Upload
others
View
14
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
25/03/2013
1
Menselijk gedrag:
de rol van het bewustzijn
Stephan Claes
Onderzoeksgroep Psychiatrie
Universitair Psychiatrisch Centrum
KU Leuven
Menselijk gedrag:
de rol van het bewustzijn
• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie
• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen
• Gedrag: gedetermineerd door genen?
• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?
• Besluit
25/03/2013
2
Vrije wil in menselijke gedrag:
niet zomaar een academische kwestie…
Als het handelen uit vrije wil niet bestaat heeft dit drastische
gevolgen voor:
– Ethische regels
– Juridisch systeem
– Sociale systeem
– Pedagogie
– Intermenselijke relaties
– Elke vorm van beloning / bestraffing in werksituaties
– …
25/03/2013
3
Vrij handelen in de theologie…
• “If any man doth ascribe of salvation, even the very least, to the free will of man, he knoweth nothing of grace, and he hath not learnt Jesus Christ aright.”Martin Luther
• "We are all sinners by nature, therefore we are held under the yoke of sin . But if the whole man is subject to the dominion of sin , surely the will , which is it's principal seat , must be bound with the closest of chains. And indeed if divine grace were preceded by any will of ours, Paul could not have said that ,`it is God that worketh in us to will and to do’ “ (Phil. 2:13) John Calvin
• The will is then incapable of doing good and cannot resist the grace of God. It must always obey the strongest impression or, what Jansenius calls, the "delectatio victrix”.
Cornelius Jansenius
Bewust handelen: de filosofische discussie (1)
Hard determinisme
• Determinisme is waar, is niet
verenigbaar met vrije wil, en dus
bestaat de vrije wil niet
– Paul-Henri Thiry, Baron d'Holbach,
Diderot, Hume
– Pierre Simon Laplace, A Philosophical
Essay on Probabilities (1814)
• In onze tijd: Stephen Hawking, Galen
Strawson
25/03/2013
4
De Demon van Laplace
“Une intelligence qui, à un instant donné,
connaîtrait toutes les forces dont la
nature est animée et la situation
respective des êtres qui la compose
embrasserait dans la même formule les
mouvements des plus grands corps de
l'univers et ceux du plus léger atome ; rien
ne serait incertain pour elle, et l'avenir,
comme le passé, serait présent à ses
yeux.”
Pierre Simon Laplace, Essai philosophique
sur les probabilités (1814)
Bewust handelen: de filosofische discussie (2)
Metafysisch libertarianisme
• Meer dan één handeling is mogelijk onder een bepaald geheel
van omstandigheden
• Interactie van een niet-fysische entiteit (geest, ziel) met de
fysische causaliteit?
Compatibilisme
• Vrij handelen is binnen een zekere mate mogelijk, ook als het
determinisme waar is
• Handelingsvrijheid als afwezigheid van fysieke belemmering
(Thomas Hobbes)
• Handelingsvrijheid als een psychologisch gegeven (Harry
Frankfurt, Daniel Dennett, Antonio Damasio, Roy Baumeister)
25/03/2013
5
Menselijk gedrag:
de rol van het bewustzijn
• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie
• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen
• Gedrag: gedetermineerd door genen?
• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?
• Besluit
Handelingsvrijheid in de psychologie (1)
Behaviorisme (Skinner, Watson)
– Absolute ontkenning van vrij, bewust handelen: hersenen
fungeren als een “black box”, die eenvoudigweg inkomende
prikkels omzetten in gedrag (stimulus – response theorie)
– Ontkenning van het belang van het bewustzijn
– Onmogelijk te handhaven in zijn radicale vorm
“Give me a dozen healthy infants, well-formed, and my
own specified world to bring them up in and I'll
guarantee to take any one at random and train him to
become any type of specialist I might select – doctor,
lawyer, artist, merchant-chief and, yes, even beggar-man
and thief, regardless of his talents, penchants,
tendencies, abilities, vocations, and race of his
ancestors.”
John B Watson
25/03/2013
6
Handelingsvrijheid in de psychologie (2)
Determinisme in de psycho-analyse
- Ontkenning van het belang van het bewustzijn
- Beschrijving van het onbewuste als eenmechanische, energetische kracht, in analogie met de stoommachine
- Zuiver deterministische kijk op menselijkgedrag bleek onhoudbaar: Herwaarderingvan het Ego als centraal organiatorischprincipe
- Heinz Hartmann, Erik Erikson
Menselijk gedrag:
de rol van het bewustzijn
• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie
• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen
• Gedrag: gedetermineerd door genen?
• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?
• Besluit
25/03/2013
7
Genetica en gedrag
• Zijn wij genetisch gestuurde machines?
• Sommige psychiatrische stoornissen
hebben een sterke genetische
achtergrond (Schizofrenie, bipolaire
stoornis, autisme)
• “Normale” kenmerken (angst, milde
depressiviteit, aggressie,
persoonlijkheidskenmerken) hebben een
veel zwakkere genetische achtergrond
Caspi et al. Science. 2003; 301:386.
Probability
Of Major
Depression
Episode
0 1 2 3 4+
Number Of Stressful Life Events
.50
.40
.30
.20
.10
.00
s/s
s/l
l/l
Variatie in het serotonine transporter genverhoogt de kwetsbaarheid voor depressie
na negatieve levensgebeurtenissen
25/03/2013
8
Genetica en gedrag
• Gen voor roken, voor agressie, voor alcohol misbruik, ...: geen
ondubbelzinnige bevindingen
• V.b. Het MAO-A gen en aggressie
– De bevinding is niet zeer consistent; Als er een effect is van
dit gen, gaat het over een interactie-effect met
omgevingsomstandigheden
Caspi A et al. Role of genotype in the
cycle of violence in maltreated children.
Science. 2002 Aug 2;297(5582):851-4.
Moet genetica een rol spelen
in rechtszaken?
Sterkste genetische factor voor aggressie = het Y chromosoom!
25/03/2013
9
Genetica en gedrag
• Genetische mutaties kunnen de vrijheid van handelen
significant beperken:
vb. Psychose
• Genen kunnen een grens stellen aan wat een individu kan
bereiken
Vb. lengte
• Genen kunnen een invloed uitoefenen om de spontane
reactie van organismen op externe stimuli
Vb. Serotonine transporter
Genetische varianten kunnen de handelingsvrijheid significant
beperken, maar menselijk gedrag kan niet simpelweg worden
teruggebracht tot een genetische basis
25/03/2013
10
Menselijk gedrag:
de rol van het bewustzijn
• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie
• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen
• Gedrag: gedetermineerd door genen?
• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?
• Besluit
Bewustzijn en gedrag
• Is ons gedrag automatisch gestuurd, en is het bewustzijn niet
meer dan een (irrelevant) epifenomeen.
– Watson, Freud,Wegner, Libet, Dawkins
• Of is bewustzijn een cruciaal gegeven om (menselijk) gedrag
te sturen in een complexe sociale context
– Antonio Damasio, Roy Baumeister
25/03/2013
11
Benjamin Libet’s experiment (1)
• Vraag een individu om een eenvoudige motorische actie te
ondernemen (vb. een knop indrukken), en registreer 3 dingen:
– Het moment van de actie
– Het moment van de beslissing om de act te stellen (met een “cathode
ray oscilloscope”)
– Het moment dat de hersenen de actie beginnen voor te bereiden
Libet's experiment:
0 repose
1 (-500 ms) EEG measures Readiness potential
2 (-200 ms) Person notes the position of the dot
when decides
3 ( 0 ms) Act
Benjamin Libet’s experiment (2)
Conclusies
• Het bewuste besef dat men de actie wil gaan stellen ontstaat
nadat de hersenen al aan de voorbereiding begonnen zijn
• Klassiek argument waarmee het belang van het bewustzijn voor
het handelen wordt geminimaliseerd (Rita Carter, Dick Swaab)
Kritieken
• Methodologische kwesties over de bepaling van de het juiste
moment van de bewuste beslissing om de actie te stellen
• Het experiment spreekt een “free will” tegen, maar laat wel een
“free won’t” toe (Benjamin Libet)
• De “urge to act” mag niet verward worden met de eigenlijke
beslissing om de actie te stellen (Alexander Batthyany)
25/03/2013
12
Benjamin Libet’s experiment (3)
Mijn belangrijkste commentaren
• Ook wanneer de actie geïnduceerd wordt door onbewuste impulsen,
dan nog is de beslissing om deze specifieke actie te stellen bewust
genomen door het individu, in overeenstemming met de instructies
van de onderzoeker. Het brein lijkt geen ongepaste acties te
initiëren.
• Vanzelfsprekend wordt ons lichaam voortdurend voorbereid door
ons brein om bepaalde acties te ondernemen, meestal buiten ons
bewustzijn om, maar kaderend in een grotere bewuste beslissing
(vb. bij het stappen)
• Het bewuste beslissen dient zichzelf te limiteren tot deze instanties
waar aandacht belangrijk is
• Het onbewuste en het bewuste werken samen om complex gedrag
mogelijk te maken
Bewustzijn & gedrag: Antonio Damasio (1)
• David Dornsife Professor of Neuroscience, University of Southern California
• Auteur van bekende boeken over neurowetenschappen:
• Descartes' Error: Emotion, Reason, and the Human Brain, Putnam, 1994
• The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of
Consciousness, Harcourt, 1999
• Self Comes to Mind: Constructing the Conscious Brain, Pantheon, 2010
25/03/2013
13
Bewustzijn & gedrag: Antonio Damasio (2)
• Bewustzijn ontstaat als gevolg van complexe interacties in het brein,
waarbij representaties van de toestand van het lichaam een cruciale
rol spelen
• Bewustzijn heeft zich in de loop van de evolutie ontwikkeld van
eenvoudig naar zeer complex. Damasio onderscheidt drie fasen:
– Het protozelf: neurale beschrijving van betrekkelijk stabiele
aspecten van het organisme. Resulteert in spontane gevoelens van
het levende lichaam (primordiale gevoelens)
– Het kernzelf: Het protozelf wordt gewijzigd door interactie tussen
het organisme en objecten in de buitenwereld, waardoor de
voorstelling van het zelf en het object gewijzigd worden in een
reeks van voorstellingen
– Het autobiografische zelf: objecten die geregistreerd zijn als
geleefde ervaring of als voorziene toekomst treden in interactie
met het protozelf en produceren een overvloed aan impulsen van
het kernzelf
Bewustzijn als evolutionair gegeven
Bewustzijn als Darwiniaans evolutieproces
• Complexiteit neemt toe als men hoger op de fylogenetische ladder klimt
• Complexiteit neemt toe na de geboorte in functie van de ontwikkeling
Ontogenese recapituleert de fylogenese (Ernst Haeckel)
Bewustzijn als meerwaarde in de “survival of the fittest”
• Voor het bewustzijn zich ontwikkelde, was de regeling van het gedrag
volledig automatisch. Nadat het bewustzijn zich ontwikkelde, bleef deze
automatische regeling bestaan, maar kwam die geleidelijk onder controle
van op het zelf georiënteerde beslissingsprocessen. Dit maakt het sturen
van gedrag in complexe sociale situaties doelmatiger
25/03/2013
14
Bewustzijn & Gedrag: Antonio Damasio (3)
• “Still, most important decisions are taken long before the time of execution, within the
conscious mind, when they can be simulated and tested and where conscious control can
potentially minimize the effect of nonconscious biases. Eventually the exercise of decisions
can be honed into a skill with the help of nonconscious mind processing, the submerged
operations of our mind in matters of general knowledge and reasoning often referred to as
the cognitive unconscious.”
• “Conscious deliberation, under the guidance of a robust self built on an organized
autobiography and a defined identity, is a major consequence of consciousness, precisely
the kind of achievement that gives the lie to the notion that consciousness is a useless
epiphenomenon, a decoration without which brains would run the life-management
business just as effectively and without the hassle. We cannot run our kind of life, in the
physical and social environments that have become the human habitat, without reflective,
conscious deliberation”
• “Conscious decisions begin with reflection, simulation, and testing in the conscious mind;
that process can be completed and rehearsed in the nonconscious mind, from which freshly
selected actions can be executed.”
A. Damasio: Self Comes to Mind: Constructing the Conscious Brain, Pantheon, 2010
Bewustzijn en gedrag: Roy Baumeister
• Baumeister beschrijft 4 belangrijkste aspecten van vrij handelen,
zoals zelfcontrole, rationeel kiezen, gepland gedrag en autonoom
initiatief, allen gekoppeld aan bewuste overweging.
• Deze vier psychologische vaardigheden werden ontwikkeld om
menselijk gedrag in een culturele context efficiëntere te maken.
• Bewust handelen wordt dan een geavanceerde vorm van controle
over het handelen, dat mensen in staat stelt tot pro-sociaal gedrag
dat hun belang uiteindelijk meer dient dan oudere evolutionair
bepaalde geautomatiseerde impulsen
Zowel Baumeister als Damasio situeren de ontwikkeling van bewust
beslissen en handelen steving in de evolutietheorie, daar waar
sommige neo-darwinisten (zoals Dawkins) van oordeel zijn dat de
evolutietheorie niet compatibel is met vrijheid in het menselijk
handelen
25/03/2013
15
Menselijk gedrag:
de rol van het bewustzijn
• Inleiding: de vrije wil, een oude discussie
• Bewustzijn en gedrag in de grote psychologische stromingen
• Gedrag: gedetermineerd door genen?
• Is bewustzijn belangrijk voor gedrag?
• Besluit
Besluit (1)
• De discussie over het bewust sturen van menselijk gedrag
staat centraal in de oude discussie over de “vrije wil”
• Bewustzijn is geen immaterieel ding, maar een hogere-orde
eigenschap van ons brein
• Bewustzijn is geen toevallig epifenomeen, maar een
Darwiniaans ontwikkelde eigenschap die helpt bij het
overleven in complexe omgevingen
• Menselijke gedrag wordt gestuurd door bewuste
overwegingen, in interactie met talrijke onbewuste impulsen
25/03/2013
16
Besluit (2)
• Het vrije brein: over miljoenen jaren evolutie heeft ons brein
de mogelijkheid ontwikkeld om ons gedrag bewust bij te
sturen
• Als menselijke vrijheid een gevolg is van het bewuste brein,
dan impliceert dit ook dat er veel factoren zijn die nodig zijn
om deze vrijheid waar te maken: cognitieve controle,
emotioneel evenwicht, afwezigheid van majeure lichamelijke
en psychiatrische ziektebeelden, fysieke en politieke vrijheid
• Handelingsvrijheid is nooit absoluut
Besluit (3)
Practische implicaties:
- Te gemakkelijke stellingen dat de “vrije wil een illusie is” moeten
verworpen worden
- In de plaats daarvan moeten we onze capaciteit om bewust vrij te
handelen maximaliseren door:
- Psychopathologie te bestrijden
- Educatie te versterken
- Persoonlijke en politieke vrijheid te versterken
Ja, mensen zijn machines, biologische machines voortkomend uit de
evolutie. Maar deze machines zijn tot veel meer in staat dan we kunnen
vermoeden.