metafory i przestrzenie

Jacka i Rafała MalczewskichMet

afo

ry

i

pR

zes

tR

zen

ie

Meta

for

y i Przestr

zenie

Ma

la

rst

wo

Jac

ka

i ra

fała

Ma

lcz

ew

skic

h

Malarstwo

Muzeum Regionalne w Stalowej Woli | 22 października – 27 listopada 2011 roku

Nazywanie go (Jacka Malczewskiego)

„symbolistą” nie wyjaśnia wszystkiego;

albowiem w jego sztuce uderza przede

wszystkim, że mitologia, nadnaturalność

i fantasmagorie wtapiają się w banalną

rzeczywistość w sposób doskonale naturalny,

jak gdyby nigdy nic. To będzie jednym z kół

napędowych surrealizmu

– to czyni Malczewskiego jednym z wielkich

prekursorów sztuki XX wieku […].

Lecz zabieg ten nigdy nie staje się

zwykłą zabawą w grę znaczeń ani

łatwym i mechanicznym efekciarstwem;

u Malczewskiego znajdujemy zawsze

napięcie epiczne, refleksję polityczną i żyłkę

polemisty; stawia on pytania zasadnicze,

zastanawia się nad pozycją artysty w świecie,

usiłuje odczytać rozmaite strony własnego

ja, organizuje strumień wypływających z jego

mózgu niezapomnianych wizji, a przy tym ani

na chwilę nie przestaje być malarzem.

Henri Loyrette, 2000

Obrazy (Rafała) Malczewskiego

mimo swego ogólnego realizmu

(tzn. odbicia pewnej rzeczywistości)

i braku wszystkich zalet czysto artystycznych

(tzn. kompozycji i harmonii barw i ujęcia

formy, służących do uwydatnienia jej

konstruktywności) nie są transformacją

czy transpozycją tej natury, w której żyjemy,

tylko wynikiem stworzenia zupełnie innego

świata, mającego zewnętrznie dalekie tylko

podobieństwo do układu, w którym

jak w więzieniu tkwić jesteśmy zmuszeni.

Witkacy, 1927


afo

ry

i

pR

zes

tR

zen

ie

Meta

for

y i Przestr

zenie

Ma

la

rst

wo

Jac

ka

i ra

fała

Ma

lcz

ew

skic

h

Malarstwo




































Witkacy, 1927


afo

ry

i

pR

zes

tR

zen

ie

Meta

for

y i Przestr

zenie

Ma

la

rst

wo

Jac

ka

i ra

fała

Ma

lcz

ew

skic

h

Malarstwo




































Witkacy, 1927

Met

afo

ry

i

pr

zes

tr

zen

ie

Anna Król

Jak to jest z tym patrzeniem na obraz niezależnym od chwały artysty?, wolnym od wiedzy, choćby od tytułu. Przyglądać się?, by zobaczyć co?Czy mam patrzeć?, tak… bo wypada? Czy mam posiąść jakąś tajemną wiedzę, która ułatwi? Uprzystępni?Czy on sam, obraz, w jakiś nieuświadomiony, nieczytelny, niejasny sposób zobowiąże mnie do przyjęcia postawy zaciekawionego, zaintrygowanego, może nawet poruszonego?Jak to jest z tym patrzeniem w obraz, gdy zapomni się już o wszystkim innym? Z patrzeniem „w”, a nie „na”?

Mam prawo stanąć i przyglądać się, wpatrzyć, czytać go od góry do dołu, wzdłuż i wszerz. Obraz już za chwilę sam z siebie i tak przejmie rolę przewodnika. Powędrujemy za Jego sprawą liniami napięć lub harmonią spotkań, akordem kontrastów, gamą świateł, koloru, materii, bogactwem lub skromnością, krzykiem lub szeptem wszystkiego, co na nim. Powędrujemy w głąb, poza czas, poza to, co „tu i teraz”, w Jego „stan rzeczy”, w Jego czas.Impresyjnym rozwibrowaniem barwnego światła na pierwszym i drugim planie obrazu zjawiają się mocno uformowane postaci Jacka Malczewskiego. Są tu! Niekiedy sprawiają wrażenie obecności przed płaszczyzną płótna, niejako pośród nas patrzących. Są portretowane, niekiedy tworzą mniej lub bardziej rozbudowane sceny alegoryczne, a pełne mitów, symboli, przenośni i metafor. Światy-pejzaże, te, co za postacią, jakby w sporym dystansie i za jej plecami, są płaszczyzną utkaną jak kurtyna. Sporo tu rytmów, dopełnień barwnych i kierunkowych. Rozwarstwienie obrazu na to, co tu i tam jest z jakiegoś powodu. Aktor, aktorzy na scenie? Ze sztafażem i atrybutami potwierdzającymi status i profesję modela? Czy tylko to? Tak po prostu; Portret…, Zuzanna i starcy, Salome, Eurydyka, Polonia, Artysta i muza lub on sam?

Syntetyczny, uproszczony geometrią świat górskich, malowanych w przewadze akwarelą, pejzaży Rafała Malczewskiego. Świat zestrajany z sobą częściami sklejanymi w przewadze kubistycznym porządkiem. Swą wyjątkowością i intymnością bliski zatrzymanym w bezruchu wewnętrznym, w spokojnym napięciu płótnom Chagalla, Utrilla, Rousseau.Co z tymi przestrzeniami? Z postanowieniem i malarskim postępowaniem obu artystów nakazującym wpatrzonemu wędrówkę w głąb ich płócien? Co przynoszą z sobą te metaforyczne obecności w pejzażach? Jaką siłą sklejany jest zatomizowany świat? Ludzie z pejzażem, chmury, deszcze, drzewa, góry, śnieg, słońce, ludzie jak mrówki i wieżowce. Ruch, zmienność, szybkość i tego wszystkiego jakiś porządek?Przestrzenią czego jest metaforyczność tych płócien? Metaforą czego mogą być te przestrzenie i dana nam możliwość ich kontemplacji?Bezkresu? Czasu bez miary?… Wolności? Świata całego?

…to między innymi stąd i dlatego taki tytuł tej wystawy, bo obrazy są po to, aby się w nie wpatrzyć. Świat obu, Jacka i Rafała Malczewskich – ojca i syna – wart jest ich i naszego czasu, każdego czasu.

Adam Brincken

...jak to jest

Jacek Malczewski

„Nazywanie go »symbolistą« nie wyjaśnia wszystkiego; albowiem w jego sztuce uderza przede wszystkim, że mitologia, nadnaturalność i fantasmagorie wtapiają się w banalną rzeczywistość w sposób doskonale naturalny, jak gdyby nigdy nic. To będzie jednym z kół napędowych surrealizmu – to czyni Malczewskiego jednym z wielkich prekursorów sztuki XX wieku […]. Lecz zabieg ten nigdy nie staje się zwykłą zabawą w grę znaczeń ani łatwym i mechanicznym efekciarstwem; u Malczewskiego znajdujemy zawsze napięcie epiczne, refleksję polityczną i żyłkę polemisty; stawia on pytania zasadnicze, zastanawia się nad pozycją artysty w świecie, usiłuje odczytać rozmaite strony własnego ja, organizuje strumień wypływających z jego mózgu niezapomnianych wizji, a przy tym ani na chwilę nie przestaje być malarzem1.”

Te słowa Henriego Loyrette’a, dyrektora Musée d’Orsay i kuratora wystawy Jacka Malczewskiego w Paryżu w 2000 roku, podsumowujące jego rozważania nad twórczością artysty, wskazują, jak wysoko francuski historyk ceni tę niełatwą sztukę. I rzeczywiście – złożona i wielowarstwowa twórczość Malczewskiego rzadko kiedy pozostawia widza obojętnym, choć nie dla wszystkich odbiorców bywa zrozumiała. Trudność z odbiorem dzieł artysty może wynikać z niechęci do symbolizmu czy z nieznajomości polskiej historii. Jednak niekiedy trzeba się pogodzić z tym, iż zaszyfrowane przez artystę alegoryczne treści nie dają się do końca jasno zinterpretować. Należy poddać się teatralnemu i fantastycznemu zarazem klimatowi tych obrazów. „Za wiele ambicji i za wiele szaleństwa, by można przejść obok tego obojętnie” – pisał inny francuski krytyk Jean Louis Pradel w recenzji ze wspomnianej wystawy Malczewskiego w Musée d’Orsay. Ekspozycja ta przyczyniła się do ponownej próby określenia miejsca, jakie malarstwo polskiego twórcy zajmuje z perspektywy sztuki europejskiej zarówno przełomu XIX i XX wieku, jak i XX stulecia w ogóle.W 2008 roku ukazała się książka Doroty Kudelskiej Dukt pisma i pędzla. Biografia intelektualna Jacka Malczewskiego. To niezwykła i znakomita biografia artysty ukazująca w nowym świetle – nieznanych dokumentów i listów oraz utworów własnych artysty – jego życie, nierozerwalnie związane z twórczością. Jednakże najcenniejsze wydaje się otwarcie autorki na nowe opisanie i percepcję jego obrazów, niepoddawanie się presji jednostronnych interpretacji, opartych na powtarzanych, niemających uzasadnienia faktach i dobrze znanych zbiorach publicznych. A przecież malarskie oeuvre Malczewskiego obejmuje ponad trzy tysiące prac o różnorodnej tematyce, część z nich jest do dzisiaj nieodnaleziona, część tworzy prywatne kolekcje, nie zawsze udostępniane publiczności. Ostatnie lata ujawniły nowe, interesujące obrazy, nieznane dotąd nawet z reprodukcji. Rewelacją roku 2011 jest kolekcja nazwana Ku chwale Artysty, od kilku lat gromadzona przez miłośnika sztuki Jacka Malczewskiego, kolekcjonera tego tylko jednego twórcy. Staranie dobierane obrazy – dwadzieścia trzy prace z różnych okresów twórczości – stwarzają znakomitą możliwość skonfrontowania ich z wybranymi dziełami z Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu – monograficznego muzeum artysty, oraz z pracami z wielkiej kolekcji sztuki polskiej stworzonej przez Toma Podla z Seattle.Malczewskiego, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli sztuki polskiego modernizmu, interesowały rozmaite tematy: portrety, autoportrety, pejzaże, przedstawienia baśniowo-fantastyczne, patriotyczne (związane z walką narodu polskiego o niepodległość), symboliczno-wizyjne. Dotykają one podstawowych problemów człowieka, egzystencji, eschatologii, a także szczególnie interesujących malarza kwestii: roli sztuki i powołania artysty.

Jacek Malczewski, uczeń Jana Matejki, w pierwszym okresie twórczości malował realistyczne kompozycje opowiadające o losie polskich zesłańców na Syberii oraz obrazy historyczne, rodzajowe i portrety. W czasach Młodej Polski stworzył sobie właściwy, symboliczny język, w którym spotkały się mitologia i ikonografia chrześcijańska, baśnie i podania ludowe, poezja romantyczna i polskie tradycje patriotyczne. Głównymi tematami jego dzieł były: człowiek i jego los, artysta i powinności sztuki oraz problemy życia i śmierci. Kolejne podejmowane wątki rozwijał w serie, kontynuowane przez całe życie.

1 Cyt. za: Jacek Malczewski 1854–1929 [katalog wystawy], Paris 2000, s. 9.

6***

Swój program artystyczny przedstawił kolejno w wielkich, wielokrotnie interpretowanych realizacjach: Introdukcji, Melancholii i Błędnym kole.Z bogatego i różnorodnego oeuvre Malczewskiego na wystawie Metafory i przestrzenie. Malarstwo Jacka i Rafała Malczewskich przywołano kilka tematów, obecnych w prezentowanych kolekcjach. Zasygnalizowano wątek martyrologiczny, któremu patronuje Polonia, przedstawiono największą kolekcję autoportretów artysty zgromadzoną w zbiorach prywatnych, będącą malarską autobiografią, rodzajem pamiętnika, a także prace z serii Zatruta studnia, wątek biblijny oraz dzieła dedykowane motywowi śmierci. Interesujące uzupełnienie ekspozycji stanowią mniej znane, lecz ciekawe niewielkie, intymne krajobrazy, malowane z willi artysty na Zwierzyńcu w Krakowie oraz w Lusławicach.Tematykę sybirsko-martyrologiczną artysta podjął pod wpływem poezji romantycznej, przede wszystkim inspirując się mistycznym poematem Juliusza Słowackiego Anhelli oraz kartonami Artura Grottgera. We wczesnych, realistycznych kompozycjach ukazywał sceny z życia, pracy i śmierci wygnańców – niedziele w kopalni, śmierć na etapie, posiłek zesłańców. Szczególnie zafascynowany był postacią sybirskiej wygnanki Ellenai, która pod wpływem cierpienia stała się towarzyszką niedoli Anhellego, symbolem utraconej Ojczyzny. Wielokrotnie malował obrazy inspirowane poematem Słowackiego – pierwszy, Śmierć Ellenai, powstał w 1883 roku. Kolejne wersje stworzył po rewolucji 1905 roku, zmieniając aranżację sceny. W 1910 roku namalował sugestywny portret Ellenai (o rysach Kingi Balowej, ukochanej artysty) na tle ukwieconej łąki. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w obrazie Anhelli przywołał postać wygnańca powracającego do Ojczyzny i umierającego przed bramą domu. Echa tych kompozycji znajdziemy także w Polonii.To niemal naturalistyczne przedstawienie pobojowiska z poległymi żołnierzami obu stron przy opustoszałych zabudowaniach dworskich, z powstańczym zwiadowcą wypytującym dziewczynę, wydaje się bliskie ujęciu na obrazie Po żniwie z 1892. „Tytuł nadany przez Jana Bołoza-Antoniewicza nie wydaje się oddawać treści tego dzieła, szczególnie w kontekście cyklu Polonia, podjętego przez Malczewskiego z wybuchem pierwszej wojny światowej. Ikonografia tej sceny przypomina raczej odwieczny rytuał pożegnania rycerza z ukochaną przed wyprawą na wojnę czy też przypadkowe spotkanie żołnierza z dziewczyną2.”Wizerunki własne – symboliczne i alegoryczne – maluje Malczewski przez całe życie. Przez wiele lat przedstawia siebie jako człowieka o tych samych, niepodlegających jak gdyby upływowi czasu, z reguły nieruchomych i naznaczonych dumą rysach twarzy. Portretuje się sam i w towarzystwie postaci ze świata fantazji, ukazuje się w pełnych sztuczności i nonszalancji pozach, przedstawia w rozmaitych sytuacjach i kontekstach, często w dziwacznych strojach: w przebraniu błazna, w rycerskiej zbroi, w kobiecych sukniach, w monstrualnych nakryciach głowy, beretach i czepcach. Jest w tych autoportretach tyleż megalomanii, ile autoironii, czy nawet kpiny z samego siebie. Obrazy te są jednak przede wszystkim niekończącym się rozważaniem kondycji człowieka i artysty, jego roli w świecie realnym, ale przede wszystkim w świecie artystycznej kreacji. Twórca bywa tu zarówno zwycięskim rycerzem, jak i błaznem. Dopiero u schyłku życia malarz porzucił ten teatralny sposób autokreacji i zdobył się na odwagę ukazania siebie samego jako zniszczonego i steranego życiem starca.Jak słusznie zauważyła Agnieszka Ławniczakowa:„wszystkie niemal tematy jego sztuki będą współtworzyły kontekst dla autoportretów, zaświadczając, z jednej strony, centralną w owym świecie wyobraźni pozycję artysty-kreatora, z drugiej zaś, ukazując osobę indywidualnego człowieka jako podmiot symbolizowanych treści3.”

W wieloznacznym Autoportrecie ze Śmiercią z 1902 roku prezentuje siebie w salonie domu na Zwierzyńcu, na tle Portretu narzeczonej z 1887 roku, ze zjawą brzemiennej kobiety, trzymającej w dłoniach czaszkę w słomianej koronie, tworząc wanitatywny konterfekt – symbol znikomości i kruchości. W ostatnio odnalezionym Autoportrecie na tle ogrodu, z 1906 roku, elementem, który buduje symboliczny sens przedstawienia, jest wpięty w klapę marynarki żółty, polny kwiatek – mniszek lekarski

2 E. Charazińska, Polonia, [w:] Jacek Malczewski. Powrót, Warszawa 2000, s. 60.3 A. Ławniczakowa, Autoportret, [w:] Powrót, op.cit., s. 74.

7

(jak brzmi prawidłowa nazwa popularnego mlecza czy dmuchawca). Jest on z jednej strony symbolem Męki Pańskiej, a z drugiej – „[z] uwagi na swoje powszechne występowanie, heliotropizm i zamykanie na noc koszyczków kwiatowych, a otwieranie ich o świcie, a także praktyczną niezniszczalność, na całym terenie swego występowania uważany jest za symbol życia, odradzającego się w nieustannym cyklu. Uważa się, że mlecze przynoszą odwagę i wytrwałość tym, którzy czują się zmęczeni, lub brak im siły do podjęcia ważnych, życiowych decyzji. Wzmacniają też pewność siebie osób blokowanych przez własną nieśmiałość, oczyszczają intencje, umożliwiając przyjrzenie się najgłębszym wewnętrznym motywom i impulsom. Generalnie mniszek jest uważany za roślinę męską, związaną ze słońcem i żywiołem powietrza4.”Autoportret ten wpisuje się w serię portretów modernistycznych, w których ów mniszek stanowi ważny akcent nie tylko kolorystyczny, lecz symboliczny (obrazy: Wojciecha Weissa z 1898 Melancholik [Totenmesse] i Leopolda Gottlieba Portret starego mężczyzny z ok. 1904–1906). Malczewski wielokrotnie przedstawia siebie ze swą wielką, późną miłością i autentyczną muzą – Marią Kingą z Brunickich Balową (1879–1955), żoną starosty Adama Bala, właściciela majątku Tuligłowy. Uroda i inteligencja Marii całkowicie opanowały wyobraźnię artysty, a przede wszystkim nie pozostały bez wpływu na ich wzajemne uczucie i w sposób decydujący uwarunkowały jego twórczość. Rysy Balowej mają Meduzy, Gorgony, chimery, harpie, Thanatosy i Polonie. „Jak klejnot drogi, twoje ciało / w coraz to inną wprawiam ramę” – pisał Malczewski w jednym z wierszy. Maria była też dla Malczewskiego – człowieka głęboko wierzącego – powodem rozdarcia i konfliktu moralnego. Od 1909 roku pojawiają się liczne kryptoautoportrety. Artysta ukazuje siebie jako Tobiasza, świętego Jana Chrzciciela, świętego Franciszka, proroka Ezechiela, Chrystusa.

„Liczba wykonanych przez Jacka Malczewskiego portretów właściwych, kryptoportretów, autoportretów i kryptoautoportretów chyba nigdy nie będzie znana w wymiarze całkowitym”5 – pisał, jakże słusznie, w 1971 roku Kazimierz Wyka. W wielowątkowej bowiem twórczości Malczewskiego największą chyba grupę stanowią właśnie portrety – przyjaciół, znajomych, artystów, wybitnych osobistości świata kultury. Malarz stworzył niezwykłą galerię portretów Polaków – przedstawicieli polityki, wojska, sztuki, literatury i muzyki. Postaci, przeważnie ujęte w popiersiu, naturalistycznie modelowane, umieszczone na pierwszym planie, rozsadzają ramy kompozycji. Kontrastuje z nimi szkicowo namalowane tło, czasami czysto pejzażowe, a w wielu przypadkach wypełnione fantastycznymi stworami lub dodatkowymi scenami. W niektórych obrazach portretowani trzymają w dłoniach atrybuty wykonywanego zawodu. Symboliczne akcesoria, towarzyszące portretowanym baśniowe czy mitologiczne postaci nie wykluczają znakomitej, pogłębionej psychologicznie charakterystyki modela. Portretowani przez Malczewskiego ludzie są przy tym, niemal bez wyjątku, osobami osamotnionymi, zamyślonymi, często niedostrzegającymi znajdujących się tuż obok figur i rekwizytów symbolizujących ich najbardziej podstawowe dylematy moralne.Znane we wszystkich kulturach i tradycjach symbole studni i wody życia oraz związana z nimi idea nieśmiertelności, poznania samego siebie pojawiły się w twórczości Malczewskiego już około roku 1900 w wątku Zatruta studnia. Jego główną realizację stanowi pięcioobrazowy cykl z lat 1905–1906 (Galeria Raczyńskich w Poznaniu). Agnieszka Ławniczakowa, za Kazimierzem Wyką, tak wyjaśnia sens tych przedstawień:„Symbolika cyklu Zatrutej studni oscyluje wokół problemu poznania, mówi o wartości i duchowym doświadczeniu dążenia do prawdy o sobie i świecie, a dopiero na dalszym planie w owym ogólnoludzkim problemie uwzględnia sens polityczny6.”Nie wszystkie realizacje związane z tym wątkiem weszły w skład owego cyklu. Prezentowane na wystawie obrazy należą do takich właśnie kompozycji.

4 http://guslarka.blox.pl/2006/11/Taraxacum-officinale-Web-mniszek-pospolity.htm.5 K. Wyka, Thanatos i Polska, czyli o Jacku Malczewskim, Kraków 1971, s. 135.6 Powrót, op. cit., s. 92.

8

Cykl Zatruta studnia jest jednym z bardzo wielu przykładów obecności w malarstwie Malczewskiego postaci fantastycznych, mitologicznych, baśniowych, wykreowanych bardzo indywidualnie przez malarza, towarzyszących realnym ludziom w realnym świecie. Na obrazach Malczewskiego harpie, fauny i satyry, anioły i inne fantastyczne postaci, wreszcie bohaterowie mitologii greckiej towarzyszą samemu artyście, innym wykreowanym realnym osobom – choćby w portretach, ale też Tobiaszowi z biblijnej opowieści, zwykłej wiejskiej dziewczynie czy małym dzieciom. Świat mitu łączy się z rzeczywistością artystyczną w jedną, nierozerwalną całość. Postaci ze świata fantazji są zaskakująco konkretne i cielesne. Wydają się błądzić po świecie w oczekiwaniu na spotkanie z człowiekiem, często zaczepiają go, grożą lub kuszą swoją zmysłowością. Sposób ich ukazania, cielesność i konkretność tych postaci, ich rola w realnym świecie, stanowią jeden z najbardziej oryginalnych rysów twórczości tego malarza.Najważniejszym tematem dzieła Malczewskiego, obok losu artysty i powinności sztuki, była śmierć. Pierwsza kompozycja z serii Thanatos powstaje w 1898 roku, po śmierci matki.Ten wielki cykl Jacka Malczewskiego, odwołujący się do problematyki śmierci, wielokrotnie i dogłębnie analizowany, jest zjawiskiem wyjątkowym nie tylko w sztuce Młodej Polski, lecz również w sztuce europejskiej przełomu wieków. Dla Malczewskiego śmierć to konieczność, naturalne dopełnienie życia i miłości. Pojawia się bądź jako uskrzydlona androgyne z mitu o Thanatosie (bliźniaczym bracie boga snów Hypnosa), jesienią, przed rozświetlonym księżycową poświatą dworem, bądź wiosną, podczas kwitnienia bzów i narcyzów, pod postacią dorodnej kobiety odzianej niedbale w krwistoczerwoną szatę, z nieodłącznym atrybutem – kosą. Innym razem wciela się w krzepką wiejską dziewczynę, również z kosą, która łagodnym a zdecydowanym gestem zamyka starcowi oczy. Objawia się też artyście w jego własnym ogrodzie jako mężczyzna przebrany w kobiece suknie. Malczewski przedstawia śmierć jako nadchodzącą lub oczekującą pod ścianą domu nieodłączną towarzyszkę, z anemonami wpiętymi we włosy i za pas sukni. W jednym z najpiękniejszych obrazów tej serii, prostym i oszczędnym, Śmierć odpoczywa – kosę oparła o odwrócony obraz i siedzi wygodnie w wiklinowym fotelu, czytając nekrologi w gazecie. Dla Malczewskiego śmierć jest jedynie etapem, koniecznym do przejścia w inny świat. Śmierć niesie ukojenie i umożliwia powrót do utraconego raju z dzieciństwa. W malarstwie Malczewskiego równie często jak refleksja nad istotą sztuki i twórczości pojawia się zastanowienie nad własnym życiem. Podsumowaniem przebytej drogi jest cykl Moje życie, zainicjowany obrazem Powrót w rodzinne strony (nazywanym też Powrotem na marach): fauny przynoszą zmarłego artystę na marach przed dom w Wielgiem, w którym Malczewski spędził szczęśliwe lata dzieciństwa – towarzyszy im sybirska wygnanka Ellenai. Inną jego wersją jest prezentowany obraz Powrót dusz artysty z 1914 roku.Na kilka lat przed śmiercią Malczewski zobrazował „własny pogrzeb”. W części środkowej tryptyku przedstawił siebie z chimerą, pod parasolem opartym na drzewcu kosy; części boczne ukazują w rozległej, pustej przestrzeni kondukty pogrzebowe: spoczywającego na marach artystę niosą fauny, a towarzyszą im żałobnicy.

Krajobrazy stanowią jeden z najważniejszych tematów obrazów Jacka Malczewskiego. To niewielkie kompozycje, pozornie szkicowe, malowane jakby mimochodem, przedstawiające widoki z okna pracowni artysty na Zwierzyńcu, Kraków i wiejskie domy, a także studia ukazujące przydomowy ogród, ukazany o różnych porach roku i dnia. Te na pierwszy rzut oka całkowicie banalne motywy: schodki w ogrodzie, studnia na podwórku, smętny drewniany płot, nie tylko świadczą o wielkim umiłowaniu przez artystę otaczającej go natury, ale także dają się odczytać jako próba materializacji duchowego aspektu najbardziej prozaicznego wycinka rzeczywistości. Uchwycone w tych pejzażach fragmenty otaczającego malarza świata ulegają swoistej nobilitacji jako najbliżej dostępne twórcy okruchy uniwersum. Rzecz jasna prace te stanowią modelowy przykład inspiracji japońskich w twórczości Malczewskiego, jednych z najważniejszych, a przez badaczy niedostrzeganych. Widoki z okien własnego domu stają się jeszcze jednym dowodem na szczególną wrażliwość Malczewskiego na metafizyczny aspekt realności, który umiejętnie podpatrzony w najbliższym otoczeniu, przekazuje nam równie złożone przesłanie, jak znany z innych dzieł młodopolskiego artysty świat pełen teatralnych gestów i fantastycznych postaci.

9

1. Akt, 1876Olej na płótnie, 81 × 61

10

2. Artysta i Muza, 1898(Polonia i artysta – Myśl straszliwa)Olej na płótnie, 121 × 81,5

3. Polonia, 1900(Pożegnanie)Olej na tekturze, 59,5 × 83

13

4. Autoportret ze Śmiercią, 1902(Autoportret)Olej na płótnie, 75,5 × 55,4

14

6. Autoportret, 1906Olej na desce, 53,8 × 50,6

5. Autoportret z paletą i muzą na tle ogrodu, 1907SzkicOlej na tekturze, 40,5 × 31,5

16

18

7. Autoportret z Marią Balową, 1906Olej na tekturze, 73,5 × 101

19

8. Autoportret z Meduzą, 1918DyptykOlej na desce, 86,7 × 64,2

9. Autoportret z Gorgonami, 1919Olej na płótnie, 98 × 126

21

10. Autoportret, ok. 1922Olej na tekturze, 53,5 × 33

22

11. Orfeusz rozpaczający, 1914(Eurydyka, Orfeusz) Olej na płótnie, 197 × 120

24

12. Portret Sobiesława Fabiana Bystrzyńskiego, 1890(Portret pana z laseczką) Olej na desce, 32 × 27,5

13. Portret Józefa Karmańskiego, 1901Olej na desce, 49,5 × 67

26

28

14. Jesienią: portret podwójny, ok. 1906Olej na płótnie, 64 × 93

15. Portret Michaliny Janoszanki, 1922(Portret dziewczyny z robótką)Olej na tekturze, 94,7 × 69

30

16. Portret żony artysty, ok. 1916Olej na tekturze, 105 × 71

17. Portret mężczyzny, 1925Gwasz na tekturze, 23 × 15

33

19. U źródła prawdy, 1909(Narcyz) Olej na płótnie, 140,5 × 96

18. Zatruta studnia, 1913Olej na płótnie naklejonym na tekturę, 39,5 × 32

34

36

20. Zuzanna i starcy, 1907Olej na płótnie, 121 × 201

37

21. Salome, 1908Olej na tekturze, 73 × 59,4

22. Pragnienie – Zatruta studnia, 1905(Zatruta studnia)Olej na płótnie, 92,5 × 65,5

41

23. Powrót duszy artysty, 1914Olej na płótnie, 56 × 128

24. Mój pogrzeb (tryptyk), 1923 Olej na płótnie; 27 × 60, 49 × 34, 27 × 60

43

44

26. Pejzaż – szkic, ok. 1920Olej na płótnie, 19 × 31,5

25. Prowadzeni przez anioła, 1920–1922Gwasz na papierze, 18,7 × 28,5

1854Jacek Malczewski przychodzi na świat 14 lipca w Radomiu jako trzecie dziecko Juliana Malczewskiego (1820–1884), sekretarza Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, i Marii (1822–1898), z domu Korwin-Szymanowskiej.

1863–1864Przeżywa wydarzenia związane z powstaniem styczniowym.

1867–1871Pobyt w Wielgiem, w majątku wuja Feliksa Karczewskiego, gdzie nad jego edukacją czuwa Adolf Dygasiński (1839–1902), uczestnik powstania styczniowego, filolog i filozof, przyszły publicysta i pisarz. Pierwsze próby rysunkowe (m.in. kopie dzieł Juliusza Kossaka i studia z natury).

1871W sierpniu zdaje egzamin do V klasy o profilu humanistycznym w Gimnazjum Świętego Jacka w Krakowie; mieszka u Adolfa Dygasińskiego.

1873W lutym podejmuje regularne studia w Szkole Sztuk Pięknych (początkowo u malarza historycznego i historyka sztuki Władysława Łuszczkiewicza i Feliksa Szynalewskiego, który naucza rysunku z antyku i żywego modela). Nad jego edukacją nadzór sprawuje Jan Matejko. Wiosną wyjeżdża z ojcem do Wiednia na Wystawę Światową.

1874Rozpoczyna naukę krajobrazu u Henryka Grabińskiego.Podczas pobytu w Radomiu maluje swój pierwszy olejny obraz – Portret siostry Heleny przy fortepianie.

1875Przenosi się na oddział kompozycji prowadzony przez Matejkę.W sierpniu odbywa się pierwszy publiczny pokaz prac Malczewskiego na wystawie uczniów Szkoły Sztuk Pięknych.

1876Wiosną następuje konflikt z Janem Matejką, który zabrania mu malowania dla kościołów i realizacji zamówienia na dwa obrazy: Madonna i Święty Stanisław.W październiku wyjeżdża do Paryża, gdzie zapisuje się do École des Beaux-Arts – do pracowni Ernesta Lehmanna, znanego portrecisty, autora scen religijnych i mitologicznych.Zwiedza muzea i galerie. Dzięki księciu Marcelemu Czartoryskiemu nawiązuje kontakt z polską arystokracją i środowiskiem artystycznym Paryża.

1877Powstają pierwsze prace z serii sybirskiej, inspirowane poematem Słowackiego Anhelli: szkice do Śmierci Ellenai oraz Niedzieli w kopalni i Umywania nóg. W lipcu z powodu braku funduszy na dalszą naukę wraca do Krakowa.Jesienią podejmuje studia w Szkole Sztuk Pięknych, zapisuje się do klasy Matejki.W krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych wystawia obrazy namalowane w Paryżu – dwa studia z natury.W Krakowie przyjaźni się z Maurycym Gottliebem, Witoldem Pruszkowskim i Kazimierzem Pochwalskim. 1879Zrywa ze Szkołą i z Matejką.Wystawia po raz pierwszy w Warszawie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych.Maluje obrazy inspirowane folklorem ukraińskim.

1880Wyjeżdża z księciem Marcelim Czartoryskim do Włoch, zwiedza Wenecję i Mediolan.Zaprzyjaźnia się z historykiem sztuki Konstantym Marią Górskim.

1881Po raz pierwszy w obrazach pojawiają się motywy zaczerpnięte z mitologii antycznej. Rozpoczyna pracę nad Śmiercią Ellenai (ukończoną w 1883).

1882Wystawia w Salonie Krywulta w Warszawie.Zaczyna pisać wspomnienia z dzieciństwa – Luźne kartki. 1883Kończy pracę nad kompozycją Śmierć Ellenai, którą wystawia w Salonie Krywulta i w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie.Maluje pierwszy obraz z serii Na etapie.

18845 stycznia w Gardzienicach umiera ojciec artysty.W Rozdole koło Lwowa u hrabiego Karola Lanckorońskiego spędza lato.Jesienią bierze udział w ekspedycji archeologicznej zorganizowanej przez Lanckorońskiego i profesora Mariana Sokołowskiego do Grecji i Azji Mniejszej jako rysownik.Muzeum Narodowe w Krakowie nabywa – ze składek publicznych – Śmierć Ellenai. 1885Lato spędza w Rozdole, portretuje hrabiego Karola Lanckorońskiego.W listopadzie wyjeżdża do Monachium, gdzie pozostanie do kwietnia 1886. Żywo uczestniczy w życiu polskiej kolonii artystycznej.

1886W kwietniu wraca do Krakowa, poznaje Marię Gralewską, córkę krakowskiego farmaceuty, i w listopadzie zaręcza się z nią.

1887W maju otrzymuje nagrodę Akademii Umiejętności im. Probusa Barczewskiego za obraz Na etapie. 29 października w kościele Mariackim bierze ślub z Marią Gralewską.

1888Po raz pierwszy wystawia za granicą, w Wiedniu.10 października przychodzi na świat córka Julia.

46Kalendarium życia i twórczości Jacka Malczewskiego

1889Wystawia dwa obrazy z serii sybirskiej na I Münchener Jahresausstellung.

1890Z Karolem Lanckorońskim zwiedza Włochy (Florencję, Fiesole, Ankonę) i Wiedeń.Maluje Introdukcję, którą wysyła jesienią na wystawę do Monachium.Rozpoczyna Melancholię.

1891W Berlinie na Międzynarodowej Wystawie Sztuki otrzymuje złoty medal II klasy za Introdukcję.Maluje Śmierć na etapie.

1892W czerwcu przebywa w Monachium, na Międzynarodowej Wystawie Sztuki otrzymuje medal II klasy za Śmierć na etapie.Gestem pojednania i uznania jest wizyta Matejki w pracowni Malczewskiego.24 października przychodzi na świat syn Rafał.Powstają m.in. Wigilia na Syberii, Autoportret z paletą (na zamówienie warszawskiego kolekcjonera hrabiego Ignacego Korwin-Milewskiego). 1893W marcu i kwietniu przebywa w Monachium.Jesienią przyjeżdża do Rogalina koło Poznania na zaproszenie hrabiego Edwarda Raczyńskiego, gdzie maluje obraz W tumanie.Bierze udział w Wystawach Światowych w Chicago i Monachium.

1894W maju w krakowskim czasopiśmie „Świat” Kazimierz Bartoszewicz zamieszcza duży artykuł omawiający malarstwo artysty.We Lwowie na Wystawie Sztuki Polskiej, towarzyszącej Powszechnej Wystawie Krajowej, przedstawia dziewięć obrazów.Kończy pracę nad drugim programowym dziełem – Melancholią.

1895W Krakowie prowadzi Wyższe Kursy Artystyczne dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego. W Krakowie w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych i w Monachium na Międzynarodowej Wystawie Sztuki prezentuje Melancholię.Rozpoczyna trzecie programowe dzieło Błędne koło oraz pierwszy symboliczny wizerunek – Portret Adama Asnyka z muzą.

1896W czerwcu w Berlinie na Międzynarodowej Wystawie Sztuki prezentuje Melancholię i Błędne koło.We wrześniu przebywa w Rozdole u hrabiego Karola Lanckorońskiego. W październiku zostaje powołany przez Juliana Fałata na zastępcę profesora rysunków w Szkole Sztuk Pięknych.Maluje m.in. Sztukę w zaścianku i Dzieci artysty.

1897W maju w Krakowie powstaje Towarzystwo Artystów Polskich „Sztuka”, którego jest współzałożycielem. Bierze udział w jego wystawach do 1902, następnie od 1910.Maluje m.in. Natchnienie malarza, Madonnę i dzieci oraz pierwszy obraz z serii Z dziejów artysty.

1898W marcu w Wielgiem umiera matka artysty. Otrzymuje nominację na zastępcę profesora w Szkole Sztuk Pięknych.Po raz drugi otrzymuje nagrodę Akademii Umiejętności im. Probusa Barczewskiego za obraz Błędne koło.Powstaje pierwsza praca z serii Thanatos.

1899Wynajmuje willę „Pod Matką Boską” na Zwierzyńcu (obecnie ul. księcia Józefa Poniatowskiego 29), w której mieszka do 1913.Maluje m.in. Wytchnienie, Thanatos II, Śmierć wygnanki.

1900Ustępuje z Akademii Sztuk Pięknych na znak sprzeciwu wobec programu Juliana Fałata (jego miejsce zajmuje Józef Mehoffer). W Paryżu na Wystawie Światowej otrzymuje srebrny medal za Melancholię.Projektuje fryz Rozwój i upadek sztuki na gmach Pałacu Sztuki w Krakowie (siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych).Powstaje pierwszy obraz z serii inspirowanej biblijną postacią Tobiasza – Tobiasz w drodze.

1901Maluje tryptyki – Za aniołem i Wiara – Nadzieja – Miłość – inspirowane poezją Teofila Lenartowicza.11 maja bierze udział w uroczystym otwarciu gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych; na wystawie inauguracyjnej otrzymuje nagrodę Edwarda Raczyńskiego za tryptyk Za aniołem.

1902We wrześniu przebywa w Zakopanem, gdzie maluje Portret Stanisława Witkiewicza na tle Domu pod Jedlami i Giewontu.Po raz trzeci otrzymuje nagrodę Akademii Umiejętności im. Probusa Barczewskiego za tryptyk Trzy głowy (1902).Utrzymuje bliską znajomość z Marią Kingą Bal.Maluje m.in. Autoportret z hiacyntem, Autoportret ze Śmiercią, Tobiasz z aniołem. 1903W kwietniu i maju w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie odbywa się pierwsza wystawa indywidualna, następnie w czerwcu w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i we wrześniu w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie.Maluje tryptyk Ojczyzna oraz portrety symboliczne.

47

1904Maluje kompozycje z Tobiaszem: Wiosna – Krajobraz wiosenny i Tobiasz w drodze.

1905Rozpoczyna cykl Zatruta studnia.

1906Wiosną wyjeżdża do Włoch (być może z Marią Balową), zwiedza m.in. Neapol.Wystawia w Londynie oraz w Krakowie i w Warszawie.

1908Wchodzi w skład grupy „Zero” i bierze udział w jej wystawach.Po raz czwarty Akademia Umiejętności przyznaje mu nagrodę im. Probusa Barczewskiego za obraz Grosz czynszowy (1908). Rozpoczyna serię obrazów związanych z Nowym Testamentem.

1910W grudniu (po ustąpieniu Fałata ze stanowiska rektora) przyjmuje posadę profesora zwyczajnego Akademii Sztuk Pięknych.W październiku w Warszawie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych odbywa się wystawa indywidualna artysty. 1911W Wiedniu prezentowana jest wystawa indywidualna Malczewskiego i Wacława Szymanowskiego.Bierze udział w Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Rzymie.Maluje m.in. Świętego Jan z Salome i Niewiernego Tomasza.

1912Zostaje wybrany rektorem Akademii Sztuk Pięknych, wygłasza słynną mowę inauguracyjną, w której rekapituluje swoje poglądy na sztukę i powinność artysty.Po raz piąty otrzymuje nagrodę Akademii Umiejętności im. Probusa Barczewskiego za obraz Niewierny Tomasz.Maluje m.in. Chrystusa i Samarytankę, Tobiasza i Parki, Ukojenie; kończy tryptyk Moje życie.

1913Ponownie zostaje wybrany rektorem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (na rok 1913/1914).Wyprowadza się z willi na Zwierzyńcu (wynajmowanej) i przenosi się z rodziną do mieszkania przy ul. Krupniczej.Bierze udział w wielu wystawach, m.in. w Warszawie, Krakowie, Lwowie i Berlinie.Maria Balowa zrywa łączący ją z Malczewskim romans.Powstają m.in. obrazy Pożegnanie z pracownią, Widzenie i bardzo wiele portretów.

1914Otrzymuje doktorat honoris causa Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wyjeżdża jako poddany rosyjski do Wiednia, gdzie mieszka w hotelu „Victoria” i korzysta z pracowni Kazimierza Pochwalskiego.Pisze wiersze inspirowane aktualnymi wydarzeniami i rymowane Wspomnienia życia.Maluje Autoportret w zbroi i Autoportret w białym stroju; rozpoczyna cykle Polonia i Moje życie.

1915Jesienią wraca do Krakowa. Maluje m.in. Dante i Wergili, Dwa pokolenia oraz Wyjście w świat.

1916Mieszka przy ul. Krupniczej.Otrzymuje po raz szósty nagrodę Akademii Umiejętności im. Probusa Barczewskiego za kompozycję Wyjście w świat.Maluje m.in. Nike Legionów, Starość, Autoportret na tle studni.

1917Maluje wizyjne kompozycje odnoszące się do wojny, m.in. tryptyk Niewola – Wojna – Wolność, rozpoczyna cykl Widzenie Ezechiela.Bierze udział w kilku wystawach: w Krakowie w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych – Dziecko w sztuce, w Warszawie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych – Legiony Polskie oraz

w Wiedniu w Wystawie sztuki polskiej. 1918W maju maluje obrazy związane z aktualnymi wydarzeniami politycznymi, m.in. Pole kości i Proroctwo.

1919Mieszka niemal cały czas w Lusławicach, niekiedy u córki w Charzewicach.

1921Odchodzi z Akademii Sztuk Pięknych.Otrzymuje Order Odrodzenia Polski IV klasy.

1923Maluje tryptyk Mój pogrzeb.

1924Obchodzi podwójny jubileusz – siedemdziesięciolecie urodzin i pięćdziesięciolecie pracy twórczej. Z tej okazji otwarto wystawę jubileuszową w Pałacu Sztuki i w Muzeum Narodowym w Sukiennicach.Maluje m.in. obraz Anioł z Tobiaszem.

1925Odbywają się kolejne wystawy jubileuszowe w Muzeum Wielkopolskim w Poznaniu i w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie.Od Sądu Konkursowego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych otrzymuje Dyplom Honorowy za obraz Hamlet polski, prezentowany na wystawie Portret polski.

1926W maju i w czerwcu odbywa się kolejna wystawa jubileuszowa w Towarzystwie Sztuk Pięknych we Lwowie.Malczewski zmienia mieszkanie, przenosi się do willi przy ul. Anczyca 7 na Salwatorze. W związku z postępującą utratą wzroku artysta ma poważne problemy z malowaniem. Powstają ostatnie obrazy olejne – autoportrety i wnętrza dworu w Lusławicach.

48

192712 kwietnia otrzymuje nagrodę artystyczną miasta Warszawy (za całokształt twórczości).W lipcu dostaje Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. 1929W Poznaniu na Powszechnej Wystawie Krajowej otrzymuje Wielki Złoty Medal za Autoportret z hiacyntem.Jacek Malczewski umiera 8 października w willi na Salwatorze.12 października odbywa się uroczysty pogrzeb przy dźwiękach dzwonu Zygmunta; trumnę ze zwłokami artysty zostaje złożona w Krypcie Zasłużonych na Skałce.

49

Rafał Malczewski

Rafał Malczewski

„Co do samej umiejętności Malczewskiego, trzeba stwierdzić, że jest ona dość słabą. Ale przy tym stopniu talentu wystarcza na razie dla tych wymagań, które sobie on postawił. Przy tym samym, co w pejzażu, ujęciu figur i twarzy (ludzie na razie traktowani są jako sztafaż) wymagane musiały być większe środki. W obecnym okresie można by powiedzieć, że charakteryzuje Malczewskiego genialne wyzyskanie własnego niedołęstwa.Mając już ten wymiar obcej, niesamowitej przestrzeni, nie pójść dalej, aż w kierunku metafizycznej głębi byłoby zbrodnią1.”Tę znakomitą i celną charakterystykę malarstwa Rafała Malczewskiego podał Stanisław Ignacy Witkiewicz na marginesie wystawy indywidualnej artysty w Zakopanem, w roku 1927. W tekstach o Malczewskim Witkacy każdorazowo podkreślał oczywisty fakt, iż artysta był zdolnym samoukiem, który nie odebrał artystycznego wykształcenia akademickiego, stąd oczywiste braki techniczne, ale i w tym też upatrywał jego siłę. „Jedynym dziś dla mnie i mało docenianym malarzem nie – artystą i przedstawicielem hiperrealizmu jest Rafał Malczewski”2. Owej „metafizycznej głębi” Malczewski dotknął, jak się zdaje, w krajobrazach przemysłowych – swoich reportażach malarskich z „czarnego Śląska” i Centralnego Okręgu Przemysłowego.Nim jednak wyjechał w podróż artystyczną, zasadnicza część jego obrazów była „malarskim felietonem socjologicznym”, jak to słusznie określiła Dorota Folga-Januszewska, monografistka artysty3. Te zjadliwe, niekiedy ironiczne „obrazki” ilustrowały sytuację Zakopanego, kurortu zdominowanego przez komercję i opanowanego przez ceprów. Maluje Karuzelę w Zakopanem, która stanie się sztandarowym dziełem tego okresu. Z czasem w jego obrazach znikają rozbudowane sceny rodzajowe, pojawia się syntetycznie przedstawiany, jakby zapamiętany i przywoływany z pamięci krajobraz, niekiedy ze sztafażem ludzkim, jak choćby w kompozycji Mężczyzna z capem. W dziełach tych intrygująca jest konstrukcja i – przede wszystkim – budowa przestrzeni. Syntetyczne, zgeometryzowane i ujmowane z nieoczekiwanych punktów, z wyolbrzymionymi fragmentami pejzaże (pejzaże z wyobraźni, by użyć określenia Mieczysława Wallisa) przywodzą rzecz jasna japońskie tropy, tak dobrze znane artyście. W latach 30. XX w. twórczości Rafała Malczewskiego dominują perfekcyjnie wykonane akwarele pejzażowe. Te lekkie, zjawiskowe, syntetyczne, a drugiej strony przypominające fotografie kompozycje przedstawiające Tatry, wzbudzają zachwyt swoim mistrzostwem. Minimalistyczne śnieżne krajobrazy bliskie są japońskiej kaligrafii. Tak o nich pisał sam Malczewski:„Zupełnie czymś innym są moje akwarele, malowane z natury, impresje, notatki z licznych włóczęg i wycieczek wykonywane wodną farbą. Nie kuszą się o żadne syntetyczne ujęcie, powstają na podłożu żyłki sportowej. Krótkotrwałe napięcie i wysiłek, ekonomia środków, chwyty, które w każdej chwili mogą spalić na panewce, niepewność wyniku do ostatniej chwili, ograniczenie w czasie, niemożność poprawek – wszystko to przypomina raczej sport niż sztukę. Czystość tej techniki, lekkość i łatwość przenoszenia materiału daje mi możność utrwalenia tego, co spodoba mi się podczas bardzo nawet uciążliwej wycieczki4.”Akwarele malował Malczewski niemal do śmierci, traktując je na równi ze słowem pisanym.Dla Rafała Malczewskiego prawdziwą inspiracją były – jak pisze Dorota Folga-Januszewska – „nowe zjawiska gospodarcze i socjologiczne wpisujące się w politycznie sterowany entuzjazm przemianami, a rezultatem artystycznym – całkowicie propagandowa forma obrazów. Słupy wysokiego napięcia, hale przemysłowe, turbiny, kopalnie, szyby górnicze zamieniają się w teatralne sceny – grę barw, kształtów i form – kurtynę rzeczywistości zaciąganą przez malarza własnym widzeniem. Kadrowanie, cięcie, gry perspektywiczne, chłodna, wykalkulowana kompozycja płaszczyzn czyni z nich jakby kadry z filmu, wyreżyserowanego reportażu, autor kształtuje je zgodnie ze swoim przerażającym widzeniem tych miejsc5.”

1 S.I. Witkiewicz, Wystawa Rafała Malczewskiego w Zakopanem, „Epoka” 1927, nr 235.2 S.I. Witkiewicz, Malarstwo (nie sztuka) Rafała Malczewskiego i tło jego powstania, „Wiadomości Literackie” 1928, nr 21.3 D. Folga-Januszewska, Rafał Malczewski i mit Zakopanego, t. 1, Olszanica 2006, s. 134.4 R. Malczewski, Moje malarstwo, „Plastyka” 1930, nr 1, s. 5.5 D. Folga-Januszewska, Rafał Malczewski, op. cit., s. 163.

Felietony, reportaże i notatki z natury 52

Pierwszym reportażem malarskim Rafała Malczewskiego był cykl Czarny Śląsk, efekt podróży artysty po Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim w roku 1934, odbytej za namową jego przyjaciela Ferdynanda Goetla. Malczewski wykonał kilkadziesiąt prac – obrazów olejnych, akwarel i szkiców, które rozproszyły się podczas drugiej wojny światowej; dzisiaj znamy tylko część z nich. Nie kryjąc zachwytu, Malczewski napisał kilka entuzjastycznych tekstów-wyznań, donosząc w nich o „wspaniałym źródle niewyczerpanych piękności – odrębnych, surowych, groźnych”6. Po blisko dwudziestu latach spędzonych w Zakopanem i na Podhalu, intensywnym uprawianiu taternictwa i narciarstwa alpejskiego, górniczo-hutniczny Śląsk stał się dla artysty miejscem magicznym i inspirującym. Według Barbary Szczypki-Gwiazdy:„Zetknięcie z nie znaną dotąd Malczewskiemu ziemią śląską sprawiło, iż narkotyk gór, który wypełniał zagadkową, pełną uroku treścią jego sztukę, ustąpił miejsca plastycznej opowieści o krainie węgla, cynku i żelaza, o piekielnej ziemi hut, fabryk i kopalń. Śląsk został ukazany w obrazach malarza w całej swojej różnorodności krajobrazowej – poczynając od panoramicznie ujętych, górskich widoków Beskidu Śląskiego aż do interesujących nas, odmiennych w charakterze ujęć pejzażu przemysłowego7.” Serię Czarny Śląsk zaprezentował w Warszawie w Instytucie Propagandy Sztuki, nieco później w Katowicach w gmachu Sejmu Śląskiego. Krytycy szybko docenili wyjątkowość tych prac. Ukazało się wiele recenzji, w jednej z nich Mieczysław Wallis pisał:„Motywem przewodnim jego dawnej twórczości była znikomość człowieka, drobnych figurek ludzkich wobec ogromu przyrody […], tak teraz do tego zagubienia się wobec nieskończoności natury przybywa jeszcze zatracenie się człowieka wobec własnego dzieła, wobec potężnego, imponującego świata techniki8.”Barbara Szczypka-Gwiazda, analizując śląskie krajobrazy Malczewskiego, głównie na podstawie czarno-białych ilustracji reprodukowanych w przedwojennych czasopismach, wyodrębnia trzy grupy tematyczne. Do pierwszej zalicza „cyklopowy świat przemysłu” huty – piece ziejące ogniem. Malarz przedstawił je w zbliżeniu, olbrzymie, wypełniające przestrzeń obrazu. Ich monumentalność została spotęgowana przez wprowadzenie maleńkich figur ludzi. Drugą grupę tworzą krajobrazy zniszczonej, zdegradowanej ziemi, w której czai się zagrożenie dla człowieka. Dominuje w nich nastrój melancholii i opuszczenia.Trzecią grupę tworzą „poetyckie widoki, przepełnione głębokim liryzmem i nastrojowością, które to wartości odnajduje w szarzyźnie chorej ziemi śląskiej. Poezji szuka Malczewski nawet w otoczeniu nagich stoków hałdy cynkowej, gdzie nad brzegiem czarnego stawu zakochana para znalazła samotność”9. Obrazy z serii Czarny Śląsk stały się, według Doroty Folgi-Januszewskiej, „esencją jego malarskiej wypowiedzi”10, gdyż Malczewski odkrył magiczną siłę krajobrazu przemysłowego. I to dzięki niemu w latach trzydziestych XX wieku pojawił się nowy, odrębny gatunek w polskiej sztuce – krajobraz przemysłowy.O ile krajobraz „czarnego Śląska” wywoływał w Malczewskim ambiwalentne uczucia, to budowy związane z najważniejszą inwestycją Drugiej Rzeczypospolitej – Centralnym Okręgiem Przemysłowym – wzbudzały wyłącznie zachwyt, zadziwienie i entuzjazm. W 1938 roku, na zlecenie rządu artysta odbył wyprawę na teren COP-u z Melchiorem Wańkowiczem, a nieco później, latem, ze swoją późniejszą żoną Zofią Mikucką. Na łamach „Gazety Polskiej” zamieszczał literackie felietony z odwiedzanych miejsc, ilustrowane własnymi rysunkami. Owocem tej podróży była wyjątkowa seria obrazów w sztuce polskiej tego czasu, niemająca analogii w sztuce europejskiej, zatytułowana Centralny Okręg Przemysłowy – reportaż malarski 1938.

6 R. Malczewski, Plastyk na Śląsku, „Wiadomości Literackie” 1936, s. 20.7 B. Szczypka-Gwiazda, Śląski pejzaż Rafała Malczewskiego, [w:] Sztuka i natura. Materiały XXXVIII Sesji Naukowej Stowarzyszenie przeprowadzonej 23–25 listopada 1989 roku w Katowicach, Katowice 1991, s. 252.8 M. Wallis, Poezja Czarnego Śląska, „Wiadomości Literackie” 1935, nr 22, s. 22.9 B. Szczypka-Gwiazda, Śląski pejzaż Rafała Malczewskiego, op. cit., s. 251–261. 10 D. Folga-Januszewska, Rafał Malczewski i mit Zakopanego, t. 1, Olszanica 2006, s. 162.

53

Artysta wykonał ponad czterdzieści prac – obrazów olejnych i akwarel – będących malarską relację malarza-dziennikarza. W szkicownikach11 sporządzał rysunki, robił fotografie i akwarelowe studia, zbierał materiał, na podstawie którego, częściowo w plenerze, a częściowo w pracowni, malował obrazy olejne. Z serii tej odnaleziono zaledwie kilkanaście prac.

Dzieła, zaprezentowane na wystawie w Warszawie Instytucie Propagandy Sztuki, otworzonej przez ministra przemysłu i handlu Mieczysława Sokołowskiego, spotkały się z żywiołową reakcją krytyki, która – sądząc po nasyconych emocjami relacjach – niewiele zrozumiała z oglądanych obrazów.

Na interesujący problem zwraca uwagę monografistka sztuki lat trzydziestych Iwona Luba:„Na uwagę zasługuje kwestia, iż nawet w najbardziej niepochlebnych dla artysty recenzjach – krytyce poddana została znikoma wartość artystyczna cyklu Malczewskiego, skutkująca niewielką siłą oddziaływania na odbiorcę zawartą treścią prac, a nie sam w założeniu propagandowy ich charakter. Sprzeciwu nie wywołało też wykonanie tego cyklu na zamówienie władz. W późnych latach trzydziestych artyści domagali się wręcz mecenatu państwowego12.” Industrialna, zdehumanizowana przestrzeń w obrazach Malczewskiego nie przeraża, gdyż jest przede wszystkim znakiem nadziei i „wielkiego jutra”. Jego zachwyt nad Śląskiem i realizacjami Centralnego Okręgu Przemysłowego wynikał z utożsamienia się z przemianami gospodarczymi, politycznymi i socjologicznymi Drugiej Rzeczypospolitej oraz ich pełnej akceptacji.Rafał Malczewski stworzył w wyjątkowe w sztuce polskiej malarskie felietony, reportaże i notatki – krajobrazy miejskie, tatrzańskie i przemysłowe – które czytamy ponownie z zachwytem.

11 Część z nich jest przechowywana w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu.12 I. Luba, Stalowa Wola – „Miasto ziszczonej tęsknoty”. Centralny Okręg Przemysłowy w propagandzie słownej i wizualnej ostatnich lat II Rzeczypospolitej, [w:] Miasto Stalowa Wola. Unikatowy zespół urbanistyczno- architektoniczny z lat 30. XX wieku, red. A. Sieradzka, Stalowa Wola 2008, s. 65.

54

55

1. Karuzela w Zakopanem, ok. 1920–1925Olej na płótnie, 140 × 215

56

57

2. Jesień, 1925Olej na płycie pilśniowej, 99 × 69

3. Autoportret z fajką i książką na tle Tatr(Na odwrocie: Ulica w Zakopanem zimą), ok. 1925Olej na tekturze, 54 × 97

58

59

5. Pejzaż górski. Pejzaż z Poronina, ok. 1928–1930Olej na tekturze, 79,5 × 100

4. Mężczyzna z capem, 1930Olej na tekturze, 70,5 × 96,5

60

6. Pejzaż zakopiański, ok. 1930Akwarela na papierze, 35 × 50

7. Krajobraz tatrzański(Krajobraz ze sfalowanymi polami)Akwarela na papierze, 37,5 × 54

6. Pejzaż zakopiański, ok. 1930Akwarela na papierze, 35 × 50

7. Krajobraz tatrzański(Krajobraz ze sfalowanymi polami)Akwarela na papierze, 37,5 × 54

62

8.Widok z Głodówki, 1934Akwarela na papierze, 47 × 67,5

9. Z Gorców ku Babiej Górze, 1936Akwarela na papierze, 39 × 54

63

64

10. Zima – Krywań i grań Hrubego, ok. 1933Akwarela na papierze, 47 × 67,5

66

11.Staw w zimieAkwarela na papierze, 37,5 × 52

12. Potok w śniegu(Potok otulony śniegiem)Akwarela na papierze, 36,5 × 52

67

68

13. Kondensatory w Chorzowie, 1934–1935 Akwarela na papierze; 53,5 × 72

69

70

14. Mościce – rurociąg, 1938Olej na płótnie, 100 × 75

15. Kopalnia Mysłowice, 1934Olej na płótnie, 82 × 115

71

14. Mościce – rurociąg, 1938Olej na płótnie, 100 × 75

189224 października w Krakowie przychodzi na świat Rafał Malczewski, jako drugie dziecko Jacka i Marii z Gralewskich (siostra Julia – ur. 1888).

1902Jesienią rozpoczyna naukę; początkowo w domu lekcje prowadzą profesorowie gimnazjalni Teodora i Jan Stachowie, potem uczęszcza do Gimnazjum Świętego Jacka.

1908Powstają pierwsze datowane prace rysunkowe i malarskie (autoportrety).

1910Zdaje maturę w Krakowie, przygotowuje się do podjęcia studiów.Od września przebywa w Wiedniu, gdzie rozpoczyna studia na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Wiedeńskiego (których nie ukończy). Mieszka z Ferdynandem Goetlem i jego bratem Walerym.

191123 sierpnia zdobywa Wielką Buczynową Turnię (z Ferdynandem Goetlem i P. Kittayem, czynnie uprawia taternictwo.We wrześniu przerywa naukę na Wydziale Filozoficznym, rozpoczyna studia w Wyższej Szkole Zasobów Naturalnych i Stosowanych Nauk Biologicznych.W listopadzie w Wiedniu w Vereinigung Bildender Künstler Österreichs ma miejsce wystawa malarstwa Jacka Malczewskiego, którą zwiedza z ojcem i z Wacławem Szymanowskim.

1912–1915Podczas studiów często wyjeżdża w Alpy, gdzie intensywnie się wspina.

1914–1915Jacek Malczewski po wybuchu wojny wyjeżdża do Wiednia, gdzie często spotyka się z synem. Rozmowy z ojcem o sztuce staną się ważnym elementem edukacji artystycznej Rafała Malczewskiego.Po odwrocie Rosjan rodzina Malczewskich wraca do Krakowa.

Kalendarium życia i twórczości Rafała Malczewskiego

19154 czerwca Rafał Malczewski przenosi się do Zakopanego.

191622–23 i 26 września uczestniczy w wyprawach ratowniczych Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.

191725 września podejmuje próbę przejścia Zamarłej Turni wraz ze swoim przyjacielem Stanisławem Bronikowskim. Podczas wspinaczki jego partner ginie, Malczewski spędza dziewiętnaście godzin w ścianie przywiązany liną do haka.3 października bierze ślub z Bronisławą Dziadosz (1888–1953), Polką mieszkającą w Stanach Zjednoczonych, nauczycielką angielskiego, w kościele Karmelitów w Krakowie.11 listopada rodzi się syn Krzysztof. Malczewski przechodzi okres załamania psychicznego.

1918Malczewscy mieszkają we Władysławówce (znanej później jako „Czerwony Dwór”) przy ul. Kasprusie.

1920Pisze pierwsze artykuły publicystyczne, felietony i humoreski do czasopism zakopiańskich (działalność tę uprawia do września 1939).Maluje m.in. Pejzaż z drogą.

19211 sierpnia w Zakopanem rodzi się córka Zofia.

1922 Jacek Malczewski kupuje synowi dom przy ul. Zamoyskiego (willa „Marysin”).

1923Po raz pierwszy bierze udział w wystawie Towarzystwa „Sztuka Podhalańska” i Podhalańskiego Związku Artystów Plastyków (do 1937 uczestniczyć będzie w czternastu ekspozycjach tego ugrupowania).

1924Maluje obraz Taniec, uznany przez monografistkę artysty Dorotę

Folgę-Januszewską za jedną z najciekawszych wypowiedzi malarskich Malczewskiego, która „zadziwia […] dynamiką i wyrafinowaną konstrukcją” (D. Folga-Januszewska, Rafał Malczewski i mit Zakopanego, t. 1, Olszanica 2006, s. 131), oraz Rynek w Zakliczynie.1 kwietnia w Warszawie w Salonie Czesława Garlińskiego uczestniczy w wystawie malarstwa (ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem). Jest to debiut malarski Rafała Malczewskiego.W Łodzi w Miejskiej Galerii Sztuki bierze udział w wystawie Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”.7 lipca w Zakopanem uczestniczy w kolejnej wystawie Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”. Prezentuje trzy obrazy: Osiedle na tle gór, Schadzka nad potokiem i Pejzaż.Witkacy publikuje w „Epoce” recenzję z wystawy („Epoka” 1924, nr 46 z 21 sierpnia).21 grudnia w Zakopanem uczestniczy w kolejnej wystawie Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”.

19251 marca w Krakowie w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych uczestniczy w wystawie zbiorowej, m.in. z Leonem Chwistkiem, Abrahamem Neumannem i Konstantym Laszczką. W kwietniu w Zakopanem bierze udział w wiosennej wystawie, eksponuje akwarele.5 lipca w Zakopanem uczestniczy w letniej wystawie Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”, wystawia akwarele pejzażowe.27 sierpnia przygotowuje scenografię do sztuki Witkacego W małym dworku.16 grudnia realizuje scenografię do sztuki Witkacego Pragmatyści.22 grudnia w Zakopanem uczestniczy w dorocznej wystawie obrazów i rzeźb Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”.W Zakopanem współpracuje z Teatrem Formistycznym jako scenograf. 1926Maluje uproszczone, syntetyczne krajobrazy, m.in. kompozycję Jesień.W maju w Warszawie

72

w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych bierze udział w wystawie zbiorowej Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”.

W sierpniu w Zakopanem w Szkole Przemysłu Drzewnego ma miejsce kolejna indywidualna wystawa prac Rafała Malczewskiego.27 listopada w Warszawie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych bierze udział w dorocznym salonie.19 grudnia w Zakopanem uczestniczy w wystawie Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”, wystawia obraz Halny („ekspresjonistyczny”) i dziesięć pejzaży akwarelowych.

1927Maluje kompozycje: Kamieniołom, Widok z Cyrhli na Kopieniec Wielki.Mieczysław Sterling publikuje recenzję z Wystawy obrazów Rafała Malczewskiego („Głos Prawdy” 1927, nr 257).10 lipca zostaje członkiem nowo powstałego stowarzyszenia „Modła”, do którego należą m.in.: Wojciech Brzega, Roman Olszewski, Stanisław Sobczak, Karol Stryjeński i Alfred Terlecki, oraz uczestniczy w pierwszej wystawie grupy w Szkole Przemysłu Drzewnego.1 sierpnia otwarcie wystawy indywidualnej Rafała Malczewskiego i Alfreda Terleckiego w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem.Witkacy publikuje trzy recenzje z wystawy w „Epoce” (nr 222, s. 8; nr 228, s. 8, nr 235, s. 80).Pisze: „Obrazy Malczewskiego mimo swego ogólnego realizmu (tzn. odbicia pewnej rzeczywistości) i braku wszystkich zalet czysto artystycznych (to zn. kompozycji i harmonii barw i ujęcia formy, służących do uwydatnienia jej konstruktywności) nie są transformacją czy transpozycją tej natury, w której żyjemy, tylko wynikiem stworzenia zupełnie innego świata, mającego zewnętrznie dalekie tylko podobieństwo do układu, w którym jak w więzieniu tkwić jesteśmy zmuszeni” (S.I. Witkiewicz, Wystawa Rafała Malczewskiego w Zakopanem, „Epoka” 1927, nr 222).

192829 stycznia w Krakowie w Pałacu Sztuki uczestniczy w Wystawie Niezależnych.W kwietniu w Warszawie w Domu Sztuki (ul. Chmielna 5) ma miejsce wystawa indywidualna Malczewskiego. Witkacy publikuje tekst pt. Malarstwo (nie sztuka) Rafała Malczewskiego i tło jego powstania, w którym pisze:„Świat przedstawiony przez Malczewskiego nie jest światem fantastycznym – jest to ten nasz codzienny świat, bez żadnej formalnej stylizacji w jakimkolwiek kierunku, przedstawiony realnie, tylko jakby lekkiej karykaturze i deformacji, mającej źródło swe nie w wymaganiach formy, tylko w psychologii życiowej twórcy. Składa się na to m.in. i przesunięcie w różne strony (a nie harmonizowanie w określonym tonie) kolorów. Dołączają momenty nastrojowe, ale specyficzne: potworność pospolitości i pospolitość dziwności i wynikająca z nich, również różnokierunkowa, deformacja kształtów” („Wiadomości Literackie” 1928, nr 21). 8 lipca odbyła się w Zakopanem wystawa prac Malczewskiego i Władysława Skoczylasa w Szkole Przemysłu Drzewnego.4 listopada w Paryżu uczestniczy w Salonie Jesiennym. W wystawie biorą udział m.in.: Zofia Stryjeńska, Witkacy, Romuald Kamil Witkowski. Wyboru prac dokonał August Zamoyski.Mieczysław Sterling relacjonuje w recenzji Wystawa Rafała Malczewskiego:„Dwa lata ostatnie [1926–1928 – przyp. A.K.] były najdowodniej punktem zwrotnym w pracy Malczewskiego. Zaszła konsolidacja zdobywanych wartości i dzisiaj już pewnych swoich środków i bogaty od natury, Malczewski zaczął malować Zakopane jak poważny syntetyk. Jeszcze w obrazach malowanych przed wystawą letnią w Zakopanem był, jak malarze średniowiecza, narratorem rzeczywistości. Pisząc o jego wystawie, nazwałem go nadrealistą, to znaczy malarzem, który z fragmentów rzeczywistości, oddawanych z jakąś przesadną dokładnością widzenia, tworzy

własny syntetyczny pejzaż i ożywia go własnym życiem. Dzisiaj Malczewski skłania się już bardziej do swoistego realizmu, to znaczy pejzaże jego nie są już motywami rzeczywistości, zebranymi w nowy fragment życia, ale raczej wypełnieniem przez swoje własne przeżycie rzeczywistego fragmentu natury. […] Warszawa przyjęła Malczewskiego obojętnie” („Świat” 1928, nr 23 z 9 czerwca, s. 4).Otrzymuje wyróżnienie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych za obraz Wiosenny dzień.Publikuje tom nowel pt. Narkotyk gór.

1929 16 maja uczestniczy razem z Towarzystwem „Sztuka Podhalańska” w Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu – otrzymuje mały srebrny medal za malarstwo.Od 19 maja do 12 czerwca odbywa się w Krakowie w Antykwariacie Artystycznym Franciszka Studzińskiego wystawa indywidualna prac artysty. Prezentuje czterdzieści trzy obrazy olejne i akwarele; wstęp do katalogu pisze Witkacy.29 czerwca w Zakopanem w salach Bazaru Polskiego bierze udział w wystawie malarstwa (z Witkacym i Terleckim).8 października umiera Jacek Malczewski, ojciec artysty.5 listopada w Warszawie w Salonie Czesława Garlińskiego ma miejsce wystawa indywidualna prac artysty; recenzje z niej ukazują się kilku czasopismach („Zakopane” 1929, nr 36; „Kurier Warszawski” 1929, nr 316).W Warszawie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych odbywa się wystawa indywidualna.

1930W styczniu sprzedaje willę „Marysin”; wyjeżdża z rodziną do Francji.Maluje m.in. Pejzaż z południowej Francji, Widok Alp na tle zatoki.22 marca w Budapeszcie na Międzynarodowej Wystawie Krajobrazu Górskiego prezentuje dwa obrazy. Polskę reprezentują artyści zakopiańscy, m.in. Stanisław Gałek.W czerwcu na łamach „Plastyki” publikuje wypowiedź o swojej sztuce.

73

W lipcu wraca do Polski, czasowo przebywa w Warszawie, potem osiada w Zakopanem.W sierpniu w Zakopanem w Bristolu bierze udział w wystawie malarstwa.W Krakowie w Antykwariacie Artystycznym Franciszka Studzińskiego wystawa indywidualna prac artysty.

193123 października otrzymuje pierwszą nagrodę za kompozycję Na nartach w konkursie na obraz tematyce sportowej. 30 października w Warszawie w Instytucie Propagandy Sztuki otwarcie wystawy pokonkursowej Sport w sztuce. Nagrodzona praca ma reprezentować Polskę na X Międzynarodowej Wystawie Sztuki towarzyszącej Igrzyskom Olimpijskim w Los Angeles.W Warszawie w Instytucie Propagandy Sztuki na Salonie Zimowym otrzymuje Nagrodę Honorową za obraz Pochmurny dzień.27 grudnia w Zakopanem w Bazarze Polskim uczestniczy w wystawie Związku Artystów Plastyków. 1932W styczniu pisze tekst do Szopki Zakopiańskiej, zorganizowanej przez Związek Artystów Plastyków.W Krakowie w Pałacu Sztuki odbywa się wystawa indywidualna Rafała Malczewskiego.24 marca w Warszawie w Instytucie Propagandy Sztuki pokaz dwudziestu dziewięciu obrazów artysty. 28 kwietnia bierze udział w XVIII Międzynarodowym Biennale Sztuki w Wenecji. Kuratorem pawilonu polskiego jest Mieczysław Treter.7 maja zostaje członkiem Stowarzyszenia Artystów Polskich RYTM, z którym wystawia na Wiosennym Salonie w Warszawie w Instytucie Propagandy Sztuki. W lipcu w Zakopanem bierze udział w wystawie Związku Artystów Plastyków oraz w Los Angeles w wystawie z okazji X Igrzysk Olimpijskich.Od 6 do 12 sierpnia pokaz filmu pt. Biały ślad na I Międzynarodowym Festiwalu w Wenecji, towarzyszącym Biennale, według

scenariusza Malczewskiego, w reżyserii i ze zdjęciami Adama Krzeptowskiego, z muzyką Adama Naworyty.W październiku w Muzeum Miejskim w Bydgoszczy uczestniczy w wystawie malarstwa. Jego obrazy współtworzą Galerię Sztuki Współczesnej.26 listopada w Edynburgu bierze udział w Międzynarodowej Wystawie Sztuki. 10 grudnia w Warszawie ma miejsce polska premiera filmu Biały ślad. W grudniu w Zakopanem uczestniczy w zimowej wystawie Związku Artystów Plastyków, krytyka określa jego obrazy jako „impresjonistyczne”.

1933Otrzymuje doroczną nagrodę ufundowaną przez burmistrza Zakopanego Winnickiego za obraz Morskie Oko.W Zakopanem bierze udział w wiosennej wystawie Związku Artystów Plastyków z okazji 60. rocznicy powstania Towarzystwa Tatrzańskiego.W Zakopanem w Szkole Przemysłu Drzewnego na wystawie zbiorowej prezentuje akwarele: Osiedle góralskie, Pyszniańska Przełęcz, Roztopy, Szałasy, Widok z Gubałówki, Bystra, Krokusy.W Zakopanem uczestniczy w zimowej wystawie Związku Artystów Plastyków.Mieczysław Wallis na łamach „Sztuk Pięknych” publikuje obszerny esej o twórczości Malczewskiego. 1934Za namową Ferdynanda Goetla wyrusza na Górny Śląsk, gdzie spędza kilka miesięcy. Maluje cykl Czarny Śląsk. 15 marca w prezentuje obrazy w ramach Wystawy Sztuki Europejskiej zorganizowanej przez Carnegie Institute w San Francisco. W kwietniu w Muzeum Współczesnej Sztuki Zachodniej w Moskwie odbywa się wystawa polskiej kolekcji zakupionej przez rząd ZSRR; obraz Malczewskiego Widok na Tatry zostaje przekazany do Galerii Trietiakowskiej.Od 18 października do 9 grudnia

w Carnegie Institute w Pittsburghu prezentuje obraz Październikowy poranek.W grudniu bierze udział w wystawie malarstwa w Instytucie Krzewienia Sztuki w Poznaniu (swoje prace wystawiają m.in. Jan Rynkowski i Wacław Wąsowicz).

1935(23) 25 maja w Warszawie w Instytucie Propagandy Sztuki otwarcie wystawy indywidualnej Czarny Śląsk (przedstawia serię trzydziestu czterech obrazów olejnych i akwarel). Jednocześnie prace prezentuje Zofia Stryjeńska. W prasie ukazują się entuzjastyczne recenzje.Publikuje książkę Tatry i Podhale.W grudniu w Katowicach w sali recepcyjnej Urzędu Województwa Śląskiego prezentacja cyklu Czarny Śląsk.

193618 kwietnia uczestniczy w wystawie Sport w sztuce5 lipca w Zakopanem otwarcie wystawy indywidualnej Malczewskiego – pejzaży tatrzańskich.W Berlinie bierze udział w wystawie z okazji XI Olimpiady.

1937W lipcu w Zakopanem wygłasza prelekcję w ramach cyklu wakacyjnych odczytów o sztuce.29 lipca w Zakopanem w Bazarze Polskim uczestniczy w wystawie Związku Artystów Plastyków.Otrzymuje złoty medal na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu oraz Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury.Według Doroty Folgi-Januszewskiej „Malczewski maluje wówczas w Zakopanem niewiele obrazów olejnych (przeważają akwarele z natury), ale kiedy już decyduje się na skupienie, powstają płótna o wielkiej sublimacji indywidualnego stylu, parujące pięknem i estetyzacją, jak Wiosna w górach” (D. Folga-Januszewska, Rafała Malczewski, op.cit., s. 165).

1938Rozstaje się z żoną, nie przeprowadzając rozwodu. Wiąże się z Zofią Mikucką,

74

która pozostanie jego wierną towarzyszką. 17 marca debiutuje w Polskim Radiu słuchowiskiem Lawina.Odbywa podróż z Melchiorem Wańkowiczem (a potem z Zofią Mikucką) po powstającym Centralnym Okręgu Przemysłowym.W lipcu w „Gazecie Polskiej” publikuje reportaże z wyprawy.7 grudnia w Warszawie w Instytucie Propagandy Sztuki otwarcie wystawy Centralny Okręg Przemysłowy – reportaż malarski 1938, na której prezentuje efekt podróży artystycznej.

19391 lutego uczestniczy w Zakopanem w wystawie Góry polskie, urządzonej przez Komitet Organizacyjny FIS.W lutym w Warszawie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych bierze udział w II Wystawie Grupy Akwarelistów.Od czerwca do sierpnia przebywa w Starym Sączu i Szczawnicy.Maluje obraz Mężczyzna pod drzewem (zapewne jeden z ostatnich wykonanych w Polsce).Publikuje książkę Góry wołają.W Nowym Jorku w ramach Pawilonu Polskiego na Wystawie Światowej prezentuje obraz olejny Motyw z Górnego Śląska. 1 września zastaje Malczewskiego w Krakowie.6 grudnia z Zofią Mikucką ucieka z Polski: przez Pieniny i Słowację do Budapesztu; stamtąd przez Wenecję do Paryża.

1940W styczniu przybywa do Paryża; maluje pięć obrazów – wspomnienia wojny w Polsce.Otrzymuje wizę brazylijską. Przez Hiszpanię wyjeżdża do Lizbony.

1941W styczniu przypływa do Rio de Janeiro.

1942Przebywa w Kurytybie u kuzynki. Intensywnie maluje. Powstają olejne i akwarelowe krajobrazy.14 listopada przyjeżdża do Ottawy (przez Miami i Nowy Jork).W grudniu w Montrealu, dzięki pomocy Wiktora Podoskiego, polskiego ministra, mieszkającego

w Ottawie, odbywa się wystawa indywidualna Rafała Malczewskiego w Museum of Arts.

1943–1946Malczewski dużo pracuje, maluje krajobrazy i sceny rodzajowe, czynnie uczestniczy w życiu artystycznym. 1949–1954Maluje, prace wystawia przede wszystkim w Dominion Gallery w Montrealu. 1957Ulega udarowi mózgu.

1958Rafał Malczewski otrzymuje oficjalne rządowe zaproszenie do Polski.

195914 lipca przypływa do Polski na statku „Batory”. Koszty podróży pokrywa rząd polski.Przebywa w Warszawie, Krakowie i Zakopanem, gdzie otrzymuje Złotą Odznakę Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.3 października opuszcza Polskę, rozczarowany i zniechęcony.

1960W Warszawie, nakładem wydawnictwa Czytelnik, ukazuje się książka Pępek świata. Wspomnienia o Zakopanem (ocenzurowana).

1962Otrzymuje nagrodę plastyczną paryskiej „Kultury”, która staje się dla niego ważnym finansowym wsparciem. 1964Wystawa indywidualna w Dominion Gallery w Montrealu (ostatnia).

196515 lutego umiera w szpitalu w Montrealu. Spoczywa w Montrealu.

75

1. Akt, 1876Olej na płótnie; 81 × 61Sygn. p. d.: J Malczewski | Paryż | pracownia | prof. Lehmana | A des Beaux | ArtsKolekcja Ku chwale Artysty

2. Artysta i Muza, 1898(Polonia i artysta – Myśl straszliwa)Olej na płótnie; 121 × 81,5Sygn. i dat. p. d.: J Malczewski 1898Kolekcja Ku chwale Artysty

3. Polonia, 1900(Pożegnanie)Olej na tekturze; 59,5 × 83Sygn. i dat. p. d.: J Malczewski 1900Kolekcja Ku chwale Artysty

4. Autoportret ze Śmiercią, 1902(Autoportret)Olej na płótnie; 75,5 × 55,4Sygn. i dat. l. g.: 1902 | Malcz | ewskiKolekcja Ku chwale Artysty

5. Autoportret z paletą i muzą na tle ogrodu, 1907SzkicOlej na tekturze; 40,5 × 31,5Sygn. i dat. l. g.: J Malczewski | 1907Kolekcja Ku chwale Artysty

6. Autoportret, 1906Olej na desce; 53,8 × 50,6Sygn. i dat. p. d.: J Malczewski 1906Kolekcja Ku chwale Artysty

7. Autoportret z Marią Balową, 1906Olej na tekturze; 73,5 × 101Sygn. i dat. p. g.: 1906 | JMalczewskiKolekcja Ku chwale Artysty

8. Autoportret z Meduzą, 1918DyptykOlej na desce; 86,7 × 64,2Sygn. i dat. l. d.: J Malczewski | 1918Kolekcja Ku chwale Artysty

9. Autoportret z Gorgonami, 1919Olej na płótnie; 98 × 126Sygn. i dat. l. d.: 1919 | J MalczewskiKolekcja Ku chwale Artysty

10. Autoportret, ok. 1922Olej na tekturze; 53,5 × 33NiesygnowanyKolekcja Ku chwale Artysty 11. Orfeusz rozpaczający, 1914(Eurydyka, Orfeusz) Olej na płótnie; 197 × 120Sygn. i dat. p. g.: J Malczewski | 1914.Kolekcja Ku chwale Artysty

12. Portret Sobiesława Fabiana Bystrzyńskiego, 1890(Portret pana z laseczką) Olej na desce; 32 × 27,5Sygn. i dat. p. g.: J Malczewski | 90.Kolekcja Ku chwale Artysty

13. Portret Józefa Karmańskiego, 1901Olej na desce; 49,5 × 67Sygn. i dat. l. d.: J Malczewski | 1901Kolekcja Ku chwale Artysty

14. Jesienią: portret podwójny, ok. 1906Olej na płótnie; 64 × 93NiesygnowanyKolekcja Ku chwale Artysty

15. Portret Michaliny Janoszanki, 1922(Portret dziewczyny z robótką)Olej na tekturze; 94,7 × 69Sygn. i dat. p. g.: Malczewski 1922Kolekcja Ku chwale Artysty

16. Portret żony artysty, ok. 1916Olej na tekturze; 105 × 71NiesygnowanyKolekcja Ku chwale Artysty

17. Portret mężczyzny, 1925Gwasz na tekturze; 23 × 15Sygn. i dat. p. g.: J Malczewski | 1925 | MajKolekcja Toma Podla, Seattle, USA, depozyt w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

18. Zatruta studnia, 1913Olej na płótnie naklejonym na tekturę; 39,5 × 32Sygn. p. d: – J Malczewski 1913 –Kolekcja Ku chwale Artysty

19. U źródła prawdy, 1909(Narcyz) Olej na płótnie; 140,5 × 96Sygn. i dat. l. d.: J Malczewski | 1909Kolekcja Ku chwale Artysty

20. Zuzanna i starcy, 1907Olej na płótnie; 121 × 201Sygn. i dat. p. g.: J Malczewski | 1907Kolekcja Ku chwale Artysty

21. Salome, 1908Olej na tekturze; 73 × 59,4Sygn. i dat. p. d.: J Malczewski 1908

22. Pragnienie – Zatruta studnia, 1905(Zatruta studnia)Olej na płótnie; 92,5 × 65,5Sygn. i dat. p. d.: Jacek Malczewski | 1905Kolekcja Toma Podla, Seattle, USA, depozyt w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

23. Powrót duszy artysty, 1914Olej na płótnie; 56 × 128Sygn. i dat. p. d.: J Malczewski – 1914 Kolekcja Ku chwale Artysty

24. Mój pogrzeb (tryptyk), 1923 Olej na płótnie; 27 × 60, 49 × 34, 27 × 60Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu

25. Prowadzeni przez anioła, 1920–1922Gwasz na papierze; 18,7 × 28,5NiesygnowanyKolekcja Ku chwale Artysty

26. Pejzaż – szkic, ok. 1920Olej na płótnie; 19 × 31,5Napis p. d.: J MalczewskiKolekcja Ku chwale Artysty

Spis prac

Jacek Malczewski

76

1. Karuzela w Zakopanem, ok. 1920–1925Olej na płótnie; 140 × 215Sygn. l. d.: Rafał Malczewski Muzeum Okręgowe w Tarnowie

2.Jesień, 1925Olej na płycie pilśniowej; 99 × 69Sygn. i dat. l. d.: Rafał | Malczewski |1926 Muzeum Narodowe w Szczecinie

3. Autoportret z fajką i książką na tle Tatr(Na odwrocie: Ulica w Zakopanem zimą), ok. 1925Olej na tekturze; 54 × 97NiesygnowanyMuzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

4. Mężczyzna z capem, 1930Olej na tekturze; 70,5 × 96,5Sygn. p. g.: Rafał MalczewskiMuzeum Narodowe w Szczecinie

5. Pejzaż górski. Pejzaż z Poronina, ok. 1928–1930Olej na tekturze; 79,5 × 100Sygn. l. d.: Rafał MalczewskiMuzeum Narodowe w Kielcach

6. Pejzaż zakopiański, ok. 1930Akwarela na papierze; 35 × 50Sygn. p. d.: Rafał Malczewski Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

7. Krajobraz tatrzański(Krajobraz ze sfalowanymi polami)Akwarela na papierze; 37,5 × 54Sygn. p. d.: Rafał MalczewskiKolekcja Toma Podla, Seattle, USA, depozyt w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

8. Widok z Głodówki, 1934Akwarela na papierze; 47 × 67,5Sygn. l. d.: Rafał Malczewski Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

9. Z Gorców ku Babiej Górze, 14 IV 1936Akwarela na papierze; 39 × 54Sygn. p. d.: Rafał Malczewski Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

10. Zima – Krywań i grań Hrubego, ok. 1933Akwarela na papierze; 47 × 67,5Sygn. l. d.: Rafał Malczewski Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

11. Staw w zimieAkwarela na papierze; 37,5 × 52Sygn. p. d.: Rafał MalczewskiKolekcja Toma Podla, Seattle, USA, depozyt w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

12. Potok w śniegu(Potok otulony śniegiem)Akwarela na papierze; 36,5 × 52Sygn. p. d.: Rafał MalczewskiKolekcja Toma Podla, Seattle, USA, depozyt w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

13. Kondensatory w Chorzowie, 1934–1935 Akwarela na papierze; 53,5 × 72Sygn. l. d.: Rafał MalczewskiMuzeum w Chorzowie 14. Mościce – rurociąg, 1938Olej na płótnie; 100 × 75Sygn. i dat. l. d.: Rafał Malczewski 38Muzeum Narodowe w Szczecinie

15. Kopalnia Mysłowice, 1934Olej na płótnie; 82 × 115Sygn. i dat. l. d.: Rafał Malczewski 34Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu

Rafał Malczewski

77

Bednarski T.Z., Krakowskim szlakiem Jacka Malczewskiego, Kraków 1999.

Grzybkowska T., Mitologia Malczewskiego, katalog wystawy, Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, Kraków 1995.

Grzybkowska T., Świat obrazów Jacka Malczewskiego, Warszawa 1996.

Heydel A., Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933.

Jacek Malczewski 1854–1929, Paris 2000.

Jakimowicz A., Jacek Malczewski i jego epoka, Warszawa 1970.

Janoszanka M., Wielki Tercjarz. Moje wspomnienia o Jacku Malczewskim, Poznań 1933.

Król A., Jacek Malczewski. Malarstwo, Legnica 2000.

Krzysztofowicz-Kozakowska S., Jacek Malczewski. Życie i twórczość, Kraków 2008.

Ku chwale artysty. In Praise of the Artist. Jacek Malczewski. Rafał Malczewski, oprac. zbiorowe, Zakopane 2011.

Kudelska D., Dukt pisma i pędzla. Biografia intelektualna Jacka Malczewskiego, Lublin 2008.

Ławniczakowa A., Jacek Malczewski, Kraków 1995.

Ławniczakowa A., Jacek Malczewski, Warszawa 1976.

Ławniczakowa A., Jacek Malczewski. Katalog wystawy monograficznej, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1968.

Ławniczakowa A., Jacek Malczewski. Wystawa dzieł z lat 1890–1926, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1990.

Nowakowska-Sito K., Między Wawelem a Akropolem. Antyk i mit w sztuce polskiej przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1996.

Posiadała Z.K., Jacek Malczewski (1854–1929). W 150. rocznicę urodzin i 75. rocznicę śmierci, katalog wystawy, Radom 2004.

Powrót. Jacek Malczewski 1854–1929, katalog wystawy, red. E. Charazińska, Warszawa 2000.

Wyka K., Thanatos i Polska, czyli o Jacku Malczewskim, Kraków 1971.

Czapska-Michalik M., Rafał Malczewski [1892–1965], Warszawa 2007.

Dobrowolski T., Wystawa cyklu obrazów Rafała Malczewskiego pt. Śląsk, „Zaranie Śląskie” 1936, z. 1, s. 27–31.

Folga-Januszewska D., Rafał Malczewski i mit Zakopanego, t. 1–2, Olszanica 2006 (tu wyczerpująca bibliografia).

Holeczko-Kiehl A., Rafał Malczewski / Cykle „Czary Śląsk” i „COP”, [w:] Wyprawa w 20-lecie, red. K. Nowakowska-Sito, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2008, s. 163–171.

Król A., Kondensatory z Chorzowa, [w:] Sztuka polska nowoczesna. Malarstwo – grafika – rzeźba w latach trzydziestych, Stalowa Wola 2007, s. 58–87.

Król A., Rafał Malczewski. Centralny Okręg Przemysłowy. Reportaż malarski 1938, Stalowa Wola 2008.

Luba I., Stalowa Wola – „Miasto ziszczonej tęsknoty”. Centralny Okręg Przemysłowy w propagandzie słownej i wizualnej ostatnich lat II Rzeczypospolitej, [w:] Miasto Stalowa Wola. Unikatowy zespół urbanistyczno-architektoniczny z lat 30. XX wieku, red. A. Sieradzka, Stalowa Wola 2008, s. 53–65.

Malczewski R., Betonowe dziwo, „Gazeta Polska”, 14 lipca 1938.

Malczewski R., I malarz potrafi kochać, „Polska Zachodnia”, 8 grudnia 1935, s. 4.

Malczewski R., Mościce-Zdrój, „Gazeta Polska”, 3 lipca 1938.

Malczewski R., Pisarz w C.O.P.ie, „Wiadomości Literackie”, 9 kwietnia 1939.

Malczewski R., Plastyk na Śląsku, „Wiadomości Literackie” 1936, nr 48, s. 20.

Malczewski R., Podróż nocą, „Gazeta Polska”, 10 lipca 1938.

Rozmowa z pierwszym malarzem COP Rafałem Malczewskim, „Polska Zbrojna”, 10 grudnia 1938.

Samotyhowa N., Centralny Okręg Przemysłowy Rafała Malczewskiego, „Praca obywatelska” 1939, nr 2, s. 7.

Szczypka-Gwiazda B., Śląski pejzaż Rafała Malczewskiego, [w:] Sztuka i natura. Materiały XXXVIII Sesji Naukowej Stowarzyszenie przeprowadzonej 23–25 listopada 1989 roku w Katowicach, Katowice 1991, s. 251–261.

Szewczyk W., Plastycy w plenerze górnośląskim. Rafał Malczewski, Bronisław Linke, Stanisław Szukalski, [w:] Syndrom Śląski, Katowice 1985, s. 99–128.

Wallis M., C.O.P Rafała Malczewskiego, „Wiadomości Literackie” 1939, nr 3, s. 7.

Wallis M., „Czarny Śląsk” Rafała Malczewskiego, „Wiadomości Literackie” 1935, nr 22, s. 5.

Wallis M., Poezja Czarnego Śląska, „Wiadomości Literackie”, 1935, nr 22 (2 czerwca), s. 22, przedruk [w:] Rafał Malczewski, [w:] idem, Sztuka polska dwudziestolecia. Wybór pism z lat 1921–1957, s. 174–187.

Wysokie napięcie entuzjazmu… Pierwszy reportaż malarski z COP-u, „Dzień dobry!” 1938, nr 40 (9 grudnia), s. 5.

Rafał MalczewskiJacek Malczewski

Wybrana bibliografia 78

Adam Brincken …jak to jest

Anna KrólJacek Malczewski*** Dzieła Kalendarium życia i twórczości Jacka Malczewskiego

Rafał Malczewski Felietony, reportaże i notatki z natury Dzieła Kalendarium życia i twórczości Rafała MalczewskiegoSpis prac Wybrana bibliografia

3

56

1046

51525572

7678

Spis treści

kurator wystawy

Anna Król

aranżacja wystawy

Adam Brincken

koordynator wystawy Joanna Wójcik

projekt, skład, druk© grupa tomami, www.tomami.pl

fotografieJerzy SzotŚwiatosław LenartowiczRobert Moździerz Jacek Kawa Grzegorz SoleckiMuzeum im. Jacka Malczewskiego w RadomiuMuzeum Narodowe w Kielcach

redakcjaAnastazja Oleśkiewicz

wydawcaMuzeum Regionalne w Stalowej Woliul. Sandomierska 1tel. 15 844 85 56www.muzeum.stalowawola.pl

© 2011 by Muzeum Regionalne w Stalowej Woli

ISBN 978-83-61032-73-1


afo

ry

i

pR

zes

tR

zen

ie

Meta

for

y i Przestr

zenie

Ma

la

rst

wo

Jac

ka

i ra

fała

Ma

lcz

ew

skic

h

Malarstwo




































Witkacy, 1927


afo

ry

i

pR

zes

tR

zen

ie

Meta

for

y i Przestr

zenie

Ma

la

rst

wo

Jac

ka

i ra

fała

Ma

lcz

ew

skic

h

Malarstwo




































Witkacy, 1927

Documents

metafory i przestrzenie