Memoria sobre las minas de Galicia y otras producciones del reino mineral

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Edición facsimilar de la obra de José Cornide que recoge una visión del panorama minero gallego a finales del s. XVIII.

Citation preview

  • MEMORIA SOBRE LAS MINAS DE GALICIA

    Y OTRAS PRODUCCIONES DEL REINO MINERAL

    REPRODUCCIN FACSIMILARCMARA OFICIAL MINEIRA DE GALICIA

    GALICIACm

    araOficial Minera

    DE

    Jos Andrs Cornide Saavedra y Folgueira

    LA CORUA1783

    REPRODUC C I N

  • Ttulo orixinal: Memoria sobre las minas de Galicia y otras producciones del reino mineralAutor: Jos Andrs Cornide Saavedra y FolgueiraManuscrito de 1783Depositado na Real Academia de la Historia-MadridNmero de referenza do documento: 9-3909-n 1Edicin facsimilar: 2006 Cmara Oficial Mineira de Galicia.2006www.camaraminera.orgDepsitoLegal: X-XX-????

  • MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    PRLOGO

    A Ilustracin en Galicia deveu nun sculo, o XVIII, no que as voces e traballos dos ilustrados amosaron unha viva e pragmtica inquedanza polo subdesenvolvemento do pas, ao tempo que ofreceron propostas renovadas para os eidos econmico, social e cultural.

    Xunto cos padres Feijoo e Sarmiento, entre outros, Jos Cornide unha figura sobranceira que se inscribe naquela poca inserida anda nos denominados Sculos Escuros. Historiador, cartgrafo e economista, e mesmo poeta, Cornide Saavedra mantivo ao longo da sa frutfera vida unha preocupacin por captar e analizar a realidade do seu tempo.

    A Cmara Oficial Mineira de Galicia -representante do sector industrial dos recursos mine-rais de Galicia: empresas mineiras, balnearios e augas minerais- recupera agora para a memoria comn, en colaboracin co Colexio Oficial de Enxeeiros de Minas do Noroeste de Espaa, este traballo en edicin facsimilar no que o polgrafo corus aborda a historia do sector mineiro.

    Con esta publicacin que agora presentamos, e na que colaborou de xeito destacado a Consellera de Innovacin e Industria da Xunta de Galicia, pretendemos contribur a que o lec-tor, ademais de coecer o labor de Cornide, tome conciencia e considere a riqueza mineral de Galicia.

    precisamente esa pretensin de divulgar o sector mineiro o principio que rexe a serie de facsimilares iniciada coa publicacin de La Minera de la Regin Gallega, de Ramn Cueto y Noval, e que agora continuamos coa presente obra.

    Cornide deixounos escrito: As minas de ferro ( ) continan provendo abundantemente moita parte de Galicia e non pouca de Castela e Len ( ), sendo tan abundante, que anda que hai tantos sculos que se est a consumir, parece que en nada se diminuu. Desta antigidade son boas testemuas Justino nas sas historias filpicas, e Silio Itlico no seu poema das expe-dicins de Anbal, aquel non s celebra os seus produtos como un material dun tempero moi semellante ao aceiro, senn a particular calidade das augas dos ros que descendan destas serras para drllelo s armas recomendando non s esta vantaxe senn a destreza dos naturais no traballo das armas ofensivas e defensivas e querendo que as daquel heroe, en que estaban curiosamente ciceladas as guerras dos deuses, fosen obra dos artfices galegos.

    Efectivamente, conservamos unha fartura de minerais anda descoecida para moitos e, ao tempo, xerme dun sector, o mineiro, en crecemento e innovacin constantes.

    Agardo que esta edicin facsimilar de Memoria sobre las Minas de Galicia y otras produc-ciones del reino mineral esperte curiosidade pola minera galega, ademais de renderlle tributo tanto ao autor coma aos mineiros.

    Antonio Campo Fernndez

    Presidente da Cmara Oficial Mineira de Galicia

  • 7MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    Este libro un recoecemento ao traballo histrico, de presente e de futuro da Comunidade Mineira de Galicia, entre eles:

    ADMINISTRACIN MINEIRAXunta de Galicia

    Conselleria Innovacin e Industria

    Ministerio de Industria, Turismo y Comercio

    Instituto Tecnolgico Geominero de Espaa

    ENTIDADES EMPRESARIAIS

    Cmara Oficial Mineira de Galicia

    Asociacin Gallega de Pizarristas

    Asociacin de Canteiras de Galicia

    Asociacin Galega de ridos

    Asociacin Galega de Graniteiros

    Balnearios de GaliciaAsociacin Gallega de Ceramistas

    COLEXIOS PROFESIONAIS

    Colegio Oficial de Ingenieros de Minas del Noroeste de Espaa

    Tcnicos de Minas de Galicia

    Ilustre Colegio Oficial de Gelogos

    UNIVERSIDADE E INVESTIGACIN

    E.T.S. de Enxeeiros de Minas

    Universidade de Vigo

    Instituto Universitario de Xeoloxa Isidro Parga Pondal -

    Universidade da Corua

    Instituto da Cermica de

    GaliciaUniversidade

    de Santiago de Compostela

  • 9MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    BIOGRAFA DO AUTOR

    Jos Andrs Cornide Saavedra y Folgueira (A Corua, 25 de abril de 1734) cursou estu-dos humansticos en Santiago de Compostela; non quixo seguir a carreira de Dereito, que o seu pai o orientaba desde a presidencia do Colexio de Avogados da Corua e preferiu dedicarse investigacin.

    Aos 21 anos de idade foi elixido individuo honorario da Real Academia da Historia. De 1762 a 1765 mantivo correspondencia co padre Enrique Flrez, ao que remitiu algunhas inscricins, o deseo da Torre de Hrcules -sobre cuxa fundacin e fbrica publicou unha voluminosa investigacin en 1792- e os mapas das dioceses de Ourense e Mondoedo.

    En 1763 foi nomeado, mediante unha real orde, rexedor bienal da Corua; en 1764, ca-pitn dunha compaa da milicia urbana da mesma cidade; en 1765 contribuu fundacin da Academia da Agricultura de Galicia, que perdurou ata 1774 e da que foi elixido secretario en 1770; en 1776 foi nomeado rexedor perpetuo de Santiago, cargo que lle obrigou a asistir s Xuntas do Reino celebradas na Corua en 1769 e 1781.

    En 1782 e a proposta de todas as cidades galegas, el Rei nomao vogal da Xunta Nacio-nal de Camios, creada na Corua; en 1784 colaborou na creacin da Sociedade Econmica de Santiago e en 1785 figura como socio fundador da de Lugo, ao mesmo tempo que consiliario do consulado da Corua.

    En 1789 estableceuse definitivamente en Madrid e asiste a clases de Historia Literaria. A capital non lle era descoecida, porque al xa publicara en 1780 Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de la costa de Galicia.

    A Real Academia da Historia recoeceu os mritos de Cornide Saavedra outorgndolle diversos cargos: acadmico numerario, revisor xeral, secretario perpetuo, cargo que osten-tou ata o 22 de febreiro de 1803, data na que morreu en Madrid.

    Malia ao gran nmero de obras publicadas, a meirande parte dos traballos de Cornide permanecen inditos; a Academia conserva 62 manuscritos.

    Entre as sas obras publicadas, ademais das xa citadas, destacan: Papel jurdico dirigido a manifestar el derecho de D. Pedro Snchez de Boado en el pleito con D. Jos Bolao, D. Lus Saavedra y consortes, sobre la sucesin de la mejora en tercio y quinto viculada que por su testamento fund Gmez de Ventosa y restitucin de los bienes para ella sealados (Santiago, 1763); Memoria sobre la pesca de la sardina en las costas de Galicia (Madrid, 1774). Las Casitrides o islas del estao restituidas a los mares de Galicia. Disertacin crtica en que se procura probar que estas islas no son las Sorlingas como pretende en su Brita-nia Guillermo Cambdem, y s de las de la costa occidental del Reino de Galicia (Madrid, 1790); Mapa corogrfico de la antigua Galicia, arreglado a las descripciones de los gegra-fos griegos y romanos con una lista de la correspondencia de los nombres antiguos a los modernos (Madrid, 1790); Ensayo sobre el origen, progreso y estado de la Historia Natural entre los antiguos anteriores a Plinio (Madrid, 1791).

    Cmpre destacar o interese de Cornide pola linga galega, como o proba o seu manus-crito Catlogo de palabras gallegas, gardado no arquivo da Real Academia Galega. (1)

    () Fonte: Gran enciclopedia GalleGa

  • MEMORIA SOBRE LAS MINAS DE GALICIA

    Y OTRAS PRODUCCIONES DEL REINO MINERAL

    REPRODUCCIN FACSIMILARCMARA OFICIAL MINEIRA DE GALICIA

    GALICIACm

    araOficial Minera

    DE

    Jos Andrs Cornide Saavedra y Folgueira

    LA CORUA1783

    REPRODUC C I N

  • 12

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 13

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    Memoria sobre las minas de Galicia y otras producciones del reino mineral

    Dirigida al Sr. D. Miguel Bauelos, su Intendente General

    Desde la ms remota antigedad fueron conocidas las minas de Galicia por su abundancia no slo de los ms bajos metales sino de los ms preciosos. Los Fenices cuyo arribo

    Memoria sobre as minas de Galicia e outras producins do reino mineral

    Dirixida ao Sr. D. Miguel Bauelos, o seu Intendente Xeral

    Dende a mis remota antigidade foron coecidas as minas de Galicia pola sa abundancia non s dos mis baixos metais senn dos mis preciosos. Os Fenices cuxo arribo

  • 14

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 1

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    a nuestras costas, se puede reducir al siglo XV () antes de Cristo, comerciaban con los habitantes de las islas Casitrides, cuya situacin por ms que se empee Camdeno y sus secuaces es difcil removerla de las costas occidentales de Galicia sin oponerse directamente a los textos terminantes de los primeros gegrafos: el trfico principal que los Fenices tenan en estas islas era (segn nos refiere Estrabn) el del estao o plomo blanco, que de su nombre griego Casiteron denomin las islas que lo producan, o donde se importaba desde la vecina costa de Galicia.Si como llevo dicho estaban estas islas contiguas a la expresada costa por su parte occidental, deben suponerse en el seno que con ella forma el cabo de Finisterre, y en esta inteligencia habla Festo Avieno, al describir esta marina y el cabo e islas a que da nombre de Oest trimnias, y sern los bajos de Corrubedo, las islas de Slvora, Arousa, Cortegada, O Grove, Ons, y Scias o de Baiona, que con otras ms pequeas de la ra de Arousa, componen muy bien las diez que sealan Tolomeo y Estrabn.En ellas pues debemos suponer algn mineral de estao, de que me han asegurado se

    () Mohedano toM. foL. 23

    s nosas costas pdese reducir ao sculo XV () antes de Cristo, comerciaban cos habitantes das illas Casitrides, cuxa situacin por mis que se empee Camdeno e os seus secuaces difcil removela das costas occidentais de Galicia sen opoerse directamente aos textos terminantes dos primeiros xegrafos: o trfico principal que os fenices tian nestas illas era (segundo nos refire Estrabn) o do estao ou chumbo branco, que do seu nome grego casitern denominou as illas que o producan, ou onde se importaba dende a vecia costa de Galicia.Se como levo dito estaban estas illas contiguas expresada costa pola sa parte occidental, deben supoerse no seo que con ela forma o cabo de Fisterra, e nesta intelixencia fala Festo Avieno, ao describir esta maria e o cabo e illas a que d nome de Oest trimnias, e sern os baixos de Corrubedo, as illas de Slvora, Arousa, Cortegada, O Grove, Ons e Scias ou de Baiona, que con outras mis pequenas da ra de Arousa, compoen moi ben as dez que sinalan Tolomeo e Estrabn.Nelas pois debemos supoer algn mineral de estao, de que me aseguraron se

    () Mohedano toM. foL. 23

  • 16

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 17

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    hallan seales en la de Ons, cercana a la ra de Pontevedra, y aunque no estuve en unas ni en otras islas, he recorrido la costa vecina, y observ que su fondo es de una especie de tierra arenisca, muy semejante a la en que se cra el estao del valle de Monterrei.Aunque Dionisio Alejandrino y Estrabn (lib. 3 pg. 75) expresamente aseguran que en estas se engendraba el estao, crindose cerca de la superficie, no por eso insistir en ello, y me basta el que all se despachase para que infiera, que cuando no fuese produccin de aquel terreno, lo era de la costa inmediata, o acaso lo conducan a ella mercaderes de tierra adentro.Tambin era uno de los objetos de este comercio el plomo, que aseguran los autores arriba citados, se criaba con el estao, lo que no me parece irregular, siendo estos metales tan anlogos, bien que no se aprovechaban de l los gallegos porque siendo ms abundante en la vecina Cantabria, no hallaban su cuenta en este comercio, como se percibe de las expresiones de Plinio (2).Tambin nos asegura expresamente este sabio naturalista, lo mismo que los autores antecedentes, haciendo distincin entre las

    (2) PLinio coL. 886.42 & seG.

    achan sinais na de Ons, prxima ra de Pontevedra, e anda que non estiven nunhas nin noutras illas, percorrn a costa vecia, e observei que o seu fondo dunha especie de terra aresca, moi semellante na que se cra o estao do val de Monterrei.Anda que Dionisio Alejandrino e Estrabn (lib. 3 px. 75) expresamente aseguran que nestas se xeraba o estao, crindose preto da superficie, non por iso insistirei nisto, e abndame o que al se despachase para que infira, que cando non fose producin daquel terreo, o era da costa inmediata, ou acaso o conducan a ela mercadores de terra adentro.Tamn era un dos obxectos deste comercio o chumbo, que aseguran os autores arriba citados, se criaba co estao, o que non me parece irregular, sendo estes metais tan anlogos, ben que non se aproveitaban del os galegos porque sendo mis abundante na vecia Cantabria, non achaban a sa conta neste comercio, como se percibe das expresins de Plinio (2).Tamn nos asegura expresamente este sabio naturalista, o mesmo que os autores antecedentes, facendo distincin entre as

    (2) PLinio coL. 886.42 & seG.

  • 18

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 19

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    dos especies de plomo, y aade, que el blanco era preciossimo, cualidad de que no carece el de Monterrei, de quien D. Guillermo Bowles en su Geografa Fsica de Espaa dice, es comparable con el celebrado de Cornualles, y si se atiende a las circunstancias de que la tierra que lo produca era en su parte superior arenisca y de color oscuro, no hallo dificultad en creer que en su tiempo se extrajese de toda la costa que corre desde la ra de Padrn hasta el Mondego, porque todo su fondo es de esta cualidad (3).En el da slo se conocen en Galicia las minas de la especie ms rica que es el estao, y eso slo en las montaas que circundan el valle de Monterrei por su norte y oriente donde se hallan descubiertas ().

    (3) en eL caP. 4 coL. 886 en que refiere este autor Lo arriba dicho trata de fabuLosa La esPecie que corra en roMa de que estos MetaLes se traan de unas isLas deL Mar atLntico, Pero coMo bajo este noMbre se entiende La inMensa extensin deL ocano desde Las costas occidentaLes de esPaa hasta La aMrica no haLLo rePuGnancia en que estas isLas fuesen Ya Las Mencionadas casitrides Y su vecina costa, Ya La de sisarGa Y an Las inMediaciones de esta ciudad [a corua; n.trans.] Porque en su PennsuLa Y aL Poniente de La batera de Praderas dicen que haY un MineraL de estao deL que Me acuerdo que en tieMPos Pasados sacaba Pequeas Porciones un soLdado extranjero que cuidadosaMente ocuLtaba La vena que no sera difciL descubrir con aLGuna diLiGencia(4) habLando eL Licenciado MoLina de MLaGa en su Potica descriPcin de GaLicia de sus Minas Y ParticuLarMente de La que vaMos habLando dice Lo siGuiente: entre Las cosas que son ansi diGnas / PonGaMos La Mucha abundancia de estao / que en Partes deL reYno se saca cada ao / Y Mas en un vaLLe do abundan Las Minas / adonde se funden PLanchas tan finas / que Ya Lo que dicen ser de inGLaterra / Le hace ventaja Lo que es de esta tierra / Pues hinchen Las ferias de entraMbas Medinas. Y en La Prosa aade: entre otros Mineros de Muchos MetaLes MuY conocidos que haY en este reYno se haLLa oro Y PLata Y aun Piedras MuY Preciosas coMo turquesas finas que hai en tierras de vaLdeorres, Lo que en abundancia se haLLa es estao exceLente en eL vaLLe de MonterreY Y su tierra Y deMas de ser en tanta cantidad que en Las ferias de castiLLa PrinciPaLes no se vende (Pasa La nota de Pie a PGina siGuiente, P. 5) otro es en caLidad tan fino que Lo que de inGLaterra Y de fLandes Y francia Y de otras Partes se trae a esPaa Por MuY Preciado que sea no hace a este ninGuna ventaja antes se tiene Por cierto que este excede a todo Lo otro Y asi se ve cLaro Por Los que de eLLo tienen conociMiento. foL. 23. b

    especies de chumbo, e engade, que o branco era preciossimo, calidade de que non carece o de Monterrei, de quen D. Guillermo Bowles na sa Xeografa Fsica de Espaa di, comparable co celebrado de Cornualles, e se se atende s circunstancias de que a terra que o produca era na sa parte superior terra aresca e de cor escura, non acho dificultade en crer que no seu tempo se extraese de toda a costa que corre dende a ra de Padrn ata o Mondego, porque todo o seu fondo desta calidade (3).No da s se coecen en Galicia as minas da especie mis rica que o estao, e iso s nas montaas que circundan o val de Monterrei polo seu norte e oriente onde se achan descubertas ()

    (3) no caP. 4 coL. 886 en que refire este autor o arriba dito trata de fabuLosa a esPecie que corra en roMa de que estes Metais se traan dunhas iLLas do Mar atLntico, Pero coMo baixo este noMe se entende a inMensa extensin do ocano dende as costas occidentais de esPaa ata a aMrica non acho rePuGnancia en que estas iLLas fosen xa as Mencionadas casitrides e a sa vecia costa, xa a de sisarGa e anda as inMediacins desta cidade [a corua; n.trans.] Porque na sa PennsuLa e ao Poente da batera de Praderas din que hai un MineraL de estao do que Me acordo que en teMPos Pasados sacaba Pequenas Porcins un soLdado estranxeiro que coidadosaMente ocuLtaba a vea que non sera difciL descubrir con aLGunha diLixencia(4) faLando o Licenciado MoLina de MLaGa na sa Potica descricin de GaLicia das sas Minas e ParticuLarMente da que iMos faLando di o seGuinte: entre Las cosas que son ansi diGnas / PonGaMos La Mucha abundancia de estao / que en Partes deL reYno se saca cada ao / Y Mas en un vaLLe do abundan Las Minas / adonde se funden PLanchas tan finas / que Ya Lo que dicen ser de inGLaterra / Le hace ventaja Lo que es de esta tierra / Pues hinchen Las ferias de entraMbas Medinas. e na Prosa enGade: entre otros Mineros de Muchos MetaLes MuY conocidos que haY en este reYno se haLLa oro Y PLata Y aun Piedras MuY Preciosas coMo turquesas finas que hai en tierras de vaLdeorres, Lo que en abundancia se haLLa es estao exceLente en eL vaLLe de MonterreY Y su tierra Y deMas de ser en tanta cantidad que en Las ferias de castiLLa PrinciPaLes no se vende (Pasa La nota de Pie a PGina siGuiente, P. 5) otro es en caLidad tan fino que Lo que de inGLaterra Y de fLandes Y francia Y de otras Partes se trae a esPaa Por MuY Preciado que sea no hace a este ninGuna ventaja antes se tiene Por cierto que este excede a todo Lo otro Y asi se ve cLaro Por Los que de eLLo tienen conociMiento. foL. 23. b

  • 20

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 21

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    La principal es la del norte en el lugar de Arcucelos, que se trabaj hasta mediado el presente siglo por disposicin de Don Pedro de Saura Ministro de la Real Audiencia de Galicia, dirigiendo los trabajos dos hijos suyos, de los cuales al uno llamado Don Pedro Juan conoc despus en la casa de la Geografa pensionado por S.M. (5)La otra mina que dije se halla al oriente del valle de Monterrei, est en lo interior de la montaa del Ris, como a media legua de la Raya de Portugal, en el lugar de Villardeciervos: de esta se aprovechan y se aprovecharon siempre los naturales furtivamente, ocultando con cuidado su ms abundante tronco: en ella he visto habr como unos 20 aos a un italiano llamado Don Jernimo Argenti, que se serva de algunos conocimientos que tena en la Quimia, para trabajar en un socavn como de 60 varas de largo, del cual extraa algunas porciones de estao envuelto con una tierra arenisca, y del cual me asegur que a beneficio de algunas operaciones qumicas, haba extrado alguna plata que me

    (5) eL noMbre de arcuceLos Me hace creer que esta Mina es una de Las que se trabajaron en La antiGedad, Y que de Los arcos, bovediLLas o GaLeras forMadas Para su beneficio se denoMin eL LuGar de arcuceLos o de Los arquiLLos.

    A principal a do norte no lugar de Arcucelos, que se traballou ata mediado o presente sculo por disposicin de Don Pedro de Saura Ministro da Real Audiencia de Galicia, dirixindo os traballos dous fillos seus, dos cales ao un chamado Don Pedro Juan coecn despois na casa da Xeografa pensionado por S.M. (5)A outra mina que dixen se acha ao oriente do val de Monterrei, est no interior da montaa do Ris, como a media legua da Raia de Portugal, no lugar de Villardeciervos: desta aprovitanse e aproveitronse sempre os naturais furtivamente, ocultando con coidado o seu mis abundante tronco: nela vin haber como uns 20 anos un italiano chamado Don Jernimo Argenti, que se serva dalgns coecementos que tia na Quimia, para traballar nunha focha como de 60 varas de longo, da cal extraa algunhas porcins de estao envolvido cunha terra aresca, e do cal me asegurou que a beneficio dalgunhas operacins qumicas, extraera algunha prata que me

    (5) o noMe de arcuceLos faiMe crer que esta Mina unha das que se trabaLLaron na antiGidade, e que dos arcos, bovediLLas ou GaLeras forMadas Para o seu beneficio se denoMinou o LuGar de arcuceLos ou dos arquiLLos.

  • 22

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 23

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    mostr en un tejito como de una onza, asegurndome que no las continuaba porque la falta de cierto secreto se las haca muy caras, pero lo cierto es que faltndole los auxilios que le daban varios amigos, poco satisfechos de sus alegres promesas hubo al fin de desistir del trabajo.De esta mina me persuado habr muestras en el Real Gabinete, porque no slo Bowles en su predicha obra habla de ellas asegurando que su mineral es como el de Cornualles, lo que me persuade posea algunas muestras que habra depositado en aquel Tesoro sino que expresamente me ha dicho Don Josef Noberto Moscoso vecino de esta ciudad haber entregado a su director Don Pedro Franco Dvila, parte de una barra que le enviaron de Monterrei; no obstante por si no es as o para llenar enteramente los deseos del predicho director, puede V.S. dirigirse al Teniente Coronel Don Antonio Llanes, Gobernador de la Plaza de Monterrei, que es muy capaz de desempear con exactitud el encargo.No slo en nuestro Reino se trabajaron antiguamente las minas de este metal, sino en las provincias vecinas de Portugal que mucha parte de ellas componan la antigua provincia de Galicia: as nos lo asegura el P. Antonio Basconcelos en su Anacephaleosis, o compendio

    mostrou nunha tella como dunha onza, asegurndome que non as continuaba porque a falta de certo segredo llas faca moi caras, pero o certo que faltndolle os auxilios que lle daban varios amigos, pouco satisfeitos das sas alegres promesas houbo ao fin de desistir do traballo.Desta mina persudome haba mostras no Real Gabinete, porque non s Bowles na sa predita obra fala delas asegurando que o seu mineral como o de Cornualles, o que me persuade posua algunhas mostras que depositara naquel Tesouro senn que expresamente me dixo Don Josef Noberto Moscoso vecio desta cidade entregarlle ao seu director Don Pedro Franco Dvila, parte dunha barra que lle enviaron de Monterrei; non obstante por se non as ou para encher enteiramente os desexos do predito director, pode V.S. dirixirse ao Tenente Coronel Don Antonio Llanes, Gobernador da Praza de Monterrrei, que moi capaz de desempear con exactitude o encargo.Non s no noso Reino se traballaron antigamente as minas deste metal, senn nas provincias vecias de Portugal que moita parte delas compoan a antiga provincia de Galicia: as nolo asegura o P. Antonio Basconcelos no seu Anacephaleosis, ou compendio

  • 24

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 2

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    da historia e descricin de Portugal, dicindo que anda no seu tempo se traballaban as de estao no concello de Lafoes, e que o Rei as traa arrendadas, e que en Aramea s faldras do Herminio (hoxe serra da Estrela) se beneficiaban as de chumbo (6).Non sucede o mesmo coas minas de ferro que coas de estao, aquelas continan provendo abundantemente moita parte de Galicia e non pouca de Castela e Len, en cuxos confns chase a abundante vea de que se surten as mis chamada de Formigueiros, situada nunha montaa que cae entre os vales de Valdeorras, Valcrcel, e Bierzo, sendo tan abundante, que anda que hai tantos sculos que se est a consumir, parece que en nada se diminuu.Desta antigidade son boas testemuas Justino nas sas historias filpicas, e Silio Italico no seu poema das expedicins de Anbal, aquel non s celebra os seus produtos como un material dun tempero moi semellante ao aceiro, senn a particular calidade das augas dos ros

    (6) vasconceLos Px. 46: sobre as Minas de Metais e Pedras de PortuGaL, iGuaLMente se Pode Ler ao Presbtero juan bautista de castro que no ano de 762 PubLicou en Lisboa o PriMeiro toMo da 2 edicin do seu MaPa de PortuGaL antiGo e Moderno en cuxo caP. individuaLiza os sitios onde se trabaLLaron e trabaLLan.

    de la historia y descripcin de Portugal, diciendo que an en su tiempo se trabajaban las de estao en el concejo de Lafoes, y que el Rey las traa arrendadas, y que en Aramea a las faldas del Herminio (hoy sierra de la Estrella) se beneficiaban las de plomo (6).No sucede lo mismo con las minas de hierro que con las de estao, aqullas continan proveyendo abundantemente mucha parte de Galicia y no poca de Castilla y Len, en cuyos confines se halla la abundante vena de que se surten las ms llamada de Formigueiros, situada en una montaa que cae entre los valles de Valdeorras, Valcrcel, y Bierzo, siendo tan abundante, que aunque hace tantos siglos que se est consumiendo, parece que en nada se ha disminuido.De esta antigedad son buenos testigos Justino en sus historias filpicas, y Silio Italico en su poema de las expediciones de Anbal, aqul no slo celebra sus productos como un material de un temple muy semejante al acero, sino la particular cualidad de las aguas de los ros

    (6) vasconceLos PaG. 46: sobre Las Minas de MetaLes Y Piedras de PortuGaL, se Puede iGuaLMente Leer aL Presbtero juan bautista de castro que en eL ao de 762 PubLic en Lisboa eL PriMer toMo de La 2 edicin de su MaPa de PortuGaL antiGuo Y Moderno en cuYo caP. individuaLiza Los sitios adonde se trabajaron Y trabajan.

  • 26

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 27

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    que descendan destas serras para drllelo s armas (7) recomendando non s esta vantaxe senn a destreza dos naturais no traballo das armas ofensivas e defensivas e querendo que as daquel heroe, en que estaban curiosamente ciceladas as guerras dos deuses, fosen obra dos artfices galegos ().En tempos mis modernos, estivo coecida e en uso, outra vea ou veta que dende a costa do norte cara ao cabo de Ortegal, se interna polo Reino pasando entre as cidades de Betanzos e Lugo, ata unirse coa antecedente.Deste mineral descbrense algunhas aparencias na parroquia de Moeche, catro leguas a oriente de Ferrol; non dubido que antes de agora estivese descuberta, porque nun ro que pasa por al se conservan vestixios

    (7) estes ros a que en justino Lib. 44. caP. 3 Px. 727. chaMa biLbiLio e chaLibs non Poden ser outros que o Lor e cabe que baixan das Montaas do cebreiro e incio LaMbendo as races destes Minerais que sen dbida LLes coMunican a virtude. o cLarsiMo sarMiento quere que a PaLabra incio sexa corruPcin da Latina iGnitus de LuMe ou ardente Porque aqu aseGura estaban as fer raras onde se trabaLLaban as arMas Ponderadas dos autores antecedentes e di que anda hoxe se rexistran Montns de escorias, que indican o abundante trabaLLo destes ccLoPes GaLeGos.(8) ecce auteM cLYPeuM soevo fuLGore MicanteM / occeani Gentes ductori dona ferebant / caLLaice teLLuris oPus GaLeaMque coruscis / subnixaM cristis vibran cui vertice coni / aLbentis niveae treMuLo nutaMine Pennae Lib. 2. v. 395. et seG. [siLio itaLico; n.trans.

    que descendan de estas serranas para drselo a las armas (7) recomendando no slo esta ventaja sino la destreza de los naturales en el trabajo de las armas ofensivas y defensivas y queriendo que las de aquel hroe, en que estaban curiosamente cinceladas las guerras de los dioses, fuesen obra de los artfices gallegos ().En tiempos ms modernos, estuvo conocida y en uso, otra venera o veta que desde la costa del norte hacia el cabo de Ortegal, se interna por el Reino pasando entre las ciudades de Betanzos y Lugo, hasta unirse con la antecedente.De este mineral se descubren algunas apariencias en la parroquia de Moeche, cuatro leguas a oriente de Ferrol; no dudo que antes de ahora hubiese estado descubierta, porque en un ro que pasa por all se conservan vestigios

    (7) estos ros a que en justino Lib. 44. caP. 3 PaG. 727. LLaMa biLbiLio Y chaLibs no Pueden ser otros que eL Lor Y cabe que bajan de Las Montaas deL cebreiro e incio LaMiendo Las races de estos MineraLes que sin duda Les coMunican La virtud. eL cLarsiMo sarMiento quiere que La PaLabra incio sea corruPcin de La Latina iGnitus de fueGo o ardiente Porque aqu aseGura estaban Las herreras adonde se trabajaban Las arMas Ponderadas de Los autores antecedentes Y dice que an hoY se reGistran Montones de escorias, que indican eL abundante trabajo de estos ccLoPes GaLLeGos.(8) ecce auteM cLYPeuM soevo fuLGore MicanteM / occeani Gentes ductori dona ferebant / caLLaice teLLuris oPus GaLeaMque coruscis / subnixaM cristis vibran cui vertice coni / aLbentis niveae treMuLo nutaMine Pennae Lib. 2. v. 395. et seG. [siLio itaLico; n.trans.]

  • 28

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 29

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    y memoria de dos herreras, y de otra se ven las ruinas una legua de la villa de Cedeira, y dos de Moeche.Contina esta vena por el rumbo del sureste y en la parroquia de As Pontes de Garca Rodrguez tres leguas ms adelante hacia Vilalba, se vuelve a descubrir a orillas del ro Eume, lo que me asegur un caballero de la provincia de Lugo, en cuyo poder he visto Cdula de S.M. para el establecimiento de una herrera, que no ha puesto en ejecucin por falta de suficientes facultades.Yo la he reconocido en una montaa que medra entre tierra de Parga, y el camino que desde Lugo pasa por la villa de Melide a la ciudad de Santiago, y no estando lejos la veta de que se provea la ferrera de Pallares, distante de Lugo tres leguas, creo que toda es una misma que ya se esconde, ya se descubre siguiendo las curvaturas y profundidades de los montes tan frecuentes en este pas, continuando hasta las montaas que caen al poniente del valle de Lemos, en las cuales se ha empezado a trabajar en estos ltimos tiempos aunque con poco efecto.Me he extendido en la noticia de esta vena, porque como ms prxima a la costa es la que si se beneficiase podra dar ms

    e memoria de das ferraras, e doutra vense as runas unha legua da vila de Cedeira, e das de Moeche.Contina esta vea polo rumbo do sueste e na parroquia das Pontes de Garca Rodrguez tres leguas mis adiante cara a Vilalba, vlvese descubrir a beiras do ro Eume, o que me asegurou un cabaleiro da provincia de Lugo, no poder da cal vin Cdula de S.M. para o establecemento dunha ferrara, que non puxo en execucin por falta de suficientes facultades.Eu recoecina nunha montaa que medra entre terra de Parga, e o camio que dende Lugo pasa pola vila de Melide cidade de Santiago, e non estando lonxe a veta de que se prova a ferrara de Pallares, distante de Lugo tres leguas, creo que toda unha mesma que xa se esconde, xa se descobre seguindo as curvaturas e profundidades dos montes tan frecuentes neste pas, continuando ata as montaas que caen ao poente do val de Lemos, nas cales se empezou a traballar nestes ltimos tempos anda que con pouco efecto.Estendinme na noticia desta vea, porque como mis prxima costa a que se se beneficiase podera dar mis

  • 30

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 31

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    utilidad al Estado, especialmente la de As Pontes de Garca Rodrguez, que slo dista cinco leguas del Departamento del Ferrol, y mayormente si es cierto como me aseguraron, hallarse cerca de la de hierro una vena de carbn de piedra, cuyo descubrimiento y beneficio no sera de corta ventaja para aquellas obras.Tampoco es equvoca la abundancia de cobre, que el ya citado Justino () nos dice produca antiguamente esta provincia: las minas que de este metal se han elaborado son prueba manifiesta de su existencia: de ellas habla la Nota remitida a V.S. de orden de la Junta, bajo el nombre del Seijo y Carballal de Vila: una y otra se abrieron en las montaas que dividen la jurisdiccin del Bolo del valle de Valdeorras y son un ramo desgajado de la Segundera, trmino de los Reinos de Galicia y Len.Estuve en la primera llamada del Seijo, porque el monte en cuya parte superior se conoce el boquern o entrada, es un guijarral a quien en Galicia dan nombre de seixo, palabra corrompida de la latina saxum, con que los latinos denominan esta especie de piedra que suele ser criadero de metales.Pasa por las races de este monte el ro

    (9) Lib. 44. caP. 3. foL. reGio cuM aeris et PLuMbi uberriMa tuM et Minio quod etiaM vicino fLuMini noMen dedit.

    utilidade ao Estado, especialmente a das Pontes de Garca Rodrguez, que s dista cinco leguas do Departamento do Ferrol, e maiormente se certo como me aseguraron, acharse preto da de ferro unha vea de carbn de pedra, cuxo descubrimento e beneficio non sera de curta vantaxe para aquelas obras.Tampouco equvoca a abundancia de cobre, que o xa citado Justino (.) nos di produca antigamente esta provincia: as minas que deste metal se elaboraron son proba manifesta da sa existencia: delas fala a Nota remitida a V.S. de orde da Xunta, baixo o nome do Seixo e Carballal de Vila: unha e outra abrronse nas montaas que dividen a xurisdicin do Bolo do val de Valdeorras e son un ramo esgazado da Segundera, termo dos Reinos de Galicia e Len.Estiven na primeira chamada do Seixo, porque o monte en cuxa parte superior se coece o boqueirn ou entrada, un seixal a quen en Galicia dan nome de seixo, palabra corrompida da latina saxum, con que os latinos denominan esta especie de pedra que adoita ser criadeiro de metais.Pasa polas races deste monte o ro

    (9) Lib. 44. caP. 3. foL. rexio cuM aeris et PLuMbi uberriMa tuM et Minio quod etiaM vicino fLuMini noMen dedit

  • 32

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 33

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    Morisco o de la Alberguera, que unido poco ms abajo con el Bibey, se incorpora a corta distancia con el Sil.En la margen derecha del predicho ro estn los martinetes, hornos y ms edificios propios para la elaboracin de la mina, y cuyos vestigios que subsistan en el ao de 767 6 que estuve all, indicaban haber sido de consideracin.Trabajronse estas minas por una compaa de alemanes, de quien acaso sera principal la Doa Mara Ana de Landa, a cuyo favor se despach la Cdula de 75, pero poco pudo disfrutarla, pues muy luego se suspendi el trabajo segn me aseguraron en el pas, porque muerto el principal se suscitaron pleitos y cuestiones entre sus herederos que acabaron con todo el fondo; cuya falta fue en realidad la verdadera causa de que no pudiesen desaguarlas abriendo los precisos socavones.Cuando estuve all he visto varios pedazos de mineral derramados en la boca de la mina, y entre las ruinas del laboratorio; y si V.S. quiere mandar recoger algunos, puede valerse de su fiscal de la Intendencia que tiene casa y conocimientos en aquel pas, y le es muy fcil hacerlos venir.

    Mourisco ou da Alberguera, que unido pouco mis abaixo co Bibei, se incorpora a curta distancia co Sil.Na marxe dereita do predito ro estn os martinetes, fornos e mis edificios propios para a elaboracin da mina, e cuxos vestixios que subsistan no ano de 767 ou 6 que estiven al, indicaban ser de consideracin.Traballronse estas minas por unha compaa de alemns, de quen acaso sera principal a Dona Mara Ana de Landa, a cuxo favor despachouse a Cdula de 75, pero pouco puido gozala, pois moi logo se suspendeu o traballo segundo me aseguraron no pas, porque morto o principal se suscitaron preitos e cuestins entre os seus herdeiros, que acabaron con todo o fondo; cuxa falta foi en realidade a verdadeira causa de que non puidesen desaugalas abrindo as precisas fochas.Cando estiven al vin varios anacos de mineral derramados na boca da mina, e entre as runas do laboratorio; e se V.S. quere mandar recoller algns, pode valerse do seu fiscal da Intendencia que ten casa e coecementos naquel pas, e lle moi doado facelos vir.

  • 34

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 3

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    Lo mismo que de la antecedente digo de la de Carballal de Vila, tambin citada en la Nota remitida a V.S. y slo aado que su situacin es como una legua al nordeste de la antecedente, en las vertientes del valle de Valdeorras, que su material es uno mismo, que el del Seijo, porque todos estos montes se comunican y se hallan cuajados de materias metlicas, que mejoran su calidad segn las de que abunda el terreno, siendo en esta parte cobre lo que a la banda del norte y de la otra parte del Sil es hierro, a la del oriente y nordeste oro, y a la del sur estao y plata.Por esta montaa, y no lejos de las minas del Seijo, reconoc los vestigios de una antigua acequia tomada del ro Morisco, cerca de la Alberguera, la cual cortando peas y salvando un profundo valle sobre pilares, giraba tortuosamente a media cuesta de la ribera izquierda del Sil, terminando enfrente del famoso socavn de Montefurado, por donde se introduce este caudaloso ro.Tan costosa obra que no tendr menos de tres leguas de largo y la dificultad de perforar el monte para mudar el curso de dicho ro dejando en seco su madre antigua en el mismo

    O mesmo que da antecedente digo da de Carballal de Vila, tamn citada na Nota remitida a V.S. e s engado que a sa situacin como unha legua ao nords da antecedente, nas vertentes do val de Valdeorras, que o seu material un mesmo, que o do Seixo, porque todos estes montes se comunican e se achan callados de materias metlicas, que melloran a sa calidade segundo as de que abunda o terreo, sendo nesta parte cobre o que banda do norte e da outra parte do Sil ferro, do oriente e nords ouro, e do sur estao e prata.Por esta montaa, e non lonxe das minas do Seixo, recoecn os vestixios dunha antiga canle tomada do ro Mourisco, preto da Alberguera, a cal cortando penas e salvando un profundo val sobre piares, xiraba tortuosamente a media costa da ribeira esquerda do Sil, rematando fronte a famosa focha de Montefurado, por onde se introduce este caudaloso ro.Tan custosa obra que non ter menos de tres leguas de longo e a dificultade de perforar o monte para mudar o curso do devandito ro deixando en seco a sa nai antiga no mesmo

  • 36

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 37

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    sitio donde termina la expresada acequia, me hace creer que no pudo tener otro regular objeto que el de aprovechar el rico mineral de aquella ribera, y que por la dificultad de llevar las aguas del Sil encerrado entre elevadas mrgenes, discurrieron traer de tan lejos las del Morisco para su beneficio (0).Aunque por aqu pudo haber estado alguna de las famosas minas de oro, que Plinio nos asegura () se trabajaban en Asturias, Galicia y Lusitania, produciendo anualmente veinte mil libras de este precioso metal, me parece que las seas con que las describe aquel sabio convienen mejor al sitio que an hoy se llama las Mdulas (corrupcin del latino metala) que daban a las minas.Consrvanse los vestigios de estas, una legua al oriente de la ribera del Sil y en el camino que desde el valle de Valdeorras pasa a Ponferrada por el Puente de Domingo Flrez, y aunque no estuve en aquel pas para reconocerlas con la prolija inspeccin que se requiere, procurar dar a V.S. una idea del terreno y disposicin en que se hallan, segn las noticias

    (0) Ya se ver Ms adeLante cMo no voY soLo de La oPinin de que aqu hubo MineraLes. () coL. 853. n.5.

    sitio onde remata a expresada canle, faime crer que non puido ter outro regular obxecto que o de aproveitar o rico mineral daquela ribeira, e que pola dificultade de levar as augas do Sil encerrado entre elevadas marxes, discorreron traer de tan lonxe as do Mourisco para o seu beneficio (0).Anda que por aqu puido estar algunha das famosas minas de ouro que Plinio nos asegura () se traballaban en Asturias, Galicia e Lusitania, producindo anualmente vinte mil libras deste precioso metal, parceme que os sinais con que as describe aquel sabio conveen mellor ao sitio que anda hoxe se chama as Mdulas (corrupcin do latino metala) que daban s minas.Consrvanse os vestixios destas, unha legua ao oriente da ribeira do Sil e no camio que dende o val de Valdeorras pasa a Ponferrada pola Ponte de Domingo Flrez, e anda que non estiven naquel pas para recoecelas coa prolixa inspeccin que se require, procurarei dar a V.S. unha idea do terreo e disposicin en que se achan segundo as noticias

    (0) xa se ver Mis adiante coMo non vou so da oPinin de que aqu houbo Minerais. () coL. 853. n.5.

  • 38

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 39

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    que me ha comunicado hace algunos aos un viajero ingls llamado Hamilton, muy conocido por sus aventuras; quien siguiendo su natural inclinacin a la mineraloga, recorri todo aquel contorno, y hall que en l se hallan unos montes de figura piramidal de prodigiosa altura, tres veces ms altos que el ms alto campanario de Europa. Que en todos llegan hasta veintinueve, pues aunque se contaban treinta, el uno se arruin con el gran terremoto del ao de 755 que la tierra de que estn compuestos es una arena bastante gruesa y compacta, de color rojo y susceptible de la figura que se le quiera dar, hallndose incrustados de menudos guijarros. Que a su oriente hay dos grandes excavaciones cuya entrada tiene 300 pies de altura y otros tantos de ancho; que en cada una de ellas hay seis o siete galeras que se comunican entre si, y que en la circunferencia de un cuarto de legua llegan a cuatrocientas las galeras, y a veintisiete las excavaciones grandes y pequeas, sin contar otras que se hallan ya cubiertas de tierra. Que igualmente reconoci trece pozos profundos, de los cuales el uno tiene cien pies de dimetro y diez de altura perpendicular, y que casi en medio de ellos hay un

    que me comunicou hai algns anos un viaxeiro ingls chamado Hamilton, moi coecido polas sas aventuras; quen seguindo a sa natural inclinacin mineraloxa, percorreu todo aquel contorno, e achou que nel se achan uns montes de figura piramidal de prodixiosa altura, tres veces mis altos ca o mis alto campanario de Europa. Que en todos chegan ata vinte e nove, pois anda que se contaban trinta, o un arruinouse co gran terremoto do ano de 755 que a terra de que estn compostos unha area bastante grosa e compacta, de cor vermella e susceptible da figura que se lle queira dar, achndose incrustado de midos seixos. Que ao seu oriente hai das grandes escavacins cuxa entrada ten 300 ps de altura e outros tantos de ancho; que en cada unha delas hai seis ou sete galeras que se comunican entre si, e que na circunferencia dun cuarto de legua chegan a catrocentas as galeras, e a vinte e sete as escavacins grandes e pequenas, sen contar outras que se achan xa cubertas de terra. Que igualmente recoeceu trece pozos profundos, dos cales o un ten cen ps de dimetro e dez de altura perpendicular, e que case no medio deles hai un

  • 40

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 41

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    saln de la misma figura y proporciones que la rotunda de Roma.Que en el contorno se encuentran varios lagos, y entre ellos el famoso de Carrucedo que tiene una legua de circunferencia, y otro subterrneo en que asegura haber entrado; y que se persuada fuese un reservatorio para el beneficio de estas minas, con otras individualidades que me hacen creer, que Plinio tuvo un circunstanciado informe del modo cmo se beneficiaban; pues dice que abriendo largos socavones, dejaban de trecho en trecho pilares o columnas de la misma tierra, para asegurar los trabajadores, pero que en llegando a un cierto punto, se dejaba caer todo el terreno socavado con gran estruendo, y que para que no pereciesen los obreros, se colocaban centinelas en los altos de los montes, que a la menor quiebra que reconocan en la superficie, les avisaban para que se retirasen.Que despus de un tan prolijo trabajo, an no era cierta la ventaja, y que para conseguirla se formaban a larga distancia algunos lagos o balsas, donde se recogan las aguas de los arroyos, conducindolas por canales o acequias hasta lo ms elevado de los montes, desde donde las dejaban caer con mpetu y a manera de torrentes, para que llevndose consigo los derrumbes, dejasen las arenitas y pajuelas del metal, enre-

    saln da mesma figura e proporcins que a rotunda de Roma.Que no contorno se atopan varios lagos, e entre eles o famoso de Carrucedo que ten unha legua de circunferencia, e outro subterrneo no que asegura que entrou; e que se persuada fose un reservatorio para o beneficio destas minas, con outras individualidades que me fan crer, que Plinio tivo un circunstanciado informe do modo como se beneficiaban; pois di que abrindo longas fochas, deixaban de treito en treito piares ou columnas da mesma terra, para asegurar os traballadores, pero que en chegando a certo punto, se deixaba caer todo o terreo socavado con grande estrondo, e que para que non perecesen os obreiros, se colocaban sentinelas nos altos dos montes que menor quebra que recoecan na superficie, os avisaban para que se retirasen.Que despois dun tan prolixo traballo, anda non era certa a vantaxe, e que para conseguila se formaban a longa distancia algns lagos ou balsas, onde se recollan as augas dos regueiros, conducndoas por canles, ata o mis elevado dos montes, dende onde as deixaban caer con mpeto e a xeito de torrentes, para que levando consigo as derrubas, deixasen as areas e pallas do metal, enre-

  • 42

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 43

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    dadas en unas ramas de brezo, que al efecto se oponan a su paso, quemndolas despus para que nada se desperdiciase.Si se coteja esta descripcin con la antecedente del viajero ingls, con lo que dice Molina de Mlaga (2) y con las noticias que me han comunicado varios sujetos de aquel contorno, no me queda duda que sean unas mismas, y que

    (2) en su Ya citada descriPcin de GaLicia: con este Los casos notabLes acabo / diciendo Las torres de barro forMadas / que MeduLas son en eL reYno LLaMadas / es cosa de ver ansi Las aLabo / hechas de suYo en un Monte MuY brabo / cerca de aqueLLa vereis una cueba / que aunque su entrada Por Muchos se Prueba / ninGuno se esfuerza LLeGar hasta eL cabo. Y en La Prosa aade: cosa es notabLe de ver estas torres que LLaMan Las MeduLas que son entre vaLdiorres Y Ponferrada. son unas torres Macizas de barro sacadas de una sierra Y tan PerfectaMente hechas con sus chaPiteLes coMo si fuesen Labradas a Pico: seran cinco o seis en Las quaLes no haY otro MateriaL sino un barro MuY coLorado, no tienen ninGun hueco. quieren decir que Las Muchas aGuas cabaron aqueLLa sierra Y quedaron hechas aqueLLas torres, Lo quaL si ansi fuera no hubiera en eLLa aqueLLa Perfeccion; otros quieren decir que aqui habia Grandes Minas de oro, Y Yendo cabando quedaban cortadas aqueLLas torres Y que hubiese oro Parece cLaro Porque en La ribera deL rio siL que Pasa junto a estas MeduLas se haLLa Mas oro que en ninGuna otra Parte. cerca de aqui esta una esPantosa cueba acuYo fin ninGuno ha LLeGado no se sabe Lo que es Mas de que habra 30 aos que anduvieron unos hoMbres tres dias dentro de eLLas Y LLeGaron a un arroYo MuY hondo, Y no PudiendoLe Pasar se voLvieron, seGun es notorio en aqueLLa tierra, en La que esta un LaGo que LLaMan eL carrocedo que tenia una LeGua en torno eL quaL tiene ondas Y brabeza coMo La Mar, andan barcos Por eL do aY Muchos Pescados Y Grandes Pero MuY enferMos Porque eL LaGo es MuY Lodoso.suPonGo que este autor no habra estado en Las MduLas coMo haMiLton Y que habLar Por inforMes, Por eso no es extrao Padezca aLGuna equivocacin coMo La de contar sLo cinco o seis torreones siendo veintinueve.

    dadas nunhas ramas de breixo, que para o efecto se opoan ao seu paso, queimndoas despois para que nada se desperdiciase.Se se cotexa esta descricin coa antecedente do viaxeiro ingls, co que di Molina de Mlaga (2) e coas noticias que me comunicaron varios suxeitos daquel contorno, non me queda dbida que sexan unhas mesmas, e que

    (2) na sa xa citada descricin de GaLicia: con este Los casos notabLes acabo / diciendo Las torres de barro forMadas / que MeduLas son en eL reYno LLaMadas / es cosa de ver ansi Las aLabo / hechas de suYo en un Monte MuY brabo / cerca de aqueLLa vereis una cueba / que aunque su entrada Por Muchos se Prueba / ninGuno se esfuerza LLeGar hasta eL cabo. e na Prosa enGade: cosa es notabLe de ver estas torres que LLaMan Las MeduLas que son entre vaLdiorres Y Ponferrada. son unas torres Macizas de barro sacadas de una sierra Y tan PerfectaMente hechas con sus chaPiteLes coMo si fuesen Labradas a Pico: seran cinco o seis en Las quaLes no haY otro MateriaL sino un barro MuY coLorado, no tienen ninGun hueco. quieren decir que Las Muchas aGuas cabaron aqueLLa sierra Y quedaron hechas aqueLLas torres, Lo quaL si ansi fuera no hubiera en eLLa aqueLLa Perfeccion; otros quieren decir que aqui habia Grandes Minas de oro, Y Yendo cabando quedaban cortadas aqueLLas torres Y que hubiese oro Parece cLaro Porque en La ribera deL rio siL que Pasa junto a estas MeduLas se haLLa Mas oro que en ninGuna otra Parte. cerca de aqui esta una esPantosa cueba acuYo fin ninGuno ha LLeGado no se sabe Lo que es Mas de que habra 30 aos que anduvieron unos hoMbres tres dias dentro de eLLas Y LLeGaron a un arroYo MuY hondo, Y no PudiendoLe Pasar se voLvieron, seGun es notorio en aqueLLa tierra, en La que esta un LaGo que LLaMan eL carrocedo que tenia una LeGua en torno eL quaL tiene ondas Y brabeza coMo La Mar, andan barcos Por eL do aY Muchos Pescados Y Grandes Pero MuY enferMos Porque eL LaGo es MuY Lodoso.suPoo que este autor non estara nas MduLas coMo haMiLton e que faLar Por inforMes, Por iso non estrao Padeza aLGunha equivocacin coMo a de contar s cinco ou seis torrens sendo vinte e nove.

  • 44

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 4

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    los lagos de Carrucedo (3), Labaa y otros, son restos de los antiguos reservatorios, y las veintinueve pirmides o columnas que an hoy se reconocen los postes que sostenan las bvedas, que quedaron descubiertos y disminuidos en su parte superior, despus que se lavaron las tierras intermedias ya por el Arte, ya por el transcurso del tiempo.Lo cierto es que todo el contorno de estos montes y espacio medio entre el Sil y el ro de Cabrera, est cuajado de minerales, pues no slo por informe de Hamilton, sino por noticias comunicadas por el clarsimo Sarmiento en carta escrita a Don Juan Antonio Arias, antiguo oficial primero de la Secretara de Marina, sabemos que en el sitio de Quereo, una legua al poniente de las Mdulas orillas del Sil, se recogen en los placeres de este ro varios granitos y pajuelas de oro, en cuya ocupacin se suelen emplear las mujeres del pas, no slo en aquella ribera sino ms abajo en todo el valle de Valdeorras, y especialmente enfrente de Villoria, cuyo nombre corrompido del latino vila aurea est acordando la riqueza de su suelo, de que supo aprovecharse muy bien el ltimo seor de esta casa que lleg a juntar grano a grano bastante material para hacer varias alhajillas ().

    (3) as se debe LLaMar de carrucedo Y no de carracedo Porque aunque Pertenece aL Monasterio de este noMbre deL cuaL dista una LeGua no Lo toMa de L sino deL Pequeo LuGar de carrucedo. (4) era de tan exceLente caLidad eL oro de GaLicia, que habLando siLio itaLico de La faMosa destruccin de saGunto, Para Ponderar La riqueza de Los MuebLes Y vestidos que Porque no caYesen en Manos de sus eneMiGos entreGaron a Las LLaMas aqueLLos vaLientes rePubLicanos, dice que Los (vestidos) de sus Mujeres estaban tejidos con oro de GaLicia: in Media stetit urbe roGus Portantque trahuntque / LonGas Pacis oPes quaestitaque PraeMia dextris / caLLaico vestis distinctae Matribus auro [siLio itaLico Lib. 2 v. 600 Y s.; n. trans.]

    os lagos de Carrucedo (3), Labaa e outros, son restos dos antigos reservatorios, e as vinte e nove pirmides ou columnas que anda hoxe se recoecen os postes que sostian as bvedas, que quedaron descubertos e diminudos na sa parte superior, despois que se lavaron as terras intermedias xa pola Arte, xa polo transcurso do tempo.O certo que todo o contorno destes montes e espazo medio entre o Sil e o ro de Cabrera, est callado de minerais, pois non s por informe de Hamilton, senn por noticias comunicadas polo clarsimo Sarmiento en carta escrita a Don Juan Antonio Arias, antigo oficial primeiro da Secretara de Maria, sabemos que no sitio de Quereo, unha legua ao poente das Mdulas beiras do Sil, recllense nos praceres deste ro varios grans e pallas de ouro, en cuxa ocupacin sense empregar as mulleres do pas, non s naquela ribeira senn mis abaixo en todo o val de Valdeorras, e especialmente enfronte de Villoria, cuxo nome corrompido do latino vila aurea est acordando a riqueza do seu solo, de que soubo aproveitarse moi ben o ltimo seor desta casa que chegou a xuntar grao a grao bastante material para facer varias alfaias ().

    (3) as dbese chaMar de carrucedo e non de carracedo Porque anda que Pertence ao Mosteiro deste noMe do caL dista unha LeGua non o toMa deL senn do Pequeno LuGar de carrucedo. (4) era de tan exceLente caLidade o ouro de GaLicia, que faLando siLio itaLico da faMosa destrucin de saGunto, Para Ponderar a riqueza dos MobLes e vestidos que Porque non caesen en Mans dos seus iniMiGos entreGaron s LaPas aqueLes vaLentes rePubLicanos, di que os (vestidos) das sas MuLLeres estaban tecidos con ouro de GaLicia: in Media stetit urbe roGus Portantque trahuntque / LonGas Pacis oPes quaestitaque PraeMia dextris / caLLaico vestis distinctae Matribus auro [siLio itaLico Lib. 2 v. 600 e s.; n. trans.]

  • 46

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 47

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    No eran las minas de las Mdulas las nicas que conocieron los romanos en Galicia, aunque s las ms abundantes. Justino (5) hace expresa mencin de otra no menos clebre por sus circunstancias, y que asegura se hallaba en trminos afines de esta provincia. Esta es la del Pico Sacro, distante dos leguas al oriente de la ciudad de Santiago, pues aunque el clarsimo Flrez quiere persuadir que este monte consagrado a Jpiter, que no era lcito romper con el arado, y que slo en las tempestades herido de los rayos descubra sus tesoros, fuese la sierra y puerto del Rabanal, llamado Irago en Privilegios de Astorga, no es compatible con la expresin de Justino que claramente dice era monte de Galicia, y por consiguiente distinto, y muy distante del Irago, que cae en los Astures y est muy lejos de los fines de Galicia.Lo que no tiene duda es, que en nuestro Pico Sacro se hallan vestigios nada equvocos de haberse penetrado sus entraas, pues an en el da se conservan cerca de su altura dos boquerones, que el uno recto y el otro oblicuo, se internan en el monte hasta terminar en otra caverna que horizontal a su raz, desemboca en el ro Ulla que corre al oriente como a una legua de distancia.

    (5) justino Lib. 44 caP. 3 PaG. 727

    Non eran as minas das Mdulas as nicas que coeceron os romanos en Galicia, anda que si as mis abundantes. Justino (5) fai expresa mencin doutra non menos clebre polas sas circunstancias, e que asegura se achaba en termos afns desta provincia. Esta a do Pico Sacro, distante das leguas ao oriente da cidade de Santiago, pois anda que o clarsimo Flrez quere persuadir que este monte consagrado a Xpiter, que non era lcito romper co arado, e que s nas tempestades ferido dos raios descubra os seus tesouros, fose a serra e porto do Rabanal, chamado Irago en Privilexios de Astorga, non compatible coa expresin de Justino que claramente di era monte de Galicia, e por conseguinte distinto, e moi distante do Irago, que cae nos Astures e est moi lonxe dos fins de Galicia.O que non ten dbida , que no noso Pico Sacro se achan vestixios nada equvocos de terse penetrado as sas entraas, pois anda no da consrvanse preto da sa altura dous boqueirns, que o un recto e o outro oblicuo, se internan no monte ata rematar noutra caverna que horizontal sa raz, desemboca no ro Ulla que corre ao oriente como a unha legua de distancia.

    (5) justino Lib. 44 caP. 3 Px. 727

  • 48

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 49

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    El P. Juan lvarez Sotelo, que en fines del siglo pasado escribi una historia o compendio del Reino de Galicia, que se conserva manuscrito en la Librera de la Real Academia de la Historia, trae una curiosa descripcin de este monte y sus minas, que asegura haberle reconocido, no slo por s en el ao de 6 sino que lo haba practicado igualmente antes que l, en el de 6 otro jesuita del Colegio de Santiago, acompaado de varios estudiantes sus discpulos, que se internaron algunos pasos por los boquerones, descolgndose por sogas en uno de ellos, hasta que amedrentados de su enorme profundidad y horrorosa lobreguez, se retiraron, asegurando haber reconocido varios escalones y senos, que no pudieron descubrir bien, y aade el dicho padre, haberle asegurado un hombre que haba viajado en las Indias, que de algunas piedras recogidas en la cima de este monte, echadas en una fragua de herrero, haba recogido unas ocho o diez onzas de plata.Alguna ponderacin tendr este hallazgo, pero lo que no tiene duda es, que las seas que nos da el padre Sotelo de este monte, de su torre y cavernas, convienen con el estado en que se halla en el da, pues no hace muchos aos que lo he reconocido, y que todo el material de que se compone como igualmente una sierra que camina al oriente, es un guijarro blanco, fino, y muy parecido a los en que

    O P. Juan lvarez Sotelo, que en fins do sculo pasado escribiu unha historia ou compendio do Reino de Galicia, que se conserva manuscrito na librara da Real Academia da Historia, trae unha curiosa descricin deste monte e as sas minas, que asegura recoecerlle, non s por si no ano de 6 senn que o practicara igualmente antes ca el, no de 6 outro xesuta do Colexio de Santiago, acompaado de varios estudantes os seus discpulos, que se internaron algns pasos polos boqueirns, descolgndose por sogas nun deles, ata que amedrentados da sa enorme profundidade e horrorosa escuridade, se retiraron, asegurando recoecer varios chanzos e seos, que non puideron descubrir ben, e engade o dito pai, lle asegurar un home que viaxara nas Indias, que dalgunhas pedras recollidas no cume deste monte, botadas nunha fragua de ferreiro, recollera unhas oito ou dez onzas de prata.Algunha ponderacin ter este achado, pero o que non ten dbida , que os sinais que nos d o pai Sotelo deste monte, da sa torre e cavernas, conveen co estado en que se acha no da, pois non fai moitos anos que o recoecn, e que todo o material de que se compn como igualmente unha serra que camia ao oriente, un seixo branco, fino, e moi parecido aos en que

  • 0

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 1

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    suelen venir pegadas algunas muestras de minerales de oro, y plata de la Amrica.Por la noticia que me ha dado Hamilton, y de que tengo informado a V.S. resulta que media legua de las Mdulas, y en el sitio llamado Salas de Rivera, orillas del Sil, hay otra mina de oro; y puede ser muy bien respecto en el lugar de Quereo, que cae enfrente, se recogen algunos granillos y pajuelas, como asegur el mismo Hamilton y el Revmo. Sarmiento en la carta ya citada.En el lugar de Balouta, inmediato a las Mdulas, aade, se halla una mina de cristal y topacio, pero si est en un pozo de mil pies de profundidad como asegura, difcil ser el conseguir alguna muestra.No lo ser tanto de otras cinco, que dice se hallan en la circunferencia de una legua, al sur de la aldea de las Mdulas, y a las cuales da los siguientes nombres y diferencias:La de Frenezoncristal de hierroLa de Lagocristal de plomoLa de Listroncristal de hierroLa de Ladronescristal de nieveLa de Fourineiratocristal de topacioTambin se inclina a que en el Montefurado (de que ya di noticia a V.S.) se hallan seales de mineral de oro, plata y plomo, de cuyo ltimo metal aade, se halla otra mina en el castillo de Currullon, perteneciente al Marqus de Villafranca de donde slo dista media legua.

    adoitan vir pegadas algunhas mostras de minerais de ouro, e prata da Amrica.Pola noticia que me deu Hamilton e de que teo informado a V.S. resulta que media legua das Mdulas e no sitio chamado Salas de Rivera, beiras do Sil, hai outra mina de ouro, e pode ser moi ben respecto no lugar de Quereo, que cae enfronte, recllense algns grans e pallas, como asegurou o mesmo Hamilton e o Revmo. Sarmiento na carta xa citada.No lugar de Balouta, inmediato s Mdulas, engade, chase unha mina de cristal e topacio, pero se est nun pozo de mil ps de profundidade como asegura, difcil ser conseguir algunha mostra. Non o ser tanto doutras cinco, que di se achan na circunferencia dunha legua, ao sur da aldea das Mdulas, e s cales d os seguintes nomes e diferenzas:A de Frenezoncristal de ferroA de Lagocristal de chumboA de Listroncristal de ferroA de Ladronescristal de neveA de Fourineiratocristal de topacioTamn se inclina a que no Montefurado (de que xa din noticia a V.S.) se achan sinais de mineral de ouro, prata e chumbo, de cuxo ltimo metal engade, se acha outra mina no castelo de Currullon, pertencente ao Marqus de Villafranca, de onde s dista media legua.

  • 2

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 3

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    Esta mina puede ser la misma de que hace algunos aos se ha descubierto un boquern en unas vias prximas a la precitada villa, en la cual habiendo entrado los naturales, la hallaron tapiada a cal y canto, y sin ms conocimiento publicaron era de azogue, y que se extenda por debajo de la villa.El sabio Sarmiento, en la carta que he citado a V.S., y que hasta ahora no se ha publicado, da noticia de unas marcasitas, que dice haber visto en unas canteras de piedra comn, hacia el monasterio de Celanova, y de que aade tena muestras en su celda, ponderndolas mucho; porque su figura dice es un poliedro, compuesto de veinticuatro planos perfectamente semejantes, de figura trapecia y cuadrangular, del tamao de las ciruelas llamadas cascabelillos, y de color ferruginoso, por cuya razn y por su peso, se inclina a que sean marcasitas de hierro llamadas sideritas.All mismo, habla de una cantera de cristal de roca, que se descubri en las excavaciones de las Reales Obras del Ferrol, y de que asegura le regalaron un buen trozo, que habra quedado entre sus curiosidades, y en esto no se equivoca pues he odo hablar de esta cantera repetidas veces.Tambin con este motivo, habla de otra cantera de dendritas o piedras arborizadas, que en tiempo del Ilmo. Sarmiento, Obispo de Mondoedo, se descubri al abrir los cimientos de una iglesia

    Esta mina pode ser a mesma de que hai algns anos se descubriu un boqueirn nunhas vias prximas precitada vila, na cal entrando os naturais, achrona tapiada a cal e canto, e sen mis coecemento publicaron era de azougue e que se estenda por debaixo da vila. O sabio Sarmiento, na carta que citei a V.S., e que ata agora non se publicou, d noticia dunhas marcasitas, que di que viu nunhas canteiras de pedra comn, cara ao mosteiro de Celanova, e de que engade tia mostras na sa cela, ponderndoas moito; porque a sa figura di un poliedro, composto de vinte e catro planos perfectamente semellantes, de figura trapecia e cuadrangular, do tamao das ameixas chamadas axuxeres, e de cor ferruxinosa, por cuxa razn e polo seu peso, inclnase a que sexan marcasitas de ferro chamadas sideritas.Al mesmo, fala dunha canteira de cristal de rocha, que se descubriu nas escavacins das Reais Obras do Ferrol, e de que asegura lle regalaron un bo anaco que quedara entre as sas curiosidades, e nisto non se equivoca pois on falar desta canteira repetidas veces.Tamn con este motivo, fala doutra canteira de dendritas ou pedras arborizadas, que en tempo do Ilmo. Sarmiento, Bispo de Mondoedo, se descubriu ao abrir os alicerces dunha igrexa

  • 4

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    de aquella ciudad, ponderando la admiracin que haban causado a algunos sujetos que las haban visto en su celda, y a quienes haba hecho creer haber venido del Japn por la va de Francia.No deban de ser muy inteligentes estos curiosos, en la historia natural, pues habiendo yo preguntado a Mondoedo sobre estas piedras, se me ha respondido que con efecto haba pasado a reconocerlas de orden de la Corte, y a consecuencia de la noticia dada por aquel obispo el difunto Don Jorge Juan que a la sazn se hallaba en El Ferrol, y que las haba altamente despreciado, pero presto saldremos de la duda, pues me ofrecen hacer descubrir de nuevo la cantera, que no est debajo de una iglesia y s del hospital y crcel, edificados por el obispo, y si cumpliesen la palabra tendra V.S. proporcin de enviarlas a donde se conozca su valor mejor que por ac. Lo mismo suceder con otra cantera de diaspro, que en la expresada carta celebra Sarmiento por relacin del seor obispo; sta se halla media legua de aquella ciudad, en el camino que va a Vilanova de Lourenz, y si es cierto (como me aseguran) que de ella se hizo un baldosado en la casa de campo de Buenaire perteneciente a la Mitra, desde luego digo que tiene poco de diaspro y mucho de pizarra.Con este motivo se extiende sobre otras varias piedras que se hallan en Galicia, celebrando

    daquela cidade, ponderando a admiracin que lle causaran a algns suxeitos que as viran na sa cela, e a quen fixera crer que viera do Xapn pola va de Francia.Non deban de ser moi intelixentes estes curiosos, na historia natural, pois habendo eu preguntado a Mondoedo sobre estas pedras, responduseme que con efecto pasara a recoecelas de orde da Corte, e a consecuencia da noticia dada por aquel bispo o defunto Don Jorge Juan que sazn se achaba no Ferrol, e que as altamente desprezara, pero presto sairemos da dbida, pois me ofrecen facer descubrir de novo a canteira, que non esta debaixo dunha igrexa e si do hospital e crcere, edificados polo bispo, e se cumprisen a palabra tera V.S. proporcin de envialas a onde se coeza o seu valor mellor que por ac.O mesmo suceder con outra canteira de diaspro, que na expresada carta celebra Sarmiento por relacin do seor bispo; esta chase media legua daquela cidade, no camio que vai a Vilanova de Lourenz, e se certo (como me aseguran) que dela se fixo un baldosado na casa de campo de Buenaire pertencente Mitra, dende logo digo que ten pouco de diaspro e moito de lousa.Con este motivo estndese sobre outras varias pedras que se achan en Galicia, celebrando

  • 6

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 7

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    las canteras de mrmol blanco cercanas al Monasterio de Samos, del cual dice se llev a la ciudad de Lugo para emplearlo en algunas obras.Cuando las noticias estn apoyadas por hombres tan sabios como Sarmiento, fcilmente se propagan, as poda suceder a la de las excelentes canteras de Samos si investigadas con ms atencin no se llegase a conocer su calidad, que es muy diferente de lo que le aseguraron a aquel gran hombre, aunque no sin motivo, pues siempre han sido ponderados en el Reino los mrmoles y jaspes de El Incio que es la parte meridional de las grandes montaas que desde el Principado de Asturias, dividen a Galicia de Len, pero su materia no es otra cosa, que una pizarra calcrea, cuyos colores se diversifican segn los parajes, siendo en las inmediaciones de Samos y faldas orientales del Oribio, blanca, y semejante al mrmol, la que a una o dos leguas de distancia, es anubarrada como las gatas de Granada, y en otras partes tira a negro, y an suele tener algunas pintas encarnadas, pero ni recibe aquel hermoso pulimento que los verdaderos mrmoles y jaspes, ni se puede cortar en piezas grandes, porque toda se divide en lminas como las pizarras.Harto mejor me ha parecido otra cantera que he reconocido a tres o cuatro leguas de Lugo, y no lejos del margen izquierdo del Mio, en un

    as canteiras de mrmore branco prximas ao Mosteiro de Samos, do cal di levouse cidade de Lugo para empregalo nalgunhas obras.Cando as noticias estn apoiadas por homes tan sabios como Sarmiento, doadamente se propagan, as poda suceder das excelentes canteiras de Samos, se investigadas con mis atencin non se chegase a coecer a sa calidade, que moi diferente do que lle aseguraron a aquel gran home, anda que non sen motivo, pois sempre foron ponderados no Reino os mrmores e xaspes do Incio, que a parte meridional das grandes montaas que dende o Principado de Asturias, dividen Galicia de Len, pero a sa materia non outra cousa, que unha lousa calcaria, cuxas cores se diversifican segundo as paraxes, sendo nas inmediacins de Samos e faldras orientais do Oribio, branca, e semellante ao mrmore, a que a unha ou das leguas de distancia, anubarrada como as gatas de Granada, e noutras partes tira a negro, e anda adoita ter algunhas pintas encarnadas, pero nin recibe aquel fermoso pulido que os verdadeiros mrmores e xaspes, nin se pode cortar en pezas grandes, porque toda se divide en lminas como as lousas.Farto mellor me pareceu outra canteira que recoecn a tres ou catro leguas de Lugo, e non lonxe da marxe esquerda do Mio, nun

  • 8

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 9

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    lugar llamado San Vicente de Gondrame, media legua de la villa de Portomarn, cuya iglesia colegial de la Orden de San Juan, es toda de la misma materia, que es un mrmol blanco, en el cual aunque sin pulimento, han entallado varias figuras y follajes, con bastante gracia, como la tiene la iglesia de una sola nave, muy elevada sostenida de medias columnas gticas.Enfrente de esta iglesia, y a la parte opuesta del Mio, he visto en la parroquia de San Pedro, una portada antigua con columnitas de mrmol verde que no pude averiguar de dnde se haban cortado.Cerca del monasterio de Sobrado, en la sierra llamada de las Pas, hay igualmente otra ponderada cantera de mrmol, pero reconocida pocos tiempos ha por un inteligente para hacer el pavimento de la capilla mayor de aquel monasterio, no la hall de utilidad alguna, por ser de la clase de las pizarras de color verdinegro, que la hizo tener por mrmol pero incapaz de pulimento, y de cortarse en piezas que puedan servir de algo.Entre la Ulla y Tabeirs, tambin se ha descubierto otra cantera de la misma piedra, con motivo de la fbrica de la iglesia de Riveira. Vi entonces en poder del cannigo Don Antonio Paramo (muy dedicado a estas curiosidades) un trozo que segn hago memoria era negro con vetas blancas.

    lugar chamado San Vicente de Gondrame, media legua da vila de Portomarn, cuxa igrexa colexial da Orde de San Xon, toda da mesma materia, que un mrmore branco, no cal anda que sen pulido, axustaron varias figuras e follaxes con bastante graza, como a ten a igrexa dunha soa nave, moi elevada sostida de medias columnas gticas.Enfronte desta igrexa, e parte oposta do Mio, vin na parroquia de San Pedro, unha portada antiga con catro columnias de mrmore verde que non puiden descubrir de onde se cortaran.Cerca do mosteiro de Sobrado, na serra chamada das Pas, hai igualmente outra ponderada canteira de mrmore, pero recoecida hai poucos tempos por un intelixente para facer o pavimento da capela maior daquel mosteiro, non a achou de utilidade ningunha, por ser da clase das lousas de cor verdinegro, que a fixo ter por mrmore pero incapaz de pulido, e de cortarse en pezas que poidan servir de algo.Entre a Ulla e Tabeirs, tamn se descubriu outra canteira da mesma pedra, con motivo da fbrica da igrexa de Riveira. Vin entn en poder do cengo Don Antonio Paramo (moi dedicado a estas curiosidades) un anaco que segundo fago memoria era negro con vetas brancas.

  • 60

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 61

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    De piedras finas, slo tengo presente que Molina de Mlaga en la ya citada descripcin de Galicia, dice, se encuentran en Valdeorras turquesas finas, pero como no individualiza el sitio es difcil averiguarlo.Tambin Plinio (6) asegura por autoridad de Xencrates, que en Espaa por la parte que la baa el ocano, se hallaban las piedras llamadas obsidianas, por haberlas descubierto en Etiopa un tal Obsidio: algunos han credo que estas piedras eran el azabache pero se equivocan pues de las seas que nos da aquel naturalista, se infiere son unas piedras negras especulares, y siendo de esta clase una de las famosas aras de Lugo, posible ser que se hubiese cortado en Galicia y que las minas que caan hacia el ocano en tiempo de Plinio fuesen en este pas, pero que se hallen hoy totalmente ignoradas (7).No tengo noticia de las venas de succino y azabache, que cita la Nota remitida a V.S. ni de otra que se aproxime a esta calidad, a no ser la de carbn de piedra, que me aseguraron se halla cerca de la de hierro de As Pontes de Garca Rodrguez, de que procurar recoger muestras, y remitirlas a V.S. Comprendo que la noticia que tiene la Junta ser de la de que de aquel fsil descubri entre Bembibre y Astorga el Brigadier de Ingeniero D. Carlos Lemaur que a la sazn diriga el

    (6) coL. 947 Y 972. 24. (7) de esta Piedra dice eL Padre vasconceLos (P. 47) que vi en PortuGaL un tarro o vaso Para Guardar duLce Y unos Pequeos LacriMatorios; en santa Mara MaGdaLena deL PuenteuLLa haY una cruz ParroquiaL de esta MisMa Piedra Y tienen La tradicin de que fue deL Monasterio de san iGnacio da coba.

    De pedras finas, s teo presente que Molina de Mlaga na xa citada descricin de Galicia, di, se atopan en Valdeorras turquesas finas, pero como non individualiza o sitio difcil descubrilo.Tamn Plinio (6) asegura por autoridade de Xenocrates, que en Espaa pola parte que a baa o ocano, se achaban as pedras chamadas obsidianas, por descubrilas en Etiopa un tal Obsidio: algns creron que estas pedras eran o acibeche, pero se equivocan pois dos sinais que nos d aquel naturalista, infrese son unhas pedras negras especulares, e sendo desta clase unha das famosas aras de Lugo, posible ser que se cortase en Galicia e que as minas que caan cara ao ocano en tempo de Plinio fosen neste pas, pero que se achen hoxe totalmente ignoradas (7).Non teo noticia das veas de succino e acibeche que cita a Nota remitida a V.S. nin doutra que se aproxime a esta calidade, a non ser a de carbn de pedra, que me aseguraron se acha preto da de ferro das Pontes de Garca Rodrguez, de que procurarei recoller mostras, e remitilas a V.S. Comprendo que a noticia que ten a Xunta, ser da de que daquel fsil descubriu entre Bembibre e Astorga o Brigadier de Enxeeiro D. Carlos Lemaur que sazn dirixa o

    (6) coL. 947 Y 972. 24. (7) desta Pedra di o Padre vasconceLos (P. 47) que viu en PortuGaL un tarro ou vaso Para Gardar dce e uns Pequenos LacriMatorios; en santa Mara MaGdaLena do PonteuLLa hai unha cruz ParroquiaL desta MesMa Pedra e teen a tradicin de que foi do Mosteiro de santo iGnacio da coba.

  • 62

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 63

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    p.26Camino General, pero sobre ser problemtica la utilidad de este mineral, el terreno donde se halla est fuera del distrito de esta Intendencia, y en el de la de Len.Del bermelln nos aseguran Justino () y San Isidoro () que abundaba Galicia tanto que haba comunicado su nombre al Mio, que Flrez quiera y no sin razn, sea el Sil: el mineral de donde sala hoy se ignora, pero me persuado sera en el terreno de las Mdulas, ya porque la tierra de aquel contorno tiene un color que se asemeja bastante al minio, o bermelln, ya porque este semimetal suele hallarse en los mineros de oro. Lo cierto es que desde all corren siempre turbias, y de un color que tira a rojo las aguas del Sil.Del bermelln o cinabrio, es compaero el mercurio o azogue, pero yo no tengo noticia dnde se halle por ac.Algunos aos hace que he odo, que en la ciudad de Betanzos se haba descubierto una mina, y que se haba mandado sellar, y aadan por conjetura de su existencia que en aquella ciudad llaman a la plaza del mercado o Azougue; el azogue o plaza del azogue, pero esto es ignorar que azogue o zogue es palabra rabe que vale lo mismo que plaza. Si como la etimologa es la mina poco podr V.S. contar con la de Betanzos. De antimonio me asegur Don Bernardo

    (8) Lib. 44 caP. 3 PaG. 727. (9) Lib. 29 caP. 27.

    Camio Xeral, pero sobre ser problemtica a utilidade deste mineral o terreo onde se acha est fra do distrito desta Intendencia, e no da de Len. Do vermelln asegrannos Justino () e Santo Isidoro () que abundaba Galicia tanto que comunicara o seu nome ao Mio, que Flrez queira e non sen razn, sexa o Sil: o mineral de onde saa hoxe ignrase, pero persudeme sera no terreo das Mdulas, xa porque a terra daquel contorno ten unha cor que se asemella bastante ao minio, ou vermelln, xa porque este semimetal adoita acharse nos mineiros de ouro. O certo que dende al corren sempre turbias, e dunha cor que tira a vermello as augas do Sil.Do vermelln ou cinabrio, compaeiro o mercurio ou azougue, pero eu non teo noticia onde se ache por ac.Algns anos hai que on, que na cidade de Betanzos se descubrira unha mina, e que se mandara selar, e engadan por conxectura da sa existencia que naquela cidade chaman praza do mercado, o Azougue ou praza do azougue, pero isto ignorar que azougue ou zogue palabra rabe que vale o mesmo que praza. Se como a etimoloxa a mina pouco poder V.S. contar coa de Betanzos.De antimonio aseguroume Don Bernardo

    (8) Lib. 44 caP. 3 Px. 727. (9) Lib. 29 caP. 7.

  • 64

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 6

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    Herbella, haba una vena en el lugar de Langullo en el obispado de Astorga, entre Manzaneda de Trives, y el ro Bibey: l dar a V.S. razn ms circunstanciada y an podr hacer venir la muestra.De azufre no pueden faltar abundantes minerales, pues siendo muchas las aguas que se reconocen cargadas de l, preciso es que en sus cercanas halla de estar el que las comunica la virtud; las en que ms se conoce esta cualidad son las que se hallan en ambas riberas del Mio, desde la ciudad de Lugo adonde empiezan, hasta la de Tui, y de stas las que sobresalen por su extraordinario calor son las Burgas de Ourense.Las hay igualmente en Arteixo, dos leguas de esta ciudad, en Caldas de Cuntis y de Reis y en otras varias partes, cuya enumeracin sera molesta, mayormente cuando se puede ver la noticia de muchas en la obra que sobre este asunto escribi Don Pedro Bedoya mdico titular del Cabildo de Santiago.Basta lo dicho para que V.S. haga juicio de lo que puede contribuir su Provincia al aumento del Real Gabinete, y a llenar los justos deseos de su director y rdenes de la Real Junta. A desempearlo bien ni yo me atrevo, ni me parece se conseguir por los medios que hasta ahora se han adoptado; el que tengo por ms a propsito es el hacer pasar al Reino a Don Guillermo Bowles o a otro sujeto dotado

    Herbella, haba unha vea no lugar de Langullo no bispado de Astorga, entre Manzaneda de Trives, e o ro Bibei: el dar a V.S. razn mis circunstanciada, e anda poder facer vir a mostra.De xofre non poden faltar abundantes minerais, pois sendo moitas as augas que se recoecen cargadas del, preciso que nas sas proximidades haxa de estar o que as comunica a virtude; as en que mis se coece esta calidade son as que se achan en ambas as das ribeiras do Mio, dende a cidade de Lugo onde empezan, ata a de Tui, e destas as que sobresaen pola sa extraordinaria calor son as Burgas de Ourense.Hainas igualmente en Arteixo, das leguas desta cidade, en Caldas de Cuntis e de Reis e noutras varias partes, cuxa enumeracin sera molesta, maiormente cando se pode ver a noticia de moitas na obra que sobre este asunto escribiu Don Pedro Bedoya mdico titular do Cabido de Santiago.Abonda o dito para que V.S. faga xuzo do que pode contribur a sa Provincia ao aumento do Real Gabinete, e a encher os xustos desexos do seu director e ordes da Real Xunta. A desempealo ben nin eu me atrevo, nin me parece se conseguir polos medios que ata agora se adoptaron; o que teo por mis a propsito facer pasar ao Reino a Don Guillermo Bowles ou a outro suxeito dotado

  • 66

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

  • 67

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

    p.2de iguales conocimientos, a los de que por sus obras parece, se halla ilustrado que recorriendo con despacio las siete provincias procure recoger cuanto halle digno de atencin en los tres reinos. As lo deseaba el difunto y sabio Sarmiento, as lo apetecemos los que tenemos alguna tintura de las buenas letras, y as parece lo van poniendo en ejecucin nuestros vecinos los asturianos, conducidos del patritico celo del conde de Toreno: conmigo puede V.S. contar particularmente para cuanto en el asunto necesite, bien que ni mi instruccin ni mis facultades podrn igualar a mis deseos.

    Mondego, 2 de agosto de 73

    Joseph Cornide

    de iguais coecementos, aos de que polas sas obras parece se acha ilustrado que percorrendo con devagar as sete provincias procure recoller canto ache digno de atencin nos tres reinos. As o desexaba o defunto e sabio Sarmiento, as o apetecemos os que temos algunha tintura das boas letras, e as parece o van poendo en execucin os nosos vecios os asturianos, conducidos do patritico celo do conde de Toreno: comigo pode V.S. contar particularmente para canto no asunto necesite, ben que nin a mia instrucin nin as mias facultades podern igualar os meus desexos.

    Mondego, 2 de agosto de 73

    Joseph Cornide

  • 68

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

    oriGinaL de MeMorias sobre Las Minas en GaLicia

  • 69

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

  • 70

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

    oriGinaL de MeMorias sobre Las Minas en GaLicia

  • 71

    MeMorias sobre Las Minas en GaLicia Y otras Producciones deL reino MineraL

  • 72

    cMara oficiaL Mineira de GaLicia

    oriGinaL de MeMorias sobre Las Minas en GaLiciaCOLEGIO OFICIAL DE INGENIEROS DE

    MINAS DEL NOROESTE DE ESPAA