BALDOMERO IGLESIAS DOBARRIO "MERO"

Vilalba, xuño 1951.

Mestre. Cofundador de “Fuxan os

Ventos”. Cofundador e membro

de “A Quenlla”.

Ten publicados dous libros en colabo-

ración con Xosé L. Rivas Cruz:

“Contos de vellos para nenos”

e “Somos lenda viva”.

O tempo de Nadal tiña noutrora máis fondo que formas,en contra do que sucede hoxe que presenta modos emaneiras externas e aparentes.

79~

Chegado o tempo decaducidade do ano,chega tamén o

tempo singular de esperanzapara que a luz volva. Agárdaseun Sol cheo que faga duradei-ros os días, máis cás noites, eque alonxe o escuro inverno eque faga renacer a Natureza eespertar do seu letargo a vida.

Chega así o ciclo de Nadal,unha superposición relixiosapor riba de ritos ancestrais epagáns do solsticio de invernoque se perden na noite dostempos, que mudaron as cele-bracións do fin do ano solaren celebración do Nacementodun Deus-Neno, na humildadedun pesebre e entre pallas.

os rumores das achas que seentregan a un lume novo epurificador, mentres estalancomo facían hai xa centos emiles de anos. Xurden as pala-bras e algún canto ou músicaque aparece como reflexoidentificador dunha simpleexpresión estética, ou unhadanza ou calquera outra mani-festación artística encadradano seu tempo, no entornopreciso, e que a partir deentón vai seducir a todo ungrupo e mesmo a exaltalofacéndose aparecer comointérprete de sentimentos.

“Triste é a noite sen Lúanegro é o día sen Sole a pena da miña alma

Coma calquera celebracióndun tempo, 0 Nadal, ten unmodo peculiar de se anunciar:a climatoloxía invernal coasxeadas ventoeiras, noites lon-gas-días curtos, humidade noambiente, neboeiros, a nature-za espida, unha alimentaciónpropia e característica, roupasabrigosas, descanso de certoslabores e traballos, a procurade fontes de calor (fisico e aní-mico) que propiciaran xun-tanzas diante do fogar no arre-cendo de ulidos primixeniosdun lume enfeitizador quelevanta lapas e dispara muxi-cas no medio dun resplandorque ilumina na ausencia doastro. Proxéctanse sombras esiluetas familiares e séntense

Os VilancicosTexto:

Baldomero Iglesias Dobarrio "Mero"

Ilustracións: Debuxos de Santiago Gutiérrez Gómez

Figuras de A. Baltar

MÚSICA POPULAR

80~

se me falta o teu amor”.Son voltas, son voltas, sonvoltas que o mundo dáson voltas, son voltas, danoite de Navidá.

Pero ó mesmo tempo por den-tro de nós hai algo máis, e énotorio, que aparece unhamudanza que nos fai ver dou-tro xeito as cousas grandes etamén aquelas que só aparen-temente son máis pequenas.Prodúcese un achegamentoós demais, ós amigos e conve-ciños, á familia. Un sente máisfonda a importancia de estar-mos xuntos, de nos sentirenvoltos nos valores sociaisdo grupo que abren o corazóná tolerancia e a fondas refle-

xións, ó amor, á dozura, emesmo a compartir de xeitomáis altruísta e gratuíto quenoutras datas do ano.

0 tempo de Nadal tiña noutro-ra máis fondo que formas (encontra do que sucede hoxeque presenta modos e manei-ras externas e aparentes:comidas descomunais e extra-ordinarias, moita bebida, rega-

los, ornamentos, consumoexcesivo, desfiles, festas artifi-ciais, etc. contradín e defor-man o orixinal encanto daancestral celebración, e son,por seren universalizantes,moito menos máxicas e admi-rables ó aportaren unha sim-boloxía carente de significadona nosa cultura). Foi un modomáis auténtico de vivir, acor-des cun ciclo de de-sol-ación,e cunha harmonía, hoxe año-rada, coa natureza . 0 certo éque se trocou a expresiónxubilosa dun tempo concretopor outro rito máis de calque-ra tempo e que case non indi-ca nada ó recibir o aporteforáneo.Canta paxariño canta

cantarás na primaveracanta que me leva o airecanta que o aire me leva.Son voltas, son voltas, sonvoltas do meu dedalson voltas, son voltas, dasnoitiñas do NadaL

Trocouse aquela alimentaciónpropia dun tempo por comi-das fastuosas, o achegamentofísico a carón do lume nas lon-

gas noites da festa, dentro dunexcesivo consumismo, ... e oque é peor, trocouse a tenruraconvulsivo deste tempo derenovación e fondas refle-xións por regalos de recíprocafactura coa fachenda de ser-mos moito máis xenerosos ecomprometermonos a, no anovindeiro, ser mellores e corri-xir erros, mentres facemos unbrindis de bos desexos de cos-tas ós demais ou como moito,dun amor fraterno que dureun par de días.

Tamén mudaron os modosexpresivos. As danzas, músi-cas e cantares -hoxe casetodos importados e que nonamosan a identidade dunhacomunidade de xentes, duntempo, dunha paisaxe, dunpobo- semellan ser un recopi-latorio dunha tribo que vivexa nunha reserva apartada do“homus dixitalis”. Amósase–pola contra– que a tele e osmedios de masas son moitomáis fortes e poderosos queaquelas vellas tradicións polasque nos reximos e goberna-mos axeitadamente durantetantos séculos. E é que paramoitos “esas caixas dos múlti-ples penares” son a ventá naque se pode observar a únicae monolítica realidade. E trasdela corremos cegados polavirtualidade atrapallada dunsdecorados tristemente irreais.Unha ir/realidade dirixida econtrolada que así queren quevexamos. Anque iso supoñaestar cavando a tumba dunhaboa parte de coñecementohumano que se baseabanaquela aprendizaxe na

81~

memoria do tempo, remonta-do xa ó antes do antes e quefoi así, pasando de boca enboca e entre moitas xera-cións, sendo útil ata os tem-pos que corren. ¡Eso ya no selleva! é a única razón que seescoita.

Mentres vandalicamente secortan árbores e acevos, che-gan ofertas cheas de anunciose teletendas que invitan aaumentar diferencias entrepobres e ricos. Chegan músi-cas alleas e alleantes con todaa parafernalia propia do “des-madre” colectivo. A ninguénlle acorde xa que o Nadal outempo solsticial do invemo éfin e comezo dun ciclo solar. Emoito menos poidan lembrarque supón unha reforma oumuda periódica que vaicerrando fases da vida naespera do Sol invicto que ven-cerá de novo a escuridade: aluz deberá vencer ás tebras.

Voltas e voltiñas, voltas,voltíñas polo arredorecantas máis voltiñas, voltas,cantas máis voltas, millore!Son voltas, son voltas, sonvoltas que o mundo dáson voltas, son voltas, danoite de Navidá

Pois ben, chegados a estepunto no que os máis doshumanos estamos lonxe sico-lóxica e fisicamente dos ciclosda natureza, cómpre lembrarque foi nese fondo orixinal eíntimo onde naceu o –hoxe–Nadal. Sendo en orixe unhafesta agraria en absoluta sim-biose coa Natureza e co

Cosmos que produce o ache-gamento ós demais, cando ofoco solar está lonxe. Ese estarmáis preto, ese compartir cosoutros bus-cando outrostipos de calor,invita ó roce,provoca a mi-rada, a pala-bra, a rela-ción, o trato ea caricia, obico e a dozu-ra (que tere-mos que recu-perar un porun e unha aunha) e é aíonde taménnace a necesi-dade de can-tar con “pala-briñas” deamor e dee s p e r a n z a .Porque o can-tar é iso, falarpoñendo ocorazón. Poriso agora máisque nunca e xa que logo é asíque o cantar ten todo o seusentido. Para arredar o mal enon perder a capacidadeexpresiva dos sentimentos. Eaínda máis, se ese canto secomparte, ademais de arredaros males nunha danza de con-fabulación cos nosos e coaterra primitiva en comunalasociación, un séntese social-mente conexionado na esen-cial transformación humanado marabilloso co sinxelo eentrañable. Nese acto social esublime de compartir na sin-xeleza, é onde aparecen os

vilancicos, no fondo limpo epuro máis que nas formas. Eos vilancicos non queren sermáis que iso, poemiñas sinxe-

los musicalizados para com-partir ou cantar a media voz.Composicións cheas de bosdesexos e mornura, de espe-ranza posta nun novo abrirdun sol poderoso e invencibleque arrinque tantas teimas emedos, hoxe asimilados einterrelacionados co nace-mento de Cristo e co Nadalrelixioso. Foi así que a reli-xión fixo esquecer antigosritos, mitos e significados sols-ticiais do inverno (o apedrea-mento das árbores –rito noque as árbores reciben a bron-ca dos seus donos para que se

82~

volvan vizosas despois deseren arengadas e apedrea-das–, a renovación do lume–lume novo ou tizón purifica-dor que espantará os males–,o Sol Neno, etc) reinterpreta-dos en función do NenoXesús (nacido nun esceariohumilde e fácilmente imaxina-

voltas do meu dedalson voltas, son voltas, dasnoitiñas do Nadal.

Así, por exemplo, o acto decomer unha ducia de uvas odía 31 de decembro ó son dasbadaladas horarias, é un cos-tume moi recente nacido noprimeiro tercio do século XIX.Este acto silenciou outros–sinxelos e fondos– como ovello costume, máis noso, quenon deixa de ser curioso paraas prediccións climatolóxicasdo ano que viña. Consistía enque o máis ancián da familia–representante da sabiduríano tempo– protagonizabaunha adiviñación para os docemeses vindeiros. E así, polanoitiña e despois da cea, enpresencia de familia e veciños–cun vínculo litúrxico– collíaa pa do forno e enriba dela íapoñendo pedras de sal ennúmero de doce e que nume-raba correlativamente. Expli-cábaselles –sobre todo ósmáis novos– aquel rito paraque estimasen a importanciadas chuvias, das secas, etc dasque, en definitiva, dependía asúa economía e existencia.Deixábase pasar a noite. A paquedaba en posición horizon-tal a carón do forno e polamañá despois de durmiren exa coa luz do día ían, de novo,todos a veren o que aquelaceremonia anunciaba para oano principiado. Era o velloou vella quen lía nas pedras desal a climatoloxía do anonovo. E tiña a prudencia denon afirmar con rotundidadenin sacar outras conclusiónsque non viñeran a conto, pro-

ble para as nosas poboaciónsrurais que o asumen e adap-tan, mesmo axudados demúsicos cultos –xeralmente oclero– ós antigos ritos). E porriba, coa revolución industrialno século XIX, estas datassufriron outra metamorfose ederon como resultado unha

“nova” anova-ción: de festacomunal enliturxia relixio-sa, e logo pasoua festa familiarque amosa for-mas externasnas que mandao gasto propor-cional –anquesempre despro-porcionado– ópoder adquisiti-vo. Benestarmaterial e felici-dade a módicosprezos. Peroque perdeu,loxicamente, a“súa maxia”. 0feitizo do sinxe-lo e profundo.Porque se per-deron as clavesque interpretanos nosos com-p o r t a m e n t o s

espontáneos e convértenosen contradictorias conductasque se volven rutineiras.

Volta aquí, volta acolávai o río andando, andando,quen queira chegar benlonxe¡cantas voltas ten que irdando!Son voltas, son voltas, son

O nadal ten un modo

peculiar de se anunciar:

a climatoloxía invernal

coas xeadas, ventoei-

ras, noites longas, días

curtos, humidades no

ambiente, neboeiros, a

natureza espida...

83~

tiña o seu por que, o seu paraque e o seu para quen. Era unrito máis, con toda a súa sim-plicidade e carga premonito-ria, sen máis pretensión.

Por fortuna, na memoria dasnosas xentes quedan máisritos fascinantes, e quedan

tamén vilancicos epanxoliñas que –enmoitos casos– polasúa sinxeleza e sensi-bilidade semellan can-tos de berce descriti-vos que amosan esatisfacen esa tenruraentrañable do cantardocemente, na procu-ra do sono reparadorque prepara para unnovo día. Algúns des-

tes cantos de arrolar ou falarbaixiño mestúranse con can-tos de ofrenda.

cía. E así sucesivamente,segundo o estado das pedrasde sal colocadas na noite ante-rior na pa do forno, unha per-soa de idade e con capacidadee argumentos dados polaexperiencia, interpretaba paraos presentes as cautelas e coi-dados que habería que ter en

conta para o ano novo. Era acontemplación dun futurodesde a clara lonxanía dunssignos, certamente. Pero que

movendo outras obsevaciónsdas témporas, da colocacióndas estrelas no ceo, dos ven-tos, do comportamento dosanimais, das prantas, das fon-tes e das augas. Se por exem-plo a terceira pedra, e nume-rada co número tres, estabamedio desfeita pola humidadeambiente da noite,anunciaba –anque nongarantía– un mes demarzo algo chuvioso.Se a pedra 9 estabamovida de sitio anun-ciaba fortes ventos nascanículas de setem-bro. Se a pedra núme-ro 10 estaba desfeita ediluída de todo, queríadicir que en outubrochovería a chuzos. Aspedras que seguían enteiras,indicaban bo tempo ou alo-menos estabilidade ou sinto-nía coa estación á que perten-

E Rorró

84~

Tamén hai os vilancicos dechamada, moito menos tenrosporque normalmente sonmáis vivos e participativos e

Tamén os hai narrativos, nosque normalmente alguénconta o relato cantando e os

Alegría, meus amigos

No pendello

que realmente chaman á xun-tanza da celebración convo-cando a todos cantos queiran.Cada quen axuda co que

pode, coa voz, con instrumen-tos de percusión caseiros:

demais contestan –se é ocaso– cun estribillo ou retrou-so secuenciado que permita

descansar ó narrador ousenón axudan a cantar acom-pañando ó mesmo.

85~

lonxe, séntese unha melodíaengaiolante que nos arrastratotalmente seducidos e aprei-xados, sen vontade, como ocanto da serea, mentres que-damos calados. Confiemosque só sexan voltas das noiti-ñas de Nadal, que por certo,é un vilancico tradicional querecollín a un gran e queridoinformante de Olas (Mesía, ACoruña) xa hai ben tempo.

ción libre e liberadora.

Hai vintecinco anos da morte-asasinato de Víctor Jara. Era elquen tamén dicía aquilo deque “ ... si cala o cantor, cala avida”.

Cada vez avanza máis a soeda-de e o silencio, o frío sen cari-cias e a mudez. Eso si, ...aló ófondo do horizonte, ó lonxe-

Nos cantos do Nadal taménaparecen outras pezas de des-pedida e saúdo ó novo ano.Son cantos menos definidosno propio tempo. Algúnspoderían ser de calquera festado ano tanto en letras comoen modo interpretativo. Nonson vilancicos propios peroteñen a súa certa orixinalida-de porque son soporte para adanza e a festa, aproveitando,como xa dixemos, ruadas efoliadas de calquera outromomento.

Supoño que estes cantos ser-ven de mostra da enormeriqueza da Nosa Cultura deTradición Oral na que supervi-ve apegada a un rito unha lin-guaxe común de alegato eprofecía na que aínda os oín-tes poden revirarse protago-nistas e exercer a súa condi-

Son voltas de Navidá