Sözlerin Soyağacı (2)1*

Mehmet Ölmez** Özet BugünedeğinTürkiyeTürkçesininbiretimolojisözlüğüyayımlanmamıştır.Buko-nudaçeşitliyayınlarolmuşsadabuyayınlarTürkçeninsözvarlığınıkapsamayan,aka-demikçalışmalarıgözardıedençalışmalardı.TürkiyeTürkçesininetimolojisözlüğünühazırlamakiçinyalnızcaEskiTürkçeveyaötekiTürkdillerinibilmekyetmez.MutlakaArapça,Farsça,Ermenice,Rumca, İtalyancavebaşkakültürel alışveriş içerisindebu-lunulandillerhakkındadabirikimgerektirir.S.Nişanyan,butürdilleritanıyorolmasıdolayısıylakısaveyararlıbir“kılavuz”sözlükhazırwlamıştır.AncakEskiTürkçe,Alta-yistikveTürkdillerininkarşılaştırmalısesbilgisiileilgilimaddelerdeeksikliklervardır.BuyazıdaNişanyan’ınsözlüğünün“b”harfindeyeralanmaddelerdeğerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler:Türkçe,etimoloji,eskiTürkçe

Geneological Tree of the Words Abstract TherehasnotbeenanetymologicaldictionaryofTurkishpublishedsofardespiteanumberofstudiesinthisfield.ThosestudiesarethepublicationswhichdonotcomprisethelexisofTurkishandtheyneglectacademicstudies.Itisnotsufficienttohaveknow-ledgeofOldTurkishorotherTurkiclanguagesonlysothatanetymologicaldictionaryofrepublicanTurkishcouldbeprepared.ItdefinitelyrequiressomesoundbackgroundonArabic,Persian,Armenian,Greek,Italian,andotherlanguageswithwhichamutualculturalinfluencehastakenplace.Duetohisacquaintancewiththoselanguages,S.Ni-şanyanhaspreparedabriefanduseful“guide”dictionary.However,itseemstolacksomeinformationinthelexicographicentriesonthecomparativephonologyofOldTurkish,AltaisticandTurkiclanguages.Inthepresentarticle,theentriesstartingwiththeletter“B”inNişanyan’sdictionaryareevaluated.

Keywords:Turkish,etymologydictionary,Nişanyan,oldTurkic

1 *Prof.Dr.,YıldızTeknikÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesiTürkDiliveEdebiyatıBölümü,İstanbul/Türkiye,olmez.mehmet@gmail.com

**Konuylailgiliilkyazım,S.Nişanyan’ınçalışmasındaaharfinielealançalışmam2008’deyayımlanmıştı.

264

FSM İLMÎ ARAŞTIRMALAR İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi FSM SCHOLARLY STUDIES A Journal of Humanities and Social Sciences Sayı / Number 1, 2013 Bahar / Spring

GünümüzTürkçesindeyaygınolarakkullanılan10000’denfazlasözcükSe-vanNişanyan’ın çalışmasıolarak2007’deSözlerin Soyağacı adıylayayımlan-mış,bendehemenakabindebusözüğünaharfindeyeralanmaddelerideğerlen-dirmiştim.Sözcüklerinkökenini,kısacatüremeyollarınıgöstermeleriaçısındanpratikveyararlıbulduğumbuçalışmadagözdenkaçanTürkolojikaynaklarıilekarşılaştırmalıTürkdilbilimiveAltaydillerineaitgözlemlergerektirensözcükle-riözellikleelealdım.Buyollaeserinyenibaskılarındadeğindiğimkonularıngözönündebulundurulmasınıdiliyorum. bacanak=Tü.baca/paca köküileilgiliolduğubelirtildiktensonraburadaki-nakekininişlevininbelliolmadığıkaydedilir.Benzerbirtüretimesahipolduğudüşünülenkırnak“cariye”sözünüanabiliriz(DLTvesonrası,bak.ED661b).AncakClauson’unbelirttiğinegöreburadakikırnakAr.ġurnūqileilişkilidir(ED661b,Li301-303). bağ“bağ”sözüelealınırken19.yy.adeğinbamak ve bağmakşeklindekulla-nıldığıbelirtilir.Ancakbağ-şeklindebirfiilbenimbildiğimTürkdilikaynakla-rındavedillerindeyoktur. bağdaş sözünün ilk kez 14. yy.da Kıpçakçada görüldüğü kaydedilirse dedaha11.yy.’daDLT’tegörülür,bak.Clausons.312b. bağıntısözündeyerverilenbağ-diyebirfiilyoktur. bakır sözünün Latince bir sözcükten metatez yoluyla türediği düşünülür.SözcükdahaevvelbukonudaçalışmışolanK.H.MengesvesonradaV.Ry-batzkitarafındanayrıntısıylaelealınmıştır.Sevortyansözcüğübak-fiilinden-ır genişzaman(>sıfatfiil)ekiyledüşünür,buetimolojininkabulediliryönüyoktur.Räsänen,Menges’edayanarakFarsçailekarşılaştırır,Farsçaolduğunudüşünür.Bundanbaşka “kızıl” renginden dolayı “kızıl gezegenMars” ile, Farsçabāqū “Mars”iledekarşılaştırılır.SözcükKafkasdillerindenİslavdillerinevarıncayadeğin yayılmıştır, ancak tamamı çeşitliTürk dillerinden alıntıdır. EskiUygur-cadanbaşlayıpYeniseyYazıtlarınakadarTürkçenineneskisözhazinesi içeri-sindeyeralır.Bütünbubilgiler,anılankaynaklarveayrıntıiçinV.Rybatzki’nin1991’dekiçalışmasına(s.219-211)bakılmalıdır.Sonuçolaraksözcüğünyapısı,kökenişuaniçinaçıkdeğildir.AçıkolanLatincebirşekilleUygurcayauzananbirsözcükarasındakibağlantınındoğrudanolamayacağı,böylebirbağlantıvarsabununaraşekilleriningösterilmesigerektiğidir. bal için Tü. kaydı verilir, kökeninden fazla bahsedilmez. Clauson’a göreHint-AvrupadillerindençokeskidönemdealıntılanmışolupÇincemi(OrtaÇin-cemiit,kuzeybatılehçelerindemir). Eskidönemdesözbaşım-’ninTürkçedekolaykabullenilememesidolayısıyladayukarıdayerverilenmir’inm’sib-ol-muştur.r’ninlileyerdeğiştirmesidefonetikaçıdanbilinenbirdurumdur(krş.ED330a,771b);Çincet’denr’yegeçişiçinbilinenbirörneğeyerverebiliriz:

265

SankritçebuddhasözüÇincede*but(veyabenzerbirşekilolan*b’iuat)şeklinialdıktansonraTürkçeyegeçerkenrile*bur+şeklindegeçmiş,sonunadaTürk-çehan“han,hakan”sözünüalarakburhan“Buddha”sözüortayaçıkmıştır,krş.ETGs.270bveETGbiirs.268b.2

balçıkmaddesinde<*balış-“yapışmak,bağlanmak”,...görüşününsemantik,leksikvefonetikyönlerdenaçıklanması,başkaverilerledesteklenmesigerekir. baldıziçindeyineyukarıda,bacanak’tasözettiğimizkaynağa,Yong-SŏngLi’ninçalışmasınabakılmalıdır. balıkçıl maddesinde “-çır/-çın/-çıl ekinin işlevi açık değildir” denmekte-dir.Buekler,+çınve+çılbelkidenomenactoriseki+çI ilekarşılaştırılabilir.Hernekadar+çIkişilere,insanlaraaitkullanımıolanbirekolsadaM.Erdal’ınD.Maue’yedayanarakyerverdiğikançı kurtörneğindebirböcek,“kanemicikurt, sülük” anlamında kullanılmaktadır. Bundan başkaörümçik örneğinde de(ör-üm+çi-k“örümcek”)+çIgörülür.M.ErdalburayaDLT’tegörülenbalıkçın’ıdaekleyerekburadaki+çIn ekinin+çI’nıngenişlemişbirbiçimiolabileceğinibelirtirve“balıkçılkuşuelbettebalıkavlar”der(bak.OTWFs.110-118,özellik-les.118). barış-makmaddesindesözcük<barlaş-diyebirşeklebağlanır,budabaz-laş-/bazış-(14.yy.Kıp.)şekilleriylekarşılaştırılır.Ancakbaz-diyebirfiilbu-lunmadığıiçinbazış-diyedebirfiilkuramsalolarakmümkündeğildir.S.Nişan-yan’ınİbnü-Mühenna’yadayananbarlaş-açıklamasıiçinisefarklıbiraçıklamagerekir. başkanmaddesindesözcüğün1935(yanidildevirimi)sonrasıgörüldüğüve+kanekininyapısıylaişlevininaçıkolmadığıkaydedilir.Ancaktambuanlamdaolmasadabodun başġanı“kabilereisi,boyunönderi”anlamıylabizimsözcüğü-müzbellikibenzerdir,büyükbirihtimallededildevrimisırasındabuörnektenetkilenilmişolabilir(ED379b).+Ganileilgiliçeşitliörnekler,özellikleböcek,hayvanadlarınagelenörnekleriçinbak.OTWFs.88(kösürken, sovuşgan, tay-gan, tavışganvb.). beler- sözününbelir- ile birleştirilerekbelgür- kökünebağlanması fonetikvesemantikaçıdanzorlama.İlkbakıştabeler-fiiliilebelir-birölçüdeörtüşüyor

2 Bu türÇincesözcüklerinvesesolaylarınınelealındığıTürkçebirçalışma içinbak.Ölmez1994;Çincefo佛 veTü.han’ınbirarayagelişikonusundaClausonmuhtemelbirSanskritçebuddha ve rāja “kral”,Buddharāja sözünün burada etkin olabileceğini düşünürED 360b.AncakbilinenSanskritçesözcüklerdekarşılaşılmayanbubirleşikPaliözeladlarınınyeraldığıbirçalışmadagörülür:Buddharāja“ApowerfulmanofRohanawhoissaidtohavequarrelledwithLoka,rulerofKājaragāma”,G.P.Malalasekera,Dictionary of Pāli Proper Names,vol.II,N-H,NewDelhi1983,s.310;ÇinceBuddhistmetinlerdeyeralanfowang 佛王harfiyenolamlıdır.

266

görünselerde,benceayrıkökleredayanıyorolmalılar. beşikiçinpış/bışyansımasözümuhtemelkökolarakdüşünülür,ancakeskidönemdebusözcüğükullananlardabeşiksallanırkenkullanılanyansımasözünneolduğunubilemeyiz.“viii”olarakverilen8.yy.’danberisözcüğünbilindiğiisetamdoğruyuyansıtmaz.Hz.İsa’nınbebekliğinianlatanEskiUygurcabirmetin-degörülensözcükenazından9.yy.vesonrasınaaitolmalıdır.ÇünkügünümüzeulaşanmetinUygurlarındankalmabiryazmaolupancak840vesonrasınatarih-lendirilebilir. betiksözü(Eski)Tü.biti-ilekarşılaştırıldıktansonraÇincepi-tisözüneda-yandırılır.AncakÇincekelimeninhangiÇincekelimeyedayandığıgösterilmez.Pi-tiyazımısankiikiadetÇincekelimeymişgibigörünür,ancakbitiggenellikleÇince*piĕtsözcüğünedayandırılır,odatekkelimedir(modernÇince筆 bi),krş.ETGbiirs.268b. bıçaksözügöründüğüdönemolarak[viii+Uy]şeklindeverilir,kastedilen8.yy.vesonrası,Uygurlarvedevamıdır.AncakEskiTürkçedehiçbirzamanbıçak sözügörülmez.KaynaklardabirkeziçinUiguricaIVC7için(s.32)bıçaksözügörülürsedebukısımtamamlamaolupbilinenEskiUygurcametinlerde,13.yy.öncesindebıçakgörülmez,görülenşekilbiçek’tir(biçekDTS98a,bıçakDTS104bilebıçak ve biçekED293b). bile-fiiliEskiTürkçebi“bıçak”sözüilekarşılaştırılır.Herhadedoğrusubu-dur,ancakClauson’agörebisözüÇince劈 pi“ikiyeayırmak,bölmek”ileilgiliolabilir(ED291b). bileksözü*bile-“birleşmek,eklemlenmek”diyebirkökebağlanırsadabuçözümüdestekleyennefonetiknedesemantikyeterincedelilyoktur. boğamaddesinde sözcükTü.boğra/buğra ilekarşılaştırılır.Ancakbenimbildiğimkadarıylayalnızcabuġravardır,oileboğrayoktur.Yineburadadeği-nildiğigibibukailebuğraarasındadafonetikolarakbirlikkurulamaz.Bundanbaşka burada yer verilenSlavca biçim (krş.Rusçaбыка), SlavistlerceTürkçebukailedekarşılaştırılır,krş.M.Fasmer,s.258.Butürkültürsözcüğüolanbazıevcilhayvanadları,boğa, öküz, eşekilgiçekicisözcüklerdenolupkonununbütü-nüiçinA.Şçerbak’ın1961’dekimakalesinebakmakgerekir. boksözübo-“sıkmak”diyebirfiilebağlanırsadaböylebirfiilmevcutde-ğildir,buradakarşılaştırılanboğ-fiilidekökbirfiilolupdahaöteye(bugüniçin)götürülemez. bora“kısayağmurvekarfırtınası”sözününYunancaboreás ilebirleştiril-mesiningüçolduğubelirtilirvesözcükMoğolcaboruğanilekarşılaştırılır.Mo-ğolcaileilgiliolansözcük,Türkçedeboran(<<borān)şeklindekullanılmaktaolupOrtaMoğolcaboro’an,KlasikMoğolcaboruġanileilişkiliolmalıdır.Ancak

267

17.yy.daboranşeklindegörülenbirsözüngünümüzTürkçesindeboraoluşunuaçıklamak,sondakin’ninkayboluşunuizahetmekmümküngörünmüyor.17.yy.Türkçesindeki söz sonu -n bugün kaybolamaz.BugünküTürkçedekibora’nınkökeniisegerçekten“kafakarıştırıcı”birdurumarzediyor.MevcutTürkçesöz-lüklerherikisözcüğündeanlamınıbirbirineyakıngösteriyor: boraçoklukpeşindenyağmurgetirensertvegeçiciyel(1TürS84a-b). boraGenelliklearkasındanyağmurgetirensertrüzgar(10TürS84a-b). bora (Fars.būre)(İtal.bora<Yun.)Birdenbireçıkançokşiddetli,sert,genelliklearkasındanyağmurgetirengeçicirüzgar.(MisBTS161a) boran ~ buran(Moğ.borağan)Şiddetlifırtına,karveyayağmurlakarı-şıkolarakdönedöneesenşiddetlirüzgar,borağan.(MisBTS161a)

boşa-fiilindensonraeskişekilolarakboşu-ilekarşılaştırılır.Gerçekteboşa- ile boşu-aynıköktenbenzerşekildetüremişfiillerolupilkiOğuzca,ikincisiiseÇağataydilgrubunaaittir. boya ve boya-fiilibirbirinegönderildiktensonraherikisinindeköküolanETbodı- (boδı-) sözüneyerverilirveanlamının“bağlamak,eklemek”olduğubelirtilir.Buanlamadayanılarakda“boyun(eklem),boyunduruk”(bağlamaara-cı)sözlerininçıktığıkaydedilir.Hemanlambilimihemdesesbilimiaçısındanbuaçıklamalarkabuledilemez.bodı- ~ bodu-renksözcüğüileilgiliolmalıdır,bunagüzelbirörnekEskiUygurcaMaitrisimit’tegeçenöŋ bod(öŋ“renk”)vebodugın bodu-ifadeleridir(Maitrisimit,28arkayüz4.satır).ClausonManichaicaII’denkaraboy“karaboyalı”(*bod)örneğineyerverir(ED297a). boynuzmaddesindemüŋğüz/müyñüz birbirlerindençok farklı şekillereyerverilir.EğerboynuziçingünümüzTürkdillerindefarklışekillerebakarakikiayrıkök tasarlayacakolsaydık, tasarlanacakolan şekillermüŋğüz veyamüyñüz ol-mazlardı,belkidemüŋüz ve müñüz(boñuz?)şekilleridahauygundüşerdi. bozrenkadıMo.börte/börtüilekarşılaştırır.AncakTü.ileMo.arasındaart=önünlüdenkliklerizorbirdenkliktir.DahasıTü.bozherzamanMo.boroilekarşılaştırılır.Tü.’denMo.’yaeskidönemdegeçensözcüklerdeeskibirrkendinikorurkensonabirünlüeklenir(kimilerinegöreAnaTürkçedeveyaİlkTürkçedevarolanikinciheceünlüsükorunur,bukonudabak.Ölmez2007). brehakkındaS.TezcanDedeKorkutüzerineolannotlarındadeğinmişti,ora-yabakılabilir(s.17-19). budaksözübutı-fiilinebağlanır,ancakbuşekilOğuzgrubuTürkdillerindemümkündeğildir.Oğuzgrubuiçinbelkide*būta-fiilinitasarlamakgerekir,kaldıkiburadantüremişolmasıgerekenbuda-fiilizatenbudillerdemevcuttur.

268

budun:DilDevrimi’ndensonrakullanımagirenbusözüneskişekliNişan-yan’ınbelirttiğigibibudun(veyabuδun)değil,-o-ilebodun’dur.Konu1958’denberibilinsede1960’lardanitibaren,özellikleT.Tekin’ingrameri(1968)veCla-uson’unsözlüğü(1972)iledahaiyibilinirhalegelmiştir. buzsözüXI.yy.’aaitbirbuδ-fiiliilekarşılaştırılsadabumümkündeğildir.Sözcükenbaştanberi-zilebuzşeklindedir.d’ninzolmasıisebugüniçinyalnızcaSarıUygurca,FuyuKırgızcasıveHakasçaiçingeçerlidir. buzağısözüelealınırkenMo.dengininbıraguolduğukaydedilir.KuramsalolarakMoğolcada,Türkçedekigibisekizünlününvarolduğu,dördüartdördüönünlüolduğu,ancakdahailkdönemMo.metinlerortayaçıkmadanevveli’ninzıddıolanı’nınkaybolduğudüşünülür.DolayısıylaMoğolcanınhiçbirdönemin-de ıgörülmez.Sonuçolarak(Klasik)Mo.şekilıiledeğildeiilebiragu(tambirtranskripsiyonlabiraġu)olarakgösterilmelidir.Moğolcaileilgilihertürlübilgiiçin,Moğolcayıçeşitlidönemleriveyönleriyleelealanşukaynağabakılabilir:JuhaJanhunen,2003.

Kısaltmalar: DLT:Dîvânu Luġâti’t-Turk(alıntılarClauson’dandır) ED:SirGerardClauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Cen-tury Turkish,Oxford1972. ETG:A.von.Gabain,Eski Türkçenin Grameri, çeviren:M.Akalın,TDK,Ankara1988. MisBTS:Misalli Büyük Türkçe Sözlük,Kubbealtı,İstanbul2010. Tü.:Türkçe TürS1:Türkçe Sözlük,TDK,Ankara1945. TürS10:Türkçe Sözlük,TDK,Ankara2005.

Yararlanılankaynaklarınyerverdiğikısaltmalar,ÖrneğinED-Clauson’danyapı-lanalıntılardagöndermeyapılankısaltmalarayrıcagösterilmemiştir.

269

Kaynakça Fasmer,M.,Etimologiçeskiy slovar russkogo yazıka,I,A-D,Moskva1964, Janhunen,Juha(editör), The Mongolic Languages,LondonandNewYork,2003. Li,Yong-Sŏng,Türk Dillerinde Akrabalık Adları,İstanbul,1999. Maitrisimit,ŞinasiTekin,Maitrisimit nom bitig,Berlin,1980. Ölmez, Mehmet, “Uygurca Xuanzang-Biyografisindeki Çince Alıntılar”,Türk Dilleri Araştırmaları,4,1994,s.109-143. Ölmez,Mehmet,“OnMongolianasara- “tonourish”andTurkishaşa- “toeat”fromMiddleMongoliantoModernTurkicLanguages”,Festschrift in Honor of András J. E. Bodrogligeti , editedbyKurtuluşÖztopçu/ Türk Dilleri Araştır-maları, Sayı17,2007,İstanbul2007,s.237-246. Ölmez,Mehmet,“TürkçeninEtimolojiSözlükleriveSoyağacı”,Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları,32/I,2008,s.405-413. Rybatzki,Volker,“Bemerkungenzur türkischenundmongolischenMetall-terminologie”,Studia Orientalia,Sayı73,1994,s.193-251 Şçerbak,A.M.,“Nazvaniyedomaşnihidikihjivotnıhvtyurkskomyazıke”v knige”, İstoriçeskoye izuçeniye razvitiya leksiki tyurkskogo yazıka, Moskva1961,s.82-172. Tekin,Talat,Grammar of Orkhon Turkic,Bloomington-TheHague,1968. Tezcan,Semih,Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar,Nisan,2001.

270