www.ebookgigs.com

www.ebookgigs.com

www.ebookgigs.com

Metodologia bada psychologicznychJerzy Brzeziski

W Y D A W N I C T W OW A R S Z A W A

N A U K O W E2 0 0 4

PWN

Projekt okadki i stron tytuowych Karolina Lijklema Redaktor Magorzata Kasprzewska Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska

Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1996 Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2003 ISBN 83-01-14041-0 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 lei.: (0 22) 695 43 21 faks:(0 22)695 40 31 e-mail: pwn@pwn.com.pl www.pwn.plWydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie V Arkuszy drukarskich 42,75 Druk ukoczono w lipcu 2004 r. Druk i oprawa: Toruskie Zakady Graficzne Zapolex" Sp. z 0.0. 87-100 Toru, ul. Gen. Sowiskiego 2/4

Spis treciWprowadzenie: dlaczego metodologia? ................................................... .1. R ne rozumienia metodologii ...................................................................................... 2. Dwa cele nauczania metodologii .................................................................................... 2.1. Znajomo biema ................................................................................. -................. 2.2. Znajomo czynna................................................................................................... 3. Podstawowa literatura z zakresu metodologii bada psychologicznych i dyscyplin pokrewnych

1515 17 18 20 23

Cz I. NATURA PROCESU BADAWCZEGO W PSYCHOLOGIIRozdzia 1. Struktura procesu badawczego w psychologii ....................1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Wprowadzenie.................................................................................................................. Cele poznania naukowego zewntrzne i wewntrzne ................................................... Schemat poznania naukowego .......................................................................................... Etapy postpowania badawczego w naukach empirycznych (wg M. Bunge'a).................. Struktura procesu badawczego w psychologii (ujcie wasne) ...................................... Midzy odkryciem" a uzasadnieniem" .......................................................................... Podsumowanie..................................................................................................................

2929 30 34 35 37 44 46

Rozdzia 2. Zewntrzne determinanty procesu badawczego w psychologii psychologia a praktyka spoeczna.........................................................1. Wprowadzenie.................................................................................................................. 2. Midzy zewntrznymi a wewntrznymi uwarunkowaniami procesu badawczego w psy chologii ........................................................................................................................... 3. Psychologia stosowana czy stosowanie psychologii jedna, albo wiele psychologii? . .

4848 49 51

4. Psychologia a model tzw. nauk praktycznych................................................................... 5. Obieg informacji midzy sfer praktyki spoecznej i sfer nauki ...................................... 6. Podsumowanie ..................................................................................................................

57 60 62

Rozdzia 3. Wewntrzne determinanty procesu badawczego (I) wpyw wiadomoci metodologicznej na rezultaty procesu badaw czego ............................................................................................................1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 2. Trafno badania psychologicznego .................................................................................. 2.1. Trafno wewntrzna ............................................................................................ 2.2. Trafno zewntrzna................................................................................................ 3. Proces badawczy w kontekcie wiadomoci metodologicznej .......................................... 4. Poza kontekstem wiadomoci metodologicznej ................................................................ 5. Podsumowanie..................................................................................................................

6464 65 65 68 71 82 86

Rozdzia 4. Wewntrzne determinanty procesu badawczego (II) badanie psychologiczne jako interakcja: badacz-osoba badana" . . . .1. Wprowadzenie.................................................................................................................. 2. Osobliwoci badania psychologicznego (wg S. Rosenzweiga)............................................ 3. Nastawienia badacza na potwierdzenie hipotezy badawczej efekt oczekiwa interper sonalnych badacza OIB (wg R. B. Rosenthala) ................................................................ 3.1. Pojcie efektu oczekiwa interpersonalnych badacza OIB efekt Golema i efekt Galatei.......................................................................................................... 3.2. Czynniki ksztatujce OIB........................................................................................ 3.3. Rosenthala teoria czterech czynnikw poredniczcych w powstawaniu OIB . . . . 3.4. Zapobieganie wystpowaniu efektu OIB.................................................................. 4. Postrzeganie przez osob badan sytuacji badawczej ...................................................... 4.1. Status motywacyjny osoby badanej, SM .................................................................. 4.2. Koncepcja wskazwek sugerujcych osobie badanej tre hipotezy badawczej WSH (wg M. T. Ome'a)................................................................................................... 4.2.1. Charakterystyka zmiennych WSH ................................................................ 4.2.2. Trzy procedury kontroli WSH ..................................................................... 4.2.2.1. Badanie posteksperymentalne........................................................ 4.2.2.2. Niby-eksperyment ......................................................................... 4.2.2.3. Symulacja eksperymentalna .......................................................... 4.2.3. Nowe plany eksperymentalne do badania efektw WSH ............................. 4.3. Koncepcja lku osoby badanej przed ocen wystawian przez badacza, LPO (wg M. J. Rosenberga) ......................................................................................................... 4.3.1. LPO jako zmienna poredniczca ............................................................ 4.3.2. Dwie metody badania wpywu LPO na wyniki badania psychologicznego . 4.3.2.1. Metoda powtrnego przeprowadzenia badania wg zmienionego scenariusza.................................................................................... 4.3.2.2. Metoda manipulowania pobudzeniem emocjonalnym ................. 4.3.3. Czynniki wyzwalajce u osb badanych LPO.............................................. 4.4. Czy osoba badana nastawiona jest na wspprac z badaczem?.............................. 4.5. Oczekiwania interpersonalne osoby badanej formuowane pod adresem badacza, OIOB ........................................................................................................ 5. Powizaraa midzy zmiennymi kontekstu psychologicznego badania psychologicznego . 6. Podsumowanie..................................................................................................................

8888 89 89 89 90 93 94 95 95 96 96 103 104 105 106 106 109 109 112 112 114 116 118 120 121 124

Rozdzia 5. Etyczne problemy psychologii (I) midzy kodeksem etycznym a laboratorium............................................................................1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 2. Szczeglnie etycznie wtpliwe aspekty dziaalnoci badawczej psychologa ....................... 2.1. Okamywanie osb badanych.................................................................................... 2.2. Nara anie osb badanych na cierpienie, wstyd, lk przed ocen oraz zani anie ich samooceny ............................................................................................................... 2.3. Psycholog (wykadowca i egzaminator) a student w roli osoby badanej.................... 3. Informowanie spoecznoci uczonych o uzyskanych rezultatach badawczych..................... 3.1. Ukrywanie niedoskonaoci warsztatowych ............................................................ 3.2. Kopoty z trafnoci zewntrzn............................................................................... 3.3. Nastawienie na potwierdzanie hipotez pomaganie" hipotezom ......................... 3.4. Intersubiektywna kontrolowalno rezultatu badawczego problem repetycji bada psychologicznych ..................................................................................................... 4. Podsumowanie..................................................................................................................

125125 129 132 138 142 144 145 147 148 150 152

Rozdzia 6. Etyczne problemy psychologii (II) midzy kodeksem etycznym a praktyk spoeczn .................................................................1. 2. 3. 4. Wprowadzenie................................................................................................................... Rezultat badawczy jako podstawa praktycznego dziaania .................................................. Psycholog jako nauczyciel i mistrz - jedno badania i nauczania .................................. Testy psychologiczne w rkach psychologa .................................................................... 4.1. Test psychologiczny i jego u ytkownik ................................................................. 42. Adaptacja obcego testu ............................................................................................ 4.3. Intencja twrcy testu a zakres jego rzeczywistych zastosowa ................................. 4.4. Prawa osoby badanej ............................................................................................ 4.5. Uwagi kocowe ....................................................................................................... 5. Podsumowanie ................................. '. ...............................................................................

154154 155 157 165 166 169 172 175 178 178

Cz II ZMIENNE PROBLEMY HIPOTEZYRozdzia 7. Zmienne i ich operacjonalizacja1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

.........................................

183183 184 186 188 189 192 195 195 198 200 203 203 204 205

Wprowadzenie .................................................................................................................. Pojcie zmiennej............................................................................................................... Konstrukcja mnogociowa zmiennej ilociowej ............................................................ S. S. Stevensa klasyfikacja zmiennych: nominalne, porzdkowe, interwaowe i ilorazowe Zmienne zale ne i niezale ne. Klasyfikacja zmiennych ................................................ Zasady wprowadzania terminw teoretycznych do nauk empirycznych (wg J. Kmity) . Wskaniki......................................................................................................................... 7.1. Pojcie wskanika wskaniki rzeczowe i definicyjne .......................................... 7.2. Klasyfikacja wskanikw (wg S. Nowaka) .......................................................... 7.3. Moc rozdzielcza wskanikw empirycznych ............................................................ 8. Wyniki uzyskane na skalach narzdzi pomiarowych jako wskaniki zmiennych ilociowych 8.1. Zao enia dotyczce natury narzdzia pomiarowego n ............................................. 8.2. Pojcie funkcji operacyjnej....................................................................................... 8.3. Pojcie idealnego narzdzia md ............................................................................

9. Nowe ujcie problemu operacjonalizacji zmiennych psychologicznych (wg E. Homowskiej) 9.1. Istota procedury operacjonalizacji............................................................................ 9.1.1. Czynnik wielko zmienna................................................................ 9.1.2. Podstawowe zao enia.................................................................................. 9.2. Etapy procedury operacjonalizacji ....................................................................... 9.2.1. Rekonstrukcja czynnika teoretycznego; konstrukcja wielkoci...................... 9.2.2. Konceptualizacja wielkoci, dobieranie wskanikw, konstruowanie zmiennej 9.2.3. Dobr narzdzia pomiarowego i pomiar zmiennej ................................... 9.3. Analiza przykadu.................................................................................................... 10. Podsumowanie................................................................................................................

206 206 207 208 209 209 211 213 214 215

Rozdzia 8. Problemy badawcze i hipotezy badawcze

...........................

216 216216 218 220 223 225 226 227

1. Wprowadzenie.......................................................................................................2. Problem badawczy jako pytanie cechy dobrze sformuowanego problemu badawczego 2.1. Pytania rozstrzygnicia i pytania dopenienia ....................................................... 2.2. N. Bemapa klasyfikacja pyta................................................................................... 3. Klasyfikacja problemw badawczych................................................................................ 4. Hipoteza jako odpowied na pytanie badawcze cechy dobrze sformuowanej hipotezy 5. Klasyfikacja hipotez badawczych ..................................................................................... 6. Podsumowanie..................................................................................................................

Cz III. W STRON METOD STATYSTYCZNYCHRozdzia 9. Prba .................................................................................................1. 2. 3. 4. Wprowadzenie.................................................................................................................. Dlaczego prba zo ona z ochotnikw jest stronnicza?..................................................... Prba kwotowa................................................................................................................. Prba losowa.................................................................................................................... 4.1. Pojcie operatu losowania i mechanizmu losowania ............................................ 4.2. Jak posugiwa si tablicami liczb losowych ........................................................ 4.3. Odmiany schematw losowania prby ..................................................................... 4.3.1. Losowanie nieograniczone indywidualne ........................................................ 4.3.2. Losowanie systematyczne indywidualne ........................................................ 4.3.3. Losowanie warstwowe ................................................................................... 4.3.4. Losowanie grupowe ....................................................................................... 4.3.5. Losowanie wielostopniowe............................................................................. 4.4. Testowanie losowoci prby ................................................................................ 4.5. Wyznaczanie niezbdnej wielkoci prby przykad ze schematem losowania nieograniczonego indywidualnego............................................................................ 5. Podsumowanie..................................................................................................................

231231 232 234 236 238 239 240 240 240 241 242 243 244 246 248

Rozdzia 10. Miary siy zwizku midzy zmiennymi wybrane zagad nienia ..................................................................................................................... Wprowadzenie .................................................................................................................. 2. Zwizek liniowy versus zwizek krzywoliniowy ...............................................................

249249 250

3. Metoda oceny liniowoci" i odchylenia od liniowoci" zwizku dwch zmiennych . . 4. Wybr optymalnej miary siy zwizku midzy zmiennymi ............................................... 5. Podsumowanie ..................................................................................................................

251 25 6 25 9

Rozdzia 11. Testy istotnoci r nic wybrane zagadnienia ...............1. Wprowadzenie.................................................................................................................. 2. Waninki poprawnego stosowania testw istotnoci r nic w badaniach empirycznych . 2.1. Respektowanie zasady randomizacji ...................................................................... 2.2. Grupy (dane) niezale ne versus grupy (dane) zale ne............................................... 23. Respektowanie zao enia o rozkadzie zmiennej zale nej w populacji ..................... 2.4. Problem homogenicznoci (jednorodnoci) porwnywanych grup ............................ 2.5. Skala pomiarowa zmiennej zale nej ...................................................................... 2.6. Liczba porwnywanych grup ................................................................................... 2.7. Du e N versus mae W............................................................................................ 3. Wybr optymalnego testu statystycznego grupy (dane) niezale ne ............................... 3.1. Najbardziej rozpowszechnione testy statystyczne w praktyce badawczej psychologw 3.2. Algorytm wyboru optymalnego testu ....................................................................... 4. Wybr optymalnego testu statystycznego grupy (dane) zale ne.................................... 4.1. Najbardziej rozpowszechnione testy statystyczne w praktyce badawczej psychologw 4.2. Algorytm wyboru optymalnego testu ....................................................................... 5. Podsumowanie...................................................................................................................

260260 261 261 262 263 264 265 265 266 267 267 272 273 273 277 277

Cz IV. MODELE SPRAWDZANIA HIPOTEZRozdzia 12. Model eksperymentalny (E) .................................................... 282282 284 284 290 292 296 303 304 307 309 313 313 318 322 323 323 323 325 326

1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 2. Charakterystyka modelu eksperymentalnego (E) ................................................................ 2.1. Model eksperymentalny (E) a model quasi-eksperymentalny (qE) ............................ 2.2. Pojcie kontroli zmiennych niezale nych.................................................................. 2.2.1. Dwie metody kontroli zmiennych niezale nych stosowane w planach jedno-jednozmiennowych, dwuwartociowych (0-1")............................................ 2.2.2. Statystyczny aspekt kontroli zmiennych analiza wariancji zmiennej zale nej 2.3. Znaczenie randomizacji ............................................................................................ 2.4. Rola instrukcji maskujcych cel eksperymentu w psychologii (decepcja")............... 2.5. Realizm yciowy i realizm psychologiczny .............................................................. 3. Pojcie planu eksperymentalnego i quasi-eksperymentalnego ............................................. 4. Trafno planu eksperymentalnego i czynniki j zakcajce ............................................. 4.1. Trafno wewntrzna i czynniki j zakcajce ........................................................ 4.2. Trafno zewntrzna i czynniki j zakcajce ..................................................... 4.3. Statystyczny kontekst trafnoci ............................................................. -.................. 4.4. Odniesienie do teorii................................................................................................ 5. Odmiany planw eksperymentalnych................................................................................. 5.1. Plany jedno-jednozmiennowe, dwuwartociowe (0 -1")........................................... 5.1.1. Plan 1. z grup kontroln, z pomiarem pocztkowym i kocowym zmiennej zale nej......................................................................................................... 5.1.2. Plan 2. z grup kontroln, bez pomiaru pocztkowego zmiennej zale nej

5.1.3. Plan 3. z pomiarem pocztkowym i kocowym zmiennej zale nej w r nych grupach ............................................................................................ 5.1.4. Plan 4. czterogrupowy, Solomona ........................................................... 5.1.5. Plan 5. trzygrupowy, z podwojonym pomiarem pocztkowym i jednym pomiarem kocowym zmiennej zale nej....................................................... 5.1.6. Plan 6. czterogrupowy, z pomiarem pocztkowym i kocowym zmiennej zale nej na r nych grupach .................................................................... 5.2. Ograniczenia planw 0-1" ...................................................................................... 5.3. Piany jedno-wielozmiennowe, wielowartociowe kilka uwag wprowadzajcych . 6. Ocena istotnoci zmiennych niezale nych w modelu eksperymentalnym ........................... 6.1. Poziom istotnoci statystycznej a a faktyczna istotno zmiennej X (postpowania eksperymentalnego) dla danej zmiennej zale nej Y .................................................. 6.1.1. Jak liczne powinny by grupy: eksperymentalna i kontrolna? Du a prba versus maa prba.............................................................................................. 6.1.2. Nastawienie na kontrol bdu I lub II rodzaju ............................................ 6.2. Wskaniki istotnoci zmiennej X (postpowania eksperymentalnego) ....................... 7. Podsumowanie ..................................................................................................................

327 328 332 332 333 334 337 337 337 338 340 341

Rozdzia 13. Model wielokrotnej regresji (MR) ........................................1. Wprowadzenie model analizy wariancji (ANOVA) a model wielokrotnej regresji (MR) 2. Zmienne (niezale ne) ilociowe w liniowym modelu MR ............................................. 2.1. Podstawowe odmiany MR........................................................................................ 2.1.1. Model liniowy: jedno-jednozmiennowy .................................................. 2.1.2. Model liniowy: jedno-wielozmiennowy....................................................... 2.2. Wprowadzenie interakcji zmiennych ilociowych do modelu MR ........................... 3. Zmienne jakociowe w modelu MR konstruowanie zmiennych instrumentalnych . . . 3.1. Jedna zmienna dwukategorialna analiza przykadu: test r, test F, wspczynnik korelacji r ............................................................................................................. 3.2. Jedna zmienna wielokategohalna.............................................................................. 3.2.1. Analiza przykadu z wykorzystaniem kodowania zero-jedynkowego............. 3.2.2. Analiza przykadu z wykorzystaniem kodowania quasi-eksperymentalnego 3.2.3. Analiza przykadu z wykorzystaniem kodowania ortogonalnego ................... 3.3. Dwie zmienne wielokategorialne zagadnienie interakcji miedzy zmiennymi jakocio wymi........................................................................................................................ 3.3.1. Analiza przykadu z wykorzystaniem kodowania ortogonalnego ................... 3.3.2. Analiza przykadu z wykorzystaniem kodowania quasi-eksperymentalnego . 3.3.3. Interakcja midzy zmiennymi jakociowymi a kodowanie zero-jedynkowe . 3.4. Kodowanie interakcji wielu zmiennych jakociowych .............................................. 4. Ustalenie porzdku istotnociowego w obrbie zmiennych niezale nych wprowadzonych do modelu MR ................................................................................................................. 5. Podsumowanie ..................................................................................................................

343343 346 346 347 354 362 363 363 370 370 379 388 396 398 402 423 425 426 429

Rozdzia 14. Model ex post facto (EPF) ..................................................

431431 431 432 432 438 443

1. Wprowadzenie................................................................................................................... 2. Model eksperymentalny a model EPF............................................................................... 3. Dwie odmiany modelu EPF.............................................................................................. 3.1. Odmiana eksploracyjna (EPF-E) .............................................................................. 3.2. Odmiana konfirmacyjna (EPF-K)............................................................................. 4. Zbieranie i opracowywanie danych empirycznych pochodzcych z wywiadw ................

10

4.1. Opracowanie schematu zbierania danych za pomoc wywiadu..................................... 4.2. Przeszkolenie osb prowadzcych wywiady oraz sdziw kompetentnych . . . . 4.3. Przygotowanie skal szacunkowych i ich akceptowanie przez badacza .......................... 5. Ocena istotnoci zmiennych w modelu EPF ................................................................................ 6. Wady i zalety modelu EPF ............................................................................................................. 7. Podsumowanie....................................................................................................................................

443 445 447 449 450 451

Cz V. PODSTAWY KONSTRUKCJI TESTW PSYCHOLOGICZNYCH I INTERPRETACJI ILOCIOWEJ DANYCH TESTOWYCHRozdzia 15. Rzetelno i bd standardowy pomiaru.................................1. Wprowadzenie.................................................................................................................................... 2. Zao enia klasycznej teorii testw psychologicznych .............................................................. 3. Odmiany bdu standardowego ....................................................................................................... 3.1. Bd pomiaru wyniku otrzymanego ..................................................................................... 3.2. Bd estymacji wyniku prawdziwego................................................................................... 3.3. Bd pomiaru wyniku prawdziwego..................................................................................... 3.4. Bd prognozy.......................................................................................................................... 3.5. Bd zastpienia ....................................................................................................................... 3.6. Analiza porwnawcza bdw ............................................................................................... 3.7. Punktowa i przedziaowa estymacja wyniku prawdziwego ............................................. 4. 5. 6. 7. 8. Sze emirycznych metod estymacji rzetelnoci testu psychologicznego ................................ Metody oparte na porwnaniu dwukrotnego badania tym samym testem .............................. Metody oparte na porwnaniu form alternatywnych (rwnolegych) testu.............................. Metody oparte na porwnaniu czci (np. powek) tego samego testu ................................. Metody oparte na analizie waciwoci statystycznych pozycji testowych .............................. 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 8.6. Wzory K-R 20 i KR 21 Kudera i Richardsona ................................................................ Wzr Cronbacha...................................................................................................................... Podejcie Hoyta ....................................................................................................................... Podejcie Lorda i Novicka oraz Cronbacha, Gleser, Nandy i Rajaratnama................. Podejcie Winera..................................................................................................................... Podejcie Brzeziskiego .........................................................................................................

455455 458 461 461 462 462 462 463 463 464 466 468 470 47 1 473 473 475 476 480 484 491 491 493 499 499 500 500 50 5

8.6.1. Uwagi krytyczne o dotychczasowych ujciach problemu rzetelnoci testu . 8.6.2. Wskanik DT ............................................................................................................. 9. M e t o d y o p a r t e n a a n a l i z i e z w i z k u p o z y c j i t e s t o w y c h z o g l n y m w y n i k i e m t e s t u . . . . 9.1. W z r S p e a r m a n a - B r o w n a ....................................................................................................... 9.2. Wzr Gulliksena ................................................................................................................ 10. Metody oparte na badaniu stopnia zgodnoci sdziw kompetentnych (wspczynnik W-Kendalla) ........................................................................................................................................ 11. Podsumowanie................................................................................................., .................................

Rozdzia 16. Moc dyskryminacyjna pozycji testowych................................1. Wprowadzenie.................................................................................................................................... 2. Trzy wskaniki mocy dyskryminacyjnej pozycji testowych .......................................................

507507 507

11

2.1. Wspczynnik korelacji punktowo-czteropolowej korzystanie z tablic Jurgensena 2.2. Wspczynnik korelacji punktowo-dwuseryjnej ..................................................... 2.3. Wspczynnik korelacji dwuseryjnej korzystanie z tablic Flanagana (metoda dol nych i grnych 27% prby)..................................................................................... 2.4. Sprowadzanie pozycji wielokategorialnej do postaci dwukategorialnej (metoda Edwardsa-Kilpatricka) .................................................................................................. 3. Podsumowanie..................................................................................................................

507 509 510 511 513

Rozdzia 17. Trafno..................................................................................1. Wprowadzenie.................................................................................................................. 2. Cztery aspekty trafnoci.................................................................................................... 2.1. Trafno kryterialna................................................................................................. 2.2. Trafno treciowa (wewntrzna)............................................................................. 3. Trafno teoretyczna (wg L. J. Cronbacha i P. E. Meehla) .............................................. 4. Aspekt zbie ny (konwergentny) i r nicowy (dyskryminatywny) trafnoci analiza ma cierzy wielu cech wielu metod" D. T. Campbella i D. W. Fiskego .......................... 4.1. Aspekt zbie ny i aspekt r nicowy trafnoci ....................................................... 4.2. Metoda klasyczna" analizy macierzy WCWM ..................................................... 4.3. Wykorzystanie wielowymiarowych modeli statystycznych do analizy macierzy WCWM.................................................................................................................... 5. Badanie trafnoci z wykorzystaniem modelu analizy czynnikowej (tzw. trafno czynniko wa) ................................................................................................................................. 6. Podsumowanie..................................................................................................................

514514 516 517 519 520 525 525 527 530 532 534

Rozdzia 18. Standaryzacja obiektywno normalizacja ...............1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 2. Standaryzacja i obiektywno testu................................................................................... 3. Skale standardowe oparte na modelu rozkadu normalnego.............................................. 3.1. Skala tenowa (7) ..................................................................................................... 3.2. Skala stenowa.......................................................................................................... 4. Porwnanie skal standardowych........................................................................................ 5. Podsumowanie..................................................................................................................

536536 537 539 539 541 543 545

Rozdzia 19. Analiza profilw psychometrycznych porwnania intraindywidualne i interindywidualne..............................................................1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 2. Analiza intraprofilowa ...................................................................................................... 2.1. Wykaz stosowanych oznacze i wzorw pomocniczych ........................................ 2.2. Wykrelenie profilu otrzymanego (P) oraz profilu grnych (P-g) i profilu dolnych (P-d) granic przedziaw ufnoci.............................................................................. 2.3. Analiza dyspersji profilu wskanik: G-D . . .".................................................... 2.4. Analiza odchyle wynikw poszczeglnych testw (7i) od redniego profilu (P) wskanik: Ti-P....................................................................................................... 2.4.1. rednia obliczona z uwzgldnieniem testu 71,................................................ 2.4.2. rednia obliczona bez uwzgldnienia testu 7",.............................................. 2.5. Ocena istotnoci r nic wynikw dwch testw: 7/ i Tj wskanik: d(T, - 7}) . 3. Analiza interprofilowa ......................................................................................................

548548 549 549 551 553 555 555 557 558 559

12

3.1. Wspczynnik G-Holleya i Guilforda testy dychotomiczne (0, 1") .................... 3.2. Wspczynnik GT-Vegeiiusa testy trychotomiczne (-1, 0, +1") ......................... 3.3. Wspczynnik rsp-Vegeliusa dla testw o wynikach wyra onych na skali dwubiegu nowej ...................................................................................................................... 3.4. Wykorzystanie wspczynnika korelacji rangowej TRAFNY BDB [pozostawienie nietrafnej hipotezy]

TRAFNE

N I ET R AF N E

Rys. 3.1. Cztery rodzaje trafnoci wystpujce w badaniu psychologicznym: I. Trafno hipotezy, II. Trafno badania empirycznego, III. Trafno RB, IV. Trafno decyzji badacza

Opisany wy ej rodzaj trafnoci badania psychologicznego nazwiemy trafnoci wewntrzn2. Za badanie trafne wewntrznie bdziemy za uznawa badanie przeprowadzone w sposb umo liwiajcy uzyskanie prawdziwej odpowiedzi na sfor* Nawizuj tu do pojcia internal validity (trafno wewntrzna) wprowadzonego w pracy Campbella (1957) i rozwinitego w pracach Campbella i Stanleya (1963) oraz Cooka i Campbella (1979). Wprowadzone przez Campbella rozr nienie midzy trafnoci wewntrzn i trafnoci zewntrcn spotkao si nie tylko z aprobat cho ta w efekcie przewa ya - ale te z uwagami bytycznymi (por. Kruglanski, Kroy, 1975: Hultsh, Hickey, 1978), ktre, jak mi si wydaje, Cook iCampbeli przekonywajco odparli (1979, s. 85-94).

67

mulowane przez badacza pytanie (umo liwiajce rozwizanie problemu badawczego). Inaczej mwic, badanie trafne wewntrznie stwarza mo liwo uzyskania potwierdzenia hipotezy, je eli jest ona prawdziwa, i jej odrzucenia, je eli jest ona faszywa.

2.2. Trafno zewntrznaPrzejdmy teraz do pytania drugiego. Za my na pocztek, e psycholog przeprowadzi trafne wewntrznie badanie empiryczne i podj, tak e trafn, decyzj dotyczc hipotezy badawczej. I co dalej? Ot powinien on teraz uoglni (zgeneralizowa) RB (dokadniej: tre hipotezy potwierdzonej w badaniu empirycznym) na wszystkie te elementy populacji (najczciej populacja obejmuje zbir osb o znanych badaczowi waciwociach), ktre reprezentowane byy w prbie, na ktrej przeprowadzono waciwe badanie empiryczne testujce hipotez badawcz. Taki jest zreszt sens prowadzenia bada na reprezentatywnych prbach (o stosunkowo niewielkich liczebnociach) pobieranych z populacji obejmujcych du o osb i przez to trudnych (technicznie czy ekonomicznie) do objcia danych badaniem. Generalizowaniu podlegaj tak e elementy sytuacji badania (wytworzone przez badacza w laboratorium), w ktrej w okrelony sposb zachowuj si osoby badane wchodzce w skad prby. Zakada si przy tym milczco, e elementy sytuacji badania stanowi uproszczony, ale w miar wierny, obraz realnej sytuacji yciowej. Dlatego te (np. Aronson i inni, 1994, s. 58) mwi si o: (1) realizmie psychologicznym (psychological realism) i (2) realizmie yciowym {mundane realism), ktrymi powinien by nacechowany ka dy eksperyment przeprowadzony przez psychologa (o czym dokadniej w rozdz. 12., pkt. 2.5.). Generalizowanie wnioskw z poziomu prby na poziom populacji jest uzasadnione wwczas, gdy zmienne niezale ne zaliczone przez badacza do obrazu przestrzeni zmiennych istotnych dla zmiennej zale nej, tj. O(Py), bd przyjmoway dla elementw (osb) z prby wartoci z tych samych podzakresw wartoci co dla elementw (osb) z populacji. Zatem nie tylko: O(PY )-prby = 0(P y)-populacji, ale tak e, na poziomie prby, uwzgldnione s te same podzakresy wartoci zmiennych zaliczonych do O(P). Nie jest to wcale warunek atwy do spenienia w przypadku dyscyplin naukowych zaliczanych do nauk behawioralnych, a wic i w przypadku psychologii. Jednym z powodw, dla ktrych wspomniany zabieg uoglniania RB z prby (przebadanej!) na populacj (nie poddan badaniom!) mo e by i najczciej jest nieuprawniony, jest to, e Xj istotne dla Y (najczciej zmienne zakcajce) przyjmuj dla osb z prby wartoci z innego podzakresu wartoci ni dla osb z populacji. Zilustruj to nastpujcym przykadem: 68

Kinsey i jego wsppracownicy przeprowadzili w latach czterdziestych i pidziesitych synne badania nad zachowaniem seksualnym m czyzn i kobiet (Kinsey i inni, 1948; Kinsey i inni, 1953). Przeprowadzone nad wzorcem zachowa seksualnych badania objy 8 tys. m czyzn i 12 tys. kobiet. Badania miay charakter ankietowy i objy tylko ochotnikw. Z wczeniej przeprowadzonych przez Masowa (1942) bada nad zwizkiem zachowa seksualnych kobiet z ich poczuciem wasnej wartoci wynikao, e osoby, ktre uzyskiway wysokie wyniki w tecie badajcym t zmienn, wykazyway tendencj do przyjmowania niekonwencjonalnych postaw wobec zachowa seksualnych. Z kolei pniejsze badania Masowa i Sakody (por. Maslow, Sakoda, 1952) przeprowadzone na czci osb badanych przez Kinseya i jego wsppracownikw wykazay, e osoby biorce ochotniczo udzia w badaniach ankietowych uzyskiway wy sze wyniki na skali poczucia wasnej wartoci ni nieochotnicy. Podsumowujc wyniki owych bada mo na powiedzie (Rosenthal, Rosnow, 1984, s. 186), e badania przeprowadzone przez zesp Kinseya dostarczyy RB krelcych nieprawdziwy obraz wzorcw zachowa seksualnych obowizujcych w spoeczestwie amerykaskim lat czterdziestych naszego wieku. Spoeczestwo amerykaskie nie byo a tak niekonwencjonalne, jeli chodzi o sfer zachowa seksualnych, jak by to wynikao z bada Kinseya. Niestety, w psychologii stosunkowo du o bada empirycznych prowadzi si na prbach skompletowanych z ochotnikw. Rosnow i Rosenthal (1976) szacuj ich liczb na 70 90% (s to zazwyczaj studenci pierwszych lat studiw, i to studiw psychologicznych!). Stawia to pod znakiem zapytania mo liwo poprawnego generalizowania RB z tak dobieranych (nie losowo) prb na populacje. Ten rodzaj trafnoci, ktry zwizany jest z prawomocnoci zabiegu generalizowania RB z prby na populacj, nazwiemy trafnoci zewntrzn3. Dane badanie empiryczne jest trafne zewntrznie, je eli na poziom populacji opisanej podzakresami wartoci zmiennych niezale nych oraz zmiennej zale nej mo na bdzie przenie RB uzyskany z badania przeprowadzonego na poziomie prby. Inaczej mwic, zabieg przeniesienia (generalizowania) RB z prby na populacj bdzie uprawniony, je eli O(pY)-prby bdzie to samy z 0(Py)-populacji pod wzgldem tych samych podzakresw wartoci Xj oraz Y opisujcych prb i populacj. Zbierzmy, to co dotychczas powiedzielimy o ograniczeniach trafnoci zewntrznej. Ograniczenia generalizowania wnioskw z poziomu prby na poziom populacji (a wic ograniczenia trafnoci zewntrznej bada psychologicznych) zwizane s z: (a) brakiem symetrii O(P Y )-prby i O^^-populacji pod wzgldem: (a~l): liczby zmiennych wa nych (nieadekwatno 0(PK)-prby wzgldem zawartoci 0(/V)-populacji,Campbell (1957: tak e: Campbell, Stanley, 1963; Cook, Campbell, 1979) wprowadzi pojcie akrnal validily (trafno zewntrzna).3

69

(b)

(a-2): podzakresw wartoci tych samych zmiennych wa nych (nieadekwatno O(Pr)-prby wzgldem zakresw wartoci zmiennych wa nych z 0(/V)-populacji; brakiem symetrii O(PY )'prby i O(PY )-populacji pod wzgldem zawartoci podzbioru zmiennych zakcajcych w O(PY)-pTby\ pewne zmienne w nim wystpujce nie pojawi si w 0(/V)-populacji: (b-1): stosowanie pomiaru zmiennych, a zwaszcza pomiaru zmiennej zale nej (kontekst pomiaru), przed (tzw. efekt pretestu) i po wprowadzeniu manipulacji eksperymentalnej (posttest), w celu ustalenia wielkoci efektu eksperymentalnego; (b-2): dobr osb do grup porwnawczych (np. eksperymentalnej i kontrolnej) nie respektujcy zasady randomiazacji (kontekst selekcji), a zwaszcza wykorzystywanie w badaniach: (b-2.1): ochotnikw, (b-2.2): osb specjalnych" (np. winiw, onierzy, studentw psychologii (!), osb zamieszkujcych wyranie wyodrbnione i nietypowe" terytoria), (b-2.3): osb w jaki sposb uzale nionych od badacza (np. studentw zdajcych egzamin u profesora prowadzcego nieprzyjemne badania nad stresem); (b-3): prowadzenie bada w warunkach nie odpowiadajcych warunkom, na ktre bd uoglniane wyniki badania (kontekst warunkw); (b-4): oddziaywanie na osoby badane z prby, w czasie trwania badania, zdarze zewntrznych" wobec sytuacji badawczej (kontekst historyczny), ktre nie wystpi lub wystpi z inn intensywnoci wtedy, gdy badacz bdzie odnosi wyniki otrzymane na podstawie badania prby do osb z caej populacji; (b-5): wchodzenie osb badanych w interakcje z badaczem (kontekst psychologiczny), co zwizane jest z oddziaywaniem na zmienn zale n takich zmiennych kontekstu psychologicznego (por. rozdz. 4.), jak: (b-5.1): lk osoby badanej przed ocen (por. rozdz. 4., pkt. 4.3.), (b-5.2): wskazwki sugerujce osobie badanej tre hipotezy badawczej (por. rozdz. 4., pkt. 4.2.), (b-5.3): motywacyja osoby badanej (por. rozdz. 4., pkt. 4.1.), (b-5.4): oczekiwania interpersonalne badacza (por. rozdz. 4., pkt. 3.1-3.3); (b-6): wchodzenie badaczy w interakcj z instytucjami (kontekst socjologiczny) zamawiajcymi przeprowadzenie bada (sponsorujcymi je).

Rysunek 3.2. ilustruje postpowanie badacza w kontekcie trafnoci zewntrznej i trafnoci wewntrznej badania empirycznego przeprowadzanego w psychologii.

Rys. 3.2. Trafno wewntrzna a trafno zewntrzna badania psychologicznego

3. Proces badawczy w kontekcie wiadomoci metodologicznejRozpatrujc proces badawczy w kontekcie takiego konstruktu teoretycznego, jakim jest SM (wiadomo metodologiczna), nie sposb pomin aby uzyska w miar peny obraz uwarunkowa tego procesu pozostaych kontekstw, po arnetodologicznych, a wynikajcych z psychologicznej i socjologicznej natury badania empirycznego realizowanego przez psychologa (o czym, jako jeden z pierwszych, pisa wspomniany ju Rosenzweig, 1933). Jest to tym bardziej istotne, e jak si wydaje owe pozametodologiczne wpywy w jaki sposb przyczyniaj si do ksztatowania oblicza indywidualnej SM, a w konsekwencji i spoecznej SM. Jak to uj Kmita (1976), zapotrzebowanie spoeczne, o ktrym bya mowa w poprzednim rozdziale, zgaszane pod adresem okrelonej dyscypliny naukowej trafia" na okrelony stan spoecznej wiadomoci metodologicznej. To, jak warto bdzie miaa odpowied psychologii na zapotrzebowanie spoeczne zgaszane przez sfer praktyki spoecznej, bdzie w znaczcym stopniu zale ao od stanu owej wiadomoci. 71

Istot owego powizania stanu SM spoecznoci uczonych z zapotrzebowaniem praktyki spoecznej na nowy, okrelony typ wynikw badawczych uj Kmita (1976, s. 97): Pierwotnie obiektywne jest zawsze zapotrzebowanie na okrelony typ wynikw badawczych, za wiadomo metodologiczna stanowi subiektywn reprezentacj tego zapotrzebowania. Je eli przy tym jest to reprezentacja dostatecznie adekwatna, a wic oparta na niej subiektywnie praktyka badawcza jest efektywna staje si ona spoecznym wzgldnie trwaym kontekstem subiektywnym tej praktyki i przez du szy okres wystpuje w roli samodzielnego sdziego dalszych wynikw badawczych". Analogicznie zachodzi powizanie stanu spoecznej SM z realizowan na gruncie danej dyscypliny naukowej praktyk badawcz. Owa praktyka realizowana jest przez poszczeglnych badaczy, ktrych cechuje okrelony stan indywidualnej SM. Indywidualna SM jest swoist konkretyzacj idealnej SM (spoecznej) swoist dla r nych badaczy. Zauwa my jeszcze, e (Kmita, 1976, s. 20-22): Teoretyczne wyjanienie zjawisk z dziedziny wiadomoci indywidualnej zawsze musi dokonywa si w terminach zjawisk z dziedziny wiadomoci spoecznej, jakkolwiek z reguy niezbdne tu s jeszcze dodatkowe przesanki eksplanacyjne. Co wicej, sam opis danego bloku przekona indywidualnych mo e by dokonany jedynie w terminach zakadajcych okrelon charakterystyk odpowiedniego bloku przekona ze sfery wiadomoci spoecznej: w terminach r nic dzielcych ten pierwszy blok od jego idealnego odpowiednika spoecznego. (...) Oczywicie moliwo wytwarzania przez jednostki istotnie nowych idei, czyli mo liwo twrczoci w szerokim tego sowa znaczeniu, oparta jest (...) na tym, i stosunek wiadomoci indywidualnej do wiadomoci spoecznej uregulowany jest (...) przez zao enie o racjonalnoci odniesione do poszczeglnych jednostek. Std wanie mo liwe s r nego rodzaju innowacyjne deformacje indywidualne wiadomoci spoecznej, z ktrych pewne okazuj si by nastpnie twrcze w w szym (tym razem) znaczeniu tego sowa: odpowiadaj dostatecznie adekwatnie na nowo powstae zapotrzebowanie obiektywne, dziki czemu przechodz do sfery wiadomoci spoecznej". Powtrzmy, w skrcie, to co wy ej zostao powiedziane. Ze strony praktyki spoecznej pojawia si zapotrzebowanie na okrelonego rodzaju rezultaty badawcze (o wa kich konsekwencjach teoretycznych i metodologicznych tak e dla praktyki badawczej). Znajduje ono odzwierciedlenie w spoecznej SM. Je eli przy tym subiektywna praktyka badawcza oparta na tej ostatniej jest efektywna, to SM staje si jak zauwa a Kmita (1976, s. 97): (...) spoecznym, wzgldnie trwaym kontekstem obiektywnym tej praktyki i przez du szy okres wystpuje w roli samodzielnego sdziego dalszych wynikw badawczych". Jest tak, a do pojawienia si nowych zapotrzebowa ze strony praktyki spoecznej, ktre nie s zaspokajane przez rezultaty badawcze uzyskiwane na gruncie dotychczasowego stanu spoecznej SM. Zajmijmy si teraz opisaniem struktury SM, ktra decyduje o jakoci filtru metodologicznego" ingerujcego w obieg informacji przedstawiony w rozdz. 2. na rys. 2.3. 72

To, co przede wszystkim charakteryzuje badacza, to jego wiedza na temat badanego obiektu. Powinien on umiejtnie posugiwa si obowizujcym" w danej spoecznoci badaczy kanonem teorii naukowych. Z ich pomoc mc opisywa, wyjania i przewidywa zachodzenie zmian badanych zjawisk. Jednak e nie wystarczy zna jedynie czyste" teorie psychologiczne. Trzeba jeszcze wykaza si znajomoci swoistych dla tych teorii metod badawczych. Znajomo narzdzi waciwych psychologii umo liwia z jednej strony poprawne formuowanie twierdze i teorii naukowych, a tak e prawidowe ocenianie nat enia rozpoznanych w trakcie badania czynnikw istotnie modyfikujcych zachowanie si osoby badanej, a z drugiej strony poddanie ich empirycznej modyfikacji. Poznanie narzdzi badawczych to nie tylko wiedza o: (a) zakresie ich stosowania w praktyce badawczej psychologii, (b) psychologicznym sensie uzyskiwanych z ich pomoc wynikw, (c) znaczeniu danego wyniku dla wyjanienia zachowania si osoby badanej, ale tak e (d) wiedza-umiejtno budowy, analogicznych do wersji prototypowych, nowych narzdzi. Badacz musi tak e posi wiedz dotyczc sposobw empirycznej weryfikacji formuowanych przez siebie teorii, luniejszych grup twierdze czy pojedynczych hipotez. Nawet najciekawsza poznawczo i najbardziej obiecujca, jeli chodzi o konsekwencje (potencjalne) dla praktyki spoecznej, hipoteza (czy teoria), jest tylko tworem umysu, ktry wpierw musi by skonfrontowany z tward" rzeczywistoci, aby mg by odpowiedzialnie upowszechniony. Ka dy pomys badawczy, czy to jest teoria, czy nowa metoda badawcza, musi by zatem poddany empirycznej weryfikacji. Psychologia dysponuje szerokim wachlarzem modeli badawczych, ktre w takich przypadkach znajduj zastosowanie. Trzeba zatem, aby badacz posiad rwnie wiedz na ich temat. Bez tej znajomoci trudno uzna jego kompetencje za pene. Sumujc, badacz musi dysponowa wiedz o modelach bada psychologii. Powinna to by wiedza operatywna, umo liwiajca mu nie tylko powielanie, odbijanie z matrycy", typowych rozwiza badawczych opisanych w podrcznikach, ale rwnie czy przede wszystkim! stosowanie twrczych przeksztace znanych rozwiza w nowych, niestandardowych sytuacjach badawczych. W ten sposb dochodzi bdzie do bardzo po danych sprz e rozwoju teoretycznego psychologii z rozwojem jej instrumentarium (w sensie wykluczania nieefektywnych procedur badawczych, uzupeniania i korygowania ju funkcjonujcych oraz wprowadzania nowych podej badawczych). Oczekuje si tedy od badacza, aby nie by skostniay, aby nie zatrzymywa si swoim rozwoju teoretycznym i metodologicznym na poziomie wiedzy przetozanej mu w okresie, gdy by studentem, ale aby by otwarty na nowe idee i pogldy, aby stale unowoczenia swj warsztat badawczy. Opanowanie jzyka teorii i metod danej dyscypliny naukowej i swobodne nimi operowanie przez badacza wiadczy o jego dobrym przygotowaniu do rozwizywania problemw badawczych. Czy zatem mo na uzna za modelowe swobodne, elastyczne operowanie przez badacza dorobkiem wspczesnej psychologii? Czy 73

jest tak, e do danego problemu dobiera on najlepiej mu pasujc" teori psychologiczn, a do oceny nat enia czynnikw hipotetycznych, istotnie wywierajcych wpyw na zachowanie si osoby badanej, dobiera metody najlepiej mu znane wzgldnie te, ktre sobie upodoba? Ot taki obraz badacza fruwajcego beztrosko z kwiatka na kwiatek", z teorii na teori, z narzdzi na narzdzia byby obrazem nie zalecanym. Co wicej, nale y przeciwstawi si ewentualnemu upowszechnieniu takiego obrazu badacza erudyty". Niestety, obserwujemy, i taki obraz naukowego" funkcjonowania badaczy znajduje do du e wzicie wrd nich samych. Wydaje si on zaprzeczeniem skostnienia teoretycznego i wiadectwem swoicie rozumianych kompetencji zawodowych. Zatem jakie jest modelowe ujcie powiza midzy: (a) teoriami i (b) narzdziami badawczymi? Sprbujmy na to pytanie odpowiedzie. Zanim badacz zacznie posugiwa si jzykiem okrelonej teorii i stosowa okrelone narzdzia badawcze, musi najpierw dokona wyboru natury bardziej podstawowej, bo filozoficznej. Musi bowiem dokona wyboru pewnego modelu wiata odpowiadajc na pytanie o zakadan przez siebie ontologi (pytanie: Jaka jest natura rzeczywistoci?") i na pytanie o zakadan epistemologi (wybr jzyka, w ktrym bdzie opisywa poznawan rzeczywisto). Zatem musi zacz od ustosunkowania si do podstawowych kwestii natury filozoficznej ontologicznych i epistemologicznych. O ile wiedza o modelach bada jest niekiedy do znaczco zr nicowana w obrbie spoecznoci uczonych, o tyle rozwizania problemw ontologicznych i epistemologicznych przyjte przez badacza s na og zgodne z tymi, ktre s akceptowane przez wikszo czonkw spoecznoci badaczy. Czsto jest i tak, e badacz nie anga uje si w rozwizywanie kwestii natury filozoficznej (podstawowej), ale po prostu akceptuje to, co akceptuje spoeczno, z ktr si identyfikuje. Jeli chodzi o pogldy na natur poznawanej przez niego rzeczywistoci, to zawieraj si one w jego wiatopogldzie. Na og pogldy ontologiczne badacze otrzymuj w spadku" po swoich mistrzach, przejmuj je w ramach szkoy naukowej, ktrej staj si czonkami, ktrej pogldy mniej lub bardziej ostentacyjnie gosz i s skonni broni ich w naukowych dysputach. Badacz strukturuje rzeczywisto uznajc pewne typy ontologiczne za podstawowe, a inne za pochodne sprowadzalne do tych pierwszych. Strukturalizacja rzeczywistoci wskazuje badaczowi, z jakich skada si ona przedmiotw czy s to na przykad rzeczy (strukturalizacja substancjalistyczna), czy zdarzenia (strukturalizacja ewentystyczna), czy rzeczy i zbiory (substancjalizm mnogociowy), itd. Wskazuje ona zatem, jakim to przedmiotom przysuguj zmienne (wielkoci, czynniki), ktre interesuj badacza. Wskazuje ona rwnie na rodzaj systemw relacyjnych, ktrymi badacz bdzie si zajmowa w swojej praktyce badawczej. Taki system relacyjny obejmuje uniwersum (zbir przedmiotw typu podstawowego) oraz zmienne, ktre charakteryzuj przedmioty zaliczone do danego uniwersum. Nastpnie badacz przeprowadza stratyfikacj esencjaln zmiennych, wyr niajc ze zbioru wszystkich mo liwych zmiennych te, ktre s istotne (wywieraj 74

wpyw) dla zmiennych okrelonego rodzaju zmiennych zale nych. Badacz posuguje si klasyfikacyjnymi zasadami stratyfikacji esencjalnej. Wreszcie dokonuje on stratyfikacji zbioru zmiennych, ktre uzna za istotne dla innego zbioru zmiennych G eo "nej zmiennej zale nej w szczeglnoci). W tym przypadku odwouje si do porzdkujcych zasad stratyfikacji esencjalnej. Zmienne zostaj uporzdkowane od najbardziej do najmniej istotnych. Kolejny krok to okrelenie rodzaju zale noci wi cych zmienne zale ne Izmienn zale n) ze zmiennymi dla nich (dla niej) istotnymi; chodzi o ustalenie zasad zwizkw ontologicznych. Przykadowo badacz mo e sta przed wyborem: determinizm versus indeterminizm. Zasady stratyfikacji esencjalnej wraz z zasadami zwizkw ontologicznych skadaj si na perspektyw ontologiczn. Zatem perspektywa ontologiczna to sposb podejcia badacza do rozwizywania kwestii ontologicznych, to jego pogldy ontologiczne. Zauwa my tytuem przykadu e dwa wielkie paradygmaty psychologiczne introspekcjonizm i behawioryzm zakadaj dwie odmienne perspektywy ontologiczne, co w efekcie doprowadzio do nieprzekadalnoci twierdze i wynikw bada wyra onych w jzyku jednej z nich na jzyk drugiej. W ramach perspektywy ontologicznej dokonuje si zatem ustale co do natury wiata. Z kolei to, jak naukowo poznawa wiat, ustala si w ramach perspektywy epistemologicznej. Psycholog tym r ni si na przykad od fizyka, e jego dziaania badawcze przeprowadzane s na innych osobach, a nie na przedmiotach martwych. Prowadzc badanie naukowe musi on odpowiedzie na pytanie, czy to, jak bdzie traktowa osob badan, nie wywoa u niej urazu, czy nie bdzie to dla niej przykre, czy nie sprawi jej blu. Dokonujc wyboru strategii badawczej i narzdzi badawczych musi tedy badacz nie tylko kierowa si kryteriami metodologicznymi czy teoretycznymi, ale tak e bra pod uwag fakt, e osoba badana musi by traktowana podmiotowo, a nie przedmiotowo. Mwic krtko, wa na jest jeszcze perspektywa aksjologiczna, w ktrej ulokuj si pozostae wybory: filozoficzne, teoretyczne i zwizane z przyjt strategi badawcz. Wa ne jest zdanie sobie sprawy z faktu, e wszystko, co badacz w procesie badawczym bdzie robi, podlega ocenie moralnej. Owa perspektywa aksjologiczna musi by zatem t, ktra niejako w pierwszej instancji kwalifikuje wybory badacza jako dopuszczalne (z etycznego punktu widzenia) bd jako niedopuszczalne. Racje etyczne musz by racjami pierwszo rzdowy mi, musz poprzedza pozostae teoretyczne, metodologiczne czy praktyczne. Zauwa my jeszcze, e dziaania badacza podlegaj kwalifikacji etycznej dwukrotnie. Pierwszy raz, gdy jako uczony przeprowadza on badanie empiryczne, zorientowane na sprawdzenie hipotez teoretycznych za pomoc jakich metod psychologicznych (o tym traktowaa perspektywa aksjologiczna). Drugi raz za, gdy jako psycholog proponuje podjcie jakich dziaa uznanych za skuteczne z punktu widzenia prakseologicznego i opartych na sprawdzonych empirycznie teoriach (o tej kwalifikacji mwiem prezentujc, w rozdz. 2., pkt. 4., obieg informacji miedzy sfer praktyki spoecznej i sfer nauki). 75

Podsumowujc mo na powiedzie, e rozwizanie w okrelony sposb problemw natury ontologicznej ma wpyw na to, jak badacz rozwi e problemy epistemologiczne, a to z kolei wyznacza przyjt przez niego taktyk postpowania badawczego. Owe za decyzje metodologiczne rozpatrywane s w perspektywie aksjologicznej. Ka de powa ne badanie naukowe w psychologii (a tak e w ka dej innej dyscyplinie empirycznej) rozpoczyna si od sformuowania problemu badawczego w postaci pytania o natur zwizku czcego dan, wyr nion przez badacza zmienn niezale n z jedn lub z wiksz liczb zmiennych niezale nych, uznanych przez badacza za hipotetycznie wa ne dla danej Y. W tym miejscu psycholog poszukujc nowych powiza midzy jak Y oraz jakimi zmiennymi niezale nymi odwouje si, nawet niekoniecznie wiadomie, do swojej dotychczasowej wiedzy teoretycznej, ulegajc okrelonym preferencjom w teoretycznym osadzeniu" pytania badawczego. Mo e on bowiem patrze na rzeczywisto przez okulary neobehawiorysty, a mo e te postrzega j w kategoriach psychologii poznawczej. Co wicej, jego wczeniejsze opcje teoretyczne (wybr okrelonej perspektywy ontologicznej o czym bya mowa wy ej) zwizane z jak powiedzia Topolski (1983, s. 130) wizj wiata i czowieka" nie tylko sugeruj badaczowi szukanie takich, a nie innych uj teoretycznych problemu badawczego, ale tak e, wprowadzajc w krg jego zainteresowa badawczych okrelone ukady zmiennych, rwnoczenie blokuj mo liwoci formuowania innych pyta badawczych, uwzgldniajcych inne zestawy zmiennych i powiza midzy nimi ni te, ktre dopuszcza zao ona przez SM badacza perspektywa ontologiczna, a dokadniej wybrana (i zaaprobowana) przez niego okrelona Teoria badanego obiektu (TBO). W jednej z wczeniejszych prac (Brzeziski, 1978, s. 13-15) ujem opozycj dwch wielkich teoretycznych programw (paradygmatw) psychologii, introspekcjonizmu i behawioryzmu, jako kontrowersj dwch odmiennych perspektyw ontologicznych operujcych r nymi TBO, lokowanymi w r nych perspektywach ontologicznych, co najdobitniejszy wyraz znalazo w programach teoretycznych ich ojcw" Wundta (1908) oraz Watsona (1919). Dla introspekcjonizmu podstawowym typem ontologicznym w sferze faktw psychologicznych bya kategoria prze y wewntrznych (stanw wiadomociowych) czowieka, a zmiennymi niezale nymi wa nymi dla Y (rozwa anego typu) byy zmienne typu wewntrznego" (psychologicznego). Z kolei dla behawioryzmu podstawowym typem ontologicznym w sferze faktw psychologicznych bya kategoria zachowa si czowieka. I odpowiednio zmiennymi niezale nymi wa nymi dla Y byy zmienne typu zewntrznego" (bodcowego). Sformuowanie pytania badawczego oraz hipotezy badawczej, jako mo liwej na nie odpowiedzi traktujcej o naturze zwizku (liniowy versus krzywoliniowy) czcego Y z okrelon Xj, zakadajcego u jego podstaw zaakceptowan przez badacza (czy raczej przez szko naukow, z ktr si on identyfikuje) okrelon TBO, inicjuje proces badawczy stanowic jego pierwszy krok. Nale y tu zwrci uwag na to, e w pierwszy krok cile powizany jest z dokonan wczeniej 76

przez badacza akceptacj okrelonej TBO. To za rodzi, rzecz jasna, okrelone konsekwencje w postaci: zahamowania postpu w badaniach" (por. Greenwald i inni, 1986), nastawienia na konfirmacj hipotez" (por. Magnusson, 1992) czy zaw enia zakresu formuowanych pyta badawczych (na co z kolei zwrci uwag, w odniesieniu do bada psychologicznych, Barber, 1991). Wspomn tu jeszcze osob nr 1" Kuhna (1968), ktry pierwszy, tak wyrazicie, przedstawi istot paradygmatu, ukierunkowujcego mylenie wielu pokole badaczy. Zwizanie si badacza z okrelon TBO ma te konsekwencje dla drugiego kroku procesu badawczego, to jest dla utworzenia przez badacza (na gruncie jego wiedzy naukowej tu: psychologicznej) O(P). 0{PY ) stanowi podzbir zmiennych niezale nych uznanych przez badacza za istotne w stosunku do zbioru zmiennych niezale nych de facto istotnych dla Y. Ot tylko zmienne niezale ne uznane przez badacza, a nie zmienne faktycznie istotne dla Y, bd poddane w przeprowadzanym badaniu empirycznym kontroli. Mwic inaczej, jzykiem technicznym, tylko zmienne wa ne zaliczone przez badacza do O(PY) bd traktowane przez niego jako rdo wariancji wyjanionej Y. Faktycznie za istotne (i te wa ne, i te zakcajce) zmienne niezale ne dla Y mog by, w czci lub wszystkie, potraktowane jako rdo drugiej czci wariancji Y nie kontrolowanej przez badacza to jest wariancji resztowej zmiennej zale nej. Pozostawienie poza kontrol czci zmiennych niezale nych obni y trafno wewntrzn badania empirycznego (spjrzmy jeszcze raz na rys. 3.1.). Mo e bowiem zdarzy si tak, e prawidowo rozpoznana zale no midzy Y i Xj (inaczej: trafna hipoteza sformuowana przez badacza) nie bdzie jako taka potwierdzona w badaniu, gdy nieadekwatny O(PY) wzgldem PY mo e spowodowa otrzymanie jozmytego" RB. ktry nie bdzie mg stanowi dostatecznie mocnej z metodologicznego punktu widzenia podstawy do tego, aby j zaakceptowa. Tak e taki.joznnt)" RB nie bdzie uzasadnieniem dla decyzji odrzucajcej hipotez, gdy jest ona faktycznie nietrafna. Decydujc si na okrelon TBO (w ramach danej perspektywy ontologicznej) badacz przesdza jak to ju zostao wy ej powiedziane o tym, jakie bdzie formuowa pytania badawcze (por. zaw ajcy eksploracj badawcz wpyw przyjtego przez badacza paradygmatu Barber, 1991) i ktre zmienne niezale ne bd przez niego efektywnie kontrolowane, stajc si tym samym systematycznym rdem wariancji wyjanionej Y, co ma znaczcy wpyw na trafno wewntrzn pzeprowadzanego przez psychologa badania. Je eli jest ono nietrafne wewntrznie, tona podstawie jego RB nie mo na dokona jednoznacznej oceny trafnoci testowanej hipotezy badawczej. Podsumowujc, mo emy powiedzie, e podejmowane przez badacza w dwch pierwszych krokach procesu badawczego czynnoci badawcze zdeterminowane s przez przyjt przez tego badacza TBO, ktra jak sdz stanowi podstawowy element SM psychologa. Kolejny etap badania naukowego zwizany jest z bardzo wa nym, z metodologicznego punktu widzenia, zabiegiem operacjonalizacji zmiennych. Ta za 77

zwizana jest z doborem i konstrukcj (lub adaptacj ju istniejcych w sensie adaptacji kulturowej; por. rozdz. 20.) narzdzi pomiarowych (tj. m. in. testw psy chologicznych testw inteligencji, skal postaw, kwestionariuszy osobowoci). Operacjonaiizacja zmiennych przeprowadzana jest przez badacza w celu nadania zmiennym z O(PY )------ majcym status konstruktu teoretycznego sensu empi rycznego. To, jaka bdzie posta finalna konstruowanego przez psychologa testu psychologicznego, zale e bdzie przede wszystkim od zao onej w punkcie wyj cia Teorii operacjonalizacji zmiennych (TOZ). Przekonywajc i spjn teori operacjonalizacji zmiennych w badaniach psychologicznych, wywodzc swj rodowd filozoficzny i teoretyczny z Idealizacyjnej teorii nauki (ITN) stworzonej przez L. Nowaka (1980) i rozwijanej na gruncie psychologii przez Brzeziskiego (I978b), Gaula (1990) czy Maruszewskiego (1983), stworzya Homowska (1989) por. rozdz. 7. To, jaki bdzie efekt przeprowadzonej operacjonalizacji zmiennych zale e bdzie od przyjtej przez badacza TOZ. Je eli dla przykadu ograniczymy si do modeli psychometrycznych, to i tutaj psycholog musi dokona wyboru midzy konkurencyjnymi czy uzupeniajcymi si modelami klasyczn" teori testw (Gulliksen, 1950), statystyczn" teori testw (Lord, Novick, 1968), teori generalizacji i teori wynikw genetycznych (Cronbach i inni, 1972) czy caej rodziny tzw. Item Response Theory (IRT) (Guttman, 1950; Torgerson, 1958; Lazarsfeld, 1959; Lord, 1980; por. dla przegldu problematyki IRT: Hulin i inni, 1983). Uzyskany za pomoc narzdzia pomiarowego (tu: testu psychologicznego) wynik musi by interpretowalny w terminach przyjtej przez badacza TBO. Mwic inaczej, narzdzie, ktrym posu y si psycholog, musi przystawa do okrelonej teorii psychologicznej (musi traktowa j jako swoj), ktr zaakceptowa on jako teoretyczn podstaw do sformuowania w kroku 1. problemu badawczego i hipotezy badawczej oraz jako ram" interpretacyjn RB. Nie mo e tedy by tak e w procedurze operacjonalizacji badacz posu y si technik Rorschacha i kwestionariuszem 16 PF Cattella, gdy w pierwszym przypadku TBO jest teori psychoanalityczn, a w drugim przypadku teori czynnikow. Obie za lokuj si w r nych perspektywach ontologicznych. Zatem teorie le ce u podstaw poszczeglnych narzdzi pomiarowych wykorzystanych w procedurze operacjonalizacji powinny by porwnywalne i zakadajce t sam TBO, ktra le y tak e u podstaw interpretacji poszczeglnych wynikw i finalnego RB (podjcie przez badacza decyzji o akceptacji lub odrzuceniu hipotezy krok 7.) oraz generalizacji RB z prby na populacj (krok 8.). W ka dym razie eby odwoa si do jakiej prostej ilustracji niedopuszczalne jest, aby takie zmienne jak: inteligencja, potrzeby, samoocena, przystosowanie, neurotyzm zaliczone do jednego O(PY) byy operacjonalizowane za pomoc takich dobrze psychologom znanych narzdzi, jak odpowiednio WAIS-R. TAT, ACL, technika Ro, MPI, gdy zostay one wywiedzione z r nych teorii psychologicznych, przypisanych" do r nych paradygmatw. Co wicej, zostay one skonstruowane w ramach r nych TOZ. 78

Z tego, co dotychczas napisaem, wyaniaj si nastpujce sekwencje elementw" SM w sensie warunkowania jednych przez drugie: TBO > TIRB TBO > TOZ, TOZ > TIRB, TOZ > TGRB. W kolejnym, czwartym, kroku badawczym psycholog dokonuje wyboru modelu badawczego. Ten krok jest sprz ony z krokiem szstym, wyborem modelu statystycznego, w ktrego ramach testowane bd na podstawie uzyskanego z przeprowadzonego badania empirycznego (eksperymentalnego lub korelacyjnego) RB hipotezy badawcze. Kolejna teoria, ktrej znajomo musi posi badacz, to Teoria badania empirycznego (TBE). Jej znajomo i konsekwentne przestrzeganie przy planowaniu badania empirycznego umo liwi, po pierwsze, uzyskanie rzetelnego RB, a ten z kolei, po drugie, umo liwi podjcie trafnej decyzji co do hipotezy badawczej (por. rys. 3.1). TBE obejmuje zbir zasad odnoszcych si do planowania i prowadzenia badania sprawdzajcego hipotez badawcz. W przypadku psychologii w gr mog wchodzi dwie du e klasy modeli badawczych eksperymentalne i korelacyjne. I jedne i drugie mo na podzieli z uwagi na liczb uwzgldnianych w badaniach zmiennych X i Y na nastpujce odmiany: (a) 1 Y 1 X (c) m Y 1 X, (b) 1 Y n X, (d) m Y n X. > TGRB,

Wiedza dotyczca obu klas modeli badawczych jest w psychologii bardzo rozbudowana. W ksztaceniu uniwersyteckim psychologw (ono za formuje przyszego badacza-psychologa) kadzie si du y nacisk na jej opanowanie (por. Matarazzo. 1987 Appendix A, s. 903; Kimble, 1984; Ellis, 1992; Hoshmand, PolIringhome. 1992). Od bogactwa tej wiedzy oraz umiejtnego jej wykorzystania w konkretnych sytuacjach badawczych zale e bdzie to, czy uzyskany przez badacza RB bdzie umo liwia podjcie przez niego trafnej decyzji w odniesieniu do testowanej hipotezy, a wic czy RB bdzie trafny i rzetelny (nie obci ony konsekwencjami zych wyborw metodologicznych badacza). Pochodn owej wiedzy bdzie zatem to. e badacz bdzie ustala fakty", a nie artefakty". Krok 4. sprz ony jest zarwno z krokiem 6. (o czym dokadniej ni ej) w urn sensie, e wybr modelu badawczego przesdza wybr .adekwatnego do niego modelu statystycznego (i na odwrt, je eli badacz wykazuje preferencje do okrelonego modelu statystycznego, w ktrym chciaby opracowa" hipotez badawcz, to musi. wanie pod ten model, dokona wyboru modelu badawczego) te z krokiem 5. (wybr techniki doboru prby) i z krokiem 7., w ktrym badacz, na podstawie przeprowadzonych analiz statystycznych (tj. testw istotnoci 79

r nic midzy rednimi wartociami Y w grupach kryterialnych), dokonuje oceny hipotezy badawczej w kategoriach jej akceptacji lub odrzucenia. Na ,jako" realizacji procesu badawczego w krokach 5.-7. maj wpyw kompetencje badacza w zakresie teorii statystyki statystyki opisowej, statystyki indukcyjnej (testowanie hipotez): jednowymiarowa versus wielowymiarowa oraz techniki doboru prby: losowa versus nielosowa (np. kwotowa). Nadu ycia statystyki dokonywane przez niedowiadczonych badaczy zwizane s najczciej z wyborem niewaciwych testw statystycznych, bdnym opracowaniem schematu prby, bdn (lub niepen) interpretacj wynikw przeprowadzonej analizy statystycznej, z poprzestaniem jedynie na obliczaniu poziomu istotnoci statystycznej przy jednoczesnym ignorowaniu innych metod, np. wskanikw wielkoci efektu ieffect size) (por. Chw, 1988; Cohen, 1988, 1990, 1992, 1994; Borenstein, Cohen, 1988; Hunter, Schmidt, 1990; Di Nuovo, 1992). Wiadomo (por. Morrison, Henkel, 1970), i manipulowanie przez badaczy poziomem istotnoci statystycznej tak, aby zmaksymalizowa szans publikacji raportu z bada w czasopismach naukowych sprawio, e stosowanie testw istotnoci (tylko) poddawane byo ostrej krytyce (por. tak e: Cohen, 1994). Na rys. 3.3 pokazuj w skrtowej formie najbardziej rozpowszechnione wrd psychologw techniki statystyczne (stosowane w ramach bd modelu korelacyjnego zacieniowane trjkty, bd modelu eksperymentalnego biae trjkty) przypisane do ka dej z czterech wy ej wymienionych odmian modeli badawczych. Strzaki ilustruj trendy rozwojowe poszczeglnych modeli statystycznych. U podstaw ka dej techniki statystycznej wykorzystywanej przez badacza w procesie empirycznej kontroli hipotez znajduj si zao enia dotyczce natury wnioskowania statystycznego: procedury klasyczne wg ujcia Neymana-Pearsona i Fishera (Fisher, 1925, 1935; Lehmann, 1968), ujcia Bayesa (por. Edwards, Lindman. Savage, 1963; Philips 1973; Bortz, 1984), analizy sekwencyjne wg Walda (Wali 1947; Marek, Noworol, 1987), zao enie o losowoci prby (Johnstone, 1989). To wszystko za skada si na wymienion ju Teori statystyki (TS), ktra obok TBE przesdza o jakoci krokw 4.-7. procesu badawczego. Obie teorie s bardzo wa nymi elementami SM. Obie te musz by zgodne z TBO. Mamy zatem: TBO > TBE/TS,

TBE/TS > TIRB, TBE/TS > TGRB. W kroku 8. procesu badawczego dokonuje si oceny uzyskanego w trakcie przeprowadzonego eksperymentu (krok 4a) lub badania korelacyjnego (krok 4b) RB oraz w przypadku jego zaakceptowania interpretacji i generalizacji. Oczywicie interpretacja RB dokonywana jest w ramach pojciowych TIRB. ktra z kolei musi by kompatybilna z wyjciow TBO. Tak e generalizacja nie mo e w sensie teoretycznym wykracza poza obie teorie j ograniczajce, tj. TIRB oraz TBO. Poniewa RB zosta uzyskany za pomoc konkretnych narzdzi 80

Rys. 3.3. Odmiany modelu badawczego i odpowiadajce im modele statystyczne (najbardziej rozpowszechnione w praktyce badawczej psychologw). Modele eksperymentalne biae trjkty; modele statystyczne zacieniowane trjkty. Klucz: i test f; F test F; ANOVA jednowymiarowa analiza wariancji: jednoczynnikowa i wieloczynnikowa; MANOVA wielowymiarowa analiza wariancji: jednoczynnikowa i wieloczynnikotta; muli. t. wielokrotny test r, r wspczynnik korelacji liniowej Pearsona; R wspczynnik korelacji wielokrotnej; CA analiza kanoniczna; Vtest Hotellinga; V test Rao; /. test Wilksa.

pomiarowych, a te z kolei zostay skonstruowane z respektowaniem bazowej dla nich TOZ, wic TGRB wykorzystana przez badacza przy generalizowaniu RB z poziomu prby na poziom populacji musi uwzgldnia ograniczenia interpretacyjne bdce pochodn natury TOZ. Podobne ograniczenia nakada na TGRB zastosowana przez badacza TBE/TS. Mamy zatem: TBO > TIRB > TGRB, TBO > TBE /TS > TGRB, TBO > TOZ > TGRB. Omwione wy ej powizania elementw SM ujte zostay w formie graficznej na rys. 3.4 (por. blok I, obwiedziony przerywan lini). Z kolei na rys. 3.5 powt-

81

rzono za rozdz. 1., rys. 1.4. schemat procesu badawczego. Literami: a e (tak samo jak na rys. 3.4) oznaczono wpyw poszczeglnych, wy ej omwionych, elementw SM na kolejne kroki procesu badawczego.

Rys. 3.4. Elementy kontekstu wiadomoci metodologicznej (K-SM) jemne powizania

ich uwarunkowania oraz wza-

4. Poza kontekstem wiadomoci metodologicznejW poprzednim punkcie przeanalizowalimy, jeszcze raz, osiem kolejnych krokw procesu badawczego, ale tym razem pod ktem tego, w jaki sposb na czynnoci badawcze podejmowane przez psychologa oddziauje stan jego SM. Musimy jednak pamita o systemie powiza midzy sfer praktyki badawczej zajmowalimy si ni w rozdz. 2. i sfer praktyki spoecznej. To zapotrzebowanie spoeczne pynce z tej drugiej sfery wymusza na badaczach podejmowanie okrelonych zada badawczych. Mo na te odpowiednio mwi o zewntrznych i wewntrznych determinantach procesu badawczego w psychologii. Jeli chodzi o determinanty wewntrzne, to zwizane s one bd: (a) ze stanem SM (czym ju si zajmowalimy), bd te z (b) psychologicznym charakterem badania, ktrego wyrazem jest zachodzca midzy obydwoma podmiotami tego badania, badaczem-psychologiem i osob ba dan, interakcja. Ignorowanie tego psychologicznego kontekstu i skupianie uwagi jedynie na analizie kontekstu wiadomociowego mo e doprowadzi do bardzo przykrych dla badacza konsekwencji, gdy zamiast mwi o faktach, bdzie on mwi o artefaktacn.

Rys. 3.5. Powizanie elementw wiadomoci metodologicznej (SM) z poszczeglnymi krokami procesu badawczego

1

Do najwa niejszych czynnikw kontekstu interakcji: badacz osoba badana", ktre bezwzgldnie powinny by uwzgldnione przez badacza i tak e przez niego w miar mo liwoci kontrolowane nale : (a) oczekiwania badacza, (b) zmienne sugerujce hipotez badawcz, (c) lk przed ocen, (d) status motywacyjny osoby badanej, (e) aprobata spoeczna. Analiza tego kontekstu przeprowadzona zostaa w rozdz. 4. Wrmy jednak do wtku dotyczcego zwizku czcego dwie sfery nauki i praktyki spoecznej. Dotychczas interesowaa nas wycznie pierwsza sfera w kontekcie jej wewntrznych uwarunkowa tych zwizanych z logik wewntrzn procesu badawczego oraz z psychologicznym charakterem badania empirycznego realizowanego przez psychologa. Na rys. 3.5 w pierwszym, obwiedzionym przerywan lini prostokcie mamy przedstawiony, w ujciu schematycznym, proces badawczy. Z kolei drugi prostokt obejmuje jeszcze 2 kroki dziewity i dziesity ktre, mimo, e nie wykonuje ich sam badacz, stanowi swoiste dopenienie procesu badawczego sensu stricto. Kroki te bowiem nale nie do naukowca, ale do praktyka, ktry wystpuje w imieniu instytucji spoecznej zgaszajcej zapotrzebowanie na okrelony RB, pozwalajcy jej podj dziaania praktyczne owym wynikiem uzasadnione i usprawiedliwione umo liwiajce osignicie po danego stanu praktyki spoecznej, a tym samym zaspokojenie zapotrzebowania spoecznego adresowanego do sfery praktyki badawczej (por. rozdz. 2., rys 2.1). Praca psychologa-badacza zakoczya si w momencie oceny RB (za my, e badanie cechowaa wysoka trafno wewntrzna) i dokonaniu jego generalizacji (za my te , e badanie, cechowaa rwnie wysoka trafno zewntrzna). Niestety, badacz na og nie ma wpywu na to, jak RB bdzie odczytany i odebrany przez psychologa-praktyka czy innego przedstawiciela praktyki spoecznej (nauczyciela, terapeut, pracownika socjalnego itp.), jaki bdzie mu nadany sens praktyczny, co w nim interesujcego dostrze e praktyk i wreszcie, jakim podda go zabiegom adaptacyjnym, aby mg post factum (i taka praktyka aplikacyjna" te , niestety, ma miejsce) uprawomocni dziaania podejmowane przez dan instytucj spoeczn (szko, poradni zdrowia psychicznego, zakad karny itp.). Na rys. 3.5 ujte to zostao w postaci kroku 9.: odbir RB oraz kroku 10.: podjcie dziaania praktycznego. Oba za kroki polegajce na transformacji czystego" RB na konkretne dziaania uzale nione s od przyjtej w danej sferze praktyki spoecznej i w danym momencie jej rozwoju Praktyki odbioru rezultatu badawczego (PORB) oraz Praktyki aplikacji rezultatu badawczego (PARB). Te za pozostaj pod wpywem kontekstu interakcji: badacz instytucja spoeczna" (IBIS) (por. rys. 3.4, kontekst C). Owe oddziaywania mog ksztatowa PARB w dwojaki sposb. Dana instytucja spoeczna zleca wprost przeprowadzenie bada ukierunkowanych na rozwizanie interesujcego j problemu praktycznego. Oczekuje ona tedy, e psycholog, ktry podj si tego zadania, dostarczy jej takiego RB, ktry bdzie mg by wykorzystany do zaplanowania i przeprowadzenia okrelonej strategii postpowania praktycznego, umo liwiajcego satysfakcjonujce rozwizanie problemu praktycz84

nego. Przykadowo, instytucja owiatowa zleca wykonanie bada naukowych (psychologicznych) dotyczcych specyfiki procesw emocjonalnych i poznawczych u dzieci z rozpoznaniem MBD (minima brain disorders), w celu opracowania takiej strategii nauczania w klasie szkolnej, ktra by uwzgldnia rozpoznan przez psychologa ich charakterystyk. Badacz, znajc oczekiwania instytucji, a wic pracujc nie dla wycznej satysfakcji poznawczej, ale przede wszystkim! dla uzyskania okrelonej gratyfikacji ze strony sponsorujcej badania instytucji, mo e stara si tak je przeprowadzi oraz tak sporzdzi finalny raport, aby zmaksymalizowa szans uzyskania ponownego zamwienia. Mwic inaczej, nie bdzie to cakowicie chodny", obiektywny raport pokazujcy wszystkie trudnoci metodologiczne i ograniczenia interpretacyjne uzyskanego RB, z ktrymi zetkn si sam badacz (i nie z wszystkimi z nich dostatecznie dobrze sobie poradzi), a ktre powa nie ograniczyyby aplikowalno" RB. gdyby rzetelnie je uwzgldni. W konsekwencji instytucja finansujca badania nie byaby zadowolona z takiego rozmytego" RB, bowiem trudno oprze na nim strategi dziaania praktycznego, ktre ma cechowa przede wszystkim wysoka efektywno. Mogoby zdarzy si i tak, e instytucja ta nie przyjaby raportu nie speniajcego jej oczekiwa, a wwczas badacz zmuszony byby zrekompensowa poniesione przez ni straty finansowe. Nawet gdyby instytucja zrezygnowaa ze zwrotu le w jej ocenie ulokowanych" pienidzy, to pozostaje jeszcze problem zagro enia poczucia wasnej wartoci i poczucia kompetencji zawodowej badacza. Omawiajc powy szy przykad niespenienia przez badacza oczekiwania zamawiajcej dane badanie instytucji spoecznej, chciaem wskaza na niebezpieczestwo zwizane z bezporednim uzale nieniem badacza od danej instytucji spoecznej, z prowadzeniem bada pod jej dyktando. Przynajmniej w czci takie bezporednie powizania badacza z instytucj spoeczn sponsorujc badania na cile przez ni okrelony temat mog stawia pod znakiem zapytania obiektywno tych bada. Mo e te badacz, znajc oczekiwania okrelonej instytucji spoecznej, opakowa interpretacyjnie uzyskany RB, aby kupia ona od niego raport badawczy i tym samym sponsorowaa, post factum, przeprowadzone badania. W tym przypadku badacz bdzie pomaga danej instytucji odczyta RB, narzucajc jej wasne ujcie PARB. dopasowane do merytorycznego profilu prowadzonej przez ni dziaalnoci praktycznej. Oba wy ej opisane sposoby oddziaywania instytucji spoecznej zgaszajcej zapotrzebowanie na okrelony RB w jaki sposb uzale niaj od niej badacza. Tym samym zachodzi mo e podejrzenie, e dany RB jest obci ony i e obci ona jest tak e PORB. W konsekwencji zaprojektowane dziaanie praktyczne mo e by mao skuteczne, gdy oparte zostao na nierzetelnych podstawach. Znacznie tedy korzystniejsza oczywicie z omawianego punktu widzenia jest taka sytuacja gdy dana instytucja siga po wyniki bada, ktre nie s przez ni bezporednio sponsorowane (tzn. s one dla niej anonimowe) albo gdy pochodz one z tzw. bada podstawowych (w warunkach polskich, na przykad, sponsorowane przez Komitet Bada Naukowych). 85

Pozostaje jeszcze jedno niebezpieczestwo nadu ycia RB. Mamy z nim do czynienia wwczas, gdy jaka instytucja potrzebuje naukowego uzasadnienia swojej niekoniecznie moralnie czystej dziaalnoci. Przykadu mo e dostarczy wprowadzenie w byych krajach komunistycznych (w niedalekiej jeszcze przeszo ci), reform szkolnych zgodnych z ideologi komunistyczn ktre odwoy way si do naukowych" ekspertyz przeprowadzonych przez dyspozycyjnych wo bec wadzy profesorw pedagogiki i psychologii. W badaniach empirycznych prowadzonych w naukach behawioralnych trudno z uwagi na ich psychologiczny charakter speni fundamentalny warunek powtarzalnoci RB (uzyskanie tego samego RB przez innego badacza przeprowa dzajcego z zachowaniem wszystkich elementw procedury badawczej ba danie bdce, w istocie, replik badania wyjciowego) i trudno takie badania pod da rygorystycznej kontroli na wzr tej, ktrej poddawane s badania realizo wane przez fizykw czy biologw. Znajc tedy ograniczenia psychologii jako nauki empirycznej, powinnimy stara si minimalizowa znieksztacajce RB i (utrud niajce jego powtrzenie) wpywy nie kontrolowanych przez badacza czynnikw kontekstu IBIS (por. Neuliep, 1991)

5. PodsumowanieW psychologii, a tak e w pozostaych dyscyplinach naukowych zaliczanych do nauk behawioralnych, badanie naukowe mo na traktowa jako proces rozwizywania problemw (Nickles, 1988). Rozpoczyna si ono bowiem sformuowaniem problemu badawczego, przybierajcego posta pytania, oraz sformuowaniem najbardziej prawdopodobnego (na gruncie wiedzy badacza) rozwizania, ktre przybiera posta hipotezy badawczej. Kolejne, wykonywane przez badacza na og wystandaryzowane w danej spoecznoci badaczy (tj. psychologw) czynnoci dotycz prby konfirmacji tej hipotezy na podstawie uzyskanego RB. Jego akceptacja, interpretacja oraz generalizacja koczy w proces badawczy. O jakoci procesu badawczego decyduje przede wszystkim stan spoecznej i indywidualnej SM. W pkt. 3. (por. rys. 3.4) ukazaem, jakie elementy SM i w jakich pozostajce wzgldem siebie zale nociach wywieraj wpyw na poszczeglne kroki, wykonywane przez badacza w procesie badawczym. Drugim, obok SM, wa nym kontekstem, w ktrym nale y rozpatrywa proces badawczy, jest kontekst IBOB. Ignorowanie go przez badacza koczy si tym, e zamiast o faktach badacz bdzie komunikowa o artefaktach. w interakcyjny charakter naukowego badania psychologicznego jest odpowiedzialny za to, e tak trudno uzyska powtarzalno RB. Tym wiksza odpowiedzialno spoczywa na badaczu, ktry powinien doo y maksymalnych stara, aby obj efektywn kontrol te zmienne niezale ne, ktrych rdem jest kontekst IBOB. Problem ten zosta tu potraktowany marginalnie, gdy osiowy dla tego rozdziau by kontekst SM (o kontekcie IBOB traktuje rozdz. 4.). 86

W pkt. 4. przedstawione zostay dalsze losy RB, ktry w okrelony sposb odczytany przez praktykw (krok 9.), staje si podstaw do zaprojektowania przez jak instytucj spoeczn dziaania praktycznego (krok 10.). Tak jak o jakoci procesu badawczego (kroki: 1.-8.) decydowa kontekst IBOB, tak o jakoci aplikacji RB (kroki: 9.-10.) decyduje w jakiej mierze kontekst IBIS. Mo liwe negatywne oddziaywania tego kontekstu na wykorzystywanie RB, dokonujce si na styku: sfera badawcza sfera praktyki spoecznej" omwiem w poprzednim punkcie. Stosunkowo najwicej uwagi powiciem na omwienie wpywu kontekstu SM na proces badawczy. Nie oznacza to jednak wcale, e pozostae, pozawiadomociowe" konteksty s mniej wa ne. Rozwinicie poruszanych w tym rozdziale zagadnie znajdzie Czytelnik w kilku, dostpnych w jzyku polskim, ksi kach. I tak, problematyka wiadomoci metodologicznej oraz stosunek indywidualnej SM do spoecznej SM przedstawione zostay, w oryginalnym ujciu, w pracy: Kmita J.: Szkice z teorii poznania spoecznego. Opozycj dwch podstawowych w psychologii perspektyw ontologicznych introspekcjonizmu oraz behawioryzmu przedstawiem w swojej wczeniejszej pracy: Metodologiczne i psychologiczne wyznaczniki procesu badawczego w psychologii. Polecam te trzy monografie powicone tej problematyce: Zamiara K. Dynamika poj i programw psychologicznych. Szkice metodologiczne; PaszkiewiczE. Struktura teorii psychologicznych oraz Kozielecki J. Koncepcje psychologicme czowieka. Skrty stosowane w tekcieSM RB (a) TBO (b) TOZ w i a d o m o m e t o d ol o g i cz n a Rezultat badawczy Teoria badanego obiektu Teoria operacjonalizacji zmiennych Teoria badania empirycznego/Teoria statystyki Teoria interpretacji rezultatu badawczego Teoria generalizacji rezultatu badawczego Praktyka odbioru rezultatu badawczego Praktyka aplikacji rezultatu badawczego Kontekst wiadomoci metodologicznej Kontekst interakcji: badacz osoba badana ! (Cl K-

(c) TBE/TS j (d) TIRB (e) TGRB (f) PORB (g) PARB (Al K-SM

(Bi K-IBOB IBIS

Kontekst interakcji: badacz instytucja spoeczna

Rozdzia 4. Wewntrzne determinanty procesu badawczego (II) badanie psychologiczne jako interakcja badaczosoba badana"

1. WprowadzeniePorzumy teraz, charakterystyczny dla tradycyjnej metodologii, zorientowanej na logik procesu badawczego, punkt widzenia na praktyk badawcz, polegajcy na: (a) bd rekonstrukcji przebiegu poszczeglnych faz procesu badawczego na stawionego na potwierdzenie, czy te , jak chce Popper (1977), na falsyfikacj hi potez stanowicych najbardziej prawdopodobne (z punktu widzenia wiedzy bada cza) rozwizanie problemu badawczego, (b) bd wskazywaniu badaczowi jak ma postpowa, aby zmaksymaizowa uzyskanie trafnej (w sensie: rozdz. 3., pkt. 2.) odpowiedzi na pytanie badawcze. Zajmijmy si natomiast uwarunkowaniami wewntrznymi procesu badawczego zwizanymi z jego psychologi. Ich rde bdziemy szuka w zachowaniu si gwnych aktorw" tego psychologicznego teatru" (Soma, 1983) badacza, z jednej strony i osoby badanej, z drugiej. System uznawanych wartoci, zajmowane postawy, kierowanie si chwilowymi preferencjami, uprzednie dowiadczenia badawcze, inteligencja, wiedza, temperament wspdeterminuj styl odegrania wspomnianych rl: roli badacza i roli osoby badanej. To, jak zachowuje si osoba badana w sytuacji badawczej, w du ej mierze zale y od postrzeganego przez ni zachowania si badacza w tej samej sytuacji. I odwrotnie, zachowanie si badacza w jakiej mierze te jest modyfikowane przez zachowanie si osoby badanej (Jamieson i in., 1987). Mwic inaczej, o specyfice psychologicznego badania naukowego stanowi interakcja dwch podmiotw procesu badawczego badacza (psychologa) i osoby badanej (ucznia, studenta, czowieka z ulicy" itp.).

SS

1 Osobliwoci badania psychologicznego (wg S. Rosenzweiga)Rosenzweig (1933, s. 353-354) zwraca uwag na trojakiego rodzaju osobliwoci, odr niajce naukowe badanie psychologiczne od analogicznego badania prowadzonego przez fizyka czy chemika. Pierwsz osobliwoci psychologicznego eksperymentowania jest to, e osoba badana mo e przyjmowa status eksperymentatora (jest tak, gdy musi ona dokonywa samoobserwacji i zdawa z niej relacj badaczowi). Druga osobliwo zwizana jest z mo liwoci reagowania nie tylko na programowo wprowadzone przez badacza elementy postpowania eksperymentalnego, ale tak e na cay kontekst owego postpowania, ktry w jakiej mierze bdzie modyfikowa zachowanie si osoby badanej, znajdujcej si w sytuacji psychologicznego badania naukowego. Z kolei trzecia osobliwo polega na mo liwoci traktowania badacza przez osob badan jako ...czci materiau eksperymentalnego" i na tym, e w konsekwencji osoba badana ...mo e reagowa na osobowo eksperymentatora" (tam e). Sytuacja badania naukowego stanowi problem psychologiczny" (jak to uj cytowany tu Rosenzweig) nie tylko dla osoby badanej, ale ma ona problemowy charakter te dla badacza. Nie jest bowiem badacz osob z zewntrz" ukadu badawczego, ktra jedynie planuje i czuwa nad prawidowym przebiegiem procesu badawczego sama si we nie anga ujc. Interakcyjny ukad badacz-osoba badana" zanurzony jest w okrelonym kontekcie spoecznym, ktry w istotny sposb modyfikuje przebieg tej interakcji.

3. Nastawienia badacza na potwierdzenie hipotezy badawczej efekt oczekiwa interpersonalnych badacza, OIB (wg R. B. Rosenthala)3.1. Pojcie efektu oczekiwa interpersonalnych badacza OIB efekt Golema i efekt GalateiJedn z wa niejszych zmiennych kontekstu psychologicznego badania psychologicznego jest bez wtpienia zmienna oczekiwa interpersonalnych (ang. interpersonal expectations) czy inaczej, zmienna oczekiwa badacza (ang. researcher's apectations), bdca od wielu lat obiektem intensywnych bada prowadzonych przez Rosenthala i jego wsppracownikw (por. Rosenthal, 1966, 1969, 1973, 1991a. 1991b, 1993, 1994b; Rosenthal, Rubin, 1978; Rosenthal, Jacobson, 1968, 89

1992; Rosenthal, Rosnow, 1984, 1991; Babad, Inbar, Rosenthal, 1982; Babad. 1993; Harris, Rosenthal, 1985; Harris,