MERAK

Alberto Manguel 1948’de Buenos Aires’te Arjantinli bir ana babanın çocuğu olarak doğdu. Çocukluğunu babasının diplomatik görevi nedeniyle İsrail’de geçirdi. Çek bakıcısından İngilizce ve Almanca öğrendi. Anadili İspanyolcayı, 1955’te Arjantin’e döndükten sonra öğrendi. Öğrenciliğinde Jorge Luis Borges’e dört yıl süresince kitap okudu. Yaşamını Fransa, İtalya ve İngiltere gibi değişik ülkelerde sürdüren Manguel, 1988’den beri Kanada vatandaşı.

Yazarlığı yanında çokdilli bir çevirmen, antoloji yazarı ve yayıncı olarak uluslararası ün kazanan Manguel’in başlıca yapıtları arasında Hayali Yerler Sözlüğü (Çev. Sevin Okyay-Kutlukhan Kutlu, YKY, 2005), 1992’de McKitterick Ödülü’nü kazanan romanı News from a Foreign Country Came (Yabancı Bir Ülkeden Haber Geldi) ve Kanada’da Kurmaca-Dışı dalında Genel Vali Edebiyat Ödülü’nü kazanan Reading Pictures: A History of Love and Hate (Resimleri Okumak: Aşk ve Nefretin Tarihi) sayılabilir.

Manguel’in Türkçeye çevrilen diğer kitapları şunlardır: Başka Ateşler: Latin Amerikalı Kadın Hikâyeciler Antolojisi (Çev. Tomris Uyar, 1988); otuzdan fazla dile çevrilip uluslararası bir çoksatar olan, Times Literary Supplement tarafından Yılın En İyi Ki-tapları arasına seçilen ve Fransa’da Médicis Ödülü’nü kazanan Okumanın Tarihi (Çev. Füsun Elioğlu, YKY, 2001); Borges’e kitap okuduğu günlere ilişkin anılarını anlattığı Borges’in Evinde (Çev. Cem Akaş, YKY, 2002), Palmiyelerin Altında Stevenson (Çev. Cem Akaş, YKY, 2004), Okuma Günlüğü (Çev. Mehmet H. Doğan, YKY, 2007), Geceleyin Kütüphane (Çev. Dilek Şendil, YKY, 2008), Kelimeler Şehri (Çev. Esen Ezgi Taşcıoğlu, YKY, 2009), Bütün İnsanlar Yalancıdır (Çev. Saliha Nilüfer, YKY, 2012), Okumalar Okuması (çev. Sevin Okyay, YKY, 2013), Tanpınar’ın İzinde: Beş Şehir (çev. Kutlukhan Kutlu-Sevin Okyay, YKY, 2016), Gezgin, Kule ve Kitapkurdu - Metafor Olarak Okur (çev. Dilek Şendil, YKY, 2016).

Kut luk han Kut lu 1972’de İs tan bul’da doğ du. Ka dı köy Ana do lu Li se si’ni ve İs tan bul Üni ver si te si İn gi liz Di li ve Ede bi ya tı bö lü mü nü bi tir di. 1991’de Nok ta – Ne Ne re de kad ro su na ka tı la rak si ne ma, ede bi yat ve mü zik üze ri ne yaz ma ya baş la dı. Çe şit li ya yın or gan la rın da ya zar lık ve edi tör lük yap tı. Da ha çok edebiyat ve sinema üzerine yazıyor, çeviri yapıyor. Çe vi ri le ri: J.K. Row ling’in Harry Pot ter di zi sin den Az ka ban Tut sa ğı (S. Ok yay ile, YKY, 2001), Ateş Ka de hi (S. Ok yay ile, YKY, 2001), Züm rü dü an ka Yol daş lı ğı (S. Ok yay ile, YKY, 2003), Melez Prens (S. Okyay ile, YKY, 2005), Ölüm Yadigârları (S. Ok yay ile, YKY, 2007) ve Harry Potter ve Lanetli Çocuk (S. Okyay ile, YKY, 2016). Ay nı di zi nin “ek ki tap”la rın dan Çağ lar Bo yu Qu id ditch’i (Gül Sa rı oğ lu ile, YKY, 2002) ve Ozan Beedle’ın Hikâyeleri ’ni (S. Okyay ile, YKY, 2009) çevirdi.

Alberto Manguel’inYKY’deki kitapları:

Okumanın Tarihi (2001)Borges’in Evinde (2002)

Palmiyelerin Altında Stevenson (2004)Hayali Yerler Sözlüğü (2005)

Okuma Günlüğü (2007)Geceleyin Kütüphane (2008)

Kelimeler Şehri (2009)Bütün İnsanlar Yalancıdır (2012)

Okumalar Okuması (2013)Tanpınar’ın İzinde: Beş Şehir (2016)

Gezgin, Kule ve Kitapkurdu – Metafor Olarak Okur (2016)Merak (2017)

ALBERTO MANGUEL

Merak

Deneme

Çeviren

Kutlukhan Kutlu

Yapı Kredi Yayınları - 4917Edebiyat - 1412

Merak / Alberto ManguelÖzgün adı: Curiosity

Çeviren: Kutlukhan Kutlu

Kitap editörü: Darmin HadzibegoviçDüzelti: Alper Zorlu

Kapak tasarımı: Nahide DikelSayfa tasarımı: Mehmet Ulusel

Grafik uygulama: Gülçin Erol Kemahlıoğlu

Baskı: Mega Basım Yayın San. ve Tic. A.Ş.Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3/1 Baha İş Merkezi

A Blok Kat: 2 34310 Haramidere / İstanbulTelefon: (0 212) 412 17 00

Sertifika No: 12026

Çeviriye temel alınan baskı: Yale University Press, 20151. baskı: İstanbul, Temmuz 2017

ISBN 978-975-08-4034-0

© Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş., 2014Sertifika No: 12334© Alberto Manguel

c/o Guillermo Schavelzon & Asoc., Agencia Literariawww.schavelzon.com

Bütün yayın hakları saklıdır.Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında

yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.

Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş.Kemeraltı Caddesi Karaköy Palas No: 4 Kat: 2-3 Karaköy 34425 İstanbul

Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23http://www.ykykultur.com.tr

e-posta: ykykultur@ykykultur.com.trİnternet satış adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr

Yapı Kredi Kültür Sanat YayıncılıkPEN International Publishers Circle üyesidir.

Kipling’in Çocuk Fil’i gibi,doymak bilmez onca merakla dolu Amelia’ya.Tüm sevgimle.

İçindekiler

Önsöz • 11

Merak Nedir? • 23Neyi Bilmek İsteriz? • 45

Nasıl Akıl Yürütürüz? • 65Düşündüğümüzü Nasıl Görürüz? • 83

Nasıl Sorgularız? • 101Dil Nedir? • 127

Ben Kimim? • 149Burada Ne Yapıyoruz? • 169

Yerimiz Neresi? • 189Ne Açıdan Farklıyız? • 210

Hayvan Nedir? • 229Eylemlerimizin Sonuçları Nelerdir? • 247

Neye Sahip Olabiliriz? • 263 Şeyleri Nasıl Düzene Koyabiliriz? • 283

Daha Sonra Ne Geliyor? • 303Olaylar Niçin Meydana Gelir? • 325

Hakikat Nedir? • 341

Teşekkür • 359Dizin • 361

Merak

Vergilius, Dante’ye, ona doğru yolu göstermesi için Beatrice tarafından gönderildiğini anlatıyor. 1487’de Cristoforo Landino’nun yorumlarıyla basılan Cehennem’in II. Kan-to’sunu resmeden gravür. (Beinecke Nadir Kitap ve El Yazmaları Kütüphanesi, Yale Üniversitesi)

Önsöz

Ölüm döşeğinde, Gertrude Stein başını kaldırıp sordu: “Cevap nedir?” Kimse konuşmayınca gülümsedi ve dedi ki: “O halde, soru nedir?”

Donald Sutherland, Gertrude Stein, Eserlerinin Bir Biyografisi

Merak konusunda meraklıyım.Çocuklukta öğrendiğimiz ilk kelimelerden biridir “Neden?”

Kısmen gayriihtiyari girdiğimiz esrarlı dünya hakkında bir şey bilmek istediğimizden, kısmen o dünyadaki şeylerin nasıl işledi-ğini anlama ihtiyacımızdan, kısmen de o dünyanın sakinleriyle ilişki kurmaya yönelik atalardan kalma bir gereksinimden dolayı, ilk agularımızın gugularımızın ardından “Neden?” diye sormaya başlarız.1 Sonra da hiç durmayız. Çok geçmeden merakın çoğu zaman anlamlı ve tatmin edici cevaplarla değil de daha fazla soru sorma iştahıyla ve başkalarıyla sohbet etme zevkiyle ödüllendirildi-ğini öğreniriz. Bir konuyu öğrenmek için sorular sormuş herkesin bildiği üzere, genellikle doğrulamalar tecrit eder, sorular ise birleş-tirir. Merak, insan sürüsüne bağlılığımızı ilan etmenin bir yoludur.

Belki de merakın her türü Michel de Montaigne’in Deneme-ler’inin ikinci cildinde bulunan o meşhur soruyla özetlenebilir: “Que sais-je?”, “Ne biliyorum?” Montaigne kuşkucu filozoflardan bahsederken, onların ana fikirlerini herhangi bir konuşma şekliyle ifade edemediklerini, çünkü bu iş için “yeni bir dilin gerekeceğini” söylemişti. “Bizim dilimiz,” der Montaigne, “olumlu önermelerden oluşur ki, bu onların düşünüşlerine tamamen aykırıdır.” Sonra da ekler: “Bu fantezi ‘Ne biliyorum?’ sorusuyla daha iyi kavranabilir, nitekim ben de bu soruyu kendime şiar edinmiş durumdayım.” Sorunun kaynağı elbette ki Sokrates’in “Kendini tanı” sözüdür ama

1 “Bebekler kısmen, ‘birlikte-olma’ deneyimlerini yeniden kurmak için konuşurlar... ya da ‘kişisel düzen’i yeniden kurmak için.” Daniel N. Stern, The Interpersonal World of the Infant: A View from Psychoanalysis and Developmental Psychology (New York: HarperCollins, 1985), s. 171.

12 Merak

Montaigne’de bu söz, kim olduğumuzu bilme ihtiyacının varoluşçu bir ifadesi değil de, zihnimizin içinde ilerlemekte (ya da çoktan ilerlemiş) olduğu sahaya ve ötesindeki keşfedilmemiş ülkeye yö-nelik sürekli bir sorgulama haline gelir. Montaigne düşünüşünün diyarında dilin olumlu önermeleri kendilerine savaş açıp sorulara dönüşür.2

Montaigne ile dostluğum yeniyetmelik yıllarıma uzanır. O za-mandan beri Denemeler benim için bir tür otobiyografi olmuştur, çünkü kendi zihinsel meşguliyetlerimin, kendi deneyimlerimin onun yorumlarında ışık saçan bir nesre dönüştüğüne defalarca tanıklık etmişimdir. Sıradan konular (dostluğun insana yüklediği görevler, eğitimin sınırları, kırsal bölgelerin verdiği keyif) üzerine sorgulamaları ve sıradışı konulara dair araştırmaları (yamyamların doğası, korkunç varlıkların kimliği, başparmakların kullanımı) ile Montaigne bana, farklı zamanlarda ve birçok mekânda kümelenmiş olan kendi merakımın bir haritasını çıkarır. “Kitapların bana fay-dası,” diye itirafta bulunur Montaigne, “öğretimden ziyade idman şeklinde olmuştur.”3 Bu durum benim için de aynen geçerli.

Mesela Montaigne’in okuma alışkanlıklarını düşününce, onun kütüphanesinden fikirler ödünç alıp (bir okur olarak kendini, bal yapmak için polen toplayan bir arıyla kıyaslamıştı) bunları gele-ceğe, kendi zamanıma yansıtmak suretiyle onun “Que sais-je?”sü üzerine bazı notlar almanın mümkün olabileceği aklıma geldi.4

Kendisinin de seve seve itiraf edeceği gibi, Montaigne’in neyi bildiğimize dair incelemesi on altıncı yüzyılda yeni bir teşebbüs değildi: Sorgulama eyleminin kendisini sorgulamanın çok daha eski kökleri vardı. “Öyleyse hikmet nereden geliyor?” diye sorar

2 Michel de Montaigne, “An Apology for Raymond Sebond,” 2:12, The Complete Es-says, çev. ve ed. M. A. Screech (Harmondsworth, Birleşik Krallık: Penguin, 1991), s. 591. Pausanias’a göre (MS 2. yüzyıl), Delfi Tapınağı’nın cephesine “Kendini Bil” ve “Aşırıya Kaçma” sözleri yazılmış ve Apollo’ya atfedilmişti. Bkz. Pausani-as, Guide to Greece: Volume 1: Central Greece, çev. Peter Levi (Harmondsworth, Birleşik Krallık: Penguin, 1979), 10:24, s. 466. Delfi Tapınağı’ndaki sözleri konu eden altı Platon diyaloğu vardır: Charmides (164D), Protagoras (343B), Phaedrus (229E), Philebus (48C), Yasalar (II:923A), I. Alcibiades (124A, 129A ve 132C). Bkz. The Collected Dialogues of Plato, haz. Edith Hamilton ve Huntington Cairns (Princeton: Princeton University Press, 1973).

3 Michel de Montaigne, “On Physiognomy”, 3:12, The Complete Essays, s. 1176.4 Michel de Montaigne, “On Educating Children”, 1:26, The Complete Essays, s.171.

Önsöz 13

Eyüp, dertli dertli, “ve anlayışın yeri neresi?” Eyüp’ün sorusunu genişleterek, Montaigne şu gözlemi yapmıştı: “Muhakeme tüm konularda kullanılacak bir araçtır ve her yerde işe yarar. O yüzden de burada onu farklı şekillerde sınamak için her tür vesileyi kulla-nıyorum. Hiç anlamadığım bir konu söz konusu olduğunda, onda bile muhakememi deniyor, önce uzaktan ırmağın geçit yerini bir yokluyorum; sonra, suyun benim için fazla derin olduğunu anla-yınca, kıyıda kalıyorum.”5 Bu mütevazı yöntemi müthiş biçimde rahatlatıcı buluyorum.

Darwinci kurama göre, insan muhayyilesi bir hayatta kalma aracıdır. Dünyayı daha iyi öğrenmek ve bu sayede güçlükleriy-le, tehlikeleriyle daha iyi başa çıkabilmek için homo sapiens dış gerçekliği zihinde yeniden inşa etme ve karşılaşacağı durumları henüz onlara rastlamadan kafasında kurma becerisini geliştir-miştir.6 Kendimizin ve çevremizdeki dünyanın bilincinde ol-duğumuzdan, zihinsel haritalarını çıkararak o sahaları sonsuz farklı yönden tetkik edebiliyor, sonra da içlerinden en iyi, en verimli olanı seçebiliyoruz. Şuna Montaigne de katılırdı: Var olmak için hayal ediyoruz ve hayal etme arzumuzu beslemek amacıyla meraklıyız.

Zaruri bir yaratıcı etkinlik olarak muhayyile, kullanıldıkça ge-lişiyor. Sonuçlardan müteşekkil oldukları için çıkmaz sokaklar oluşturan başarılar sayesinde değil, başarısızlıklarla, hatalı çıkan ve şans yüzümüze gülerse yeni başarısızlıklara götürecek olan giri-şimler sayesinde oluyor bu. Sanat ve edebiyatın, felsefe ve bilimin tarihi, böyle aydınlatıcı başarısızlıklarla dolu hikâyeler. “Yenil. Gene dene. Daha iyi yenil” diye özetlemişti bunu Beckett.7

Ancak daha iyi yenilmek için muhayyile yoluyla o hataların ve uyuşmazlıkların farkına varabilmeliyiz. Şu şu yolun bizi istenen

5 Eyüp, 28:20. Eyüp Kitabı cevap sunmaz ama Northrop Frye’a göre “daha iyi sorular formüle etmede aşamalar oluşturan” “gerçek sorular” sorar. Frye “cevaplar bu hakkı elimizden alırlar” der. Bkz. Northrop Frye, The Great Code: The Bible and Literature, haz. Alvin A. Lee, Collected Works, cilt 19 (Toronto: University of Toronto Press, 2006), s. 217. Michel de Montaigne, “On Democritus and Heraclitus”, 1:50, The Complete Essays, s. 337.

6 Richard Dawkins, The Selfish Gene, otuzuncu yıl baskısı (Oxford: Oxford University Press, 2006), s. 63-65.

7 Samuel Beckett, Worstward Ho (Londra: John Calder, 1983), s. 46.

14 Merak

yöne götürmediğini ya da şu şu sözcük, renk veya sayı kombinas-yonunun zihnimizde uyanmış hayale yakın olmadığını görebilme-liyiz. İçimizdeki Arşimetlerin banyolarında ilhamla “Evreka!” diye haykırdığı anları gururla kayda geçiyoruz; Balzac’ın hikâyesindeki ressam Frenhofer gibi kendi meçhul başyapıtlarına bakıp da “Hiç, hiç!.. Koca bir hiç üretmiş olacağım!”8 diyen birçoğunu ise ha-tırlamaya nispeten gönülsüz oluyoruz. İşte tüm bu ender zafer anlarının ve çok daha fazla sayıdaki yenilgilerin içinden, tek bir büyük, yaratıcı soru geçiyor: “Neden?”

Günümüzün eğitim sistemleri arayışlarımızın ikinci yarısını genellikle reddediyor. Maddi verimlilik ve finansal kâr dışında pek az şeyle ilgilenen eğitim kurumlarımız artık düşünmek için düşün-meyi ve muhayyileye idman yaptırmayı teşvik etmiyor. Okullar ve yüksekokullar sorgulama ve tartışma forumları yerine vasıflı işçi yetiştirme kampları haline geldiler, yüksekokullar ve üniversiteler ise artık Francis Bacon’ın on altıncı yüzyılda “ışık tacirleri”9 diye nitelediği araştırmacıların yetişme yerleri olmaktan çıktılar. “Ne-den?” diye sormak yerine “Ne kadara mal olacak?” ve “Ne kadar sürecek?” diye sormayı öğreniyoruz.

“Neden?” sorusunun (envai çeşidiyle birlikte) çok daha fazla önem arz eden tarafı cevap beklentisi değil, sorulmasıdır. Çün-kü bu soruyu dile getirmiş olmak bile sayısız olasılığın kapısını açar, önyargıları yok edebilir, sonsuz verimli şüpheyi celp eder. Beraberinde birkaç tane deneme kabilinden cevap da getirebilir ama soru yeterince güçlüyse, bu cevapların hiçbiri tamamıyla kâfi gelmeyecektir. Çocukların sezgisellikle sorduğu şekliyle “Neden?”, dolaylı olarak hedefimizi her zaman ufkun hemen ötesine koyar.10

Merakımızın görünür temsili –birçok Batı dilinde yazılı bir sorunun sonunda duran, dogmatik kibire karşı kendi üzerine bü-külen soru işareti– tarihimizin sonraki dönemlerinde ortaya çıktı. Avrupa’da alışılagelmiş noktalama geç dönem Rönesans’a, büyük

8 Honoré de Balzac, Le chef-d’oeuvre inconnu (Paris: Editions Climats, 1991), s. 58. 9 Francis Bacon, New Atlantis, The Advancement of Learning and New Atlantis içinde,

haz. Arthur Johnston (Oxford: Oxford University Press, 1974), s. 245.10 Bir soruyu kelimelere dökmek, kendi deneyimimizle aramıza mesafe koyar ve onun

sözel olarak incelenmesini mümkün kılar. “Dil, yaşanmış kişilerarası deneyimle temsil edilmiş kişilerarası deneyim arasında zorla bir alan açar”: Stern, Interpersonal World of the Infant, s.182.

Önsöz 15

Venedikli matbaacı Aldo Manutius’un torununun dizgiciler için Interpungendi ratio adlı noktalama işaretleri kılavuzunu yayımladığı 1566 senesine dek yerleşmedi. Bu kılavuz, bir paragrafı sonlandır-mak için icat edilmiş işaretler arasında Ortaçağ’dan kalma punctus interrogativus’a da yer veriyordu. Torun Manutius bunu alışılagel-diği üzere cevap gerektiren bir soruyu bildiren bir işaret olarak tanımladı. Bu tür soru işaretlerinin görüldüğü en eski örneklerden biri, Cicero’nun bir metninin şimdi Paris’teki Ulusal Kütüphane’de bulunan dokuzuncu yüzyıl tarihli nüshasıdır.11 Bu işaret sol alttaki bir noktadan, kıvrımlı bir çapraz çizgi halinde sağ üste doğru çıkan bir merdivene benziyor. Sorgulamak bizi yükseltir.

Envai çeşit tarihimiz içinde “Neden?” sorusu birçok kisvede ve son derece farklı bağlamlarda ortaya çıktı. Olası sorular tek tek derinlemesine ele alınamayacak kadar çok sayıda ve tutarlı bir bütün haline getirilemeyecek kadar farklı görünebilir, ancak bir kısmını şu ya da bu ölçütlere göre derleme yönünde girişimlerde bulunulmamış da değil. Mesela 2010’da Londra’da The Guardian editörlerince davet edilen bilim insanları ve filozoflar, “bilimin ce-vaplamak zorunda olduğu” on sorudan oluşan (“zorunda” kelimesi epey bir isyan ediyor burada) bir liste çıkardılar. Söz konusu sorular şunlardı. “Bilinç nedir?” “Büyük Patlama’dan önce ne oldu?” “Bilim ve mühendislik bize bireyselliğimizi geri verecek mi?” “Dünyanın hızla artan nüfusuyla nasıl başa çıkacağız?” “Asal sayıların bir örün-tüsü var mı?” “Her şeyi kuşatacak şekilde düşünmenin bilimsel bir yöntemini bulabilir miyiz?” “İnsanlığın hayatta kalmasını ve gelişmesini nasıl sağlayabiliriz?” “Birisi sonsuz uzayın anlamını layıkıyla açıklayabilir mi?” “Televizyondan program kaydeder gibi beynimi kaydedebilecek miyim?” “İnsanlık yıldızlara ulaşabilecek mi?” Bu soruların belli bir izleği yok, mantıksal bir hiyerarşisi yok, hepsinin cevaplanabileceğine dair açık bir delil yok. Bilme isteğinden dışarı doğru öylece dallanıp budaklanıyor, edinilmiş bilgilerimizi yaratıcı bir şekilde elekten geçiriyorlar. Öte yandan, çizdikleri dolambaçlı yolda hayal meyal bir şekil seçmek mümkün. Merakımızın tetiklediği sorulardan birkaçında gezintiye çıkıp mec-

11 MS lat. 6332, Bibliothèque Nationale, Paris, M. B. Parkes, Pause and Effect: An Introduction to the History of Punctuation in the West içinde (Berkeley: University of California Press, 1993), s. 32-33.

16 Merak

buren eklektik bir yol izlerken, belki muhayyilemizin paralel bir haritası gibi bir şey çıkabilir ortaya. Bilmek istediğimiz şeyle hayal edebildiğimiz şey, aynı sihirli sayfanın iki yüzüdür.

Çoğu okuma hayatında görülen bir deneyim, insanın başka hiçbir kitapta rastlamadığı ölçüde kendini ve dünyayı keşfe çıkma fırsatını elde ettiği, tükenmez görünmekle birlikte zihni çok kişisel ve eşsiz bir şekilde en ufacık ayrıntılara odaklayan o tek kitabın bulunmasıdır. Bazı okurlar için bu zaten klasik kabul edilen bir kitaptır, mesela Shakespeare ya da Proust’un bir eseri; diğerleri içinse daha az bilinen ya da üzerinde aynı derecede mutabık kalınmamış, fakat açıklana-mayan yahut gizli sebeplerden dolayı insanda derin etki uyandıran bir metindir. Benim hayatımda o eşsiz kitap birçok kez değişti: yıl-lar boyu Montaigne’in Denemeler’i ya da Alice Harikalar Diyarında, Borges’in Ficciones’i ya da Don Quijote, Binbir Gece Masalları ya da Büyülü Dağ oldu. Şimdi, o mahut yetmişe merdiven dayarken, benim için her şeyi kapsayan kitap Dante’nin İlahi Komedya’sı.

İlahi Komedya’ya yolum geç düştü, altmışıma gelmeden hemen önce. İlk okumadan itibaren İlahi Komedya benim için alabildiğine kişisel ama aynı zamanda da sınırsız bir kitap oldu. İlahi Komedya’yı sınırsız bir kitap olarak tarif etmek, sadece esere yönelik bir tür batıl hayranlığın ilanından ibaret belki. Onun derinliğine, engin-liğine, girift yapısına duyulan bir hayranlığın ilanı. Bu kelimeler bile metinde yaşadığım o sürekli tazelenen okuma deneyimini ifade etmek için kifayetsiz kalıyor. Dante bu şiirden “yerin de göğün de desteklediği”12* bir şiir olarak bahsetmişti. Mübalağa etmemiş: Dante’nin devrinden beri metnin okurlarının edindiği izlenim tam da böyle. Ancak “yapı” kelimesi yapay bir mekanizmayı, makaralar ve çarklara bağlı bir işlemi akla getiriyor ki, bu da besbelli olduğu zamanlarda bile (Dante’nin terza rima’yı icat etmesinde ve buna uygun olarak İlahi Komedya’nın birçok yerinde üç sayısını kullan-masında olduğu gibi) karmaşıklığın içinde olsa olsa bir zerreye işaret etmekle kalıyor, eserin aşikâr mükemmelliğini neredeyse hiç anlatmıyor. Giovanni Boccaccio İlahi Komedya’yı gövdesi sayısız renk tonundaki parlak, “meleksi” tüylerle kaplı bir tavuskuşuna

12 Paradiso [Cennet], XXV:2, “al quale ha posto mano e cielo e terra.” * İlahi Komedya alıntıları, Rekin Teksoy’un Oğlak Yayınları tarafından yayımlanan

Cehennem, Araf ve Cennet çevirilerinden yapılmıştır. (ç. n.)

Önsöz 17

benzetmişti. Jorge Luis Borges sonsuz derecede ayrıntılı bir gra-vüre, Giuseppe Mazzotta ise evrensel bir ansiklopediye benzet-mişti. Osip Mandelstam bu konuda şöyle demişti: “Hermitage’ın salonları birdenbire çıldırsa, tüm ekollerin ve ustaların resimleri birdenbire çivilerinden kurtulup kaynaşsa, birbirine karışsa ve odaları fütüristik bir çığlıkla ve şiddetli bir galeyanla doldursa, sonuç Dante’nin İlahi Komedya’sı gibi bir şey olurdu.” Ne var ki, bu benzetmelerin hiçbiri şiirin doluluğunu, derinliğini, menzilini, müziğini, kaleydoskop misali hayalhanesini, sonsuz yaratıcılığını ve mükemmelen dengelenmiş yapısını tam olarak ifade edemiyor. Rus şair Olga Sedakova, Dante’nin şiirinin “sanat doğuran sanat”, “düşünce doğuran düşünce” ve daha da önemlisi, “deneyim doğu-ran deneyim” olduğunu belirtmiştir.13

Borges ve arkadaşı Adolfo Bioy Casares, nouveau roman’dan kavramsal sanata yirminci yüzyıl sanat akımlarının parodisini ya-parken bir eleştiri biçimi hayal etmişlerdi. Bu eleştiri biçimi bir sanat eserini bütün heybetiyle incelemenin imkânsızlığı karşısında teslim bayrağını çekecek ve eseri bütünüyle yeniden üretecekti.14 Aynı mantıkla, titiz bir yorumcu İlahi Komedya’yı açıklamak için onu bütünüyle alıntılamak zorunda kalırdı. Belki sahiden de bu işin tek yolu budur. Bizi başka bir okumada aynı derecede etkilememiş harikulade güzellikte bir pasaj ya da incelikli bir şiirsel argümanla karşılaştığımızda, dürtümüz onun üzerine yorum yapmak yönünde değil de, ilk başta yaşadığımız aydınlanmayı mümkün mertebe paylaşabilmek için onu bir arkadaşımıza sesli okumak yönünde oluyor. Kelimeleri başka deneyimlere tercüme etmek: Belki bu, Beatrice’nin Mars Göğü’nde Dante’ye söylediği o sözlerin muhtemel

13 Giovanni Boccaccio, Trattatello in laude di Dante, haz. Luigi Sasso (Milano: Garzan-ti, 1995), s. 81; Jorge Luis Borges, “Prólogo,” Nueve ensayos dantescos, ed. Joaquín Arce (Madrid: Espasa-Calpe, 1982) s. 85-86; Giuseppe Mazzotta, Reading Dante (New Haven: Yale University Press, 2014), s. 1; Osip Mandelstam, “Conversation on Dante,” The Selected Poems of Osip Mandelstam, çev. Clarence Brown ve WS Merwin (New York: New York Review Books, 2004), s. 151; Olga Sedakova, “Sotto il cielo della violenza,” Esperimenti Danteschi: Inferno 2008, haz. Simone Invernizzi (Milano: Casa Editrice Marietti, 2009), s. 107.

14 Bu metin hiçbir zaman yazılmadı ama 1965’te Borges ile Bioy’un onu Crónicas de Bustos Domecq (Buenos Aires: Losada, 1967) adlı sözde-deneme derlemelerinin bir parçası olarak yazma niyetlerinden bahsettiklerine tanık oldum.

18 Merak

anlamlarından biridir: “Dön de dinle / Cennet’i hep sadece benim gözlerimde izleme.”15

Daha az iddialı, daha az bilgili ve kendi sınırlarımın daha bi-lincinde biri olarak, ben de kendime ait birkaç okuma, şahsi dü-şüncelerime, şahsi gözlemlerime, tecrübeme yapılmış tercümelere dayanan birkaç yorum sunmak istiyorum. İlahi Komedya’nın, eşi-ğinden içeri adım atmaya kalkışanlara girişi men etmeyen haşmetli bir alicenaplığı vardır. Ancak bir kez içeri girdi mi okurun orada ne bulacağı ayrı bir meseledir.

Her yazarın (ve her okurun) bir metinle meşgul olduğunda karşılaştığı temel bir sorun vardır: Okumanın, dile ve çok övülen iletişim kabiliyetine inancımızı tasdik etmek anlamına geldiğini biliriz. Ne zaman bir kitabı açsak, daha önceki bütün tecrübemize rağmen, işte bu sefer metnin özünün bize iletileceğine itimat ederiz. Ve ne zaman son sayfaya ulaşsak, tüm bu cesur umutlara karşın, bir kez daha hayal kırıklığına uğrarız. Özellikle de daha kesin bir tanı-mın yokluğundan “büyük edebiyat” deme konusunda uzlaştığımız kitapları okuduğumuzda, metnin o çok katmanlı karmaşıklığını kavrama kabiliyetimiz, isteklerimizin ve beklentilerimizin geri-sinde kalır ve belki bu defa amacımıza ulaşacağımız ümidiyle, bir kez daha metne dönme mecburiyeti duyarız. Hem edebiyat adına hem de bizim adımıza ne talihli bir durumdur ki bu ümidimizi hiçbir zaman gerçekleştiremeyiz. Nesillerce okur bu kitapları tü-ketemez ve dilin tam da iletme konusundaki başarısızlığı, onlara her birimizin ancak kendi yeteneklerimizin elverdiği ölçüde idrak edebildiği sonsuz bir zenginlik verir. Hiçbir okur Mahabharata’nın ya da Oresteia’nın derinlerine inip de dibine erişememiştir.

Ne var ki, bir işin imkânsız olduğunu fark etmek, bizi ona kalkışmaktan alıkoymaz. Nitekim ne zaman bir kitabın kapağını açsak, ne zaman bir sayfayı çevirsek, bir edebi metni –bütünüyle değilse bile en azından geçen seferkinden biraz daha fazla– anlama umudumuz tazelenir. İşte böyle böyle, çağlar içinde, kitabın hük-münü her seferinde yeni bir kisve altında tekrar tekrar kuran bir okumalar palimpsesti yaratırız. Homeros’un çağdaşlarının İlyada’sı

15 Paradiso [Cennet], XVIII:20-21, “Volgiti e ascolta;/ ché non pur ne’ miei occhi è paradiso.”

Önsöz 19

bizim İlyada’mız değildir ama onu da içerir, tıpkı bizim İlyada’mı-zın bizden sonra gelecek tüm İlyada’ları içermesi gibi. Bu açıdan, Talmud’un bir ilk sayfası olmadığı, çünkü tüm okurlarınca daha ilk kelimelerine göz atılmadan önce okunmaya başlamış olduğu şeklindeki Hasidik sav, aslında her büyük kitap için geçerlidir.16

Lectura dantis terimi daha sonra başlı başına bir tür haline gele-cek bir şeyi, İlahi Komedya okumasını tanımlamak için yaratılmıştı. Şunun gayet iyi farkındayım ki, Dante’nin kendi oğlu Pietro’nun, babası öldükten kısa süre sonra yazdığı yorumlarla başlayan nesil-lerce yorumun ardından, bu şiir hakkında kapsamlı eleştirel şeyler de, tamamen özgün şeyler de söylemek mümkün değil. Yine de insan böyle bir teşebbüsü, her okumanın nihayetinde özgün met-nin bir yansıması ya da tercümesi değil de okurun bir portresi, bir itiraf, kendini açığa vurmaya ya da keşfetmeye yönelik bir eylem olduğunu ileri sürerek meşru kılabilir.

Bu otobiyografik okurların ilki Dante’nin ta kendisidir. Öteki dünyada yaptığı yolculuğu boyunca, kendisine hayatta ya yeni bir yol bulacağı ya da ebediyen yitip gideceği söylenmiş olan Dante, kendisinin aslında kim, yolda yaşadığının ise ne olduğunu bilmeye yönelik coşkun bir meraka kapılır.17 Cehennem’in ilk dizesinden Cennet’in son dizesine kadar İlahi Komedya’ya Dante’nin soruları damga vurmuştur.

Montaigne tüm denemelerinde Dante’den sadece iki kez alıntı yapar. Uzmanlar onun İlahi Komedya’yı okumadığı, metni baş-ka yazarların eserlerindeki değinmelerden bildiği görüşündedir. Okumuş olsa bile, Dante’nin keşif seferleri için seçtiği dogmatik yapıdan haz etmeyebilirdi. Yine de hayvanlarda konuşma yetisinden bahsederken Montaigne, Araf XXVI’dan, Dante’nin tövbekâr şehvet düşkünü ruhları “kara diziler oluşturan karıncalar”a benzettiği üç dize aktarır.18 Daha sonra çocukların eğitiminden bahsederken de Dante’nin söylediklerini alıntılar. “Öğretmen,” der Montaigne,

16 Martin Buber, Tales of the Hasidim, 1. cilt, çev. Olga Marx (Oxford: Oxford University Press, 1948), s. 76.

17 Inferno [Cehennem], I:91, “A te convien tenere altro vïaggio.”18 Michel de Montaigne, “An Apology for Raymond Sebond”, 2:12, s. 512, alıntılanan:

Purgatorio [Araf] XXVI: 34-36, “così per entro loro schiera bruna/ s’ammusa l’una con l’altra formica,/ forse a spïar lor via e lor fortuna.”