Mehmet Saffet Muasir Avrupa Felsefesi, Kant’tan Zamanimiza Kadar (1933)

8/14/2019 Mehmet Saffet Muasir Avrupa Felsefesi, Kanttan Zamanimiza Kadar (1933)

1/243

MUASIR AVRUPA FELSEFESKant'tan Zamanmza Kadar

Mehmet Saffet

Maarif Vekleti Milli Talim ve Terbiye Heyeti Azasndan

Gazi Terbiye Enstits Felsefe Tarihi Muallimi

Ankara

1933

Page 1 of 243Muasr Avrupa Felsefesi / Mehmet Saffet

31.03.2009file://D:\__DH\__0-INT-E Books-00=GNRL-TR\_Felsefe Dunyasi Dergisinden Kitap...


2/243

MUASIR AVRUPA FELSEFESKANTTAN ZAMANIMIZA KADAR

MEHMET SAFFET

GAZ TERBYE ENSTTS FELSEFE TARH MUALLM

ANKARA - 1933




3/243

n Sz

Felsefe, hayat ve kinat hakknda insanda geni bir gr ufkunu temin etmitibarile memleketimizde gittike artan bir alkaya mazhar olmasn bykmemnuniyetle karlamak lzmdr. Muazzam inklplar yaptmz ve yenihayata kavutuumuz bu devirde etin bir ykseli mcadelesile karlayoruBu mcadelede zaferin en byk art fikir inklbnn geniletilmesi, yenimuasr zihniyete gre faaliyetlerimizin tanzimidir. Felsef kltr bunu en

temine yarayan bir eydir.

Avrupa felsefesi tarihi hakknda umum bir fikir edinmek istiyenler iin Kankadar olan malmat Darlfnun edebiyat fakltesi neriyat arasnbulunmaktadr. Bu kk eserimizle de Kant'tan zamanmza kadar gelfeylesoflar hakknda bir fikir verebilmei istihdaf ediyoruz.

Kitabmz, Gazi Terbiye Enstitsnde verilen felsefe tarihi derslerinin bu devait olan notlarndan meydana gelmitir. Bu notlar, ingilizce baz felsetarihlerile baz feylesoflarn kendi eserleri ve Kolombia Darlfnunundaki ken

notlarm mehaz tutularak yazlmtr. Burada takip edilen usul muhtelif sistemlhakknda feylesoflarn fikirlerini serdetmekten ibaret olmayp, kronolojiktarzda her feylesofun hayat ve felsefesinin her safhas hakknda az ok bir fivermek usuldr. Bu sayede okuyucu, muasr Avrupa tefekkrnn taakupinkiafn her devrin itima ve tarihi cereyanlarn dnerek daha vuzuhanlayabilir.

Bu kk eserle memleketimizin irfan hayatna naiz bir hizmette bulunabilirsen byk mkfatmz alm olacaz. Kitabn meydana gelmesinde yardmlgeen talebelerime burada teekkr etmeliyim.

Ankara 3 kinci knun 1933 Mehmet Saffet




4/243

indekilerSay

n S z

B i b l i y o g r a f im m a n u e l K a n t

Umum vaziyeti hayat felsefesinin erevesi nazar akln

tenkidi hassasiyetin tenkidi anlayn tenkidi

transendental diyalektik amel akln tenkidi muhakemenin

tenkidi teleoloji nazar akln hudutlar dahilinde din

siyasiyat hakknda.

J o h a n n G o t t l i e b F i c h t e

Hayat mutlak vazife mefhuma ego nazariyesi irade ve

hrriyet mcadele prensipi cemiyet ideali.

V i l h e l m J o s e p h S c h e l l i n g Hayat menfi felsefe tabiat felsefesi zihin felsefesi

mspet felsefe hulsa.

W i l h e l m F r i e d r i c h H e g e l Hayat felsefesinin ana hatlar lojik asl ve grn

nosyon tabiat felsefesi kimyeviyet uzviyet lemi zihin

felsefesi objektif zihin mutlak zihin san'at sbjektif

san'at san'atin nevileri din felsefe.

J o h a n n F . H e r b a r t

Ontoloji ruhiyat

A r t h u r S c h o p e n h a u e r

Hayat irade nazariyesi klne hayat deha san'at

din kadn.

A u g u s t e C o m t e Beer zihnin inkiaf merhaleleri ilimlerin tasnifi itima

fikirleri itima felsefesinin tafsili din devir metafizik

devir pozitivizmin inkiaf itima pozitivizim insaniyet

dini itima sistem: aile devlet din san'atin rol.

C h a r l e s D a r w i n Hayat tekml nazariyesi.

1

H e r b e r t S p e n c e r Hayat ilk prensipler biyoloji: hayatn tekml psikoloji:

1




5/243

zihn tekml itimaiyat: cemiyetin tekml cemiyetin

uzviyet olduuna deliller din telkkisi asker ve sna

cemiyetler ahlk: maneviyatn tekml siyasiyat.

Say

F r i e d e r i c h N i e t z s c h eHayat san'at ahlk zarathustra trks kahraman

ahlkyat fevkalbeer . demokrasi ve aristokrasi

tenkitler.

1

H e n r i B e r g s o nUmum vaziyet hayat zaman (drasiyon) hfza: uur

zihin: dima hats idrak nazariyesi yaratc tekml

eln vital (hayat hamle)

1

B e r t r a n d R u s s e l l Hayat mantk mantk atomizm. zihin ve madde ahlk

insann kinattaki mevkii slahat Russell

1

W i l l i a m J a m e s Umum bir gr uur hisler ve heyecanlar hareketler

benliimizin arpmas irade nazariyesi irad hareketlerin

nevileri karar nevileri pragmatizim pluralizim.

1

J o h n D e w e y

Terbiye felsefenin vazifesi ruhiyat pragmatizim ahlk

1




6/243

siyaset bilgi nazariyesi.

kinci ksmMuasr Avrupada felsef - itima cereyanlar

t i l i t a r i a n i s m (ntifa felsefe) tarih safhas Mill Bentham

1

K o m n i s t c e m i y e t f e l s e f e s i : M a r k s i z i m

Tarih materyalizim mcadele prensipi zait kymet

nazariyesi sermaye temerkz kanunu Marx' mektep

yeni Marx'lk slhat yeni Marx'lk sindikalist yeni

Marxizim.

1

D e m o k r a t i k c e m i y e t f e l s e f e s i

Tarih bir bak demokrasinin mn ve mahiyeti hrriyet ne

demektir demokraside mill hkimiyet umdesi demokraside

milliyetilik mefkresi cemiyet ve fert devlet ve vatanda.

1

Zeyil

z a f i y e t n a z a r i y e s i v e f e l s e f n e t i c e l e r i

Einstein hayat atomun bnyesi izafiyet nazariyesi ilk

prensib zaman mekn prensibi izafiyetle cazibenin

mnasebeti

2

n d e k s 2

BibliyografiThilly,History of PhilosophyWeber,Histoire de Philosophie

(ngilizceye evrilmitir)

Windelband, Geschichte der Philosophie(ngilizceye evrilmitir)

Durand, The Story of Philorophy




7/243


8/243

James,A Pluralistic UniverseJames, Will to BelieveJames, Essays in Radical EmpirismDewey,Democracy and Education

(Avni Bey tarafndan Trkeye evrilmitir.)

Dewey,Human Nature and Conduct.Dewey, Experience and NatureDewey,Reconstruction in Philosophy

Bergson, Creative EvolutionBergson, uurun Bilvasta Mutalar

(Halil Nimetullah Bey tarafndan trkeye evrilmitir)

Bergson,Din ve Ahlkn ki Kayna(Mehmet Emin Bey tarafndan trkeye evrilmektedir)

Mustafa ekip,BergsonJ. S. Mill, UtilitarianismJ. S. Mill, On Liberty

(Cahit Bey tarafndan trkeye evrilmitir)

Russell,ntroduction to Mathematical Philosophy

Russell,Mysticism and LogicRussell, PhilosophyRussell,A. B. C. of RelativityMarx, KapitalHobbhouse,LiberalismHayes, Social and Political History of Modern EuropeM. Saffet, Trkiyede Demokrasinklb.




9/243

MMANUEL KANT

1724 1804Uumum vaziyet:

Kant'n ondokuzuncu asr tefekkrne hkim oluu kadar hibir felsef sistehibir devre hkim olmamtr. Knigsburg'un asude bir kesinde takribaltm senelik felsef mesaisile 1781 de intiar eden mehur Akl mahztenkidi unvanl eserile, intikad felsefe, ta zamanmza kadar Avrutefekkrne hkim olmutur. Schopenhauer'n felsefesi 1848 de kurulromantik dalga zerinde biraz ykseldi; Tekml nazariyesi 1859 dan sonnnde hereyi srkledi; ve ondokuzuncu asrn sonuna doru Netzsche'n

felsefesi bir aralk merkezi siklet oldu. Fakat btn bunlar temel zerindeinkiaflardan ibaretti. Bunlarn altnda kuvvetli ve daim bir cereyan halinKant'n fikirleri akyordu. Schopenhauer Kant' anlyamyan, ocukluktkurtulamam addediyordu.

Hereyden evvel Kant'n iinde bulunduu o zamanki Avrupann ficereyanlarn hatrlyalm.

Voltaire ve ansiklopedistler Fransa'da akln hkimiyetini kabul eden bir tenevvdevri yaratmlard. Bunlardan evvel Bacon ilmin ve mantn kuvvetini ilsrmt. Condorcet hapishanede bu esaslara istinaden Beer ruhterakkisinin tarih tablosu unvanl eserini yazmt (1793). Almanyada Wolffrasyonalist felsefesi iddetle hkmran olmutu Din ve iman Avrupada intietmekte olan bu akl hkimiyeti altnda gittike kuvvetini kaybediysarslyordu. Naslar




10/243

6 MUASIR AVRUPA FELSEFES

birer birer ekilmee balyor, Kurunu vusta itikadnn Gotik katedrkiyordu. Helvetius ve Holbach sayesinde ateizm Fransada moda olmuLametrie bunu Prusya kralnn nezdine nakletmiti. Dier cihetten din mititikatlar Avrupa'nn her yerinde protesto mahiyetinde seslerini ykseltiyordCemiyet messeselerinde ve Avrupa'lnn kalbinde derin bir surette kklemolan bu itikatlar akln hasmane hcumlarna birdenbire teslim olamazlar

Tenevvrclerin hcum ettikleri bu iman ve itikat sahipleri aklnmuhakemenin liyakatndan phe etmee balyorlar ve akln iddetlimuayenesini telep ediyorlard. Beeerin binlerce senedenberi ruhunda taddin akideyi tahrip etmek isteyen bu akl denilen ey ne idi? Bu, lyuht midiYoksa dier uzuvlarmz gibi kendi mahdut sahasnda iliyen ve kuvvetlmahdut olan bir uzvun uf'ulesi midir? Bunu kat' bir surette tahkik ve muayeetmek sras gelmiti.

Byle bir muayeneye yolu hazrlyan evvel Locke, Berkley ve Hume olmu Fakat banlarn muayeneleri de netice itibarile az ok dinin aleyhinde kyord

(Berkley mstesna). lk defa olarak Locke akl bizzat kendisi zeridndrm, onu- muayeneye teebbs etmiti. Hume Avrupa felsefesininaheseri olan kitabile Hristiyanl altst etmiti. Locke Hristiyanl sademakul olarak kabul etmiti, lzum ve zaruretini sylemi, fakat doruluudier fikirlerile bir dereceye kadar sakatlatrm bir madd felsefe sistekurmutu. Hume ise bunu bsbtn inkr etmi akln tecrbe ve itiyat haricinhibir hakikate vsl olamiyacan, fikirlerimizin intihalarmzdan baka bir olamyaeam syledi. Zihin ve akl denilen eyin bizatihi mevcudiyetini inketti. Kant Hume'un eserini 1775 te okuduu zaman uykudan uyandnbunun hayatnda bir dnm noktas olduunu syliyor.




11/243

KANT'TAN ZAMANIMIZA KADAR 7

imdi grlyor ki akln bu ilk tenkitleri dini dt vartadan kurtaramaMaamafih zihin kendi kendisini de yok edince baka bir cevap bulmak lzgeldi. Bu cevap baka bir cereyan halinde kendisini gsterdi. nsanlarn harekve hkmlerinde akln deil hissin hkim olmas ileri srld. Rousseau'yucereyann mmessili olarak gryoruz. Hayatn byk buhranl anlarn a aklmbize yol gsteremez. Ancak hissimiz bizi kurtarabilir. Binaenaley eer akl di

mugayirse bu davada akl kaybedecektir. Zira hissimiz dinin mdafiidir. Akldar erevesi iine beer hayatn btn muammalarn sktrmak imknszdBu fikirlerile Rousseau tenevvr cereyannn dinsizliinemaddiyatperestliine kar mcadele etti. Tefekkr tabiata mugayirdir, dninsan tabiilikten km, bozulmu demektir. diyordu.

Bu suretle on sekizinci asrn byk aklclk cereyan ile romantik hiss cereyyanyana yrd. Byle bir cereyan tabiatile dini yalnz kurtarmakla kalmaayni zamanda onu takviye etmi oldu.

Kant Emilei okumaa balad zaman onu sratle bitirmek iin cazibesikaplarak mutat olan gndelik gezintilerini terketmiti. Bu da hayatnda ba bir hdise olmutu. Hume'un karsnda ite baka bir deha ki ateizmkaranlndan kendisini kurtarmaa muvaffak olmu, birok akliyeciletenevvrcleri artmt.

te bu muakis cereyanlar birletirmek Kant'n Avrupa felsefesi ve klttarihinde yapt mhim rol olmutur. Bu sayede hem akl, hem din kurtulmoluyordu.

Hayat:

Kant 1724 te Knigsburg'ta domutur. Civar bir kye mrebbilik iin gittiksa bir mddet mstesna




12/243


olmak zere ana ehrinden hi kmamtr. O, doumundan takriben yz seevvel Skoya'y terkederek burada yerleen fakir bir ailenin ocuudur. Anzhd takva sahibi bir kadnd. Bir taraftan bu tesirin akslmelile khayatnda hi kiliseye gitmemi, fakat dier taraftan iine sinmi olan din higerek kendisi gerekse btn dnya iin koruyacak bir tefekkr sistemi meydagetirmi, daha dorusu sistemini bununla itmam etmiti.

Hayatnda Hume'u okuduu zaman Avrupa'nn skeptizim cereyanna katlmoldu. Uyanm olmasn, bilhare aziz bir dman o an Hume'a medyolduunu syler. Hayatnn son zamanlarnda umum kaidenin hilfna olarmuhafazakrlktan canl bir liberalizme gemi bulunuyordu. Kant byFrederick zamannda yaam olmas sayesinde byk eserini nere muvaffolmutu. Bu byk kiraln halefine kar artk yaz yazmyacan vadetmmecburiyetinde kald syleniyor [1].

1755 te Knigsburg Darlfnununda ders vermee balam ve ancak on b

sene sonra profesr olarak tayin edilmiti. Bu mddet zarfnda iki defa vaki olmracaat reddedilmitir. Muallimlii esnasnda yazd bir pedagoji kitabngzel fikirler ihtiva ettiini, fakat asla kendisi tarafndan tatbik edilmediisyliyor. Fakat muharrirliinden daha iyi muallimlii olduu syleniyor. Zibyk eseri derinlii derecesinde mulakiyetile de itihar etmi haarkadalarndan birisi onu okumaa devam ettii takdirde akln karacandkorkarak terkettiini syliyor. Bu ekingen ve mtevazi professrn kuracametafizik sistemile dnyay hayrete drecei o zaman kimsenin aklndgemezdi. Hatt kendisi bile metafizikin dipsizliinden, ahitsiz ve fenerskaranlk

[1] rade ve fikir olarak dnya -Schopenhauer. ngilizce- 1885, Cilt II S. 133




13/243


bir ummana benzediinden bahsediyor ve metafizikilerin yksek ispeklsystunlarnda oturup bol bol hava aldklarn sylyordu. Hayatnn bu sakdevirlerinde o daha ziyade fizikle itigal ediyor, bu sahada yazlar yazyordKant - Laplace nazariyesi kinatn en makul mihaniki bir izah tarzn vermiBtn seyyarelerin meskn olduunu ve Gneten en uzak olanlarnmtekmil insanlara malik olduunu sylyordu. Antropolojisi insan

hayvandan geldii fikrini telkin ediyordu.

Kant hayatn gayet muntazam yaard, her iinin muayyen zaman varBastonunu alp mutat akam gezintisine kt zaman bugn filozof gezintisismini tayan aal caddeye giderken komular saatlerini buuk zeriayar ederlerdi. Vcudunun gayet zayf ve elimsiz olmasna ramen bu hayintizam sayesinde seksen sene yaamt. Yetmi yanda iken zihin kuvvetihastala galip gelineceine dair bir kk eser de yazmt. Gezerken yalnburunla teneffs ettiinden bu esnada kimsenin kendisile konumasna msaaetmezdi. Yapaca her hareketten evvel daima dikkatle dnrd. htimal

Nietzsche gibi izdivacn namuskrane hakikat taharrisine engel olacadnerek evlenmemiti. Daha yirmi iki yanda iken hayatmdayapacama dair kararm verdim, bundan hibir ey beni dndremez demiti

te Kant byle sakin, fakir ve mtevaz bir hayet iinde alarak 1781 deyanda iken devir yaratan byk eserini meydana getirdi.

**

Felsefesinin erevesi :

Kant'n asr tenkit asrdr. Kant critique kelimesile tasdikten evvel tartanbilgiden evvel bilginin




14/243


artlarn aratran bir felsefeyi murat eder. Kant'n felsefesi husus manafikirler nazariyesinin bir tenkididir. O, ne Leibnitz gibi rasyonalist ne de Locgibi empriktir. hsaslarn mevzuu ile akl mahzn tav' faaliyetinin mahsulayryor. Fikirlerimizin maddesi ihsarlar vastasile alnr, fakat onlara evermek aklmzn mahsuldr. Bunu akl kendi kanunlarile yapar. Kanintikad felsefesi ne sansasyonalist ne de entellektalisttir; bu her ikisin

fevkinde transandental bir felsefedir. Bunlarn her ikisinden daha ykseknoktai nazarla doruyu ve iriyi takdir eder. Bu bir sistem olmaktan ziyadeusuldr, felsefeye bir mukaddemedir. Bir sistem meydana getirmezden evakl bunu yapabilmek iin haiz olduu membalar taharri etmelidir.

Kant akln elemanlarn ayrrken onun nevini buluyor:

1) Nazar akl

2) Amel akl

3) Estetik(bedi) akl

Bunlarn herbirisi kendisine mahsus kanunlara, detlere ve temayllere maliktAkl muayyen bir zamanda bu safhalardan hangisine hkmedecekse onkanunlarna tabi olur. Nazar sahada bilgi veya hakikatmelekesi olarak tezaheder; amel sahada faaliyet veya iyilik melekesi olarak; estetik sahada gzelmelekesi olarak tecelli eder. Kant bu sahadan herbirini ayr ayr tetkik ediyo

Nazar akln tenkidi

Hereyden evvel u sual sorulur: Bilgi nedir? Kendi kendine alnan (insan, ahararet... gibi) fi-




15/243


kirler bilgi deildir. Bilgi olmak iin bir fikrin dier fikirle birlemesi lzmdBir mevzu ve onun zerinde verilmi hkm olmaldr. Mesel nsan mes'ulvarlktr arz, bir seyyaredir Hararet cisimleri geniletir. u halde her bilbir hkmdr.

Hkmler iki ksmdr: 1)Analitik(tahlil) 2) Sentetik(terkib). Birincisi bir fi

sadece tahlil eder, ona hibir ey ilve etmez. Mesel, cisimler mtehayyizdirlibaresinde mtehayyizdir kelimesi, cisimler kelimesine zaten kendisinolmyan benim bilmediim yeni bir ey ilve etmiyor. Halbuki Arzseyyaredir. dediimiz zaman sentetik bir hkm yapm oluruz. Zira ahakkndaki fikrime yeni b r ey ilve edilmi oluyor. Arzn seyyare oluArzdan ayrlmyan bir mefhum deildir. nsanlar birok asrlar sonra Arzseyyare olduunu renmilerdir. Ohalde sentetik hkmler bilgimizi tezeden hkmlerdir.

Fakat her sentetik hkm, ilm bir bilgi deildir. Hakik ilm bilgi, hk

biribirine rapteden fikirlerin her zaman biribirine merbut olmasile mmkndBu irtibat arz deil zarur olmaldr. Hava scaktr hkm de sentetikhkmdr. Fakat rzdir, yarn sovuk olalabilir Binaenaleyh ilm bir bildeildir. Halbuki Hararet cisimleri ittisa ettirir dediimiz zaman bu hakikher zaman iin hakikattir, ve zarurdir.

Fakat hararetin ittisa ettirdiini ben ancak mahedelerim ve tecrbeleridahilinde biliyorum. Acaba mahedeler haricinde baz ahval yok mudurhararet bu hassasn kaybetmi olsun. Hume bu noktada hakldr. Tecrbeler biancak mahdut halleri gsterir; zarur ve alemmul deildir. Binaenaleyh sadetecrbe zerine istinat eden hkmler aposteriori (muahhar) bilgilerdir,ilm olamaz. Zarur veya ilm bir hkm olabilmek iin mahedeye istinat ettigibi ayni zamanda akla da




16/243


istinat etmelidir. Yani a priori (kabl) bir hkm olmaldr.

O halde bilgi nedir? Sualine Kant u tarifle cevap veriyor:Bilgi, a priori sentebir hkmdr.

A priori, sentetik hkmleri nasl tekil edebiliriz? Yani hangi erait tahtn

bilgi mmkndr?

Kant'n kritisizminin hallini deruhte ettii esas mesele budur.

Kant diyor ki: Eer ihsaslarmz bize hkmmzn maddesini verirseaklmz da lzm olan imentoyu ihzar ederse bilgi mmkndr.

Yine yukardaki misali alalm: hararet cisimleri ittisa ettirir. Bu hkmde ifarkl eleman vardr:

1) hsaslar vastasile gelen elemanlar: hararet, ittisa, ecsam.

2) Akldan gelen eleman: hararetle cisimlerin ittisa arasnda tesis edilen illimnasebeti. Cmle bu mnasebeti tesis ediyor. Birinciyi inkr eden idealistlyahut rasyonalistler bir mnn renk ve ziya hakknda bilgisi olmad hakikatiihmal ediyorlar. kinciyi yani mekn ve a priori eleman inkr edsansasyonalistler en ince ihsaslara malik olan bir aptaln ilm hkmlvermekten mahrum olduunu unutuyorlar. Kritik felsefe bu iki ifratn ortasbuluyor

O halde, bilgiyi aratrrken, akln muayenesinde iki hal nazar dikkalnacaktr: biri ihsaslarn aklda tevlit ettii hassasiyet hali (hads akl), ikincanlay halidir. Bunlar ayr ayr tetkik edelim.

Hassasiyetin tenkidi

yahut Transcendental Estetik

hsas idrakinin yahut Kant'n lisanna gre hads'in eraiti nelerdir?




17/243


Hassasiyet anlay iin dimada lzm olan maddeyi ihzar eder. demitik. Fakyeni bir ekle sokacamz bu madde bir muayyen biimi haiz olardimamza geliyor. Tam bir mevadd iptidaiye olarak de 1. Zira bizihassasiyetimiz tam manasile mnfail ve bitaraf deildir. Maddeye kendisindbir ey ilve etmeden anlaya vermez. Kendi mhrn, ve kendi ekillerionun zerine basverir. Hariten esrarengiz bir madde alr ve ondan anlay

verilmek zere bir entvisyon (intuition) yapar.

u halde her entvisyonda yani anlay melekesine verilen maddede iki elemvardr: 1) a priori elaman, 2) a posteriori eleman. Biri hariten gelen esrareney, dieri hassasiyetin ona verdii ekil.

Hassasiyetin kendiliinden verdii bu ekil nedir? Mekn ve zamandmeydana gelen ekildir. Mekn ve zaman akln hassasiyet melekesinin bttecrbelerden mukaddem (a priori) haiz olduu entvisyonlardr.

te Kant'n lyemut kefi, ve intikad felsefenin esas itibarile rettii eylerdbiri budur.

Mekn ve zamann tecrbeden gelmeyip akldan geldiini (akln hassasiymelekesinden) ispat iin Kant u delilleri gsteriyor: 1) Hernekadar ocmesafe hakknda tam bir mefhuma malik deilse de kendisine naho oleylerden ekinmee ve ho gelen eylere yaklamaa temayl eder. O haleyann nnde, arkasnda, yannda olduunu a priori olarak biliyor. Bunlmekn bilgisinden ileri gelir. Zaman hakknda da byledir. ocuk her tridrake tekaddm eden evvel ve sonra hissine maliktir.

2) kinci delil: tefekkr zaman ve mekn iinde hereyi mcerretletirebilfakat zaman ve mekn mcerretletiremez. Bunlar mekndir, akln bizatikendisidir.




18/243


3) Dier delil riyaziyeden alnr. Hesap bir imtidat ilmidir. Hendese bir mekilmidir. Hesab ve hendes hakikatler mutlak bir zarureti ihtiva ederler,tecrbeden mstakil alarak bilinirler. Hibir tecrbe riyaziye dsturlar kadkatiyeti haiz olamaz. Zira bunlar akldan kyor. Akln kendisidir. Halbubunlar zaman ve mekn hakikatlerinden baka bir ey deillerdir. Binaenalezaman ve mekn tecrbeden vareste a priori entvisyonlardr.

Alelde adam zaman ve meknn idrak edilen mevzular olduunu zannedHalbuki gz nasl kendi kendisini gremezse dima da bunlar idrak edemHaric bir mevzuu idrak ettii gibi idrak edemez. Hereyi zaman ve mekiinde grrz; fakat zaman ve meknn kendisini gremeyiz. Btidraklerimiz zaman ve mekn fikirleri sayesinde meydana gelir. Bu itibazaman ve meknn kendileri birer idrak mevzular deil, eyay idrak edtarzdrlar. Tefekkrmzn insiyaki itiyatlardrlar.

Grlyor ki bu suretle zaman ve meknn transcendental ( mteal )

mefkrelemesi meydana geliyor. te Kant hassas yetin muayenesindeneticeye vsl olmutur.

Bu netice neyi ifade ediyor? Zaman ve mekn akldan mstakil olarak mevcolmaynca ve eya da ancak bunlar sayesinde idrak edilince, bunlar olmadtakdirde eya da bizim iin yoktur demektir. Keza zaman ve mekn e yay bibizatihi olduu gibi deil kendi renkli gzlklerinden geirerek ve tayir edergsterir. Binaenaleyh biz gzle greancak zavahiri anlyabiliyoruz. Eyanhakikatini bilmek bizim iin imknszdr. Madem ki akln anlay melekesikendisine lzm olan maddei iptidaiyeyi bu kanalla almak mecburiyetindedirhalde biz ancak kinattafenomenayanlya-




19/243


biliyoruz, onun arkasndaki hakiknumaray anlamamza imkn yoktur.

Anlay tenkidi

Yahut

Transcendental mantk

Diman ikinci ksm olan anlay melekesi tekrar' iki ksma ayrlr: Muhakeve tertip melekesi. Kant bunlar ayr ayr tetkik ediyor. Ve birincisi(transcendental analitik) ikincisine (transcendental dialetik) diyTranscendental Analitik.

Hassasiyet melekesi zaman ve mekn iinde idrak ettii gibi, muhakemehkmlerini bir takm umum ekiller iinde verebilir. Bunlara felsefekatagoriler(makuleler) deniyor.

Kant Hume'u takiben en yksek kategori olarak kosalite yi yani illiyetfikrialyor. Kant bunun tecrbeden gelen bir bilgi olmadn kabul ediyor. (Huaksini kabul etmiti). Bu ve bunun gibi btn kategoriler anlayn a priouf'uleleridir; bilgi mevzular deil, bilgi vastalardr. Zaman ve mekn ihsmevzular olmayp ihsas vastalar olduu gibi.

Madem ki muhakemeler kategorilere gre yaplyor, o halde ka muhakenev'i varsa okadar kategori vardr. Muhakeme neviler inin adedi on ikidir:

1) Alemumul hkm (btn insanlar fnidir.)2) Husus hkm (Baz insanlar filozofturlar)3) Ferd hkm (Galileos bir riyaziyecidir.)4) Mspet hkm (nsan fnidir)5) Menf hkm (Ruh fan deildir.)6) Tahdit eden hkm (Ruh gayri fnidir.)7) Kptagorik hkm (Allah dildir.)




20/243


8) Nazar hkm (Eer Allah dilse fenalar mcazatlandrr.)9) Tefrik hkm (Ya Yunanllar veya Romallar evvel zamann liderlolmulardr.)10) Meselev hkm (Seyyareler ihtimal meskndurlar.)11) Tekid hkm (Arz mdevverdir.)12) Vcub kkm (Allah dil olmaldr.)

Bu hkmlerden ilk kemmdir. Dier keyfiyet irae eder. Daha sonra mnasebet ifade eder. Son de imkn, (Modalit) veya zaruret gsterir.

u halde kategoriler de bu hkmlere gre drt nevidir: Kemm, Keyf, Nismkn. Bunlardan nisb olanlar dierlerine hkimdir. Ve hepsini ihtiva edZira her hkm mutlaka bir nisbeti haiz olmaldr.

Bu drt esas kategoriden drt kaide ve prensip kar ki bunlar da a priori dir:

1) Her hdise kemmidir.2) Her hdise bir muhtevaya, bir kesafete maliktir.3) Her hdise illiyet baile dier hdiselere merbuttur. Binaenaleyh tesadveya mukadderat denilen ey yoktur.4) Zaman ve mekn kanunlarna tebaiyet eden her hdise mmkn ve zaruridbinaenaleyh mucize denilen ey yoktur.

Bunlardan ilk ikisi temad (kontinite) kanununu son ikisi illiyet (kosalitkanununu tekil eder.

te anlay melekesi bu prensiplere, bu kanunlara mekn olarak maliktir. Bunlharic lemden tecrbe ile alm deildir. Bilkis bu kanunlar haric leme kabettirir.

Kant'n fevkalade ehemmiyet kazanan transcendental mant budur.




21/243

KANT 17

Btn bu muhtelif elemanlara ramen bilgi melekemiz bir vahdet irae edFaaliyetinin tehalfne ramen akln bu vahdeti (ego) nefisten ibarettir. Buhissediimiz btn fikr hdiselerle mterafktr. Ve onlarn mterek batekil eder.

Kant bilgi makinesinin czlerini ayr ayr tetkik ettikten sonra onun hey

umumiyesinin nasl ilediini de tetkik eder. Bunun iin de ayrca hudmtekabiliyet, ve eniyet kategorileri tahayyl eder. Bunlarn nasl bir mantsilsile ile doru olduklarn bilhare Hegel'den reniyoruz.

Anlay melekesi hassasiyet melekesine zaman fikrile baldr. nki zamdier kategorilere de amil olabilen bir fikirdir. Saniyelere ayrlnca ketumiymuhtevas itibarile keyfiyet (nk eniyet muayyen zamanlara skan khdiselerin mecmuudur); temadisi itibarile sebep ve netice yani mnasebet ifaettii gibi modalitenin de bir makesi olmaktan baka birey deildir. Zira zameraitine tekabl eden herey mmkndr ve zarurdir.

u hade zaman fikri hem hassasiyethem anlaymelekelerinde mterek olunakln atsn tekil etmi olur. Bu atnn talarn hassasiyet, imentosuanlay temin eder.

Anlayn bu muayenesinden evvelce karlan hassasiyet veya transcendenEstetik neticesile birlikte u mtaleaya vasl oluyoruz: Madamki eyahassasiyet (hads) gzlklerile gryoruz, o halde hdise bizce bu kalplagirmi olan eydir; bizim haricimizde bizatihi olan ey deildir. Hassasiaklmzn mahsuldr; harite deil kendi iimizdedir; aklmzn vs'athududu iinde bildiimiz eydir.

Hassasiyet bu suretle haric eyay deitirdii gibi

2




22/243


anlay ta btn kategorilerile o eyaya kemmiyet, keyfiyet, izafiyet v. s. gibitakm vasflar atfeder. Hakikatte bu vasflar eyann kendisinde mevcut deildBinaenaleyh btn kinat aklmz halkediyor; enfsdir; haddizatnda mevcdeildir. [1]

Fakat dikkat etmeli ki Kant btn bu muayenelerinde akl tahdit etme

hududunu izmee alyor. Onu tabi kanallarna, ve hdisev leme tahederek mutlak eylerin sahasndan ihra ediyor. Halbuki muakibi Hegelgayeyi berakis ederek akl kinat deil, kinat akl yapyor, akl tahdit detevsi ederek bir (panlocism) karyor. Kant akl kinat halkeder dedii zamkinatn sadecefenomen ksmm murat ediyor; ve bu fenomen kinatn tesinbir de numen kinat, asl hakikatlar lemi olabileceini kabul ediyor. Bu ikinnevi mmkn olan lem insanlar tarafndan idrak edilemz; akln fevkindedte imdi greceimiz (transcendental dialektik) bahsi Kant'n bu fikrini izeder. Ve tecrbe fevkinde akln liyakatsizliini ispat ederek mutlakn ilmi olmetafizikin beeriyet iin mmkn olmadn iln eder. Bu bakmdan Kant

positivisttir.

2. Transcendental diyalektik

Kant anlay melekesini iki ksma ayrmt.

Biri muhakeme (transcendental analitik) dieri tertip (transcendental dialektiimdi bu ikincisinin muayenesine geiyoruz.

Tertip faaliyeti bir takm fikirler altnda meydana gelir ve taakkul hayatmznyksek bir tezahrdr. Kelimenin dar manasile akldr; eski filozoflarn NUdedikleri eydir.

[1] Kant burada Berkley'in sbjektif idealizmi ile birlemi oluyor.




23/243

KANT 19

Bu akln fikirler nam altnda toplanan mefhumlar eyann bizatihi kendileridmutlak olan lemdir, ruhtur, Allahtr.

Bu fikirlerin f'uleleri, hassasiyetin zaman ve mekn hadslerile, muhakemenkategorilerine mabihtir. Fikirler namahdut hkmleri tertip ederek onlarsistem faaline irca ederler. Binaenaleyh akl terkib ve ilm bir meleked

Hassasiyet, muhakeme ve akln teriki mesaisinden ilimler meydana gelir.

Akln fikirler nam altnda a priori mefhumlar tr: Kinat (niverselitruh ve Allah

Bunlar da dnenlerin haricinde mevcut olmayan eylerdir. Veyahut holmazsa bunlarn mevcudiyetinin ispat akl iin imknszdr. nk akl yalnfenomenay anlyabilir; kinat, ruh ve Allah ise fenomena deil fikirlerdir.noktada kategorilerden ve hadslerden ayrlrlar. Zira bunlar sra ile hassasiyettve haric lemden bir takm iptida maddeler alyorlar; halbuki fikirler bund

mstanidir.

Domatikler mutlak bileceklerini iddia etmekle yanlrlar. Onlar sema ile arzbirleir gibi grnd ufku grp te o istikamette gitmekle oraya vaolacaklarn zanneden ocuklara benzerler. Bilgi izafdir. Mutlak bilmek onaizafiyet atfetmek demektir ki bu da bir tezattr.

Kant, Descartes'n, Leibnitz'in ve Wolff'n rasyonal psikolojisini tenkit ediyDnyorum, binaenaleyh varm. ifadesinde varm demek bir maddeyidemektir. Halbuki bu doru deildir. Dnyorum demek dncemmantk bir mevzuu oluyorum demektir. Bundan bir madde olduum mankmaz. Hakik nefis asla bilinmez. Ancak muhakememle mterafk olan ebilinebilir. Bundan daha fazlasn bilmek iddias zaman ve mekn grmiddiasile birdir . Ene mu-




24/243


hakeme edilemez. Zira hem muhakeme eden ben hem muhakeme edilen bmmkn olmaz.

Enenin mevcudiyetini ispat etmek mmkn olmaynca ruhun ebedlii, gamaddilii v s. de suya der. Ruhun basit bir cevher olduunu kabul etsek bibundan ebediyet manas kmaz.

Btn haric hdiseler ve eya, evvelce ispat edildii vehile, dimamzmahsul yani enfs olduundan btn cisimler fikirlerden ibarettir. Spinozandedii gibe ruh cevherle madd cevher ayn ey olunca ezel ahenk ilh yardv.s. gibi prensipler ortadan kalkar. [1]

Rasyonel psikolojiden sonra Kant Wolff'un rasyonel kozmolojisini tenkit ediyKendisini tecrbe sahasna tahsis edecei yerde Wolff kozmos denilen (ide)tefekkrnn mevzuu olarak alyor. Halbuki bu tarzda bir tefekkr kemmiykeyfiyet, izafiyet ve modalite kategorilerine tatpik edilince bir takm tezatla

mterafk olur. Kant bunlaraAntinomilerunvann veriyor.

1 Kemmiyet antinomisi.

Kinat hem mahdut hem de namahduttur. Mahduttur; nk: Bir takparalardan mteekkil olduuna gre her parann bir yer igal etmesi btnde bir yer (muayyen) igal etmesini icabettirir. Namahduttur; nki: mahdolsayd hudutlar haricinde baka bir mekn bulunmas icap edecekti. Kinharicinde byle bo bir meknn bulunmas ise kinat mefhumile telif kabetmez.

Bir taraftan dimamz bir namtenahilik gryor dier taraftan cz cdnnce bir hudut olduuna vasl oluyor. Zira zaman ve mekn mefhumlevvelce izah edildii vehile tefekkrn haric mevzular olamaz;

[1] Leibnitz hdiselerle onlara tekabl eden fikirler arasnda ezelden bir ahenk kabul etmiti




25/243

KANT 21

bunlar dier kategorilerle birlikte aklmzn idrk ekilleridir. Aprielemanlardr. Harite bizatihi zaman ve mekn yoktur ki bir idrak mevzolabilsin. Eski metafizikiler bu hakikati anlamadklar iindir ki akln huduharicinde ruh, Allah, Kinat meselelerile megul olduklar zaman daima tezatliine dmlerdir. Akl byle meseleleri halletmek iktidar ve imknndmahrumdur.

2. Keyfiyet antinomisi.

Acaba Kinat tecezzi kabul etmez atomlardan m mteekkildir? Yoksaatomlar da mrekkep bir ey midir? Bunlarn her ikisi de evvelki muhakeeklile akl iin ayan kabuldr. Yani atomlar tecezzi kabul etmezler; nkher cisim taksim edile edile zihnen en kk, basit elemanlara gitmek mantakln kabul edecei bir ey olduu gibi aksi de sahihtir; nk: cism olan hey bir mekn igal ediyor demektir. Binaenaleyh ne kadar kk olursa olsya taksim edilebilir veya cisimlikten kar. Yeknu cisim olan bir eyin kendi

de cisim olaca iin namtenahi taksim edilebilir.

3. zafiyet antinomisi.

Kinat bir takm serbest sebeplerin tevalisile mi meydana gelmitir, yokistisnasz bir zaruretin mi neticesidir? Muhtelif metafizikiler her iki hlindoru olabileceini ispat etmilerdir. Zaruretle beraber serbest irade ve sebeplde olduunu kabul edenler, sebepler zincirinde geriye doru gittike nihaysebepsiz bir ilk sebebin mevcut olacan ileri srerler. Byle sebepsiz ilk sebmmkn olunca baka mstakil sebepler de mevcut olduu ileri srlyBunlar serbest iradecilerdir.

Bunun aksini yani zarureti kabul edenler de kinatta sebepsiz bir ey olduukabul etmeyi hakl olarak akla mugayir bulurlar.




26/243


4 . Modalite antinomisi.

Kinatn ilk sebebi mutlak bir varlktr; veya byle mutlak ve zarur bir varlmevcut deildir. Bunlarn her ikisi de yukardaki ekilde ispat edilebilir. Bir iin hem zaruret hem imkn olmas tezattr.

Zaruret ya evvelden mevcuttur; veya her hdise vukua gelirken ona terafuk edBalang onun ncesi olmayan bir saniyeyi kabul etmek olur. Halbuki byleey akl iin kabul edilemez. Zaman Mefhumunun hududu olmaz. Binaenaleevvelden mevcut bir varlk kabul edilemez. Spinozann dedii gibi Allvarlklarn heyeti umumiyesi de olamaz. Zira naks ve natamam varlklaryeknu da naks ve natamamdr. Halbuki Allah mefhumu mkemmeliyetev'emdir. Keza kinatn haricinde de byle bir zarur varlk olamaz. Zikinatn haricinde, zaman ve meknn haricinde demektir. Bu ise kabili tasavvdeildir. Binaenaleyh Allah ve ezel ahenk yoktur. Her hdise vukua gelirkzaruret ona terafuk eder[1] dersek bu intizam temin eden kabl varl kab

etmek lzm gelir. Hasl evvelcede dediimiz gibi akln bir hududu vardr; onharicinde kalanlar dnmee kalkarsa daima tezatlarla karlar.

Bir eyin fikrine malik olmak onun mevcudiyetini kabul etmek demek deildCebimde yz lirann olduu fikrini dnmek yz lirann mevcudiyetini istilzaetmez. Onun iin Descartes'n mekn fikirlerden lhiyeti kabul etmesiyanltr.

Hasl Kant Akl mahzn tenkidinde Allah, ruhu, kinat, ve btn ahlkmaneveyleri ne kabul ve ne de inkr ediyor. Nazar bir aklla bunlar zerindoru hkm vermenin imknszln ispat ediyor.

[1] Descartes'tan sonra kartesiyenlerin kabul ettikleri occasionalism, prensibi.




27/243

KANT 23

Amel akln tenkidi

Nazar akln kritii bizi mutlak bir skeptisizme sevkeder. Fakat dier eserlerive sisteminin heyeti umumiyesini nazar itibare aldmz zanan Kantskeptik olarak telakki edemeyiz. Netice itibarile Kantn manev itikatlaaleyhinde deil lehinde olduu anlalmaktadr. phesiz Kant'n maksa

Tertullian'n ve Pascal'n yapt gibi akl tezlil etmek deildir; ancak ona lyolduu mevkii vermek, kark ruhan hayatmzda hakik roln tayin etmektKant'a gre bu rol, bu mevki tali derecede kalyor. Akln f'ulesi tanzimta yirden ibarettir; tekil edici, yaratc deildir. Akl deil irahareketlerimizin ve btn eyann esasn tekil eder. te Kant'n esas felsefbudur. Akl bizi birtakm tevekki edilemeyen tezatlara ve phelere drdhalde, irade manev ve din itikatlarn mttefiki, onun tabi muhafzdr.

Kant hibir zaman bizatihi eyann, mutlak varln mevcudiyetini inkr etdeildir. Allahn ve ruhun mevcudiyetini akl ile ispat etmenin imknszl

sylemi, aklmzn mahdut bir saha iinde kaldn anlatmtr. Evet ruhadogmatizme bir darbe vuruyor, fakat ayni darbe materyalizmi de ykyor. Aklortaya att theist ve atheist domalara kar hcum ediyor, akln bir suolmayacan ispat ediyor. Nazar akl iradeden ayr olarak bu nevi metafizmeselelerde hibir kabiliyete malik olmad halde, irade yani amel akl bbir kabiliyete maliktir.

Anlay gibi iradenin de kendi karakteri, kendi orijinal ekilleri ve kaidelvardr. Bu sahada nazar akln ortaya att meselelere ait phelerkat'iyetsizlikler tamamen zail oluyor. Amel bir kat'iyet meydana geliyor.

Manev kanunlar ta esasnda fizik kanunlardan farkl-




28/243


dr. Fizik kanun mukavemet edilmez cebredici bir kanundur. Manev kanun icebir etmez, celbeder, balar . Binaenaleyh bunda bir hrriyet mndemitHernekadar nazar akl ile hrriyetin varl ispat edilemedii yukarda grlmise de, bu, iradenin asla ek ve phe etmedii bir eydir. Hrriyet amel aklbir umdesi, manev vicdann inkr edilemeyen bir vakasdr.

Burada byk mklttan birisi tahadds ediyor: Nazar akln kosalitezaruret prensibi ile amel akln yahut iradenin bu hrriyet prensibi nasl teedilebilir? Kant fenomenal lemdeki determinizm ile ahlk! hrriyetin teedilemez olduunu kabul etmez. Akl ile vicdann hrriyet hakkndamcadelesi yalnz zahirdir, bu tezat gibi grnen ey hakikatta yoktur. nkKant'n nazar akl hrriyeti, yalnz fenomenal lemden kaldryor, onarkasndaki hakik ve mteal lemin hrriyetini inkr etmiyor. te amel abyle bir lemle temasta olduundan hrriyeti bakidir. Binaenaleyh bilgiirade melekeleri arasnda bir tezat olamaz. Hareketlerimiz zaman ve mekiinde nazar akln emrile meydana geldike hr deildir; fakat hassasiyetin

iki eklinden mstakil olarak meydana geldike yani amel akln (irade) mahsuolduka hrdr.

Eer zaman ve mekn domatik filozoflarn telkkisi gibi kendi haricimizobjektif realiteler olsaydlar byle bir sureti hal imknsz olacakt.

Spinoza byle bir telkki ile hrriyeti inkr etmi ve amorfati [1] yi kabetmiti. Halbuki zaman ve mekn evvelce grld gibi haric mevzular detranscendental estetiin ekillerinden, apriori vasllarndan ibarettir.

[1] Spinoza amorfati ile olaan sevmek lzm geldiini zira her eyin bir zaruret mahs

olduunu syleyordu.




29/243

KANT 25

Kant'n bu felsefesinden bilhara yle bir netice karlmtr: eer manemevcudiyetimiz, ruhumuz, anlalr bir ey olarak zaman iinde mevcut deilyani fenomenal deilse, ona kozalite kategorisini atfedenleyiz; binaenaleyhetrafna ve bakalarna messir -olmaktan kar. Ayni suretle vahdkategorisinden de muaf olmasile dier fertlerden ayr mstakil bir fert olmaktkarak lemmul, ebed ve namahdut olmak vasflarn kesbeder. Fichte'n

musrrne mdafaa ettii mutlak ene doktrini Kant'n vazettii bu esaslardkmtr.

Kant ayni esaslar zerinde ferd ruhun bakasn ve ahlk nizamn en yks

kefaleti olmak zere Allahn mevcudiyetini ve iyiliin niha zaferini kabul ediy

Yalnz Kant'n theolojisini ahlkn bir mtemmimi olarak kabul etmek lzmdYoksa bu. orta-a theolojisi gibi her ie mdahale eden bir domatizmi ihtietmez. Kantn Allah iyi irade hsn niyet mefkuresine hizmet eden mtebir mutlak hrriyettir.

Onun iindir ki amel akl nazar akla mukaddem ve ondan yksektir. Nazakl Allah, ruh ve hrriyeti objektif mevcudiyetleri olmyan mutlak mefkrel

halinde telkki ettii halde, amel akl btn bunlarn reel mevcudiyetler

kabul ediyor. Hakik hayat ta amel akln hakimiyeti altnda olduundan onemirlerine ve telkinlerine inkiyat etmek mecburiyetindedir. Vicdann (kategoemperatif)denilen bu emirleri bize ilham verir ve kendisine hrmet telkin ettirAhlkmz yksek ve asil bir mefkreye doru ykselir.

Vicdanmzn baz emirleri unlardr: O suretle hareket et ki, bu hareketinprensibi kinatn lemmul bir kanunu olsun.

Bakalar da bizim gibi hareket ettii takdirde




30/243


itima hayatn yklacan hissettiimiz hareketlerden kendimiz de teveketmeliyiz.

Bir iyi hareket, iyi neticeler verecei iin iyidir deil; apriori bir suremanev vicdan onu iyi olarak hissettii iin iyidir.

Dnyada en iyi ey kr veya ziyann, fayda veya mazarratn dnmediyi irade hsn niyet takip etmek, ona tabi olmaktr. Her insan hi kimsedrenmeden bu iyi irade ne olduunu kendi iinden hisseder.

Saadeti ve fayday dnmeyiniz; vazifenizi yapnz. Zira niha saadbudur. Vazifenizin ne olduunu kendi iinizde hissedersiniz; ite onu yapnz.

Ahlkn gayesi kendinizi mes'ut etmek deil, saadete liyakat kazanmaktmkemmel olmaktr.

Kendini ve dierlerini insaniyetin bir vastas deil, gayesi olardnmeli ve ylece hareket etmelidir.

Bunlar yapmak gtr diyeceksiniz; menfaati vazifeye, refah ahlka feetmek... Fakat ancak bu suretle insan hayvanlktan ayrlr.

Her fert kendisinin sezmedii bir yaratc kuvvetin merkezidir; onu sezdign deiir; baka bir insan olur, ykselir.. Bu kuvveti sezi en yksek fazilemmkndr. Bu en yksek fazilet yolunu herkes iinden hisseder.

Bamn stnde parlak yldzl mavi sema, kalbimde ahlkn yce kanukarsnda ebed bir hrmet ve takdir hissi tarm.

* *

Muhakemenin tenkidi

Kant nazar akln tenkidi ile ruhu, Allah, kinat yok etmi, din itikatlsarsmt. Fakat amel akln




31/243

KANT 27

tenkidinde kategori emperatif denilen derun hkmleri, vicdann faikiyemaneviyetin mutlak hrriyeti ile Kant ahlk duyguyu ve yksek hrriyet aktatmin etmi oluyordu. Bu defa muhakemenin tenkidi unvanl eserilegzellii tenkit ediyor; onun mnakaasn yapyor.

Kant'n bu eserine gzelliin tenkidi yerine muhakemenin tenkidi ismi

vermesi her ikisinin tezahrleri arasnda bir mabehet grmesinden ilgelmitir.. Muhakeme gibi gzellik duygusu da iki ey arasnda bir mnasebtesis eder. Olmas lzmgelenle bilfiil olan ey arasnda. Yahut krriyetle tazaruret arasnda.

Bedi (estetik) duygu anlayla irade arasnda mutavasst bir melekedir. Anlahakikat i n alr; tabiat ve tabi kuvvetlerle alkadardr

rade iyilik iin alr; hrriyetle meguldr.

Bedi duygu doru ile iyi arasnda bulunur; tabiatle hrriyetin mtavasstdMevzuu bu iki ey arasnda bulunan ey gzeldir.

Bedi duygu hem anlaytan hem iradeden farkldr. Bu ne nazar ne de ameldYalnz bunlarla mterek olan bir cihet varsa o da enfs bir esas oluudur. Adoruyu, irade iyiyi enfs olarak meydana getirdii gibi bedi duygu da gzenfs olarak meydana getirir. Gzellik eyann kendisinde mndemi deildbedi duygudan ayr olarak yoktur; ancak bu duygunun mahsuldr.

Gzel; kemiyet, keyfiyet, izafiyet ve modalite kategorilerimizi derece derehazlandran bir eydir. Yan herhangi bir mevzu zerinde bu kategorilerimizahenkli bir surette toplanmas onu bizim iin gzel yapar.

Gzel ile ulv arasnda bir fark vardr. Gzel, anla-




32/243


yla muhayyilenin tam bir mutabakatile bizde sulhu skn ve ahenk tesis edUlv ise bizi tahrik eder; sknumuzu galeyana getirir. Gzellik ekildedulviyet ise ekil ile muhtevann uygun olmamasnda; muhtevann ekle faoluundadr. Yldzl semalarn, frtnalarn, cokun denizlerin iimizde tevettii heyecan ve ulviyet hissi bu hdiseleri len bien, tahlil eden akl ile oyetiemiyen muhayyile arasndaki cidaldan ne'et eder.

nsan bir azamet hissine maliktir; nk kendisi akl sayesinde azametlieydir.

Gzel, tenazur ve vahdet irae eden hereydir, ve gya zek tarafndan plnl imgibi grlr. Byle tenazurlu eyleri seyretmek bize menfaattan ri bir zeverir. Tabiatn gzelliklerinde byle bir alka duymak iyi kalpli iinnianesidir.

Teleoloji

ki nevi haz vardr: Biri bilvasta gzelliin verdii haz, dieri bilvasuygunluun veya faydann verdii haz. Birincisinde akln dahli yoktkincisinde akl vasta oluyor. Bir iek, sanatkr gzne gzeldir; tabiagzne faydal olan bir kymettir. Gzel hkm an ve tav' bir hkmdHalbuki faideli hkm tecrbeye mstenittir.

Teleolojik telkki (gaye aramak) akl ile irade arasna giriyor. Sebep ve netimnasebetlerinde methaldar oluyor. Hereyin her hdisenin bir maksat iolduunu tevakki edilemez bir hisle duyarz. Bilhassa terih, fiziyolbahislerinde bu his bariz bir surette kendisini gsteriyor. Gz, kulak, mide v.nin hep birer maksatla meydana geldiini duymaktan itinap edemeyiz.

Mekanizm ile teleoloji, illiyetle gaiyet arasndaki bu tezat ta zaruretle hrriyarasndaki antinomi gibi halledilir. Teleoloji fenomenaya taalluk eden bir naza




33/243

KANT 29

riyeden baka bir ey deildir. Mekanizm de byledir. Numena lemindenevi ayrlklarn mevcut olmamas lzmdr. Zaman mefhumu bizdeayrlklar, sebep ve netice, illet ve gaye fikirlerini meydana getiriyor; enfsidBinaenaleyh bu tezat zannettiimiz eyler bize gre tezattr; hakikatta tezdeildir.

Hereyi aynzamanda grmek ve anlamak istidadnda olan ve bizimki gibirtakm kategorilerle mahdut olmyan mutlak bir akl farzedersek byle bir aiin sebep - netice, illet - gaye gibi mefhumlar kat'iyyen yoktur ve olamaz. Zibyle bir akl zaman denilen huduttan ri ve mnezzehtir.

Grlyor ki her meselenin ve her tezadn halline giren zaman ve mekn Kant'iki orijinal ve lyemut kefidir. Ne kadar derin ve ne kadar kark olursa olsher mesele bunlarn ziyas altnda halledilir.

Hasl Kant'n bu kritii mutlak bir idealizmle nihayet buluyor. Fenomena

yaratan zihin; ahlk, dini yaratan zihin; gzeli ve teleolojiyi yaratan zihin.

Kant eserlerini Kopernicus'n eserile mukayese etmitir. Kevn tehavvllemuharriri manzumemizde nasl arz yerine gnei merkeze koymusa, kritiklemuharriri de zihni hdiseler leminin merkezi yapyor, ve hereyi ona taklyor.

Conte'un sistemi hari olmak zere Kant'n felsefesi hi phesiz yeni zamtefekkrnn en yksek ve en semereli bir mahsuldr.

Nazar akln hudutlar dahilinde din

Kant 69 yanda iken yazm olduu bu unvan altndaki eserile o zamanAlman cemiyetinde cari olan din formalitelere ve papas zihniyetine hcuediyor. Ta-




34/243


biatin gzellikleri ve intizam bizi fevkattabia bir kuvvetin mevcudiyetidnmee sevkeder. Fakat tabiatta birok ta kaotik ve faydasz eyler vardBunlar lhiyet iin bir delil olarak alamayz. Tabiat acaba bir pln altndameydana gelmiti, yoksa mihanikiyet taraftarlarnn iddia ettii gibi plnszmeydana gelmitir? Kant klln czleri iin bir pln yaptn kabul yaPanteizme doru gitmekle beraber, hayatn mihaniki telkkisinin de keifler

ilm inkiaf iin lzm olduunu kabul ediyor. Fakat sadece mihanikiyetemen parasnn nemasn bile izahtan cizdir.

Din ve din kitaplar ahlk kymetleri itibarile muhakeme edilmelidir. Yoksadece merasimden ve muamelttan ibaret kaldka mahvolmu demektir. Dbiribirinden ayr olan halk ktlelerini mterek ve umum olan ahlk kanurapteden bir kuvvettir. Halbuki papaslar bu hakik dinin ruhunu bozmulAllaha kuru tabasbusu retmiler ve insanlar biribirinden ayrmlardMucize dini takviye etmez. Dua arzunun husulne kfi deildir. Tecrbengsterdii tabi kanunlara gre hareket etmek lzmdr. Din siyas bir l

olmaktan da mnezzeh olmaldr.; o insaniyetin mterek vicdannda balybir maer ve ahlk duygudur.

1786 da byk Frederik'in vefatn mteakip Prusya kiral olan ikinci FrederVilhelm, Kant'n bu fikirlerinden kukulanarak koyu Protestanln muhafaziin sk tedbirler almt. Bir gn Kant'a hkmetten bir emirname gelerkozmopoliten bir dincilikten vaz geip devletin dinine hrmet etmesi, aktakdirde naho birtakm akibetlere maruz kalaca bildirilmiti. Kant'ta verdicevapta herkesin din meseleler zerinde mstakil hkmler vermek hakkmalik olduunu bildirmekle beraber memleketin otoritesine ve kanuna itaativazife bildiini de ilve etmiti.




35/243

KANT 31

Siyasiyat hakknda

1789 da balyan Fransz inklb btn Avrupa talarn titretmee balamBtn Alman darlfnunlar kraliyetin himayesine kotuklar halde KaFransz inklbn ve onun istinat ettii demokratik prensipleri byksevinle mdafaaya atlmt. Bir cokun gnde yal gzlerle yannda

arkadalarna u szleri sylemi: Allahm, bu ihtiyar kulun artk sknu kaiinde gmesine msaade et; nki gzlerimle insaniyetin kurtulduugryorum

Siyas nizamn tabi prensipleri unvanl 1784 de intiar eden ksa bir eseriytabiatta fertler arasndaki mcadelenin gizli kuvvetleri inkiaf ettiren bir usolduunu ve terakkinin ayrt edilmez lzimesi olduunu kabul ediyor. Rekabinsanlarn beka ve inkiafna hadim olduu gibi cemiyetlerin de terakkisimeydana getirir. Mcadele fena olmamakla beraber bunun tahdit edilmesi lzolduunu da insanlar tedricen renmilerdir. Usuller, adetler ve kanunl

vazetmilerdir. Meden cemiyetin inkiaf bu sayede meydana gelmitFertlerden bu suretle meden ve mill cemiyetler meydana geldii gibi milletlarasnda da umum ve mterek kanunlar vazedilerek umum ahenk ve vahdtemin edilmelidir. Tarihin btn seyri milletler arasndaki iddet ve vahsiyasetinin gittike azalmakta olduunu gsteriyor. Bu azalma bir gn umuahenk ve vifak meydana getirecektir.

Kant Ebed sulh adl kk bir dier eserile emperyalizim siyasetine iddehcum etti ve byle bir siyasetin oligarik bir devlet tekiltndan ileri geldiisyliyerek eserde en kuvvetli bahsi demokratik cemiyet tekiline hasretmitHer devletin tekilt




36/243


esasiyesi cmhur olmal ve butun vatandalarn rzas olmadan hibir harp iledilmemelidir.

Kant, Faransz inklbnn ateleri Avrupay sarmya balad bir srada arthayatnn son gnlerini yayordu. 1804 tarihinde 79 yanda Knigsberg'sakin bir kesinde hayata veda etti. ntikad felsefe Avrupa tefekkr trihin

lyemut bir ehemmiyeti haizdir. Bu sayede akl kendi n kendi zerievirerek onu tahlil etmitir. Kant'n amelakl Helvetius, Holbach'n en yksekilde temsil ettii Hedonizm ve egoizme kar mthi bir akslmel olmvazife mefhumunun en yksek derecelere kmasn esas olarak kabul etmitFenomena leminin arkasndaki Numena lemile bize mehul olan hakiegomuzun mmkn olduunu gstererek Fichte'nin felsefesine esas kurmoluyordu. Nazar akln tenkidinden kan hakik netice numenal egolarmonizmi yahut mutlak bir idealizimdir. Onun ulviyet, teleoloji ve bilhaszeknn eyay hats bir tarzda anlay kabiliyeti u neticeleri veriyor: Birininsan Allah yapyor. kincisi hilkat ve tekevvn mefhumu yerine tekm

mefhumunu ikame ediyor, nc de dogmatik bir rasyonalizme gidiyKant'n din itikatlar ykseltmi olmas hakknda yle bir hikye naklederler:

Kant nazar akln tenkidini ikmal ettii zaman bir yamurlu gnde pek sadkvefakr hizmetisi Lampe ile mutat akam gezintisine kmt. Henz bitirdibyk eserile dinin tahrip edildiini syledii zaman ihtiyar hizmetinin gzldolmu alamya balam. Kant bu biricik hayat arkadann teessr ve strakarsnda mteezzi olmu ve ihtiyar Lampe'nin bir Allah olmadka onmesut olamyacan amel akl kendisine ihtar etmi, ve o sradaki ilhamnAllahn mevcudiyetine bir kefalet olduunu hissetmi.




37/243

KANT 33

Kant btn felsefe tarihinde hi grlmemi ekilde muakis sistemlbirletirmitir. 19 uncu asrn btn felsef tefekkr ve Almanlarn ok kuvveidealizim cereyanlar Knigsberg'in bu byk dhisinin yklmaz felsefesiistinat eder. Avrupa milletleri arasnda Alman kltr ve irfannn faikyeti onfelsefelsine dayanan Fichte, Schelling, Hegel gibi byk mtefekkirltarafndan sevk ve idare edilen bu muazzam idealizim cereyannn ta

neticesidir. Mefkre atei ve vazife duygusu Alman itilsnn iki byk karaktolmutur.




38/243

Johann Gottlieb Fichte1762 1814

Hayat:

Kantn en byk muakbi maruf Alman Filosofu Fichte 19 mays 1762Romenau'da domutur. Byk babas sveli idi. Asker olarak Gustav Adolf'maiyetinde Romenau'ya gelmi ve yaral olarak orada terk edilmiti. Babaskordele dokyucusu idi. Zevcesi ile birlikte zahidane bir hayat yaarlard. Fichbyle bir aile iinde kuvvetli bir karakter, sabrsz bir eviklikle yetimitir.

Daha kk yata iken ocuk dikkate ayan bir zihn kuvvet ve ahlk istiklsahibi olduunu gsteriyordu. Ailesi fakir olduundan komularndan zengin

zat tarafndan l tahsili temin edilmiti. 1784 te Yena Darlfnununu bitirmiBir zamanlar husus muallimlik yapm ve mtenevvi tahrir ilerile megolmutu. 1788de svirede Zurih ehrine gitmi ve orada iki sene kalmBilhare Leibzig'de yerleerek felsef tetkiklere balam, Spinozann ve Kantfelsefesini mtalea etmi ve fatalizm ile mcadele etmiti. Kantn insanda mekmanev bir kymetin mevcudiyetini kabul edii onun btn benliini cezbetmve bunun tamimine hayatn vakfetmitir. Fichte ancak bu sayede Almmilletinin kurtulacana ve ykseleceine inanmt.




39/243

JOHANN GOTTLIEB FCHTE 35

Hayat zaruretlerinin fazlal dolayisile Leibzig'de kalamad. YryerVarovaya gitti. Fakat burada da 15 gn kald. Kant grmek zere Knigsbergitti. Fakat Kant kendisini souk bir ekilde kabul etmiti. Fichte bundmteessir olmyarak kendisini Kanta tantmak iin iyice bir eser yazmlzmgeleceini anlad. (Vahyin tenkidi) namndaki eserini drt hafta zarfnikmal ederek Kanta takdim etti. Kant eseri beenerek intiarn temin etti,

eser hakknda takdirkr bir ekilde yaz yazd. Fichte bu suretle bir hamleAlmanyada mehur olmutu. Fichte bu eserinde dinin beer! tabiatta mndemolan ve Kant tarafndan etraf ile tetkik edilen manev ahlkn kymetini taketti. Dinin onu ilhletiren messese olduunu iddia etti. 1793 de sviretekrar avdet ederek orada yerleti ve ayni senede Yena Darlfnununda Profesoldu. Fichte buradaki dersleri ve konferanslariyle hretini bir kat daha artrFakat neretmekte olduu mecmuasnda Allahn manev kanunnlarn heymecmuasndan baka bir ey olmadna dair yazd bir makale Almanyamthi bir galeyan mucip oldu. Fichte bu vaziyet karsnda mevkiini termecbur oldu.

Liberal haval Berlin gidilecek yegne bir ehirdi. 1799 dan 1806 ya kadar orakald. Orada, mehur olan nsann megalesi ile Asrmzn karaktenamndaki eserleri neretti. Bu eserlerile beer vicdann tabi tekmlntefekkrn roln ve kusurlarn gstererek terakkinin ancak kinatn mutlakmanev nizamile, kll irade ve akl ile mmkn olacan anlatmt. Mes'uthayat yolu adl eserinde mahdut akl ile oamahdut hrriyeti esrarengizsurette mezcetti. Mefkrev ak anlyabilmek hayatn en byk gayesisaadetidir. 1808 felketi zerine Fichte ikinci defa Knigsberg ve sonraKopenhaga gitti. Fakat ertesi




40/243


sene tekrar Berline avdet etti. 1807 1808 senelerinde Berlinde her trtehlikeler iinde Alman milletine asil hitabelerini irat etti.

Vatanperverlik duygusile dolu bu ok yksek hitabeler nazar ve amel aklesaslarna istinat ediyordu. 1812 de Berlin Darlfnununa profesr oldu. Fakayni senede istifa ederek 1813 den itibaren Almanyann mill istikll iin by

fikr ve ahlk seferberliine girmiti. Bir sene devam eden bu takatsmesaisinden sonra hastalanarak 1814 te vefat etti.

Mutlak vazife mefhumu

Fichte'nin tefekkr iki ayr safhaya maliktir. Biri rasyonalistik, insaniyetpervve inklba taraftar, dieri mistik, panteist ve vatanperverdir. Byle iki cepholuuna ramen sistemin merkezinde daima deimiyen bir fikir vard. Bu fiveya hakikat, felsefenin formle edebildii fikirler arasnda, bulabildihakikatlar iinde ok yksek olan ahlk iradenin vahdeti idi. Fichte'nin Kan

nisbeti Efltunun Sokrata nisbeti; Spinozaya nisbeti ise Efltunun Parmenidinisbeti gibidir.

Kant ile birlikte ahlk ideali tekit ederken Spinoza ile birlikte iki lemvahdetini kabul eder. Binaenaleyh bu felsefe yeni zamann yekta sentetikfelsefesidir. Asla uyuamyacak gibi grnen vahdaniyet ile hrriyet teedilmi oluyor. Bylece felsefesinin en esasl noktas ahlk prensiple metafizprensibin ayniyetini ortaya atm oluyor.

Fichte'ye gre hakik realite eyidir. Bu, faal akl, saf irade, ahlk nefisle birayni eydir. Alelde insan akllarnn hakikat diye telkki ettiklkri eyfenomenadan, grnten baka bir ey deildir. Bir hayal ve bir karikatrdBtn varln niha ve en yksek prensibi hepimizin iinden kt ve yihepi'




41/243


mizin ona vsl olmaa alt eyvar olmak deildir. Vazifedar olmaktBu, mevcut olmyan fakat olmas icap eden bir idealdir. Aleltlak varln hikymeti yoktur. Daha dorusu byle bir ey mefkuttur. Madde denilen eygrnten ibarettir. Hereyde bir hareket, arzu ve irade vardr. Kinat airadenin bir tezahrdr. Manev fikrin bir senboldr. te bunlar bizatimevcut olan ve hakik mutlak olan eylerdir. Felsefe yapmak varln bir hi

vazifenin ise herey olduunu anlamak; byle bir kanaate vsl olmaktFenomena leminin ancak idrak edilebilen ruhuna nfuz etmektir.

Ego nazariyesi

Objektif lem, bizim amel aklmza yabanc olan bir takm sebeplerle meydagelmi deil, egomuzun mahsuldr. Mahhas egomuzdur. Binaenaleyh neilminden, uur ilminden baka hibir ilim yoktur. Bilgi ne tamamen neksmen ihsaslarn mahsuldr. [1] Bilgi dorudan doruya nefsin yaratteydir. dealimizden baka felsefe olamaz. Apriori usulden baka bir usul de ic

edilemez. Felsefe zaten mevcut olan hakikatleri kefetmez. Bilmek hakikatlyaratmaktr. Egonun yaratc enerjisinin tav' bir hareke tile meydana gelir.bilgilerden yaplan terkipler muntazam zihin faaliyetlerinin tevalisile olur.

Bu faaliyetler Kant'n (nehi, tekit, tahdit) kategorilerinde iaret edilen muhaleve uzlama kanununa tabidir.

Her anlay hali cephelidir:

I Nefis kendi kendine hkim olur.

II Nefisten olmyanlar arpr.

III Bunlar biribirlerini tahdit ederek uzlarlar.

Fichte bunlarn birincisine Theses ikincisineAntit-

[1] Birinci fikri Hume ve Condilloc, ikinciyi Kant temsil eder.




42/243


heses ncsne de Syntheses tesmiye eder. Fakat bunlar ayni eyinmuhtelif cepheleridir. Kendi kendisini tekit ederken, yani birinci haldkendinden olmyanlar tefrik eder. Bylece kendi kendisini yaratrken kendindolmyanlar da yaratm olur, Bu kendinden olmyanlar objektif olanlardEgonun kendi kendisini tahdit etmesile meydana gelmitir. Grnen lemsuretle egonun yaratt bir zhulden ibarettir. Bu hakiki egoyu zayflattm

veya tahrip ettiimiz derecede lemi de yok etmi oluruz. Hilkat ve lemtekevvn akln, iradenin kendi kendini tahdit etmesinden ibarettir. Bu tahdit ikendi kendine btn lemi halkediyor.

O halde Fichte, Numena leminin yani bizatihi eyann tefekkrden bakaey olmadn kabul ediyor. Bizatihi lem vardr, fakat bu ruh, uurlulemdir. Bizdeki tefekkr eleman gibi bizatihi bir tefekkrdr. Dnen zihile dnlen haric lem arasndaki bu. ikilik ancak nazar akln verdii tevekedilemeyen bir zhulden ibarettir.

irade ve Hrriyet:

Binaenaleyh byle bir zhulden nazar akl bertaraf edip irade ve hareketi hkiklmakla kurtulabiliriz. Bylece hrriyetimizi de kazanm oluruz. Amfaaliyet amel akln yani iradenin zaferi demektir. Nazar akln bizi esir ettifenomena leminin determinizminden ve hatt fataliziminden tamamkurtulmak mmkn deildir. Bu esaretten kurtulmak, mutlak bir muhtariyethrriyet kazanmak egonun takip ettii fakat asla iktisap edemedii bir idealdte bu ideal iin mtemadiyen uramak ve mcadele etmek sayesindedirterakki mmkn oluyor. Tarihin tahrik eden, terakki ettiren prensibi budGrlyor ki Fichte, Kant'n amel aklnn hkimiyetini teyit ediyor. lvetendoktrini




43/243


de tabi bir netice olarak sistemine ithal sdiyor: Hrriyet en yksekprensiptir, eyann ruhudur, btn hakikatlerin fevkinde en yksek bir hakikattYalnz mcerret bir ey deil, ulv bir realitedir. Fakat bu realite hrriyetkendisi olduundan dier realiteler gibi amprik bir vaka olamaz. nk bolduu takdirde hrriyet olmamas icap eder. Hakik hrriyet kendi kendisiyaratan, kendi kendisini tahakkuk ettiren eydir. Kendi kendini tahakk

ettirmek ise birtakm inkiaf safhalarndan gemek, imtidat ve zaman artna taolmak demektir. Zaman ise nazar akln, apriori bir (intuisiyon) udAnlaymz bu sayede meydana gelir. Mademki ,mdi zikrettiimiz gihrriyetin de zarur bir elemandr; o halde anlay, nazar akl, EGOYdnen ve dnlen diye iki ksma ayran bu meleke, amel akln, iradenyani hrriyetin bir yardmcsdr, bir hdimidir.

Demek Kant'n dnd gibi nazar akl, amel akln hasm ve onun yabancdeil bilkis tabi ve zarur olarak onun hdimidir. Akl. iradenin emirberidBinaenaleyh ahlk ve manev mefkrelerin hizmetine tam bir tevazula dahild

Grlyor ki akln Kant tarafndan tespit edilen ikilii ortadan kalkyor, anlayahut nazar akl hrriyetin inkiafndan sadece bir merhaleden ibaret kalyor.

Mcadele prensibi:

Bilgi tal bir eydir, varln niha hedefi, ilk prensibi harekettir. Egonharicinde olan eyler Aristo'nun lisanna gre, bir maddedir ki Surettahakkukuna vasta olur. Ego kendi kendini tahdit ederek bu maddeyi meydagetirir. Bundan maksat ona kar mcadele ile zafer temin etmek, esas ruhu olhrriyeti tahakkuk ettirmek. Kendi kendini tahakkuk ettirme bir




44/243


mcadele ile olur. Her mcadele bir muhasm ister. te fenomena lemi bybir muhasmdir. Fakat evvelce de dediimiz gibi bu muhasm hrriyeti temetmek iin uursuz yaratlm bir muhasmdr. Fenomena leminin iinde bittabtn hisler ve ihtiraslar da dahildir. nsanlar bunlarla mcadele ettikhrriyetini, manev ve ahlk istikllini kazanr, tekemml ve inkiaf edDerun cidal manev inkiafn zarur milidir.

Cemiyet ideali:

Fichte buraya kadar hrriyeti izah ettikten sonra cemiyetin kudret ve azametigstermee tevecch ediyor. Egonun gayri olan haric lem birok egolardanahsiyetlerden mrekkeptir. Binaenaleyh hrriyet kendi kendini birfertlerden mrekkep beer cemiyet iinde tahakkuk ettirebilir. deal ego kenkendini birtakm tarih egolara ayrr ve bunlar arasnda tesis edilmnasebetlerle kendi tahakkukunu temin eder. Bu mnasebetler tabi, siyasmeden haklarn memba ve meneidir. Bu fertler olmakszn mutlak ve ide

olan ego mcerret bir eyden ibaret kalr. Realite haline gelemez. Bu mutlakideal olan ego insanda tecelli eden Allah,tr. nsan cemiyet iinde cemiyehizmet, merbutiyet ve alkas derecesinde ideal benliine yani lhiyete doykselir.

Fichte Allah' insandan ve cemiyetten mstakil, ayr bir varlk telkki edbtn din mefhumlar tahrip etmitir. Hakik din lhiyetin cemiyette ve mutlideal ego da tecelli ettiine inanmaktr. Allah lemin manev nizamdr.lem iinde kendisini tedricen tahakkuk ettiren hrriyettir.




45/243

Vilhelm Joseph Schelling1775 - 1854

Hayat

Schelling 27 knunusani 1775 de Leonberg denilen kk bir kasabadomutur. Babas ilhiyat mektebinde profesr ve msterik idi. Kendisiorada felsefe tahsilini grmt. Kant ve Fichte kendi zerinde byk bir teyapmt. Fichte'nin usulnn daha objektif tatbik cephesini bulup Spinoza'nrealistik noktai nazar ile mezcetmiti. ki senelik husus muallimlikten son1798 de Yena Darlfnununa profesr olarak tayin edildi. Schelling bir araltabi ve tbb ilimlerle de megul olmutur. Onun ok cepheli oluucevvaliyeti kendisini zamann yksek edeb cereyanlarna da takrip etmit

Geothe'yi pek sevdii halde Schillerden okadar holanmam, yava yavRomantik mektebin bir byk lideri ve mtefekkiri olarak tannmRomantizmin asl banisi olan Schlegel ok yakn ve samim bir dostu i1803de izdivacn mteakip Yenadan ayrlmt. 1806 ya kadar VrzbuDarlfnununda profesrlk etti. Bu esnada Fichte ve Hegel ile aralar biralm gibi idi. 1806da Mnihe naklederek orada ilim ve san'at akademiumum ktibi oldu. Stuttgart'ta konferanslar verdi. 1809 da zevcesi vefat etti sene sonra sadk bir kadn arkada ile tekrar evlendi. 1841 de Prusakademisine aza intihap edilerek Berline gitti. Darlfnunda kendi felsefesiait umum




46/243


konferanslar vermee balad. Mitoloji ve din felsefesine ait olankonferanslar 1854e kadar devam etti ve birok ta muhalefetleri mucip old1854 te vefat etti. Schelling iptida Fichte ile hemfikirdi. Sonra Spinozataraftar oldu. Spinozadan da Neo-Platonizme, bundan da J. Bhmeye geFelsefesinin Spinozaist ve neo- platonik safhasna menfi felsefe disafhasna mspet felsefe unvann vermiti.

I

Menfi Felsefe

Mutlak telkkisi:

Fichte egonun gayri olan lemin ego tarafndan gayri uur yaratldsylemiti: dier tabirle bu lem uursuz egonun mahsul idi. Schelling uursegonun hakik ego olmadn, iinde egonun gayri olan eyler de da

bulunduunu ve yahutta bunun aksi olarak uursuz olan Egoda hibir olmadn syliyor.

Egonun gayri olmadan ego mevcut olmyacana gre birinin dierini yarattsylenemez. Bunlar biribirlerini yaratyorlar. Evvelce Berkley'in dedii gibi solmadan obje olamaz. Bu manada Fichte'nin iddias dorudur. Ego, leyaratr, fakat objesiz de sje olmaz. Fichte panteist itikadile bunu tanyaramprik ego ile mutlak egoyu biribirinden tefrik etmiti. Fakat sje obje ile tahedilmi olunca bu nasl mutlak olabilir? Mahdut olan, bir arta tbi olan mutlak deildir demektir.

Ego mutlak olmaynca acaba egonun gayri olan lem mutlak mdr? O da mutldeildir. Zira egonun mevcudiyetile meruttur.

u halde ya mutlakyeti bsbtn inkr edeceiz; ve yahut bunlarn fevkinaryacaz. Eer mutlak mevcut




47/243

WLHELM JOSEPH SCHELLNG 43

ise ki olmamas imknszdr o halde onun btn enfs ve afak (Sbjekve objektif) varlklarn, btn mevcudiyet artlarnn haricinde; ve btvarlklarn memba olmas icap eder.

Binaenaleyh ne (sbjektif idealizm) yani Egonun kinat halketmesi ve ne(sansasyonalizm) yani lemin egoyu meydana getirmesi nazariyeleri dorud

Bunlarn her ikisini de halkeden daha yksek ve mutlak bir prensip vardr.

Bu bizi Spinoza'nn noktai nazarna getiriyor. Tefekkr (ego), imtidat (lecevherin iki mtevazin vasfndan ibarettir. [1]

Tabiat felsefesi

Felsefe mutlakn iki cepheli ilmidir: Tabiat ve zihin. Binaenaleyh iki nevi felsevardr. Tabiat felsefesi ve zihin felsefesi. Tabiat felsefesini zihin felsefesine iletmekle Sehelling, Fichte'nin felsefesini itmam etmi oluyor.

Schelling dnen insann haricinde bir lemin zaten mevcut olduunu kabediyor. Dnmek halketmek demek deildir. Belki mevcut olan tahattetmektir. Binaenaleyh Schelling tecrbe ve mahedeyi ksmen kabul ediyYani ksmen amprik oluyor.

Fakat dier cihetten haric lemin de egoyu meydana getirmediini sylemekihsaslar vastasile tefekkrn ve bilginin mmkn olmadn kabul ediyor. Ogre bilginin menei bu iki varln fevkinde olan mutlaktr.

Tefekkr tecrbe ile balar. Fakat btn tecrbeler apriori tefekkre tamam

mutabktr. Zira her ikisi de ayni eyden, mutlaktan, kmtr. Onun mter

kanunlarna

[1] Spinoza'nn felsef sisteminde hereyin esas Cevher'dir. Bunun tefekkr ve tahayyz olm

zere iki vasf vardr.




48/243


tabidir. Biribirlerine tezat olamazlar. Tabiat mevcut olan akl, zihin dnakldr.

Zihin akldan ayrlmaldr. Mahhas olmyan bir umum akl vard(Spinozann cevheri). Eyaya tefekkrn muakis ekilleri, hayalleri olaratefekkre de eyann ikiz kardeleri olarak bakmalyz.

Fichte'ye gre tefekkr, Kant'tan mlhem olarak, (theses, antithesas,syntheses) idi. Schelling de tabiati, yani tefekkrn hayalini, buna grecepheye ayrarak 1. madde, 2. ekil, 3. her ikisinin birlemesinden meydagelen mekkel madde olarak kabul ediyor. Madd tekmln bu merhaltefekkrde olduu gibi biribirinden ayrlamaz. Btn kinat yayuzviyetlerdir . Hereyde bir uur vardr. [1] Eer, tabiat canl olmasayd uzviymeydana getiremezdi. Cemadat nve halinde nebatlar; hayvanat inkiaf etmnebatlardr. nsan dima lemmul taazzinin en yksek derecesidMknatsiyet ve elektrik gibi kuvvetler cemadat ta hayat kuvvetin

tezahrleridir. Kinatta herey mtemadi bir hareket, bir sayruret halindedir.sayruret tezatlarn mtemadi bir cidalidir. Verimlilik, ksrlk; ittisa, tekallamel, akslmel. Bunlarn terkibi kinatn ruhudur.

Zihin felsefesi

Zihin felsefesi' yahut transcendantal felsefe, egonun menei olan fizik hayattekmlne istinat eder, ve fizik nizam ile manev ve ahlk nizam arasndamvazilii gsterir.

Zihnin tekmlndeki merhaleler unlardr: hsas, idrak, teakkul (mcerdnce).

[1] Leibnitz'in monatlar idrak vasfn haiz olduklarndan herey mdriktir. Baz yunan filsofl

ile Schopenhauer'da da bu fikri buluruz.




49/243

WlLHELM JOSEPH SCHELLNG 45

Tam mcerret dnce, zihnin kendisini dnleni eyden tefrik eder. Bylevaziyette anlay irade halinde intikal eder. Nazar akl amel akl olBinaenaley zek ve irade ayni eyin muhtelif dereceleridir.

Zek fariki olmadan yaratr, uursuzdur. rade kendi kendisinin yaratt eyfarikidir, uurludur. Onun iindir ki hakik irade hrriyetle mterafkt

Biyolojik hayat, iki zt kuvvetin msademe ve mcadelesi mahsul olduu gizihn hayat ta zek ile iradenin mcadelesi ve nihayet ikincinin faikyetidir.iki kuvvet tabiatta asl olan iki kuvvetin daha mtekmil safhalarndan bakaey deildir. Btn beeriyet tarihi bu iki kuvvetin muhasamasndan meydagelir.

Tarih uzv tekmln merhalesi gibi devre ayrlr:

(1) Fatalistik olan iptida devir.

(2) En ziyade Roma halknn temsil ettii ve el'an devam eden faal ve iraddevirdir.

(3) nc devir istikbale aittir, ve bu ikisinin uzlamasndan Meydagelecektir. Bu devirde zihin ile irade ideal ile realite birleecek, her ikisinmenei olan mutlak daha ziyade tahakkuk edecektir. Fakat tarih namahdut olzaman iince bir terakkiye malik olduundan, mutlak daima ideal olarkalacaktr.

Zihn bir hads bize nefis ve haric lemin fevkinde bir mutlak olduunu ve oradoru ykseldiimizi gsterir. Dnyev olan ahsiyetimizden gittike ayrlrMeneimize doru irtika ederiz. (neo-Platonizm).

Fakat bu yksek zek hads bile muhalefet kanunundan kendisini kurtaramBirtaraftan sayruret halinde bir sje, dier taraftan idrak edilen bir objedir.

taraftan beer nefis, dier taraftan Allahtr. Dualizm devam ediyor. BtDualizmlerin durduu tam bir mutlak idealdir. Hibir zaman eriilm(Mistisizm).

Mutlak iktisap edilememekle beraber onu gzel san'-




50/243


atlarda ve gzellikte hissetmek mmkndr. Sanat, din, vahi ayni eydir.yksek bilginin meneidir. Felsefe Allah idrake urar. Sanat ve gzel iAllahn kendisidir, lhiyetin en yksek bir tecellisidir.

II

Mspet Felsefe

Din akideleri:

Schelling'in mspet felsefesine gelince: Bu 1809 da intiar eden insan hrriyhakkndaki eserile meydana kmtr. Bhmenin tesiri altnda Schellingpantheiste thosof ve monotheist oluyor. Allahn mahhas varlna ve tesliinanyor.

lh varln ve btn varlklarn esas ve ilk prensibi tefekkr ve kll a

deildir. Bir kll iradedir. Bu irade mevcut olmak ve mahhaslamarzusudur.

Allah ta dahil olmak zre btn varlklardan evvel var olmann arzusu vardBu arzu veya gayri uur irade btn uurlu iradelere tekaddm eder. Allahnkendi kendisini mahhaslatrmak iin geirdii tekml safhalar vardnsaniyetin din inkiaf Allahn geirdii inkiaf ve tekml safhalardr. errmenei mahhas Allah deil fakat Mahhas olmadan evvelki AllahtMahhas Allah errin deil akn membadr; bizatihi aktr. Binaenaleyh akn ve hayrin bir merhalesidir, bir kademesidir. Allah gibi insanlar da hakitekmllerinde bundan balayp tekine geerler.

Hulsa

Grlyor ki Schelling'in felsefesi hulasaten u mevzular ihtiva ediyor.

1 Fichte'nin ego telkkisini itmam.




51/243

WLHELM JOSEPH SCHELLNG 47

2 Mutlakn bir kll irade olduunu kabul. Bu suretle enfs ve fak eyltefekkr ve

madde, ruh ve kinat birleiyor. (Spinoza)

3 Mspet ilimler tarafndan bugn terkedilen fakat bugnk inkiafa tes

olan tabiat felsefesi. Metafizik ile ilmi mezcetmek yolu.

4 Hegele mukaddeme olan tarih felsefesi. Schellingin felsefesi iki farsistemi ihtiva der: Birinciye nazaran ruh maddeden, tefekkr varlktan evveldBu idealizimdir.

kinciye nazaran potansiyel (mekn) varlk, arzu ve irade ruhtan ve tefekkrdevveldir. Bu da realizmdir. Birinciyi zek bir hadsle biliriz. Trenscendentalfelsefedir. kinciyi tecrbe ile biliriz. Tabiat felsefesidir. Birincisi Hegelikincisi Schopenhauer ve muasr amprizme doru gider.




52/243

Wilhelm Friedrich Hegel1770 - 1831

Hayat

Hegel 27 austos 1770 te Stuttgart'ta domutur. Babas bir maliye memuru i18 yana kadar doduu ehirde ilk ve orta tahsilini yapmt. Bu mddzarfnda dikkati celbetmi deildi. Yalnz not defterine her hdiseyi kaydetmdetinde idi. Byk klsik eserlerden daima iktibaslar yapar ve muhafaza ederKlasik Yunan medeniyet ve eserlerine kar byk bir ak ve merbutiyeti varBu ak hayatnn sonuna kadar kuvvetini asla kaybetmemi. Her Alman esYunan leminde kendisini evinde imi gibi hisseder diyordu. 1788 de TbingDarlfnununa felsefe ve ilhiyat tahsiline gitti. Buradaki hayat da pek parl

deildi. Solgun ve natuvan ehresile arkadalar kendisine ihtiyar adaderlerdi. Maamafih talebe hayat ve cemiyetlerine itirakten ekinmezSchelling'le birlikte kilise an'anelerine hcum ediyorlar, ve inklp prensiplmdafaa ediyorlard.

1793 te Darlfnunu ikmal ederek Berlinde husus muallimlie balad. Burakald sene zarfnda bilhassa sann ve Hristiyanln tetkik ve tahlili imegul oldu. say Yunan kahramanlar gibi strap eken zahmet eken fakkaderin tecellisine tebessmle raz olan bir kahraman addediyordu. sa incilzikredildii




53/243

WLHELM FREDRCH HEGEL 49

gibi beeriyetin tediyei znubu iin lm deil ruhundaki skn ile Mhiyekavumak iin insanlar arasndan ayrlmtr.

1796 da Frankfort'ta baka bir aile nezdine yine mrebbi olarak gitmiFrankfort'un bu zamandaki vaziyeti dolaysile Hegel iktisat ve siyasmeselelerile megul olmya balad. ngilterede bu zamanlarda kan fuka

kanunlarn tetkik edip Almanyann vaziyetini tenkit ediyordu.

Hegel beer hayatn btn safhalarn klliyetile tetkik ettii iin mesel san'dine, dini ahlka, ahlk kanunlara raptederek bir tarih felsefesi karmt. defa Alman ittihad plnn izen de odur. Bilhara Bismark kan ve desiyaseti ile bu pln tahakkuk ettirmiti.

Hegele gre din tabidir. nsanlarn tabi olduklar hayat artlar ve tekmldeiir. ptidalar dini felsefenin fevkinde tuttuu halde sonradan mutlaanlamakta felsefenin dine de faik olduunu kabul etmitir.

1799 da babas vefat ederek kendisine 2600 liralk

bir para brakmt. Bu para ile daha fazla mtalea ve tetkike vakit bularak 18tarihinde Jena'ya gelmiti. Bu zemanda Jena edeb ve felsef bir romantizmmerkezi idi. Schelling, Fichteye kar kendisine yardmc olarak Hegarmt. 1802 ve 1803 dentika-d felsefe mecmuas unvanl mecmuaFichte yi mtereken tenkit ediyorlard. Schelling ile Hegel san'at telkkisinfarkl idiler. Schelling iin san'at modeli beer olmaldr. San'atkrn devir imillet ile husus bir rabtas olmayacaktr. Halbuki Hegel'in modeli mill iOnun iin san'at itima hayatn bir safhas, san'atkr cemiyetin gzellik, kuvvve ihtirasn ahsnda toplayan bir fert idi. Dahiler milletin umum temaylleriu veya bu istikamette temsil etmek liyakatine malk

4




54/243


olanlardr. Hegel yeni bir devrin balamakta olduunu gryor, ve bunu kinruhunun madd lemden istihls ve kendi kendisini mutlak hir akl kl olaranlamas ile tavsif ediyordu.

1806 da Napoleon'un Jenayi istils zerine Hegel Baomberge geldi; vegazete muharriri oldu. 1808 - 1816 zarfnda Nurenburgda Jimnazyu

mdrl yapt. 1811 de evlendi. 1816 da Heidelberge profesr oldu. 1817300 sayfalk felsefe ansiklopedisini meydana getirdi. 1818 de Berldarlfnununa profesr oldu. Burada talebeleri zerinde brakt his ve tesirPrusya hkmetine mzahereti kendisine yksek bir nfuz kazandrd. 1821Hak felsefesi unvanl eserile ahlkyat ve siyasiyat mterek bir sistehalinde tetkik etti. Bu, devlet fikrinin hkim olduu bir itimaiyatt. Bu srahrriyetilere nefretle bakan Hegel genliinde hrriyet olmyan yerde suiinde yaanamaz, dediini unutmutu. Tekilt ve disiplin hrriyetin zarurartdr. Merut bir mutlakyet en iyi bir ekildir diyordu. Berlinde bulundu13 sene zarfnda 18231827 seneleri en faaliyetti seneleridir. Estetik, d

felsefesi, ve tarih felsefesi bu zamanda intiar etti. Mantk, ruhiyat ve tabifelsefesi ansiklopedisine ilve edilmiti. Bu senelerde yzlerce talebe snftoplanmt.

Almanyann her tarafndan Hegeli dinlemiye geliyorlard. Hegelin ders veripek canl deildi. Basit, ihtiyar bir adam... Ar ar syliyordu. nevi devard: Estetik, din ve tarih felsefesi.. Viyana ve Parise seyahatlerinde tiyatromzelerde vakit geirir; ve buralardan ald intibalar estetik derslerinde cazbir surette anlatrd.

Din felsefesinde aklclar ile hissiyatlar arasnda mtevasst bir nokta i ediyor; itikat, din hissin akl inkiafdr diyordu Binaenaleyh felsefe dinfevkindedir ve onu tefsir eder. Hegel'in sistemi tedricen o




55/243

WLHELM FREDRCH HEGEL 51

kadar bym ve kuvvetlenmiti ki btn tarih ve btn bilgiler ondoruluuna birer delil idiler. Prusya hkmeti Hegeli Alman rknn timsolarak tanyor; onun doumunun yldnmn byk bir layile tesediyorlard. 1826 da onun erefine muazzam bir ziyafet verilmiti. 1830talebeleri, namna bir madalya yaptrmlar ve iirler yazmlard. O seDarlfnun emini olmu ve 1831 de kiraln byk bir rtbesine nail olmu

1830 inklb hi houna gtimemiti 1831 ngiliz parlemento reformu hakknbir bror nerederek muvaffakiyetin pheli olduunu anlatmt.

1831 de Avrupay kolera istil ettiinde Hegel sayfiyeden ehre avdetindegn dersini vermi, bir gn sonra lm haberi alnmt.

Felsefesinin ana hatlar

Fichte iin mutlak olan ey ego idi. Tabiat egonun kendi kedisini tahakkettirmek iin uursuzca yaratt lemdi. Schelling iin mutlak olan ey ego i

tabiatin fevkinde mahiyeti anlalmyan bir varlkt. Ego ile tabiat bunun imuhtelif cephesi idi.

Hegel mutlak ego ile tabiatin fevkinde mteal bir varlk olarak deil bu ilemin mterek bir realitesi olarak kabul ediyor. Mutlak bu iki lemkendisidir. Bunlarn arkasnda lkayt ve cansz bir mutlak yoktur. Mutlhareketsiz deil faaldir. Tabiatin ve zihnin prensipi deil bizzat kendisidEvvel tabiat ve sonra zihin halinde tecelli etmitir. Bu temadi, bu vetire, bu olmutlakn kendisidir.

Schellinge gre herey mutlaktan kar. Hegele gre herey mutlaktr. Hayatfaaliyet mutlaktr.

Eer Allah beer akl tecavz eden bir varlksa Hegel feylesoflar arasndabyk bir ateisttir. Zira




56/243


mutlak beerin zek kabiliyetini tecavz edemiyein bir ey olarak kabul ederbilinen bir ey olduuna kanidir.

Mutlak bir hareket olduuna gre onun bir kanunu ve bir gayesi vardr. Bunlhariten gelmi deildir. Kendisinde mndemitir. Bu kanun mutlakkendisidir. Tefekkr ve tabiati idrk eden akldr. Gaye de yine uurlu bir a

olmaldr. Binaenaleyh mutlak ile akl yekdierinin mteradifidir. Mutlcemadat, nebatat ve hayvanat merhalelerini getikten sonra

Documents

Mehmet Saffet Muasir Avrupa Felsefesi, Kant’tan Zamanimiza Kadar (1933)