerde, Trkiye'deki Trk kadnl bykbir

deime geiriyordu. Trk aile hukuku ve telkkisi -knt geiriyordu. Bu itima mesele(sosyal sorun), oku-mular, milletini sevenleri derin derin dndryordu.Birinci Dnya Harbi'nin alkant ve skntlar iindebocalarken, 1917 ylnda yeni bir aile hukuku gelitirildi.slm hukukuna bal kalan bu kanun, evlenme ilerine

devletin karmas esasn getirdi. Mesel, nianllk sz-lemesinin hukuk bakmdan bir evlenme balangcolmayaca, hkimin karan olmadka devletin memurunnde yaplmayan evlenmelerin kanunca tannmayaca- gibi olduka gnn artlarna uygun maddelerle, ailehayat dzene konuldu. Bu kanunun en mhim maddeleri


15/80

8 MEHMET ERZ

ok kanllk ile boanma meselelerinde grlmtr. Ko-cann ikinci bir kar sahibi olmas, ilk karnn buna razolmasna baldr. Boanmay gerektiren meselelere bak-mak zere, "aUe meclisleri" kurulmutur. Bu kanun,

bir iki yl yrrlkte kaldktan sonra, 1919'da igal dev-letlerinin mdahalesi yznden, Padiah hkmeti tara-fndan ortadan kaldrld. Son yllara kadar Suriye, bukanunu kullanmakta idi.

Bir yandan byle bir sosyal evre iinde yetienGkalp, mill kltr kaynaklar ve Batl bilginlerinfikirleri ile, aile messesesi hakkndaki dncelerini,

bir yumak haline getiriyor, sistemli ekle sokuyordu. G-kalp'in dnceleri Avrupal bilginlerinkinden ayr ola-rak, slahat, reformcu bir gaye tar.Gkalp, Durk-heim'm fikrine dayanarak,Grenard'm Dou Trkistan

Trk ailesi hakkndaki dncelerini rtmeye alt.Bura Trklerinde kadn erkee eit bir aile yesidir. Bueitliin, kuvvetli bir pederahlm yklndan ileri gel-mesi gerekmez. Btn Trklerde aile, pederahlk angeirmeden, dorudan doruya maderlikten (ana ailesitipi), pederlie (baba ailesi tipine) atlamtr. Bir kavmineitli dallarnda, baka baka aile tipleri olmas kabuledilemez. artlarn bakalna ramen, ana karakterkendisini korur. Bu yzden Trk ailesinin Yakut'lardamader,Krgz'lardapederah, Altayllar'da ikisininortas bir tip olduu yolundaki fikri reddetmek lazmdr.Pederahlik (Ataerkillik) Trklerde hibir zaman g-rlmemitir. Yakndan aratrlrsa, Trk ailesinin seci-

yesi (karakteri) her zaman birdir. Hatt Yakut'lardakimader ekli bile tamamyla maderi olmayp pederi, yaniiki cins hukuku arasnda eitlik gren bir ekildir. G-kalp, bu konuyla ilgili olarak, Rus etnograflarndanSeroevsky'nin (1896) bir aratrmasna dayanmakta


16/80

TRK ALES 9

ve Yakut'lardaki iki cins totemin varln belirtmektedir.Bu Krgz'larda da vardr: pederah saylan Krgz aile-

sinde, ocak kutluluuna yalnz atann, baba ceddinindeil, ayn zamanda ana ceddinin (atasnn) da girdii

bir gerektir. Ksacas Trk sosyologuna gre, gerek

Dou Trkistan Trklerindeki, gerek Yakut ve Krgz'-

lardaki aile tipi, evre ve medeniyet artlarndan mey-dana gelen ikinci derecedeki farklar bir yana brakld

takdirde hep ayn aile seciyesinin, yani eitliki, demok-

rat bir ev hayatnn ifadesidir.

Trkiye Trklerinde aile hayatn aratran Gkalp,balca drt a buluyor: Boy, Ocak, Konak ve Yuva.Demokratik karakter, drt ada da grlr. Bunlardan

boy, sosyolojideki Klan yaayn andrmaktadr. Boy-dalar, hep ayn boy adn tarlar. Karlkl ballk

ana tarafndadr. Bununla beraber, sayg sahibi olan

kimse daydr. Anadolu Trklerinin oktan geirmiolduu bu a, bugn Dou Sibirya'daki Yakutlar yaat-

maktadr. Yakut Trklerinin "Sib" adn verdikleri bu

aile-kln'n, bizde bugn kan balln ifade eden keli-

melerden biri olan "Sop"la ilgili olmas muhtemeldir.

Boy'dan sonra ocakan bugn Krgz Trkle-rinde gryoruz. Bu ocak tipi sosyolojideki pederahlamisal olarak gsterilmektedir. Ocak, boy'da olduu gibi,

yzlerce yeden meydana gelmez. Klan birliinden, to-

tem bandan eser yoktur. Bunun yerine, bir baba tara-

fndan idare edilen ve ye says coraf ve iktisadartlara gre deien bir ev hayat olumutur. Yukarda

grdmz gibi Richard bu tipi pederah sayyordu.

Gkalp'e gre bu doru deildir. nk pederah tip-

teki aile hayatnda atalar dini, yalnz babann ruhunutanr. Mesel in'e ait tipte grld gibi. Halbuki,


17/80

10 MEHMET ERZ

eski Trklerde ve bugnk Krgz Trklerinde ki ailetipi, hem baba hem ana ceddini (atasn) tanr ve kutlusayar. u halde eski Trklerde pederahi aile tipinin

varlm kabul etsek bile, bu kendine mahsus ayrbir pederahlktr.

Geriye kalan, konakve yuva alar, TrkiyeTrklerinin aile tarihi bakmndan ok mhimdir. G-kalp'e gre konak, Arap, Fars ve Bizans tesirleriyleortaya kmtr. nceki tiplerde olduka serbest ve ce-miyet iinde bulunan kadn, konak tipinde, Avrupallarnok mbalal hikyelerle tasvir ettikleri "harem" ya-ay iine sokulmutu. Bununla beraber, Trk aile ha-

yatnn kavm seciyesi (soydan gelme karakteri), dtesirlere ramen, byk ehirlerden uzak yurt kelerin-

de, kylerde, kasabalarda ve gebe oymaklarndakendisini korudu. Tanzimat sralarnda, btn itimamesseseler (sosyal kurumlar) gibi, aile messesemizde zlmeye yz tuttu. Sosyal ve kltrel deiimler,Avrupa ile temas, sanayileme, iktisad yaayn ba-kalamas, harem ve selamlk'tan ibaret konan, hemyapsn, hem de ruhunu deitirmeye balad. Gkalp' in

deyimi ile, "konak, yuva olmaya balad". 1971 Kanu-nu'ndan sonra, 1926'da kabul edilen Meden Kanun,bu gidii hzlandrd. Kadm ve aile hayatndaki bu de-imelerde, Gkalp'in fikirlerinin byk tesiri olmutur.Gkalp, Durkheim'm, "hastalkl ve salkl sosyalyaplar" grnden hareket ederek, d tesirlerin Trkailesini ve sosyal yapsn hastalandrdn, iyilemesi,sala kavumas iin, mill seciyesini, mill karakterini

tekrar kazanmas gerektiini syler.


18/80

TRK ALES 11

Mehmet zzet'in Gr

Trk sosyolog ve ahlk felsefecilerinden Mehmetzzet'in grne gre Gkalp'in fikirleri, pratik ihti-

yalarn tesiri altnda kalmtr. Gerek Gkalp, gerekonun arkasndan yryenler, "Trkiye'de slmhukukunu ilga ederek, kadnn mevkiini dzeltmeyi veumumiyetle Garp cemiyetlerinde grlen aile hayatnkurmay isterken, bu hareketin eski Trk an'anesine,

yasasna, mill benliine dnmek tarznda tefsirolunmas ve bu suretle fazla tevecch ve muhabbetlekarlanmasn temin eylemeyi" dndler.Birbirlerinden ayr yaayan Trk kavimlerinde ayr ailetiplerinin bulunacan kabul etmek, ilm bakmdan

doru saylmaldr. Bu dncede olan M. zzet'e gre,bunun sebebi udur: bu Trk zmreleri ayn din ve rkamensup olmakla beraber, birbirinden ayr yerlerde,

baka baka iktisad ve itima artlar altndayaamlardr., zaman ve mekn bakmndan bykfarkllklar vardr. Bu sebepler Trk zmreleri arasnda

ayn aile tipinin bulunmasna engel tekil etmektedir.

Tenkit ve Deerlendirme

Birbirinden olduka zt olan bu grleri tenkidetbi tutmadan ve onlar hakknda bir deerlendirme yap-madan, nce, Trk ailesi hakknda bilgi veren bakakaynaklara, ana kaynaklara ba vuralm ve bu ek malze-menin yardm ile bir sonuca ulamaya alalm.

in yllklarn, vesikalarn incelemi olanEberhard, buradaki Trklerle ilgili bilgileri topladeserde, Hun Trklerindeki aile hayat hakknda u ma-

lmat veriyor: "baba egemenlii (hkimiyeti) grl-


19/80

12 MEHMET ERZ

mekle beraber, mnferit boylarda ana egemenlii izlerigrlr, mesel veraset iinde H'yun-nu'larda (Hun'-larda) ana hkm mevcut olabilir." Trkler hakkndaki

bu en eski vesikann gsterdii gibi, Trk ailesindeesas sz sahibi babadr. Tek tuk baz olaylarda anannsz getii ve miras ilerinde kadn hkm olduu,

belirtiliyorsa da, bu ikinci derecededir. Aadaki vesi-

kalarla gstermeye alacamz gibi, Trk ailesi,pederah bir devir geirmi olabilir. Bu pederahlk(ataerkillik), Roma'daki gibi olmayp, Trk'lere has birpederahlk olmaldr. Bu hususu Gkalp ve Prof.Fndkolu da bir ihtimal olarak kabul etmektedirler.Erkein birinci plnda olmas, erkek ocuun el stndetutulmas, ka g olmamas, yal kadnn sz sahibibulunmas, tek kadn alma gibi hususlara baknca da,bunun yumuak bir pederahlk olduu anlalyor.Yahutta, Gkalp'in "pederi" dedii tiple, pederahlkaras bir aile hayat. imdi tekrar vesikalara bavurarak,konuyu biraz daha aalm.

1- Erkek Hkimiyetini Kuvvetlendiren Deliller

Gk-Trk yazl suci kitabesinde evlenebilmek iinkz tarafnda verilen para veya mal eklindeki bedele,"Kaln" deniyordu. Bu kelimeKagarl Mahmud'unDivn'nda(1074) "Kaln" eklinde geer. Ad geenTrkbilginine gre, bu bedeli deyen kimse, kz almayahak kazanr. bn Fazlan'n (921-922) onuncu yzyldaOuzlar, Peenekler slavlamayan Bulgar'lar ve Ha-

zar'lar hakknda verdii bilgiler, ayn mahiyettedir.Kaim dendikten sonra, kadn, erkek hkimiyeti altnagirmektedir. in yllklarnda bahsedilen, ve sosyolojide"Leviratus" diye geen dul kalan ocuksuz kadn, aile


20/80

TRK ALES 13

iindeki bir erkein almas deti de, bu erkek hkimiyetifikrini kuvvetlendiriyor. Kadnn u rol, erkein kudreti,o gnn itima ve iktisad artlan gz nnden uzaktutulmad takdirde, sz geen detin, sosyolojik yn-den ahlk saylmasna hibir engel yoktur.

Orta Asya Trkleri arasnda uzun aratrmalar yap-m olan Radloff(1870-1880'ler), Trk ailesi hakkndadoyurucu bilgiler vermektedir. Trk ailesinde erkein

ve kadnn yeri hakknda, verdii "misallere gz gezdi-relim. Radloffdiyor ki, Altayl'larda "kadn erkee ta-mamyla tbidir., onun ismini anmaya cesaret edemez,ona seslenirken 'apyam' (efendim) der; kaynpede-

rinin eiinden ieriye adm atamaz ve ban ap onagsteremez. Kadn, erkein her emrini yerine getirir veonu her zaman desteklemeye alr. Buna mukabil erkekde kadna kar muayyen bir sayg tavr taknr, bakalar

yannda onu 'apakaym' (karcm) diye arr, arka-dalar yannda hibir zaman onunla elenmez ve aka-

lamaz. Bir erkein bir kadna dayak atmas duyulmambir eydir, fakat bununla beraber erkek onu ikinci snftansayar. Bu cihet bilhassa Altayllarn veraset iinde ken-disini gstermektedir. Btn mal ve mlk, ancak erkekocuklarla erkein akrabalarna intikal eder. Birokerkek ocuk varsa, ancak babann lm esnasnda evde

yaamakta olanlar varis olur. Fakat baba hayatta ikenkendi bana ev kurmu olanlar, yani babalarndan kendihisselerini (eni) alanlar, verasete itirak hakkndanmahrum edilir. Evde kzlar kalmsa, bunlar erkek varisineline geer. Sonra onlar evlendirerek kalm (kaln)alrlar. Buna mukabil evleninceye kadar onlarabakmalar ve tehiz etmeleri lzmdr."


21/80

14 MEHMET ERZ

Bu satrlar, erkek ve kadnn sosyal statsn (iti-ma mevkiini) ok gzel ortaya koymaktadr. Bir yanda

erkein mutlak denebilecek kudreti, dier yandan kadnakar gsterdii sayg ve efkat, bir yandan mirastanyalnz erkeklerin pay almas, dier taraftan, byk erkekocuklarn ayr eve kmas, ayr yuva kurmas, Trkpederahlnn, sosyolojide anlalan eklinden bakaolduunu gsterir.

Miras konusunu biraz aada tekrar ele almak ze-re, kadnn durumu hakknda Trk dnyasndan eitlibilgiler vermeye devam edelim. Gene Radloffun dedi-ine gre, Kazak, Trklerinde kadna kaln denmi ol-duundan tr, olduka hain davranlr. Ancak yalkadnn mevkii yksektir. Kzl in'den kaarak Tr-

kiye'ye sman Dou Trkistan Trkleri arasnda bulu-nan Kazak Trklerinin kard bir kitapta, bunu destek-leyici bilgi vardr. Bu esere gre, "kadnlar kocalarnakar daima hrmetkardrlar. Gelin hibir zaman kayn-pederine, kaynvalidesine hatt kocasna uzaktan ve ya-kndan dier akrabalarna ak sak grnmedii gibi,onlarn isimlerini dahi tam olarak syleyemez. Kazak

Trklerinin gelinleri terbiyeleri ile n salmlardr."Kazak gelini geldiinde, gelinin yznn almastreninde, "Betaar" arks sylenerek, geline, erkein

byklerine, kayn atasna kar nasl davranacahakknda t verilir. Trkiye Trkesinde "beti benziatt; beti benzi solmu" sz yayor. Buradaki"betaar" "yzaar" treni demek oluyor ki, Trkiye

dnlerinde buna "Yzgrml" ad verilir ki, gelinolann akrabalarndan bir hediye almadka yznamaz. Bugn, Trkiye Trkesinde yanllkla, RusKossak'lar ile kartrlan Kazak Trklerinde, bu trenesnasnda, Trkiye lehesi ile u ark sylenir:


22/80

TRK ALES 15

Sabahleyin yatarak kocana kalk kalk deme gelinekKalkar kalkmaz surdan burdan peynir alma gelinekAzn burnunu oynatarak dedikodu yapma gelinekKaynbabanla kaynanann nnden doru geme

gelinek

Dn trenleri srasnda, olan evinden atl birgrup gen gelerek, kzlarn bulunduu evin penceresininkarsna dizilir ve baba ve kaymbaba hakknda trklersylerler. Trkiye lehesi ile erkein syledii yledir:

Babanz iin alamayn zavall kzlar yar yarBabanz yerinde kaynatanz oradadr yar yar

Kzlarn cevab:

lkbaharda yaan beyaz karlar nerede yar yarTaylar gibi oynadmz kendi evimiz nerede yar yar

Kaynatamz ne kadar iyi olsa da yar yarSevgili kendi babamz gibi olmak nerede yar yar

Kadnn erkee saygl olmas ve erkein adn an-mamas detini, Anadolu Yrk ve Trkmenlerinde g-rp, yakndan ahit olduk. Kerkk Trklerinde ayn hal

grlyor. Kerkk'te kocaya "kii" denir. Kadnn kiisikarsna avrad (hatun) der. Ancak kan koca birbirlerineisimleriyle hitap etmezler. ocuklarnn adlarnekleyerek seslenirler, Ahmet babas, Ahmet nenesi gibi.ocuklar yoksa kadn kocasn adamak, koca karsn'hatun' diye arr. ocuk sevgisi fazladr, bir kadnn

birden fazla ocuk sahibi olmas onun itibarn arttrr.ocua 'ua' derler... Avrat kiisine muti ve saygldr;ualann babasdr, dertdadr; 'iiv aand olsun, Allah


23/80

16 MEHMET ERZ

seni bamzdan eksik etmesin' diye dua ederler. Kii

ise ualann nenesine (anne) bal ve hrmetkardr, onunho gnnde olmasna alr."

Radloffun akladna gre; Abakan Tatarlarn-da, "her evli iftin ayr bir yurtta yaamas icabettiin-den, evlenirken oul iin derhal yeni bir yurt gsterirler.Byle olduu halde baba ve onun lmnden sonra b-

yk kardei ailenin reisi olarak kalr ve herkes onun oto-ritesine boyun eer."

Altayllarda "kaln" miktar kararlatrldktan son-ra, kz karlr. Dier Trk boylarnda da bunun rnek-leri vardr. or'larda ise, nce kz karlr. Olann hsmakrabasnn hazrladklar, "bayga" ad verilen kayn

aacndan kulbede gn kalndktan sonra, beincign, ikilerle, barmak ve kaln' tesbit etmek iin kzevine gidilir. Toroslar'da ve Bat Anadolu'da, Yrklerarasnda bu son ekle benzer rnekler grdk.

Avrupa taklitilii ile "mine"ye evirdiimiz bin yllkOcamz, her zaman kutlu saylmtr. Bu

kut-lu ataoca'n, bir Krm Trk'nn iirinden din-leyelim. Bu iir, vatan Ruslarn igaline uraynca nce

Almanya'ya, sonra Fransa'ya kaan bir Krm Trknniiridir. Trkiye kendisini kabul etmeyince, Paris'te peri-an olmu. 1947 sonbaharnda Sen Nehri kenarnda bu-lunan cesedinin cebinden kan evrak arasnda bu iirde varm. iirin, ataoca ile ilgili olan blmn,

Krm Trklerinin "ocak" anlayn gstermesi bakmn-dan veriyoruz:

Gzlerim daima engine dalarsterim ki her an anayurdumda


24/80

TRK ALES 17

Dalan dumanl, yasl Krm'da

Duvarnda mavzer ve Kur'an olanAtaocanda bizim konaktaBir bakr sinili sofra bandaftar beklenilsin, dua edilsin

Ve sessiz sedasz yemek yenilsin

Kazak Trkleri de ocaa byk sayg gsterirler.Kazak kadnlar, "yeni yurtta ilk girilerinde ve gerekilk ocuklar doduu zaman ate nnde eilir ve ze-rine ya paralan atarlar. "Altayllarda gelin, kaynpede-rinin yurduna girdikten sonra ocan nnde yere kadareilir. Bunun zerine kayn baba veya akrabalardan birigelini kutlar ve tler verir. or'larda da, dokuz kayn

aacndan yaplm, gn kalman geici "yurt"ta, g-veyin yakt ateten, gelecek hakknda sonular ka-rlr. Anadolu Yrklerinde de, ocak kutlu saylr, ateinsnmemesine allr. Bu birok bilgi topladk ki, buradaanlatlmas uzun srer ve lzumu da yok. Trkmenleroca mukaddes sayarlar. Gnmz Trkesinde "oca

batsn", "oca batasica", "ocan ttmesin", "oca-na incir dikilsin" szleri en byk ilen'tir (beddua-dr). phe yok ki, burada sz edilen ocak, ata-oca'dr, babaoca'dr.

Btn Trk boylarnda, doan ocuk erkek olduutakdirde sevin yaratr. Doumda olduu gibi, mirasta

da erkek stnl vardr. Yukarda biraz dokunduu-muz gibi, mirastan yalnz erkekler pay alr. Treye, ya-zsz hukuka gre yaplan bu miras paylalmas, Ka-garl Mahmud'un (11. asr) dediine gre, "ok atmak"suretiyle olurdu. Bat Anadolu Tahtaclarnda ve Trki-

ye'nin baz kylerinde ok atarak miras blme usul

son zamanlara kadar yaamtr. Kazak'larda, byk ve


25/80

18 MEHMET ERZ

ortanca oullar, ayr yurt kurarlard. Babalar bunlar ev-

lenirken hayvan ve klak balard. Bu tanr ve tan-maz mlke sahip olan byk ocuklar, babalarnn l-mnden sonra mirasa tekrar katlamazlard; kalan malvarl, kk erkek evlda aitti.

Buraya kadar yaptmz aklamalar, Trklerin yu-muak, zayf bir pederahlk (patriyarkal, ataerkil) devri

geirdiini gsteriyor. Bunun izleri, Orta Asya'nn veTrkiye'nin gebe hayat yaayan oymaklarnda son

zamanlara kadar var olmu, yerleik hayat yaayanlardaise kaybolmutur. Buna ramen, bu tipte bile, kadnn

iyi bir mevkii daima mevcut olmutur. Bunu bundan son-

raki bahiste gstermee alacaz. imdilik sadece

unu syleyelim ki, kadn drst, iffetli, alkan olduuzaman, hep itibar grm, saylmtr. Bunu Dede Korkutdestanlarndan da anlayabiliyoruz. Korkut Ata diyor ki:

"karlar drt trldr: Birisi solduran soptur, birisi dol-duran toptur, birisi evn tayakdur, birisi nice syler isen

bayadur. Ozan, evn taya oldur ki yazdan yabandan

eve birudlu konuk gelse, er adam evde olmasa, ol an

yedrr, irr arlar, azizler, gndrr. Ol Aye, Fatmasoyudur. Hanum, onun bebekleri yetsn, ocana bunc-layn avrat gelsn.

Geldk ol kim solduran sopdur, sabahdanca yerin-den r-durur, elin yzn yumadan dokuz bazlama ilen

bir klek yourt kzler, doyunca tka basa yer, elin

brne urur, aydur: Bu evi harab-olas ere varaldanber dahi karnm doymad, yzm glmedi, ayam pa-mak, yzm yamak grmedi, der. Ah nolayd, bu erleydi, birine dahi varayudum, umanmdan yahi uyarolayd, der. Bunun gibinn Hanumbebekleri yetmesn,ocama bunclayun avrat gelmesn.


26/80

TRK ALES 19

Geldk ol kim dolduran topdur, kuluk uykudanuyanur kalkar, depidince yerinden r-durur; elin y-zn yumadan obamn ol ucundan bu ucuna, bu ucundanol ucuna rpdurdu, kov kovalad, din dinledi, saban-dan lendence gezdi. leden sonra evine geldi, grdkim uru kpek, yike dana evini birbirine katm, tavukkmesine, sr damna dnm. Konlarna arr ki:Kz Zeliha, Zbeyde, rveyde, Can-kz, Can-paa, Ay-na-Melek, Kutlu Melek, lmee yitmee gitmemiidm,yatacak yerim gine bu harab -olasyd; nolayd benmevme bir lhza bakaydunuz, kon hakk, Tanr hakkdiy sylerler, der. Bunu gibnn Hanum bebekleri yet-mesn, ocaguna bunclayun avrat gelmesn.

Geldk ol kim nice sylerisen bayadur, evine ya-zdan yabandan bir udlu konuk gelse, er adam evde olsaana dese ki dur, etmek getr, biz de yeyelm, bu dayesn dese; bimi etmegn bekas olmaz, yemekgerekdr. Avrat aydur: neyliyeyim, bu yklacak evde

un yok, elek yok, deve deirmenden gelmedi, der. Negelrise benm sarma gelsin dey elin arkasna urur,ynn anan ve sarsn erine dndrr. Bin sylerisenbirisini tutmaz, erin szn kulana koymaz. Ol NuhPeygambern eei asldur, andan dahi sizi Hanum Allahsaklasun, ocamza bunclayn avrat gelmesin."

Toroslarda ziyaret ettiimiz Saral ve Slekli Y-rkleri, Dede Korkut'u andran szler sylediler. yleki: "Avrat trldr: birisi, er avrad, birisi ev avrad,birisi de zallanzort." "Baz avrat var, arpa unundan aeder; baz avrat var, gan gurudan; baz avrat var ul -

rden." Dier Yrk oymaklarnda da bu konu ile iligilideyiler, deyesekler, ataszleri topladk, fakat buradabunlar yazamyacaz; nk kitapn hacmi buna


27/80

20 MEHMET ERZ

msait deil. Sadece unu belirtelim ki, kadnda arananvasflar, nitelikler iinde, soyluluk, asalet bata gelir.Onun iin, "asl ara, soy ara; bulunmazsa ne are?"derler. Asaletin hibir zaman deerinden kaybetmeye-ceini de yle ifade ederler: "asl azmaz, bal kokmaz;kokarsa ya kokar, onun da asl ayrandr."

Gstermee altmz Trk sosyal yapsna has

pederahine iinde, kadnn yeri, biraz sonra akla-yacamz gibi, deerlidir. Kadnn soyu bsbtn ihmaledilmi, kenara atlm deildir. Bunu, asaleti ifade den,"soylu soplu", "soyu sopu teiniz" szlerinden anla-

yabiliriz. Gerekten, "soy" baba soyunu ifade ederken,"sop" ana soyunu gstermektedir. Gkalp, bu iki keli-menin Diyarbakr kadnlar arasnda bu manda kulla-

nldn syler.

2- Trk Ailesinde ki Cinsin Eitliini GsterenDeliller

a) Tek Kadn Alnmas ve Ka-G Olmamas

En eski Trk topluluklarndan gnmzdeki g-ebe Trk topluluklarna kadar, btn Trk cemiyet-lerinde, ufak tefek istisnalar dnda, evlilik, tek kadnalmak eklinde olmutur ve olmaktadr. Kadnn gayetserbest oluu, buna karlk iffet ve namusuna dknoluu, yabanc aratrclar, gezginleri artmtr.imdi bunlarla ilgili baz vesikalar verelim.

Orhun Abidelerinde, Bilge Kaan (lm. 735), ba-bas Elteri (lteri) Kaan'm ve annesi Elbilge (l-bilge) Hatunun, birlikte tahta ktklarndan bahseder.Gktrk'lerde, kaanla hatunun, devlet ilerini birlikte


28/80

TRK ALES 21

yrttkleri anlalyor. Gene bu bidelerden anlyoruz

ki, Trkler tek kadnla evlenmekte idiler. Rasonyi'ninyazdna gre, Minusinskevresinde yaayan Tatar-larn destanlarnda, temiz bir tek evlilik hayat yaayankahramanlardan bahsedilir. Uygurlarn ou tek kadnalyordu. Rasonyibunu, Maniheizm, Budizm ve NasturHristiyanlk tesirlerine balamaktadr. Dou Hunlannda

ve Gktrk'lerde, bu tesirlerin hibiri olmad halde.tekkarllk vard. Rasonyi bunu, Maniheizm, Budizm veNastur Hristiyanlk tesirine balamaktadr. Dou Hun-larda ve Gktrk'lerde, bu tesirlerin hibiri olmadhalde, tek karllk vard. Rasonyi, ileri srd tezi, uifadesiyle deta rtmektedir: "kinci e zevce iin eskiTrke'de Trk kknden kelimeye rastlanmadnsanyoruz. Ancak zbekede krnakbu manya gelirsede, Mahmudal-Kgar szlnde bu, esir kadnde-mektir. Halbuki akrabalk mnasebetlerini gsteren szhazinesi Trkede ok zengindir. Zolotnitskiy'nin u-vaa szlnde akrabalk mnasebetleri zerine 60sz vardr. Halbuki bu szlerin byk bir ksmna Bat-

Avrupallar ancak tarifle karlk bulabilirler." Ad geenMacar bilgini, Orhun Yaztlarnda, "ok kadn almannizine rastlanamaz" demektedir. Rasonyi, Turfan ha-rabelerinden bulunan bir Uygur trksnn, bu konuyuaydnlatmas bakmndan dikkat ekici olduunu syler.Eski Uygur Trkesiyle ve bugnk karl ile verece-

imiz trkde, evine bal, iffetli bir kadna duyulmasgereken sayg anlatlmakta ve buradan, Uygur'lardakitek evliliin varl ortaya kmaktadr.

Aybsz tiike erBoyunun sum kerek

Ol anda tuzun birleTiriglik klm kerek


29/80

22 MEHMET ERZ

Akitat bolsa tznAnga can birmi kerek

Aypsz kadm nndeBa emek(erkein boyun emesi-M.S.) gerekO zaman temizlik ileHayat klm gerek

Hakikaten temiz olsaOna can vermek gerek

Kzl in'den yirmi yl nce kaarak Trkiye'yesnan Dou Trkistan Kazak Trk'lerinden dinle-diimiz bir ata sz de, Uygur'larn birden ok kadn

almadklar, buna rabet etmedikleri aklanm oluyor.Gebe olan Kazak Trkleri, ehir hayat yaayan UygurTrklerine, "art" derler. Atasz yle:

"art baysa (zenginlese, bay olsa) tam salar(dam yapar, ev yapar)

Kazak baysa, avrat alar (kadm alr, avrat alr)

Buradan, Kazak'larn ok kadnla evlendikleri ma-nsn karmamaldr. Baz artlar altnda zengin Ka-zak'lar ikinci bir kadnla evlenirler. Bunu Radloffunkaleminden izleyelim:

"O (Kazak),ok kadn almak hakkndan pek fayda-

lanmaz, slm usule gre karsn ayrmaya da pek kalk-maz. Bir evde iki veya kadm olan haller ok enderdir.ok kadn alma deti, ancak byk kadm ksr olduu

veya erkek ocuk dourmad zaman -bir Kazak bunubyk bir bahtszlk sayar- vuku bulur. O zaman tokal-katn (boynuzsuz hayvana tokal derler) adn alan gen


30/80

TRK ALES 23

kadn, ok fena bir vaziyete der; elbette ki erkek onu

daha fazla sever, fakat Kazak detine gre ancak kendi-sini ev hanm sayan yal kadn (kaynana olmal), ondanintikamn alr; gen kadna bir hizmetiden daha fenamuamele eder ve vcuta da ar iler gdrr. Muhtelif

yerlerde yurtlar bulunan zengin Kazak'lar, bazan ayrayr yerlerde kadnlar tutar ve bylece ayr aileler bulun-dururlar; yln muayyen ksmlarn buralarda geirirler."

Kerkk Trk'lerinde, byle kadna kar daha okefkat gsterilir. Hele birka ocuu olursa, sevgisi, iti-

bar ok yksek olur. "Ua (ocuu) olan eve eytangirmez; ua, evin gldr." denir. ocuu olmayankimseye, "Ocak Kr" ad verilir. "Erkek ancak ocann

kr olmamas iin", yani zrriyetinin idamesi iin,dourmayan einin zerine ikinci bir kadn alabilir. oukere ikinci ein grcln ilk kars yapar. kincikadn ilkinin "GUNUS" olur, fakat birinci kadnnitibar daha oktur. zlmesin diye ailece zerinetitrenir."

Trkiye'de ikinci kadna "Kuma" denir. Elli ylnce bu usul medeni kanunla ortadan kaldrlm olma-sna ramen, daha ok kylk yerlerde, tek tk de olsa,iki kadn alnd grlmektedir. Bunun esas sebebi, Orta

Asya Trklerinde, Kerkk Trklerinde olduu gibi, o-

cuk meselesidir. Bunun dnda, btn kyler, kasabalar,Trkmen oymaklar, Yrkler, hep tek kadn alrlar. Ye-niosmanh Yrkleri, bunu veciz bir ekilde yle dilegetirirler: "ki kadn kocas, eytanlarn hocas; bir kan,

bir koca, helva yer her gece."

Yukardaki aklamalarmz, en az iki bin yldanberi Trklerin, tek kadnla evlendiklerini gsterir sanrz.


31/80

24 MEHMET ERZ

Daha fazla delil bulmaya, kitapmzn hacmi msait

deildir. Bu blm tamamlamak iin, Trk kadnnncemiyet iinde bulunuunu aklayalm.

in kaynaklan, Trklerin kadn erkek, oluk ocukbir arada altklarn, birlikte toylara, dnlere,yaslara katldklarn anlatr. Buna dair ipularn, OrhunAbideleri'nde de bulmak kabildir. Dede Korkut

destanlarnda, hanlarla hatunlarn lenlere, yamal-toylara, dier toplantlara birlikte katld anlatlr.Ondokuzuncu yzylda, Trk lkelerini gezen mehurArap gezgini bn Fazlan, til Blgesine (Krm'la Kazanarasndaki yer) de uramtr. Burada til Bulgar'lar

yayordu. Bunlar Balkanlara inen soydalar gibiHristiyan olmam, benliklerini kaybetmemi,

Trklklerini unutmamlard. 12 Mays 1922'deProto-Bulgar Hannn sarayna varan bn Fazlan, orada yap-lan trenle ve Trk detleri, treleri ile ilgili aadakidolgun bilgiyi veriyor. Halifeden getirdii mektubu, han,hatun ve mahiyeti, ayakta dinlemilerdir. Sonra, "bumektubun okunmas tamamlannca, adamlar hkm-darn zerine ok miktarda gm para satlar. Bundan

sonra, ona ve karsna getirdiimiz tr, elbise, inci gibikymetli hediyeleri kardm. Bunlar birer birer ona vekarsna takdim ediyordum. Nihayet, bu ii bitirincehalkn huzurunda, hkmdarn karsna hilt giydirdim.Hatun hkmdarn yannda oturuyordu. Bu onlarndetidir. Hatuna hilt giydirince, kadnlar onun zerinegm paralar satlar. Biz de adrlarmza dndk."

Bu anlatlanlardan, hatunla Han'n, devlet ilerinibirlikte yrttklerini, hatunun, kocas olan hkmdarnyannda oturduunu, kadnlarn her yerde erkeklerle bir-likte bulunduunu, ka-g olmadn, yzlerinin ak


32/80

TRK ALES 25

olduunu ve mhim trenlerde, para serpme (sa) ge-leneinin bulunduunu reniyoruz. Gerekten Trkle-rin dnlerinde, eitli trenlerinde byle para serpilir.Halen kullandmz "Dars bamza" deyimi bunuanlatr. Anadolu'da ve Rumeli'de, gelin alnrken, olanevine girerken, bann zerinden buday ve dar ile ka-rk maden kk paralar serpilir. Herkes bunu kap-

maya alr; nk bu paralarn uurlu olduunainanlr. Ayn tre, Orta Asya Trkleri arasnda da yaar.Osmanl Saraynda da bu usul grmekteyiz. Macar

bilgini Vamberi'nin (lm. 1913) yazdna gre, Timur,uzun bir seferden dnnde, Semerkand ehrinindnda karlar, kzlar, kz torunlar tarafndan

karlanm ve bann zerine kymetli paralar,mcevherler serpilmiti.

bn Fazlan'n bahsettii hkmdarn bir tek karsvardr. Fakat ondan tam drt yz yl sonra, Trk illerinigezen dier bir Arap seyyah, birka karl Trk

hakanlar, hanlar grmtr. Byle olduu halde,kadnn cemiyet iinde saygl bir yeri bulunduunu, bugezginin gezi notlarndan anlyoruz. Bu mehur Arapseyyahnn ad, bn Battuda'dr. (14. asrn 2. eyrei)imdi onun kitabndan uzun paralar alarak, Trkkadnnn durumunu yakndan grelim. Orhan Gazizamannda bir yelkenli gemi ile Alanya'ya karak,

btn Anadolu'yu dolaan ve sonra Sinop'tan Azak'aoradan Krm'a Altnordu Saray'na giden bu gezgincorafyac, unlar yazyor:

"Bu lkede grdm ve beni epeyce artan tu-tumlardan biri de, buradaki erkeklerin kadnlarna gs-

terdikleri ar saygdr. Bu memlekette kadnlar erkek-lerden daha stn saylrlar. Geri beylerin kadnlarn


33/80

26 MEHMET ERZ

ilk defa Krm'dan ayrlrken grmtm. Saltuya Be-yi'nin eini batan aa mavi ar kumalarla kapl, pen-cere ve kaplar ak bulunan kendi arabasna bindiisrada seyretmitim. Yannda nefis elbiseler giymi fev-kalade gzel drt criye vard. Arkasndan gelen btnarabalarda da cariyeler bulunmakta idi. Beyin konanayaklanca arabadan inmiti. Onunla birlikte en aaotuz criye de inerek hatunun eteklerini tutmulard. Ka-

dn elbiselerinin eteklerinde ilikler vard. Hatun byleceazametle ilerlerken Bein huzuruna geldii zaman, Be,hemen yerinden kalkp onu karlam ve yanna oturt-mutu. Cariyeler ise hatunun evresini alp ayakta duru-yorlard. Az sonra getirilen Kmz tulumlarndan birkadeh doldurup iki dizi zerinde kerek eliyle be'esunmu, Be onu itikten sonra yine ayn tertiple bir

kadeh ikiyi de kayn biraderine takdim eylemiti. Ensonra ise bizzat bir kadeh ikiyi eliyle Hatuna sunmutu.Sofra hazrlannca yemeklerini bir arada yediler. Be,eine bir kat elbise takdim ettikten sonradr ki, Hatunhuzurdan kmaya frsat bulmu oldu. Belerin hatunlaragsterdikleri ilgi byledir." Esnaf ve satclar iin deayn eyleri sylerler. Bunlar sadece krk giyerken, ka-

dnlarna gzel elbiseler giydirirler. O yzden, karlar-nn yannda, giyim bakmndan hizmeti gibi kaldklar

belirtilir.

bn Battuta, Altnordu Hanlndaki detlerden,trenlerden de, renkli slbu ile manzaralar izerek bah-

seder. Hkmdan, Mehemmed zbek Han'dr. Buradaki"trenlerden biri, Cuma gnleri, namazdan sonra, sul-tann altn kubbede oturmasdr. Buras nefis bir ekildetanzim edilmi, altn varaplarla kapl, ahap bir taht olup,tahtn direkleri halis gmten yapld gibi, stunlarn

balklar da mcevherlerle donatlmtr. Sultan bu t-


34/80

TRK ALES 27

renler srasnda, anlan tahta oturunca, yannda Taytulu

Hatun yer alr. Onun te tarafnda ise Kepeg Hatun, soltarafnda da srasyla Bjellon Hatun ile Ordaca Hatunotururlar. Tahtn sa alt kenarnda hkmdarn olu TienBe, solunda ise teki olu Can Be ayakta beklerler.n tarafta Sultann kz t Kcek oturur idi. Bunlardan

biri ieriye girdii zaman Sultan ayaa kalkarak onukarlar, elinden tutar ve tahta kadar gtrp yerine otur-turdu. Ancak Taytulu Hatun gelince kadnlarn ba ol-duu iin Sultan bu kadn kkn kapsndan karlaypelinden tutarak ieriye getirir ve tahtn bulunduu yerekadar ylece gtrerek yerine oturtur, ondan sonra dakendisi makamna geip otururdu. Kadnlarn hibirikamadklar iin bu tren halkn gz nnde yapl-

makta idi. Trenin bundan sonraki blmnde ileri gelenemirler ve ordu erkn ieriye girerler ve tahtn her iki

yanna konmu bulunan iskemlelere otururlard."

bn Battuta, Han'n hatunlarn ayr ayr ziyaretetmi ve onlarn yaaylar ve misafire kar davran-

larn gzel bir ekilde anlatmtr. Ksaca bunlara gzatalm: "Sultanla grtmzn ertesi, anlan hatunun(Byk Hatun) yanma girdim. ocuk yapma zamanlargemi on kadar kadn hizmetkr arasnda oturuyor,nnde elli kadar Kzlar denilen criye bulunuyorduki, hepsi altn ve gm tabaklara konmu kirazlar ayk-lyorlard. Hatun da yanndaki altn sini ,iinde bunlar

ayklamakla meguld. Kendisini selmladk. Yol arka-dalarm arasnda gzel bir sesle ve iyi usulle Msrllargibi Kur'an okuyan bir hafz vard. Bir sre onun oku-duu Kur'an dinledi ve daha sonra emir vererek zarif

ve aa kadehlerle, kmz ikram ettirdi. Bana ise kadehikendi eli ile verdi. Bu hareket onlara gre ikramlarn en

by saylmaktadr."


35/80

28 MEHMET ERZ

Kadmefendi'den (Birinci Harun'dan) sonra ikinci

hatunu ziyaretini yle anlatr: "Hatunu, kadn efendiyiziyaretimizin ertesi, gn grmeye gittik. Huzuruna gir-diimiz vakit bir dek zerine oturmu Kur'an oku-

yordu. Yannda yal kadnlardan on, kzlardan da gergefileyen yirmi kadar criye vard. Kendisini selmlad-

mzda bize pek klfetli ekilde cevap verdi. Hafzmznokuduu Kur'an da pek beendi ve kmz getirilmesini

emretti. O da kadnefendi gibi kadehi bana kendi eli ilesundu. kileri aldktan sonra onun huzurundan ayrldk."

Drdnc hatunu ziyaretini de yle anlatr: "bu

kadn, Sultann eleri arasnda en erdemli, en ltufkrve en efkatli olandr.... huzuruna girdiimiz vakit ise,

yksek yaratln, kerem dolu gnln bir kere daha

grdk ki, bundan fazlas da olamazd. Bize yemek getirt-ti, huzurunda yedik, kmz kartt, arkadalarmz itiler.

Yukardaki geni aklamalar, Trk kadnnn ce-

miyet iindeki yerini, itima mevkiini (sosyal statsn)pek gzel gstermektedir. imdi bir de bu konuda Rad-loffun sylediklerine bakalm: "Altay'llarda kadn ve

erkek arasnda konuma ve grme tamamyla serbest-tir, gen erkekler kz ve kadnlarla konuurken, kadnhibir zaman yzn rtmeyi dnmez. Bu esnada ter-biyesizlik saylabilecek hibir aka veya taklmaya rast-

lamadm. Gerek erkek ve gerek kadnlar, birbirinin nn-de vcutlarnn bir ksmn gstermekten utanmazlar."

Kadnlarn, gerektiinde yabanclar yannda bile ocuk-

larn emzirdiklerini syleyen, Radloff, kzlarn ise, v-cutlarn, gslerini gstermelerinin ayp ve treye ay-kr olduunu belirtir. Kazak kadnlar iin ise unlar

sylyor: "kadnlar bayram ziyafetlerine ve birok top-lantya katlrlar. Bu lenlerde, kadnlar iin husus


36/80

TRK ALES 29

adrlar kurulur. Komu aul'larn kadnlar sk sk bir-

birlerini ziyaret ederler, sk sk ancak kadnlarn itirakettii ziyafetler de tertip edilir." Bu aklamay yaptktansonra, btn Trk gebelerinde kadnn yeri hakkndau kanaate varyor: "gebe bir halkn erkek ve kadnlararasnda, yerleik Mslmanlarda grdmz ayrlkpek tabiidir ki, bahis konusu olamaz. Kzlar da kadnlar

da pee kullanmaz; onlar her toplantya itirak eder, heroyuna katlr ve erkeklerle koro halinde veya yar ederekark sylerler. Konuma esnasnda erkek ve kadnlarkarlkl akac szler atrlar. Kazak kadnlarnn er-keklerle olan mnasebeti, Rus kadn ve kzlarndan dahaserbesttir."

Bu ifadeler hi bir yorumu gerektirmeyecek kadaraktr. Gayet serbest, rahat ve tabi olan Trk kadn, oderecede de iffetli, namuslu ve erkeine baldr. Bunlarda, Trkiye Trklerinin kadn stats ile ilgili tutumlarn

belirten bir ka sz syledikten sonra, gene ayn usulle,vesikalara dayanarak gstereceiz. Radloffun Kazak

kadnlarn Kalmk kadnlarndan ok daha serbest oldu-unu belirtisini belirterek, dier bahse geelim. Buradaunu da hemen belirtelim ki, Trkiye'deki Yrkler veTrkmenlerde de ayn aile yapsn, ayn kadm statsngrebiliriz.

Trk kadnlar tarih boyunca gayet serbest olduklar

halde, son derece iffetli, namuslu, erdemli, aile ocana,kocasna ve ocuklarna o derecede bal idiler ve yleolagelmilerdir. Bunlardan bir ikisini grelim.

bn Fazlan, Ouzlardan bahsederken, onlarn ahl-k hakknda unlar syler: "zina diye bir ey bilmezler.Byle bir su ileyen birini ortaya karrlarsa onu iki


37/80

30 MEHMET ERZ

paraya blerler." Ptenekler, Bakurtlar, Hazar'lar iinde hemen hemen ayn eyleri belirttikten sonra ProtoBulgarlar'da da zinann su olduunu syler. Der ki:kadnlar ve erkekler... birbirlerinden kamazlar. Bununlaberaber, herhangi bir ekilde zina etmezler. Zina onlaragre en byk sulardandr. lerinden biri zina ederse,kim olursa olsun, drt kazk akp zina edenin el veayaklarn bunlara balarlar. Sonra onu boynundan uy-

luklarna kadar balta ile yararak iki paraya ayrrlar.Kadna da ayn cezay tatbik ederler." bn Battuta,Mervez, 12. Asrn 1. eyrei Eb Dlef 10 asrn 2.eyrei de buna benzer bilgiler verirler. Radloff daeitli Trk urular iin ayn ifadeleri kullandktansonra, Altayllar iin u bilgileri verir: "Altay'llardaevlilik ve aile hayat ok mkemmeldir. Evlilik sada-

katine aykm hareketler son derece enderdir ve ar birekilde cezalandrlr."

Trkiye Trklerinin aile ahlknda da ayn tre h-km srmtr. Yal Yrklerden dinlediimize gre,eskiden zina yapan kadnlar am aacna balaypyakarlarm. Toroslar'da ve zmir, Aydn kylerinde

dinlediimiz ihtiyarlar, bunun ok seyrek olduunu,mrlerinde bir kere byle sua rastlamadklarnsylemilerdi. Trkmenlerde de aile hayat ayn treyetabidir. Tek kadnla evlenilir ve aile sadakati vardr. Bunu"beline, diline; zne, gzne, szne" sadk ol prensibiile izah ederler. Zina ve boanma, hrszlk byk suturve ar cezaya urar. Vaktiyle bu suun cezas, yazszhukuka, rf-det hukukuna (tre'ye) verilirdi. Yukardaverdiimiz kaytlarda, hrszln da zina gibi lmlecezalandrld kaydediliyor.


38/80

TRK ALES 31

3- Trk Ailesinin Yapsnda Sop (Sib, Klan)Devri zleri

Klan topluluunda, totem inannn bir sonucu ola-rak, "dardan evlenme" (exogamie) detinin var ol-duunu belirtmitik. Trk'lerin kln' "sop" veya "sib"idi. Bu yapnn izleri bir ok Trk uruunda son zaman-

lara kadar devam etmitir ve hatt etmektedir. OuzTrklerinin bu deti ok eskiden terk ettikleri anlalyor.Geri Dede Korkut Destanlarnda, Ouz yiitlerinin ba-ka boy ve oymaklardan kz aramaya, kz grmeye gittik-leri anlatlrsa da, Trkiye'ye gelmezden nce ve geldik-ten sonra Ouz oba halk arasnda, sop iinden evlendik-leri bilinmektedir. ecere-i Terakime'de Ouz Han'namca kzlar ile evlendii anlatlr. Yrkler, Trkmen-ler, ky ve kasaba halk amca kz, day, hala kz, teyzekz ile evlenebilmektedir. Sadece "kaln" deme ve kzkarma geleneinde bu ekzogami usulnn kalntlarg-rlr. Klan devrinde evlenme, kz karma ve yamaetmek yoluyla olmutur. Abdlkadir nan'in dediine

gre, Yakut'larda ve Altay Trkleri arasnda son zaman-lara kadar, kz karma ile kurulmayan evliliklere "meruevlilik" gz ile baklmamtr. "Yakut'larda evlenmeyekarar veren delikanl, kendi soyuna mensup btn gen-leri toplar ve byklerin huzurunda kam yini yaptrrd.

Akna gidecek atlarn baland kzaklarn dibinetulumlarla kmz konulur ve kam da bu kmzlar atlarnkoruyucusu olan tq (idq) ruhuna sa ederdi. AltayTrkleri arasnda bugn de erkek ve kz taraflar kendiaralarnda szletikleri halde, delikanl kendi soyundanolan yiitlerle beraber giderek kz karr. "Gene aynkymetli aratrcnn belirttii gibi, kz karma, ihtilaf

ve kavgalara yol atndan, bu ii bar yolula halletme,

itima bir zaruret olmutur. Yakut dnlerini ok iyi


39/80

32 MEHMET ERZ

incelemi olan Seroevskiy, "Yakut dn, bir bar

merasimini andrmaktadr" diyor. Btn Trk dnleriiin ayn eyi syleyebiliriz. nk Trk dnlerinde,sembolik sava unsuru ile, gerek bar unsuru yan yanagrlr.Trkiye'de ky ve kasabalardaki, hatt bykehirlerdeki dnlerde, gelin alnrken yol kesilip, bah-i alma usul, buradan kalmadr. Altay Trkleri arasn-da kz istemeye gidenler, "dokuz nesil nce aramzda

sava vard; imdi biz bar yapmaya geldik diye szebalarlar ve bylece "bar" ifade etmi olurlar. Ya-kut'larda kzn babasna kaln'in tamam denince, kztaraf, gvey ailesine bir ziyafet vermek zorunda idi.Buna, "Yara Kazan" (Bar Kazan) denir.

Ouz Trklerinin, ekzogami, (dardan evlenme)

usulnde, dier Trk topluluklarndan ayrldn belirt-mitik. Gerekten Ouzlar, ierden evlenebilirken, dierTrk kavimleri hl dardan evlenme tresine uymak-tadrlar. Buna en ok uyanlar Kazak'lar veBakurt'lardr. Altay'llar, Yakut'lar, Uygur'lar ve dierTrkler de dardan evlenirler. Dal Bakurtlar, 19.Yzyln balarnda bile bu yasaa aykr hareketedenleri ldrrlermi. Bu yasak, krk gbee kadarkabiliyordu. Fakat Kazaklarda yedinci gbekten,Krgz'larda beinci gbekten kz almaya msaade

vardr.

Krgz ve Bakurtlarda, "kaln" karl kullanlan"syek atma" terimi, dardan evlenmeyi ifade eder."Syek", "kemik", demektir. Yakut lehesindeki "su-lu" kelimesi ve dier Trk lehelerindeki "yulug" keli-mesi, kz karan soyun, boyun, cezadan kurtulmas iinverilen mal olup, tam karl "diyet, kurtulu akesi,fdye-i necat'tr".


40/80

TRK ALES 33

Dardan evlenme geleneine bal Trk boylarn-

da, dn trklerine, yad ellere gitmenin acs ve elemisinmitir. "Bakurt kzlar dnn son gn, yani kzngvey kyne gidecei gn, matem gnne evirirler.llere at syler gibi gayet yank ahenkle krk-ellikz bir azdan trk syler ki buna sindevderler." Yu-kardaki bilgiyi veren Abdlkadir nan, bu trklerdenbirini Trkiye Trkesi ile yle naklediyor:

pek kuak, kunduz brk sen almsn atam ay!Atl ala ksraa sen satmsn atam ay!pek araf, tilki krk sen almsn anam ay!Atl ala inee sen satmsn anam ay!Gm eer, gk aygr sen almsn aam ay!

Gelen 'yav' gitmez miydi sen satmsn aam ay!

Trkiye Trk dnlerinde, ekzogami geleneinindier birok izleri vardr ki, burada anlatmaya imkngremiyoruz. Anadolu'daki "bac" terimi de buradankalm olabilir. Radloff'un anlattna gre, Altay'hlar

ve Telet'ler buna karlk olmak zere, "Sktng Ka-randaj" (Sk'n kardei) szn kullanrlar. "Sk","kemik" demektir. Bunlar birbirleri ile evlenemezler.

III- Trk Ailesinin Nitelikleri (Vasflar)

a) Misafir Sevgisi

Trklerin misafirlerine kar gsterdikleri sayg veihtimam dillere destandr. Btn kaynaklar bunu belirtir.Biz bunlarn iinde sadece, bn Battuta'nnsylediklerini vermekle yetineceiz. bn Battuta diyorki: "burada kadnlar erkeklerden kamazlar ve yola

kacamz zaman akraba, ya da hane halkndanmca-


41/80

34 MEHMET ERZ

sna bizimle vedalarlar, bu ayrlktan dolay zntleri-ni, gz yalar dkerek belirtirlerdi." Bu szlerin doruolduuna biz de inanyoruz. Yrklerin bu hallerini bizde yakndan grdk.

Ayn gezgin, btn Anadolu'da, Krm'da ayn mi-safir sevgisi ile karlanmt. Kendisini paylaamayp,kur'a ekmek suretiyle ihtilaf halledenler olmutu. Al-

tnordu Hannn hatunlar da, onu ok iyi arlamlard.Hele nc hatun, kendilerini unutmamasn, ihtiyacolduu zaman kendilerini dnmesini rica etmi, yolluk

vermi, at ve dier hediyelerle onu uurlamt.

b) Terbiyede Tabilik

Orta Asya'nn ve Trkiye'nin gebe Trk oymak-larnda ve kylk yerlerinde, aile ocanda verilen terbi-

ye, hibir yapmackla dayanmaz. Cinsiyet konulanndagayet serbest konumalar geer. Hayvanlarn cinsi ha-

yatn kk yatan beri yakndan gren ocukta, bykbir tabilik belirir. Radloff, Kazak'larn en kapal cins

konular rahata konutuklarn anlatr. Biz de Yrkler-de ayn tabilii grdk. oluk ocuk her konuyu birlikte,rahata grebiliyordu.

Byle bir terbiye, lubalie, srnakla yol ama-makta, aksine iyi neticeler vermektedir. Cidd, kiilikliahsiyetli, mesuliyetini bilen kuaklar yetimektedir.

Trk geleneinin hkm srd yerlerde, aile ve soy-sop, oymak ve boy iinde, yallara, byklere sayggsterilir. Anadolu'da, ihtiyarlara "Koca" denir. Yrk-lerde bu kelime, byk saygnn ifadesidir. Orta AsyaTrkleri bunu, "Aksakal" eklinde sylerler. Sovyet ida-recilerinin sosyalist tecrbesi, Orta Asya Trkleri ara-


42/80

TRK ALES 35

snda iflsa mahkum olunca, kolhoz ad verilen kollektif

iftliklerde ileri yrtmek, gen kuaklan disiplin altnaalabilmek iin Ruslar, aksakal'lann hl devam etmekteolan otoritesine snmak zorunda kaldlar.

Trk aile ahlk, bu tabiliin yannda, yardmla-ma, dayanma eklinde de belirir. Aileler, soylar, boylar,ac ve tatl gnlerinde birbirinin yanndadrlar. lenler,toylar, yas tutmalar bunun rneidir. Bugn baz Trk-menlerde, "l" ad altnda yaayanve pien yemektenkomulara gndermeyi emreden gelenek, bu eski ahlkndevamdr.

Trk ailesi efkatlidir de: Bye sayg yannda,

dkne, fakire, kimsesize, garibe, yolcuya, misafire b-yk yardm ve ilgi gsterir.

c) Tabiat Sevgisi

Trk ailesinde tabiata sevgi byktr. Gebelerin

yaylalara, klalara, gzlelere devaml gleri, bu sevgi-nin iaretidir. Bu, sadece hayvancln ve iklim artlar-nn zorlamasndan deil, tabiata olan sevgidendir. Yayla-larn temiz havas, mis gibi ieklerinin kokusu, buz gibisular onlarn gnln alar. Yazn yaylaya kann kan-nn deiip, kt kann gideceine, sulu kann atlp, yeri-ne kat kann, temiz kann geleceine inanrlar ki, bug-

nn tbbnda da, en az 21 gn kalmak artyla, kandakialyuvarlarda byk deime olaca kabul edildii sy-lenmektedir.

Bu tabiat sevgisinin devam, yerleik kasaba ve e-hirlerimizde grlmektedir. Anadolu'da Gney'de,

Bat'da, Karadeniz'de, Dou'da, btn Trkiye'de ya-


43/80

36 MEHMET ERZ

zm balara, bahelere, yaylalara glr, gidilir. stan-

bul'daki yazlk deti, sayfiye usul buradan kalmadr.

IV- Bugnk Trk Ailesinin Meseleleri Hak-knda Birka Sz

a) Sosyal Yapdaki ve Kltrdeki Deimeler

ehirlerin bymesi, sanayi merkezlerinin meydanagelmesi, kylerden ehirlere byk gler olmas ilemeydana gelen sosyal yapdaki deiiklikler, aile yapsn

da hzla deitirmekte, bununla atba olarak kltrdeiiklikleri de meydana gelmektedir. te yandan,

kltr deimeleri de aile ve cemiyet yaps zerinde

derin izler brakan tesirler icra etmektedir.

ehirlere ylma, gecekondularn hzla artmasnayol aarken, bu durum, eitli meseleler yannda, aileproblemleri de yaratmtr. Gecekondu blgelerinde otu-ranlarn, "yolsulluk kltr" iinde olduklar iddiasnkabul ermekle beraber, burada bir kltr deiimine ahit

olmaktayz. Gelenek ve grenein salam esaslarndankopup gelerek, bir baboluk iine denlerin, karar-szlk ve aknlk iinde olacaklar muhakkaktr. Millkltrn buralara el uzatp, fert ve aileyi alkant vesallantdan kurtarmas beklenir. ok ibretli bir misaldir.stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi'ne misafirprofesr olarak gelen, Amerikal bir sosyal antropolog,

gecekondu blgelerinde saha aratrmalar yaparken, birgecekondu civarnda, son derece k ve gzel bir hanmarastgelmi ve bunu ili taraflarndan buralara hizmetiaramaya gelen bir hanm olduunu dnm. amurlu

yerlere sokmamak iin arabasn ileride bir yere parketmi olabileceine hkmetmi. Neticede anlam ki, bu


44/80

TRK ALES 37

hanm bu gecekondularda oturmaktadr. Bu tezatn ancak

az gelimi lkelere has birey olduu sonucuna varm.Bir yabancnn verdii bu hkm gururumuzu krmaktaise de, ac gerei biraz yumuatarak kabul etmek zorun-dayz. Byk ehirlerde aile byk bir sarsnt iindedir.Kydeki evrenin kontrol edici basksndan kurtulmu,zenilen, gpta edilen, taklit edilmeye allan bir evre-

ye gelinmitir. Radyo, televizyon, gazete, dergi, sinema,tiyatro gibi tesirli vastalarn yayd ve sosyal temaslarlayakndan izlenebilen moda cereyanlar, onu da isteristemez sarsmaktadr. Boazndan kesme, evinde peri-an bir hayat yaama bahasna, buna ayak uydurmakzorundadr. ktisatlarn ve sosyologlarn, "gstermeliktketim", "gsteri harcamalar" dedikleri davranlar,

aile ve ahslar arasnda bir gsteri yarma yol amak-tadr. Bunu karlayamayan aile bakanlar, karsnn veocuklarnn serzeni ve sitemlerine uramaktadr. Bu

yzden boanmalar olmakta, birok aile reisi, skntlaradmektedir. Bu hal, gelien, byyen ehirlerin ailele-rinin byk ksmlarnn kar karya bulunduu mese-

leler olmaktadr.

Sosyal ve kltrel sebeplerin, aile yapsna zararverdiini syledik. Bunun bir belirtisi, boanmalardr.Trkiye'de ehirleme ve sanayileme ve sosyal-kltreldeimelerle birlikte, boanma rakamlarnda bir ykseligryoruz. Gerekten, 1935'te 2.257 boanma vakas

tesbit edilmiken, 1955'te bu rakam, 10.455'e ulamtr.1935'te evli nfus, 6.466.000'dir; 1955'te ise10.213.000'dir. Evlenmeler, daha ok ehir nfusunugstermekle beraber, boanmalar, btn lke nfusunaaittir. yle olsa bile, evlenme ve boanmalarn seyri hak-knda bir fikir edinebiliyoruz. Buna gre, 20 ylda evli

nfusta, %57.9'luk bir art olmutur; evlenmelerde %


45/80

38 MEHMET ERZ

207 nisbetinde bir artma vardr. Buna karlk, boan-

malarda %343'lk bir ykseli olmutur. 1958'de 1.012boanma vak'as ile zmir bata gelmektedir. Onu, sra-syla stanbul, Ankara ve Bursa izlemektedir. Boanmasebepleri arasnda geimsizlik bata geliyor. kinci se-

bep, zinadr. Erkein zinasna ait, 1938'de 202,1958'de501 vak'a tesbit edilmitir. Kadn zinas ise, 1938'de2016 iken, 1958'de 7.870'e ulamtr. Byk kitlelerin

Avrupa'ya gidii ile ve aile sadakatini ve kadn iffetinihafife alan ve onu ykmaya alan cereyanlarn tesiriile, iinde bulunduumuz bu son yirmi ylda, rakamlarmit krc seviyeye ulam olabilir. Biz bunlar tesbitfrsatn bulamadk. Fakat, yukardaki rakamlarn gster-dii temayle ve son yllarda Trkiye'deki gelimelerebaknca, pek iyimser olmaya imkn gremiyoruz.

Hem kadnn, hem erkein i g peinde komas,ocuk terbiyesini aksatmtr. Akamdan akama g-lkle bir araya gelebilen aile yeleri ailenin manev veitima havasn pek az paylaabilmektedirler.

Kylerin, tabiatn kucandaki evleri, bereketi, yeri-ne, gecekondular veya apartman daireleri ve kt kanaat

bir hayat gemi. Misafir severlik, komuluk, yardmla-ma azalmtr.* Eski stanbul'da, mahallenin gizli eli,

* Aydn ili ky ve kasabalarnda, son yllara kadar devam eden

ve belki imdi de yaamakta olan bir gelenek vard: ora halk, Tanndandilekte bulunur ve dilekleri olursa "Dede-A" yapacaklarna dairadakta bulunurlard. Dilek yerine gelince, bir horoz veya koyunkeserek, byk bir kazan iinde, bulgur pilv ile piirirler, buna Dede-

A denirdi. Mahallenin btn ocuklar arlrd. ocuklar,evlerinden birer tahta kak getirerek, sinilerdeki, tepsilerdeki etli

bulgur pilvna kak alar ve sonunda, "amin" kelimesinden ibaretdualarn ederek, sevin iinde dalrlard. Aileler aras ne gzel

dayanma...


46/80

TRK ALES 39

mahalledeki yoksul ailelerin imdadna koar, k gel-

meden onlarn btn ihtiyacn karlam. Bugn budayanma kaybolmutur. Kurban kesmenin ve tek tkzekt yardmnn tesinde, yoksul ailelerin elinden tutanyoktur. Bu durum yoksullar kskanla, ksknle,karamsarla itmekte ve ideolojilere, ykc tesirlere ma-ruz brakmaktadr. Ky ve kasabalanmzdaki dayanmave yardm gelenekleri, burada sayamyacamz kadar

oktu ve bugn hal varln korumaktadr. Kk e-hirlerde, kasabalarda ve kylerde aile yapsnn dahasalam olduunu bu ksa aklamalar gsterir sanrz.

b) Ekonomik artlar

Ana, baba ve ocuklardan ibaret olan ve "yuvatipi" veya "ekirdek aile" dediimiz bugnn Trkailesi, ocuk saysnn azaltlmas ynnde eitli bask-lara maruz braklmaktadr. Bu sakat gr, Trkiye'ninkalknmas iin nfus artn bir engel olarak gstermek-tedir. Halbuki, gl ekonomiler, kuvvetli sanayiler vesalam devletler, byk ve salkl nfuslar sayesinde

var olmulardr. alkan, bilgili, salam, kalknma evkve azmi ile dolu insan kitlesi, kalknma mucizesini yara-tacak ana unsurdur. Tabi kaynaklar ve sermayeyi hare-kete geirecek olan insandr. Tarih, sosyal artlardangelen ve bugn byk bir hzla krmakta bulunduumuzekonomik imknszlklarmz, nfusumuzu azaltmakla

deil, arttrmakla yeneceiz. Yeter ki, bilgili, alkan,vatansever nesiller yetitirelim. Burada aileye den ibyktr. ocuk saysn azaltmyacak, oaltacaktr;byk bir alkanlk ile, onlara imknlar temin ede-cektir. Evinin nndeki geni avluya sebze ekmiyen,meyva fidan dikmeyen, tavuk ve inek beslemiyen kyl-

ler biliyoruz. Kylerde, nahiyelerde, hatta kasabalarda


47/80

40 MEHMET ERZ

bu yaplrsa, ailelerin imknlar olduka artacak, proteinimknlar geliecektir. Akll, hamleci bir plnlama ile,

iktisad gcmz arttrlacaktr. Zaten Trkiye bu yolagirmi durumdadr.

Vaktile Japon ailesinin yapt gibi, Trk ailesi dekemerleri skar, tutumlu olur, tasarrufa giderse, lke iin

byk kaynaklar, yatnm fonlar doar. Moda deitikeatlan ayakkablar, izmeler, elbiseler, mantolar, krkler,apkalar, byk servet israfdr. Atalarmz gibi sadecedin bayramlarda giyinir olmasak bile, bu derecelzumsuz ve gsterii harcama, aileyi ve lke ekonomi-sini ykc olur. Taklit, yar iine girmiyen, ahsiyetinikoruyabilen ailelerin, bu gidii bir dereceye kadar durdu-rucu olmalar beklenir.

Arlaan iktisad artlarn altnda ezilmekte olanTrk ailesi, israf harcamalardan kendisini koruyarak,durumunu dzeltirken, kendisine ve mill ekonomiye dehizmet etmi olur. srail'de apartmanlarn aydnlk bo-luklarnda tavuk beslendiini, oraya gidip grenlerimizibretle anlatyor. Bizde bu, anlamazlk konusu olduu

gibi, aa, kk drc bir i saylr. Bilhassaehirde oturan aile iin bu ne imkndr. Bilginin ve al-mann, yenemiyecei glk yoktur. Yoksul isek, bilgi-sizliimizden, tembelliimizden yoksuluz.

SON SZ

Le Play, salam aile yapsna sahip olan topluluk-larn, oturakl cemiyetler olduunu syler. Byle cemi-

yetleri ykmak kolay deildir. nk temel salamdr.Aile, frtnal sosyal ve kltrel deimelere kar daya-nkl olduu takdirde, cemiyet byk sarsntlara ura-


48/80

TRK ALES 41

maz. Trk ailesi bu nitelikleri tamaktadr. Yaps olduk-

a deimekle beraber, maya ayndr.

Dnyay sarsan ideolojik salgnlar, Trk ailesi iinegirip, onu paralamak durumuna gelmeden, onun yapsn

ve mayasn glendirmelidir. Havasn, mill kltr iledoldurduumuzda, yaps da salamlaacaktr. Bu mill

ve din yoldan gelen mill kaynaktr. Doum, ocua adkoyma, snnet dn, evlenme, toy, dn trenleriile mill olunduu gn, Trk ailesi daha salam olacaktr.

Treye bal ailede kadn, erkeine saygy yitir-mez; buna karlk erkek de karsn sever sayar. En pe-deran karakterli Trk uruu olan Kazak-Krgzlarda

bile kadn beyler vard. Rahmetli ProfesrAbdlkadirnan, kabile yelerinin dvalarn halleden Kazak-Kr-gz kadnlarm (Baybie'lerini) grmtr. 17. Yzylzbeklerinde de ayn hal grlyordu.

Szlerimizi, Aristo'nun aile hakkndaki u veciz

cmlesi ile bitirelim: "eer fertler ailelerini sevmez-lerse, hi kimseyi sevmeyeceklerdir."


49/80

4 2

KAYNAKA

CLLOV, Halk; "Trkiye'de Evlenme veBoanmalarn Seyri", ktisat Fakltesi Mecmuas, c. 21,1959-1960, No. 1-4.

EBERHARD, D. W. in'in imal Komular,Ankara 1942, (eviren; Nimet Ulutu).

ERGN, Muharrem; Orhun bideleri, 1001 TemelEser.

ERGN, Muharrem; Dede Korkut Kitab, eitlibasmlar.

ERZ, Mehmet; ktisat Sosyolojisine Balang,stanbul 1973.

FINDIKOLU, Z. Fahri; "Trk Aile Sosyolojisi",Hukuk Fakltesi Mecmuasndan ayn-basm, st. 1946.

ZYA GKALP, Trk Medeniyeti Tarihi, (hazr-layanlar; smail Aka, Kzm Y. Kopraman), Kltr B.

Yaynlan, stanbul 1976. (Ayn eserin iki cilt halindeyayn, stanbul 1974, hazrlayan Fikret aholu, TrkKltr Yay.)

GKYAY, O. Saik; Dedem Korkudun Kitab,Babakanlk Kltr Mstearl Yay., stanbul 1973,(aklamal, byk hacimli, ok dolgun eser).

bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler,stanbul1971, (Hazrlayan; smet Parmakszolu).


50/80

TRK ALES 43

bn Fazlan Seyahatnamesi,(Hazrlayan; Ramazan

een), stanbul 1975.

NAN, Abdlkadir; Makaleler ve ncelemeler, An-kara 1968.

KAGARLI MAHMUD, Divn Lgatit-Trk,Besim Atalay evirisi, Ankara 1943 (drt cilt).

KO AY, H. Zbeyr; Trkiye Trk Dnleri ze-rine Mukayeseli Malzeme, Ankara 1944.

ORTALAY, Hasan; Dou Trkistan KazakTrkleri, zmir 1961.

ORKUN, H. Namk;Eski Trk Yaztlar, stanbul1938-41 (drt cilt).

W. RADLOFF, Sibirya'dan, (ev.; Dr. A. Temir),stanbul 1954-57 (drt cilt).

RASONY, L.; Tarihte Trklk, Trk KltrArat. Enst. Yay., Ankara 1971.

YAKUBOLU, Enver; Irak Trkleri, stanbul1976.

ZMMERMAN, C. C; Yeni Sosyoloji Dersleri,(eviren: miran Kurtkan), stanbul 1964.


51/80

TRKLERDE ALE VE UNSURLARI(Balangtan XII. Yzyla Kadar)

Ali Gler

I. Trklerde Aile ve Evlilik Tipleri

"Ana, baba, ocuklar ve taraflarn kan akrabala-rndan (aile biiminin gereine gre) meydana gelmiekonomik ve toplumsal bir birlik1 olarak tanmlanan aile,toplumun nemli bir parasn oluturur.

slmiyet ncesi Trk toplumunda ilk sosyal birlikolan ve "ogu" (veya ugu) sz ile ifade edilen aile,2

sosyal bnyenin ekirdei durumunda idi. Bu sebeple,1 B. Gke, "Aile ve Aile Tipleri zerine Bir nceleme", Aile

Yazlar /.Ankara 1991, s. 207.2 "Ou" sznde "aile" anlam yannda "kabile, boy, soy,

akraba, nesil" gibi anlamlarda verilmitir. Bunlarn toplu birdeerlendirilmesi iin bkz. A. Doruk, "eitli Topluluklarda ve EskiTrklerde Aile",Aile Yazlar I, s. 297.


52/80

46 AL GLER

aile sisteminin esaslar siyas, sosyal hemen btn Trkkurulularna ve fertlerin davranlarna yansmtr. sl-

miyet ncesi Trk toplumundaki zel mlkiyette, zelhukukta, inanlar himayeye ynelik sosyal davran-larda, soy'a saygda, adalet, din hogr anlaylarnda

ve btn bunlar gerekletirmek ve korumakla grevliolan devletin "baba" telkki edilmesinde Trk ailesinin(ana, baba, ocuklar ilikilerinde temellenen) prensip-lerini grmek mmkndr. Esasen bu dnemde aile,devletin dayand iki temel sosyal birliktelikten birisiidi.3 Nitekim, Bahaeddin gel, "Trk devlet anlaynnkkleri daha ok aile ile aileden daha byk olan kydzenlerinden geliyordu" eklinde ifade ettii bu oluu-mu, "aileden imparatorlua" eklinde sistemlemitir.4

Sosyologlar ve antropologlar, "evlilik biimleri" ve"yap evrimleri" bakmlarndan eitli aile tipolojilerigelitirmilerdir.5 slmiyet ncesi Trk ailesi ile ilgiliolarak da ok fazla tipoloji tartmas yaplmtr. Avru-pal sosyologlardan bir ksm Grenard'n "Trkistan'daTrk ailesi pederahdir" ifadesinde birlemilerdir. Bugre karlk Ziya Gkalp, "hibir Trk ubesinde

Trk ailesinin pederah bir ekilde olmadn", ilerisrmtr.6

3 1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, Ankara 1977, s. 202.4 B. gel, Trklerde Devlet Anlay, (13. Yzyl sonlarna

kadar), Ankara 1982, s. XI, XIII.5

Bunlar hakknda mesela bkz. B. Gke, a, g, m, s. 205-223;B. Gke, "Evlilik Kurumu ve Aile Yaps ile likiler" Trk AileAnsiklopedisi, (Bundan sonra TAA.) II., Ankara 1991, s. 508-516;A. Erdentu, "eitli Topluluklarda Aile Tipleri", Aile Yazlar 1, s.321-358.

6 B. Gke, "Evlilik Kurumu ve Aile Yaps ile likiler", s.512.


53/80

TRK ALES 47

gel ise, Trklerde "ana ailesi" (maderahinin "enufak izine bile rastlanmadn"7 sylemektedir.

"Pederahi aile" ile "pederi aile" arasnda nemlifarkllklar vardr. eitli topluluklarda grlen peder-ah aile, babann sultasna dayand halde; pederi aile,

velayet esasnda baba hukukunun hakim olduu bir aile

tipidir.8 Peder ailede baba sz sahibi olmakla birlikte,anann da aile ilerinde fikri alnmaktadr. Peder ailedemiras ve akrabalk, iki tarafldr (agnatik ve kognatik);

yani hem baba soyunu, hem ana soyunu takip eder.9

Gerekten de Trklerde ok gelimi bir "baba aile-

si" vard. Evin ve devletin sahibi ve ba baba idi. Bununiin Dede Korkut Kitab 'nda da evden sz alnca "atamanam evine dnsem" deniyor ve ev ile ocan sahibi babaile ata daha nce anlyordu. Trkleri esaretten kurtaran

ve kinci Gktrk Devleti'ni kuran lteri Kutlug Kaanda yle demektedir: "Trk Milleti yok olmasn diyeTanr tarafndan hatunu l Bilge Hatun ile birlikte tahtakarlmtr".10

7 Trk Kltrnde Gelime alar,!. Bask, stanbul 1988,s. 237. Mesela Orta Asya'da Trklere komu olan Moollarda "anaailesi" vard. Bununla ilgili olarak bkz. B. gel, a. g. e., s. 238 vd.,. zgi, "Moollarda Evlenme deti' V/. Milletleraras Trk Folklor

Kongresi Bildirileri, IV,, Ankara 1982, s. 256-262.8 . Kafesolu, a. g. e., s. 201. A. Donuk, a. g. m., s. 297.9 M. Erz, "Trk Ailesi", Aile Yazlar I,s. 226. Ziya Gkalp,

peder ailede babann ei ve ocuklar zerinde sadece "demokratik"bir hakk olduunu; pederah ailede ise babann e ve ocuklarzerinde sultaya dayanan bir hakk bulunduunu belirtmektedir."Hlsa peder aile hrriyeti ve msavat bir ailedir." (Bkz. TrkMedeniyet Tarihi, Hazrlayanlar: . Aka, K. Y. Kopraman, stanbul

1976, s. 294)10 B. gel, "Trk Ailesinde Kadn", Tercman Kadn

Ansiklopedisi, L, stanbul 1984, s. 76.


54/80

48 AL GLER

Trke'deki aile ve akrabalkla ilgili kelime ve kav-

ramlarn, evlilik sistemi ile ilgili gelenek ve trenin,miras hukukunun, nihayet kadnn aile ve sosyal hayatta-ki statsnn gsterdii zere, "kan akrabal esasn-da"11 yap bakmndan kuvvetli, gelimi bir "baba aile-si" (peder) biimde olan Trk ailesinin temeli "dardan

evlenme", (exogamy)ye dayanyor.12

Byk Hun mparatorluu'nda, hakanlarn kz al-dklar belirli boylar vard. Ayn gelenek Gktrkler'deUygurlar'da ve Krgzlar'da da grlyor. Yenisey Kita-

beleri'nden birindeki "yatta tnirime adrldm" (yad el-deki dnrmden ayrldm) ifadesi de gsteriyor ki, sl-miyet ncesinde Trklerin dnrleri yad elden oluyordu.Dardan evlenme gelenei Dede Korkut Hikayeleri'nde

de aka grlmektedir. Mesel, Ouz Beyi Oruzidi. Baybeyrek ile nianls Banu iek birbirini tanm-

yordu. Kazan Bey'in olu da "yad kz hellime desturversin" diye vasiyet ediyor; Deli Dumrul "yad kzhellim var" diyordu.13

Birok Trk lehesinde yer alan "dnrc" ile ilgilikelimeler,14 "anne tarafndan akrabalk" ifade eden "tay"

11 . Kafesolu, a. g. e., s. 200.,12 B. gel, a. g. e., s. 237. "Grup D Evlenme"de denilen

exogamy; kiiye ait olduu grubun iinden deil, dndan e semeimkan tanmaktadr. Dardan evlenme sistemi, insanlarn kendiaileleri ya da gruplar dndan evlenmelerini n grmekte, birtoplumun eitli gruplar arasndaki haberleme ve ibirlii imkanlarnartrmakta, sosyal kaynamay salamaktadr. (Bu konuda bkz. B.

Gke, a. g. m., s. 510.)13 A. nan, "Trk Dnlerinde Exogamie zleri", Makalelerve ncelemeler, Ankara 1968, s. 341 vd. Ayrca bkz. B.gel, a. g. e.,s. 237-238. Kafesolu, a. g. e., s. 201.

14 Mesel, Kazak ve Altay Trke'sinde "yav" (y),Yakutlar'da "tngn kr" , Ouzlar'da "yorug", grc veya


55/80

TRK ALES 49

sz15 ve "kaln" gibi messeseler de, dardan evlenme

geleneini kuvvetli bir ekilde gstermektedir.

Trklerde len kardein dul kalan zevcesi ile veyaocuksuz vey anne ile evlenme ekli (leviratus) mevcut-tu. vey anne ile yaplan evlenmelerde oullar, kendileri-nin doumundan sonra babas tarafndan alnan kadnlar-

la evlenebilirdi. Trklerde bu gelenein gayesi; dul kalankadnlar himaye ve onlarn hayatn garanti altna almak

ve aile mlknn paralanmasn nlemekti.16

Levirat gelenei ayn zamanda "ailenin blnmez-lii" anlaynn bir sonucu olarak da deerlendirilmek-

tedir. len bir kardein ei ile ocuklarn sahipsizkalarak, yoksulluk iinde yaamalarna izinverilmiyordu. Sahipsiz kalan ocuklarn balarn alpgitmesi de onlar iin byk bir kayp saylyordu.17

slmiyet ncesinde Trk ailesi yap bakmndan

"geni aile" (veya byk aile) eklinde deil, "kkaile" tipinde idi.18 Eski Trk ailesinin kk aile olduu

baz tarih kayt ve mahedelerle belirlenmektedir. Me-sel W. Eberhard, Tabga ailesinin byle olduunu tespitetmitir."19

dnrc anlamna gelmekteydi. Bkz. A. nan, a. g. m., s. 347.15 B. gel, a. g. e., s. 249. Mesel, "day" (tay tagay) ve teyze

(tayeze-si)"...16 A.Donuk, a. g. m., s. 297-298, . Kafesolu, a. g. e., s. 201,

S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947, s. 336-337.17 B. gel, a. g. e., s. 244 vd. Levirat geleneinin uygulamasnda

"dulun istei ve rzas" esast. (Bkz. B. gel, a. g. e., s. 257).18

Bu tipler iin bkz. B. Gke, "Aile ve Aile Tipleri zerineBir nceleme", s. 217 vd.

19 A. Donuk, B. gel, a. g. m., s. 298. Bu zellii ile Trk

ailesi, aile reisinin, mlk gibi muamele gren aile fertleri zerinde


56/80

50 AL GLER

Eski Trklerde grlen dardan evlilik (exogamy)

ve "kk aile" yaplanmas "tek ele evlilik"i (mono-gamy)de beraberinde getirmitir.20 Trklerde genellikletek ele evlilik grlmektedir.21 Fakat, yaygn olmamaklabirlikte "ok ele evlilik" (poligamy veya taaddd- zev-ct) de vard. Sadri Maksudi Arsal, "eski Trk dilindeok zevcelilik halini ifade eden bir kelimenin bulunma-mas, Trklerde, lisanlar yapld zaman ok kadn

alma detinin mevcut olmadn gsterir"22 diyerek, bugelenein sonradan olutuunu belirtmektedir.

Bata Dede Korkut Hikayeleri olmak zere Ouz-larla ilgili btn destanlarda, hepsi "belerden" olankahramanlarn bir tek kadnla evli olduklar grlyor.

Destanlarda, Divan Lgati 't Trk'te, Kutadgu Bilig'de"kuma" ve "ortak"tan bahis yoktur. Mesel BeylerbeyiKazan'n bile bir tek karsnn ("boyu uzun BurlaHatun") ad geiyor. X. yzylda Ouz lkesini gezenbn Fazlan, Ouz Subann ve misafir kald birOuzun tek kadnla evli olduunu grmt.23

kesin sz sahibi olduu eski Yunan'daki "genase" ve Roma'daki"gen s"den ok farkldr. Slavlardaki aile bynn btn aile halknakleleri gibi hkmettii, ortak mlkiyete dayal, tipik "geni aile"olan "zadruga"y a da hi benzem ez. (Bkz. t. K afesolu, B. gel, a. g.e., s.201).

20 nk sosyolojik bakmdan, kk ailenin meydana gelinedenleriyle, tek evlilie duyulan istek ve ihtiya arasnda byk birparalellik vardr. (B kz. B. Gke, "Ev lilik Kurum u ve Aile Yaps ilelikileri" s. 511.)

21 Z. F. Fndkolu, "Trklerd e Aile timaiya t", Aile Yazlan,I, s. 17; Kafesolu, B. gel, a. g. e., s. 201.

22A. g. e., s. 334.23 F. Smer, Ouzlar, 3. Bask, stanbul 1980, s. 403. Ayrca

bkz. bn Fazlan Seyahatnamesi, H az.: R. een, stanbul 1975, s. 35ve38.


57/80

TRK ALES 51

Ge Uygur hukuk belgelerinde ve Ouz Kaan Des-

tan'nda grlen "kumalar" ise slmiyetle bala-

maktadr.24

ok eli evlilik Trk ailesinde kendine has zellik-

leri olan bir durumdu. Trkler, ilk kadnn rzas ile ocu-

u olmamas halinde ikinci bir ele evlilik yapyorlard.25

Daha ok zenginlerin bir ka kadnla evlendii gr-lyordu. Fakat Trklerde ilk kadn evde "ba kadn" idi.

Her zaman saygdeer ve stn tutulmutur. MeselGktrklerde, hakanlk tahtna sadece birinci kadnlarn

ocuklar kabilmilerdir. Orta Asya'da Krgzlar ilkkadna "ev sahibesi" anlamna gelen "Bay-Bie" diyor-

lard Bir Krgz atasznde "evin birinci sahibi (erkek

olarak) evde doar, ikincisi de Bay-Bie olarak dardangelir" ifadesiyle ilk kadnn stats vurgulanmaktadr.26

Kagarl Mahmud, birinci kadnn "oglagu hatun"yani "douran ve dourduu iyi olan hatun" olarak ta-

nmlamtr.27 Dede Korkut'ta, "bam taht, evim baht,

kadnm, direim, dlm" diye anlan kadnlar daevde, ya "ba kadn" veyahut "tek kadnlar" olmaldr.28

24 B. gel, a. g. m., s. 102. B. gel, ok ele evliliin "DedeKorkut Kitab'nda anlatlan, gazi ve fatih Ouzlar gibi bozulmamTrk kesimlerinde olmadn, ancak, ehir ve byk devlet hayatnageildike bu gelenein, yukar kesimlerinden balayarak aaya

doru yava yava bozulmaya baladn" sylemektedir. (Bkz. a.g.m.,s. 116).2SY. . Akkutay, "sl m iyet'ten nce Trk Ailesi" , TAA, L, s.

57. Hatta Trklerde ilk kadnn bizzat evlendirdii erkekler vardr.M esel G ktrklerde Bilge K aa n'n U lu Hatu n'u kocasn bir inliprensesle evlendirmek istemiti. M anas D estan'nd a Manas 'n hatunukocasn iki kzla evlendirmitir. (Bkz. B. gel, a. g. m., s. 114).

26 B. gel, a. g. m., s. 114 vd.27

B. gel, a. g. m., s. 114.28 B. gel, a. g. e., s. 252.


58/80

52 AL GLER

II. Ailenin Fertleri ve Akrabalar

A. Baba

Trklerde eskiden babaya, "kang" derlerdi.29 Gk-

trk Kitabeleri'nde Kltigin babas lteri Kaan'n

devleti kuruunu anlatrken, "kangm kaan yit yegirmi,

erin takm tara" (babam kaan on yedi adamla ba

kaldrm)

30

diyor.

Ayn babann oullarna "kangda"31 vey kardeler

iin ise, "kangsk" deniyordu.32

Trke'de baba anlamna gelen "kang" sz, akraba-

lk ifade eden "ka" sesi ile balamaktadr. Bu sesle balayan

ok sayda akrabalk ismi, eskiden olduu gibi, bugn deyaygn olarak kullanlmaktadr (karde, kayn vd.).33

29 B. gel, a. g. e., s.246; T. Glensoy. "Altay DillerindekiAkrabalk Adlan zerine Notlar, TDAY., 1973-1974, s. 291.

30 T. Tekin, Orhon Yaztlar, Ankara 1978, s. 10. Kitabenintamamnda "kang (baba)" sz yirmi yerde gemektedir.

31 Kagarl Mahmud, Divan Lgati't-Trk, Besim Atalaytercmesi.

32 B. gel, a. g. e., s. 246. Ayrca "kang" sz Hrizmahlardneminde "kangl" eklinde "boy" ad olarak da grlyorsa da;(Mesel Sultan Aladdin Mehmed (1200-1220)in annesi TerkenHatun mensup olduu "Kak-Kangl" boylarna dayanarak, siyasnfuzunu artrmaya almtr. Bkz. A. Taneri, Cedu'd-dinHarizmh ve Zam an, Ankara 1977, s. 19 vd.; O. Turan, SeluklularTarihi ve Trk-slm Medeniyeti, 3. bask, stanbul 1980, s. 315)

burada kelimenin "baba" sz ile ilgisi olmad, "araba" anlamnagelen "kanga" sznden hareketle "kang-lug" veya "kang-hg"(Arabal) olduu belirtilmitir. Nitekim uygurca Ouz Destann'nda

bu aka grlmektedir: B. gel, Trk Mitolojisi, C. I, Ankara 1971,s. 169-170 ve not: 6.

33 T. Glensoy, a. g. m., s. 301.


59/80

TRK ALES 53

XI. yzyldan sonra Trkler babaya "ata" demeyebaladlar. Eski Trkler de bugn bizim ana-baba sy-leyiimiz gibi, anay ne alarak " ve kang" diyorlard.

Anadolu'da babaya "ece, izi, ede, eye"de denil-mektedir. Bu Anadolu szleri de en eski Trklerdeki "ei,ii, ige" gibi deyilerden baka bir ey deildir. Bunlar

daha ok "evin by ve sahibi" iin sylenirdi. Evinby iin baz Trkler ise, "ot aas", yani "ate veocan aas, sahibi" demilerdir.

"Ata", en eski Trklerde hem "babacm" hemde "babasna eken olan" demekti. nk Trkler ba-

badan oula doutan, ok eyler getiine inanyorlard.Nitekim "ata olu ata doar" (babasnn olu babasna

benzeyerek doar" atasz, bu inann bir ifadesiydi.Yine, "ata orunu, oulka kalr", (babann yeri ve erefide oluna kalr) deniyordu.

Trk anlayna gre olu yetitirmek babann, kzyetitirmek ise annenin vazifesi idi.

Ana-babaya sayg eski Trklerde olduu gibi34 Sel-uklular anda da ok kuvvetliydi. Mesel olu Aya,Seluklu Sultan Alp Arslan'm verdii altn kesesini

almak iin, babasnn yanna dizleri stnde gidiyordu.35

"Baba hakk", yani "atalk", Trklerde sonsuz birhak deildi. Mete ve Ouz Kaan treye kar geldikleriiin babalarn bile ldrebiliyorlard. Baba olunu evlen-

34 B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 246-47.35 M. A. Kymen, Alp Arslan ve Zaman II., Ankara 1983, s.

307.


60/80

54 AL GLER

dirmek zorunda idi. Baba bu vazifesini yerine getirmez

ise, olan "kaln" veya "balk" parasn zorla babasndanalabilirdi. Halk ve beyler bunu normal karlard.36

B. Anne

Eski Trklerde anneye "g" derlerdi. Bugnk "g-

sz" de buradan gelmektedir.

37

Kltigin, kitabelerdeGktrk Devleti'nin kuruluunu anlatrken; "Trkbo-dun yok bolmazun tiyin, bodun bolun yitin kangmlteri Kagan, m lbilger Katunug Tengri tpsintetutup yger ktrmi..." (Trk milleti yok olmasn, birmillet olsun diye, babam l-Teri Kaan ile annem l-Bilge Hatun'u Tanr tepelerinden tutmu ve (insan

oullarnn) stne karm38

diyordu. Kitabeler'denKltigin'in "gsz" anasz adnda bir at olduunu dareniyoruz.39

lk defa Altay Dalan'nn kuzeylerinde Gktrk

yazlaryla yazlm Kemik Yazt'nda grlen anne(g) sz, Uygur anda da "g" (anne) eklindedir.(Mesel, "glg" anneli, anneli olan; "gsz" annesiz).40

DivanuLgati 't-Trk'te "ana" (mesel, I., 32, II,.,96, III., 18) ve "apa" (I., 86) olarak grlen anne, dierTrk lehelerinde u ekildedir: Kpak: "ana", Altayca:"ene", aatayca: "aa" (ana, kocakar), Kaar: "ene",

Kazan: "eni", Krgz, "ene" ve "apa" (byk hemire,

36 B. gel, a. g. e., s. 247.37 B. gel, a. g. e., s. 247.38 T. Tekin, a. g. e., s. 10.; B. gel, a. g. e., s. 123.39 T. Tekin, a. g. e., s. 22-23. Kitabelerde "g" "ana" sz yedi

kere gemektedir.40 T. Glensoy, a. g. m., s. 291.


61/80

T R K A L E S 5 5

anne), Hebet: "ene", Sagay: "ene", or, Telct: "ene",

uva: "ama" ve "an'ne".

41

Uygurlarda "ana-ata", ana-baba szleri ok yay-gnd. Anadolu'nun kltr gelimesinde byk tesirleriolan Harizmhlar'da ise byk anaya, "ulu ana deni-

yordu. Ouzlar eskiden anneye, Anadolu'da az grlen"aba" da diyorlard.42

Trk aile hukukuna gre, babadan sonra aileyi annetemsil ederdi. Bundan dolay annenin yeri, babann dierakrabalarndan ileridir. Babann miras anneye deerdi.ocuklarn vasisi de o idi. Trk tarihinde kadnlarn h-kmdarlarn "naibi" olabilmeleri veya devlet iinde sz

sahibi olmalar da bundan ileri geliyordu.

43

Trk kltrnde kadna verilen deerden dolay,"ana-baba ", "kan-koca "denirken, anne babadan ncesylenirdi. Gktrk anda da anne sz babadan ncekullanlyordu. "Annenin dn al, babann da szndinle" veya "annesi babas sevinir" gibi deyilerde hep

anne nce syleniyordu. Bir Uygur yazsnda ise "anneve babann gnln olu ve kz almaz" deniyordu.

Anneyi ne alan bu gelenek, Dede Korkut Kita-b'nda daha manl olarak "ana-ata" ve "kadn ana-be"

41 T. Glensoy, a. g. m., s. 291. Anne bugnk Trk lehelerindede, "ana, iney, ee, ene, apa, ine, eni, ece" ekillerinde sylenmektedir.(Bkz. Karlatr/nal Trk Leheleri Szl L, Haz.: A. B. ErcilasunBakanlnda Komisyon, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1991,Madde: Ana-Anne).

42 B. gel.a. g. e., s. 248.43 B. gel, a. g. e., s. 247. Kadnn siyas hayattaki rolne

aada deinilecektir.


62/80

56 AL GLER

eklinde grlmektedir. Buradaki "kadn" tantmas

"belik gibi" anann bir unvandr. Kadnlk buradaanneyi yceltmek iin sylenmitir. Yine Gktrkyaztlarnda anne, "m hatun" (annem hatun) eklindehatun unvanyla birlikte anlmaktadr.

"Kar" sz Trklerde tecrbeli, gn grm yalve ok bilen kimseler iin sylenirdi. Bunun iin Dede

Korkut Kitab'nda ana ve babay yceltmek iin sk sk"kar anam-koca babam" deniyordu. Anlaldna grekanlk tantmas, annenin yalnzca yal olduunu gster-mek iin sylenmiyordu. Anasndan, babasndan grmtecrbeli ve soylu, iyi bir aile kz da "kar" unvanylatantlabilirdi. Kltme eki ile bazan "karuk anam","karuk kadn anam" deniyordu. Uygur belgelerinde,

Dede Korkut'a yakn bir ekilde "ak sal kar anam"gemektedir. Annelerini, "anam tulu kutlu aa" diyeadlandran Uygurlarn eski iirleri, anneyi "tululuk"

ve "kutluluk" tantmalanyla onurlandryordu. Anneninunvan da, burada "hatun" yerine "aa" idi. "Anneci-im" kullan da eskiye dayanyor.44

"Ana terbiyesi" Trklerde ayr bir nem, deer vemn tayordu. Trklerde, "olann terbiyesi babaya, k-znki ise anaya" balanmtr. Bunun iin anaya benzeyensoylu kza "ana"; babasna ekmi olana da "ata" diyor-lard. Fakat, olann terbiyesi de belli bir aa kadar anne-nin yannda geliiyordu.45 Bundan dolay Krgz Trklerinde

"serserinin dilini anas anlar" diye bir atasz vardr.46

44 B. gel, a. g. m., s. 76.45 B. gel, a. g. m., s. 76.46 R. R. Arat, "Eski Trk Hukuk Vesikalar" Trk Kltr

Aratrma D., c: I (1964), s. 40; N. Sevin, Eski Trklerde Kadn veAile, stanbul 1987, s. 53.


63/80

TRK ALES 57

Trklerde insan olma ve insan olarak domann,

ocuk terbiyesinin en bata gelen sembol "ana st"dr.Krgz Trkleri, insanlarn en ktlerini, "ana st em-memi, ata nedir bilmemi, san gnete taram" yani"evde bymemi" szleriyle tantrlar. Trk mitolojisin-de Ouz Kaan gibi Trk bykleri doar domaz okabuk byr

Documents

Mehmet Eroz Turk Ailesi