Metodologjia e Hulumtimit Ne Shkencat e Kriminalistikes (1)

7/25/2019 Metodologjia e Hulumtimit Ne Shkencat e Kriminalistikes (1)

1/210

Prof. dr.Xhevad Termiz

METODOLOGJIA E HULUMTIMIT

N SHKENCAT KRIMINALISTIKE

D I S P E N S )

Titulli i Origjinalit:METODOLOGIJA ISTRAIVANJA

U KRIMINALISTIKIM NAUKAMA

Prktheu:Prof.Mustaf Reica

Sarajev/Prishtin

Maj 2008.


2/210

Prof. dr. Devad Termiz - Metodologjia e shkencave shoqrore

_ _________________________________________________________

2

METODA DHE METODOLOGJIA SHKENCORE

Metodologjia dhe metodika

Aktivitetet e larmishme t njerzve zhvillohen, pjesrisht n mnyr tpaplanifikuar, pjesrisht n mnyr spontane, kurse nj pjes e tyre n

mnyr t organizuar sipas procedurave t parapara. Ky pohim vlenedhe pr fitimin e msimit dhe t njohurive. Pr kt arsye, nprkufizimet e disa shkencave, metoda definohet si mnyr apo rrug enjohurive. sht e vrtet se msimi fitohet n mnyra t ndryshme,mirpo msimi dhe njohurit shkencore dallojn nga njohurit tjera nbaz t metods s arritjes s tyre. Kto njohuri, prfundimisht, arrihetprmes zbatimit t metodave shkencore. Fjala mnyr n pikpamjet konceptit, pr metodn shkencore, na duket tepr e gjer, sepse kjomund t nnkuptoj njohurit e fituara nga praktikat e kulluara, qmund t jen t rastsishme, sistematike, intuitive dhe t paverifikuara, gjegjsisht joshkencore. Mirpo, njohurit shkencore

arrihen me zbatimin e procedurave t caktuara shkencore struktura e tcilave sht e vrtetuar shkencrisht dhe vlera e t cilave sht caku,prshtatshmria, deprtimi, etj., shumfish dhe shum her tverifikuara dhe t vrtetuara. Pra, fjala dispozit, mnyr, sht shume kushtzuar dhe vetm si e till mund t pranohet.1

N praktikn shkencore dallojm:

1)

metodn e shkencs; dhe2) metodn e hulumtimit.

METODA E SHKENCS

Metoda e shkencs sht pjes konstituive e shkencs, me t cilnsigurohet njohuria relativisht e sakt pr objektin e shkencs. Kjo pjese shkencs sht e determinuar dhe e kushtzuar nga objekti ishkencs, karakteristikat, struktura dhe marrdhniet e tij. Prveksaj, objekti dhe metodat e shkencs, n rrugn e zhvillimit t tyre,jan n vartsi reciproke ose t kushtzuara reciprokisht. Pra, sa m esakt, sa m e madhe dhe sa m precize q sht njohuria mbi objektinshkencor, aq edhe kushtet e zhvillimit t metods jan. Sa m e

1 Nortrop,F.C.: Logika prirodnih i dru{tvenih nauka, Obod, Cetinje, 1968,


3/210


__________________________________________________________

3

zhvilluar q sht metoda shkencore aq m t volitshm dhe mdinamik sht edhe zhvillimi i njohurive mbi objektin e shkencs. Njkarakteristike esenciale e marrdhnies midis objektit dhe metodsshkencore sht dinamika. Zhvillimi i prshpejtuar dhe i plot i lnds

shkencore, duke zbuluar probleme t reja, para metods s shkencsparashtron krkesa gjithnj e m t mdha. Metoda e eliminimit tmangsive dhe pengesave bazohet n zgjidhjen shkencore tproblemeve, duke paralajmruar njherazi edhe pr problemet e rejadhe pr objektet dhe metodat shkencore 2

Metoda shkencore prbhet nga koncepti, supozimi dhe parimi, ngakonceptimi i hulumtimit, hartimi i projektit t hulumtimit dheverifikimi i tij, nga metodat e t gjitha llojeve, sidomos nga teknikat,instrumentet dhe veorit e prshtatura me krkesat dhe strukturn eobjektit t shkencs

N praktikn hulumtuese shkencore sht vrtetuar:

a) se metoda e hulumtimit duhet tiu prgjigjet (prshtatet)karakteristikave t objektit;

b) se metoda e hulumtimit shkencor duhet ti prfshij metodat et gjitha disiplinave shkencore;

c)

se metoda e njjt, prmes specifikimit dhe konkretizimit tparimit dhe rregulls s metods duhet ti prshtatet secilithulumtim ve e ve.

Pra, metodat e njjta t prgjithshme shkencore, metodat themelore,metodat pr mbledhjen e t dhnave, etj. hyjn n prbrje tmetodave shkencore t adaptuara vetive t objektit shkencor. Zbatimi imetods s eksperimentit, matjes, modelimit dhe i metods statistikoren shkencat natyrore dhe shoqrore sht shembulli m i qart i

2(1) Mili}, Vojin: Sociolo{ki metod, str. 24, 28;(2) Pe~ujli}, Miroslav: Metodologija dru{tvenih nauka, str.7,8;(3) Milosavljevi}, Slavomir, Radosavljevi}, Ivan: Osnovi metodologije politi~kih

nauka, Slu`bemi glasnik SRS, Beograd,2000, str.5;(4) Nejgel Ernest: Struktura nauke, Nolit, beograd, 1974, str.1,421


4/210


_ _________________________________________________________

4

zbatimit t metods.

METODAT E HULUMTIMIT

Nocioni metod e hulumtimit mund t prkufizohet n mnyra tndryshme duke vn n pah dispozitat dhe karakteristikat e ndryshme

t saj. Mirpo, ne do t ndalemi vetm n njohurin m trndsishme, gjegjsisht n njohurin e vrtet shkencore. Metoda ehulumtimit sht instrument i rndsishm i njohuris s vrtetshkencore3. Ky qndrim nuk e prjashton mundsin e zbatimitjoshkencor t metods shkencore me qllim t arritjes s njohuris.Mirpo n rastin e till nuk ka garanci se kjo do t sjell deri tenjohuria shkencore.

Metoda n esenc sht procedur e prbr nga dy pjes kryesor, tcilat jan:

a) parimet dhe rregullat e metods;

b)

zbatimi faktik i metods.

Nuk ka dyshim se jan t mundshme situata t ndryshme gjat zbatimitt metods, duke filluar nga zgjidhja e metods dhe tekniks sgabueshme, prmes njohjes siprfaqsore t metods si sistem injohjes, mungess s prvojs dhe kritiks gjat zbatimit t metods, ederi te zbatimi mekanik dhe jo kreativ i saj.

Pikrisht pr kt arsye shtrohen dy krkesa esenciale:

1) njohurit e mjaftueshme pr metodn dhe objektin e hulumtimit;

2) zbatimi i ndrgjegjshm dhe kreativ i metods, si procedur enjohuris s vrtet shkencore, e cila mundson njohurin e plot,t sakt dhe autentike pr objektin dhe siguron prsosjen emetodave hulumtuese dhe shkencore. Nga prkufizimi i cekur i

3 (1) Pej~i}, Bogdan: Metodologija empirijskog istra`ivanja, str.86 (citiran RajzMils:O ekstremnom empirizmu);

(2) [e{i}, Bogdan: Osnovi metodologije dru{tvenih nauka, str.12, 101-116, 128;(3) Vujevi}, Miroslav: Uvo|enje u znanstveni rad, str.19;(4) Mili}, Vojin: Sociolo{ki metod, str.16-17;(5) Mihailovi}, Dobrivoje: Metodologija nau~nih istra`ivanja, str.41-42


5/210


__________________________________________________________

5

metods s hulumtimit rezulton logjikisht edhe struktura emetods, bazn e s cils e prbjn tri pjest e saj, t cilat jan:

Pjesa logjike. Karakteristika themelore dhe kryesore e do shkence

sht logjika e saj. S kndejmi, sht krejtsisht normale, q edhemetoda shkencore t jet shum logjike dhe e sajuar mir. Prandaj,sht krejtsisht e natyrshme q n kt pjes t metods tharmonizohen krkesat e metodave me rregullat e logjiks, q dotthot:

a) s pari t zgjidhet logjika, rregullat e s cils do t respektohen. Taprkujtojm vetm se ekzistojn shum logjika, (bivalente,trevalente dhe polivalente), por logjika mbi t ciln mbshtetetprojekti i hulumtimit (i ides shkencore) e definon edhe logjikn emetods. Porse, logjika e metodologjis,(ndonse e sugjeron), nuk

e determinon domosdo logjikn e metods;b)

se duhet t vrtetohet se cilat rregulla duhet t zbatohen domosdogjat hulumtimit dhe cilat prej tyre mund t zbatohen me njprshtatje t caktuar (p.sh. rregullat e prkufizimit, rregullat dheligjet e ideve dhe mendimeve autentike (t sakta).

Pjesa epistemologjike. Rregullat e metods bazohen n njohuritmbi objektin shkencor, n njohurit pr teorin e vrtetuarshkencrisht dhe n njohurit e metodologjis, si dhe n njohuritmbi eksperiencat hulumtuese shkencore. Pa shfrytzimin eeksperiencave t hulumtimeve shkencore nuk do t ishte i

mundshm as hulumtimi metodologjik. Pjesa teknike e metods. Kjo pjes, n t vrtet, sht pjesa

operative e metods dhe prmban norma rreptsisht t caktuara(t parapara) t procedurs s zbatimit dhe kjo faktikisht, nmnyr operative, e lidh prmbajtjen e pjess logjike,epistemologjike dhe teknike. Pjesa e tret teknike metodikeprbhet nga tezat e operacionalizuara t metodave dhe teknikavet tyre. N t vrtet, dihet se nj metod (p.sh. analiza) mbshtetetn disa parime dhe dispozita t cilat vlejn pr t gjitha situatat ezbatimit dhe studimit t metods s analizimit, mirpo gjithashtu


6/210


_ _________________________________________________________

6

dihet se ekzistojn shum lloje metodash, shum teknika, shuminstrumente dhe procedura, si dhe vlera t ndryshme t kontributitt njohuris shkencore4

Teknika e hulumtimit shkencor si pjes e pandashme e metodshulumtuese prbhet nga:

1)

Procedurat n:a) prpunimin;b) zbatimin e instrumenteve pr mbledhjen e t dhnave;c)

vlersimin, prpunimin dhe interpretimin e t dhnave;

2) Instrumentet t cilat zbatohen n hulumtim. T gjitha mangsit einstrumenteve dhe procedurave reflektohen drejtprsdrejti nnjohurit shkencore.

Ka metoda t llojeve t ndryshme, kurse edhe kriteret pr klasifikimin

e tyre jan t llojllojshme. Kriteret m t forta dhe m t rndsishmet klasifikimit jan: objekti, karakteri i prgjithshm dhe struktura funksioni, gjegjsisht justifikueshmria karakteri i prgjithshm,zbatueshmria dhe prkatsia drejtimit teorik-metodologjik. Por, m trndsishmet jan dy t parat. Rndsia e tyre rezulton nga fakti se atojan n themel t do studimi t mtejm t metodave. Para se tavejm n pah klasifikimin sipas kritereve t prmendura duhettheksuar se t gjitha realitetet e shoqris mund t hulumtohenshkencrisht, porse ekzistojn edhe objekte shkencore t cilat n njast t caktuar nuk mund t hulumtohen me metodat e njohurashkencore.

Sipas objektit, i dallojm kto metoda:1.

Metodat q vlejn pr t gjitha shkencat; dhe2. Metodat e shkencave natyrore.N kto t fundit bjn pjes:

a)

Metodat e shkencave t natyrs s vdekur (fizika, kimia...);b) Metodat e shkencave t natyrs s gjall (flora, fauna...);

4Termiz, D`. - Milosavljevi}, S., Uvod u metodologiju politikologije, str. 23; 24.


7/210


__________________________________________________________

7

c) Metodat e shkencave mbi njeriun, si qenie e gjall natyrore(mjeksia...).

N kuadr t secils prej ktyre ekzistojn shkenca dhe disiplina

shkencore t llojllojshme, individuale, t posame dhe speciale.

Metodat e shkencave shoqrore, n kudr t s cilave gjithashtugjenden edhe shum shkenca t posame dhe speciale si jan:sociologjia, ekonomia ekonomika, drejtsia, pedagogjia, politologjia,ekologjia, shkenca e puns sociale, etj. Me rastin e ktij klasifikimi nashfaqet problemi i trajtimit t t ashtuquajturave shkenca multi-disiplinare dhe trans-disiplinare, si jan: shkencat ushtarake,kibernetika, ekologjia, dhe shkenca e puns sociale;

Metodat e psikologjis. Ende sht shtje e hapur dilema se a duhet

psikologjia t klasifikohet n mesin e shkencave shoqrore dhe nsepo, prse; sikurse edhe filozofia.

Pr nga karakteri i prgjithshm, zbatimi i kritereve t klasifikimitsht di m i leht5. Sipas ktij kriteri, apo m sakt, sipas kriterit tjustifikueshmris dhe karakterit t prgjithshm kemi:

1) Metodat m t prgjithsuara si jan: metodat e tentimeve dhegabimeve, e cila sht e futur n themelin e t gjitha metodave;metoda e argumentimit, e prgnjeshtrimit dhe hulumtimi shkencorsi metoda m e komplikuar dhe m e prgjithsuar e njohuris

shkencore;2) Metodat themelore t mendimit autentik (t cilat disa autor i

quajn edhe metoda filozofike), n t cilat bjn pjes: analiza dhesinteza, konkretizimi dhe abstraksioni; specifikimi dheprgjithsimi (gjeneralisimi); induksioni dhe deduksioni.

5 Izloèna klasifikacija izloèna je u djelima [e{i}a (Op{ta metodologija, Osnovimetodologije dru{tvenih nauka), koriste je i Termiz, Dèvad - Milosavljevi},Slavomir (Uvod u metodologiju politikologije) i Milosavljevi}, Slavomir -Radosavljevi}, Ivan (Osnovi metodologije politi~kih nauka). Ima i drugihklasifikacija Mili}a, Pe~ujli}a, Turudije, itd. Sa dijelom ove klasifikacije saglasan jei Vujevi}, M.


8/210


_ _________________________________________________________

8

3) sht e arsyeshme q ktyre tu shtohet edhe analogjia, sepse t

gjitha metodat e prmendura jan baz e ndrtimit t t gjithametodave tjera, duke prfshir ktu edhe metodat m tprgjithsuara. Metodat themelore t cilat mund t quhen edhe tposame kan qen t ekspozuara tentimit t sintetizimit dhennrenditjes me emrin e prbashkt: metoda analitikesintetike,

n kuadr t s cilave jan formuar dy grupe:

a) metodat analitike dheb) metodat sintetike.

4) Metodat e prgjithshme shkencore, ku bjn pjes metodat, t cilat

mund t zbatohen dhe metodat t cilat, m pak ose m shum,gjegjsisht m shpesh ose m rrall zbatohen drejtprsdrejti n tgjitha shkencat dhe disiplinat shkencore t njohura deri m sot. Nmetodat e tilla bjn pjes:

a)

Metoda hipotetike- deduktive;b) Metoda statistike;c) Metoda e modelimit;d)

Metoda analitikededuktive.

5) Metodat pr mbledhjen e t dhnave dhe prpunimin e tyre. Me t

drejt mund t kundrshtohet dhe t thuhet se ky emr m tepr iprket kriterit t rolit dhe funksionit, sepse, sipas kritereve t ktijklasifikimi, ky emr do t ishte m i qlluar, madje emr i vrtetpr metodat individuale. Ktu bjn pjes metodat t cilat,rreptsisht, i kan t definuara teknikat, instrumentet, procedurat,

rolet dhe funksionet e veanta, t prcaktuara n njohurinshkencore. N kto metoda bjn pjes: observimi, eksperimenti,analiza (prmbajtja) e dokumenteve dhe studimi i rasteve, madjeedhe metodat biografike.

Kriteri i strukturs na mundson dikotomin dhe dallimin e:

1) Metodave t cilat i kan t ndrtuara sistemet e instrumenteve dheprocedurave;

2)

Metodave q nuk i kan t ndrtuara sistemet e instrumenteve dheprdorimin e tyre.


9/210


__________________________________________________________

9

Do t mund t thuhej se kjo dikotomi prputhet me dikotomin ekushtzuar, e cila dallon:

1)

Metodat empirike;

2)

Metodat e hulumtimit teorik.

Sipas rolit dhe funksionit, mund t dallojm:

1) Metodat e konceptimit;2)

Metodat pr mbledhjen e t dhnave;3) Metodat pr prpunimin e t dhnave.

Klasifikimi i lartprmendur, sikurse edhe klasifikimi induktiv dhededuktiv i metodave, ende nuk e ka nj miratim t prgjithshm.Ndrkaq, shtje e hapur mbetet se metodat themelore t cilat

prshkojn t gjitha metodat tjera, a mund t renditen nn metodatkonceptuale. Kriteri i prkatsis s drejtimeve t caktuarametodologjike, para s gjithash, na obligon q s pari ti theksojmdrejtimet m t rndsishme teorike-metodologjike. Kto drejtimejan:

1) Drejtimi pozitivist, n t cilin bjn pjes:

a) Strukturalizmi;b) Funksionalizmi;c)

Bihejviorizmi;

Pozitivizmi kontributin m t madh e ka dhn n formimin erregullave t caktuara t hulumtimit, n zhvillimin e hulumtimeveempirike dhe t ashtuquajturave metoda t hulumtimit t shkaqeve.Strukturalizmi e ka zhvilluar t ashtuquajturn analiz strukturale.Funksionalizmi e ka zhvilluar analizn funksionale-strukturale,gjegjsisht analizn funksionale.Ndrkaq, Bihejviorizmi i kakontribuuar lindjes dhe zhvillimit t t ashtuquajturit hulumtimsurvey dhe modeleve t marrdhnieve (raporteve) S-R dhe S-R-S.

2)

Drejtimi aksiologjik-metodologjik,(prndryshe quhet edhe


10/210


_ _________________________________________________________

10

historik) ka sjell te t kuptuarit e specifikave hulumtuese t njeriutdhe shoqris, metodat e t kuptuarit, analiza ideo-grafike dhemetoda e modelit t tipit ideal.

3) Drejtimi dialektik (materialist) e ka sjell metodn analitikededuktive, metodn dialektike analitike sintetike dhe metodn e

modelit t hulumtimit dialektik.

Krahas ktyre drejtimeve t shfaqura shum qart, ndoshta sht mirt prmendet edhe drejtimi fenomenologjik, si dhe drejtimet eporsalindura dhe ato q do t lindin dhe t cilat mund ti quajmdrejtime postpozitiviste, postfunksionaliste, postaksiologjike dhepostdialektike.

Do ti prmendim edhe qasjet metodologjike n vijim:

a) qasja metodologjike kualitative;

b)

qasja metodologjike kuantitative.6

Kt dikotomi mund ta konsiderojm t tejkaluar pr shkak se:

(1)do dukuri-objekt shkencor e ka esencn e vet, prmbajtjen,qenien e vet, pra domosdo i ka kualitetet e veta prcaktuese;

(2)do dukuriobjekt shkencor e ka formn e vet, prandaj edheformat t cilat i shprehin dimensionet e tij, shtrirjen n hapsirdhe koh, kohzgjatjen, marrdhniet, etj.

Kto dy njohuri t pakontestueshme tregojn se nj dukuri (objekt

shkenceobjekt i hulumtimit), mund t njihen n mas t mjaftueshmevetm nse shkencrisht njihen edhe komponentt kualitative dhekuantitative q e prcaktojn at. S kndejmi, si kritik ndaj qasjevet cekura, duhet shtuar edhe qasjen e tret-qasjen integrale. Nuk bnt mashtrohemi dhe t mendojm se n nivelin e pikrishm tzhvillimit t sociometris, do t mund ti matnim sakt dhe n mnyrprecize t gjitha. Mirpo, sht krejtsisht e sigurt se nj numr ikonsiderueshm i komponentve dhe vetive t dukurive tmanifestuara dhe t vet fenomeneve mund t matet. Praktika e tashme

6 O kvantitativnom i kvalitativnom pristupu vidi vi{e u Halmi Aleksandar:Metodologija istra`ivanja u socijalnom radu, str. 100-120


11/210


__________________________________________________________

11

e hulumtimit, sidomos prpunimi i instrumenteve dhe i t dhnavesht praktik integrale kualitative-kuantitative.

N instrumentet hulumtuese ndrtohen masat dhe kriteret, kurse gjat

prpunimit, pothuajse gjithmon, zbatohen metodat statistikore dheprocedurat kuantifikuese. Ta cekim p.sh. se n praktikn e hulumtimiti hasim edhe metodat e hulumtimit shkencor dhe metodat e realizimitt aksioneve t caktuara shoqrore; metodat e realizimit t ndikimit; tushtrimit t profesionit dhe metodat e realizimit t roleve dhefunksioneve t ndryshme n praktik t cilat jan jasht procesit tnjohuris shkencore. Nuk mund t thuhet se metodat hulumtueseshkencore nuk kan asnj lidhje me metodat e praktikave dhe mendikimet n praktik, mirpo edhe kur kto metoda jan shum tngjashme, sht e domosdoshme ti dallojm ato. Me fjal tjera,metodat hulumtuese shkencore jan instrumenti m i rndsishm i

njohuris shkencore dhe substanca themelore e hulumtimit shkencore

KONCEPTI I METODOLOGJIS

N shkenc ekzistojn tri qndrime kundrthnse midis veti lidhur meat se sht metodologjia7. Qndrimi i par pohon se metodologjia sitrsi e posame shkencore nuk ekziston fare. Kjo sht thjesht vetmnj segment i epistemologjis si disiplin filozofike. Ky qndrim shtm s rralli i prfaqsuar dhe sht m i dobti pr nga argumentetgjegjsisht m i forti me kundr argumente. Kundr argumenti i parthot: nuk ka penges q nj materie e cila i prket disiplins s

caktuar filozofike t konstituohet n lnd t disiplins shkencore osen shkenc t posame. Logjika sht shkenc e posame dhe i prketepistemologjis. Matematika sht shkenc e posame nse ekzistonfilozofia e matematiks. Argumenti tjetr sht gjendja n praktiknshkencore.

7 (1) Mili Vojin: Socioloki metod, fq.15-38. Me t pajtohen shum autormodern.

(2) Shih qndrimet pr metodologjin t M. Markoviqit, n Filozofski osnovinauke, fq.512


12/210


_ _________________________________________________________

12

sht fakt se tashm sht konstituuar metodologjia e prgjithshme, sesht konstituuar metodologjia e shkencave shoqrore dhe se jankonstituuar shum metodologji speciale si jan: metodologjia esociologjis, politologjis, e drejtsis dhe kriminologjis, epedagogjis, e shkencs mbi punn sociale, e kulturs fizike, etj.Praktikn nuk mund ta ndryshoj e, as demantoj. Qndrimi i dyt

pohon se metodologjia sht disiplin shkencore logjike. Argumentet ektij qndrimi jan lidhja e ngusht e metodologjis dhe logjiks,pjesmarrja e rregullave logjike n materien e metodologjis dhedomosdoja q metodologjia t jet menduar mir logjikisht. T gjithaargumentet e numruara jan t vrteta, por t pamjaftueshme prandajedhe prfundimi sht i gabuar. Kundr argumentet jan n esenc sivijon: s pari statusi i shkencs vendoset me artikulimin dhekonstituimin e materies s mjaftueshme t prgjithshme dhe t metodsprkatse shkencore.

N rastin konkret lnda e metodologjis mund t identifikohet si

procese dhe metoda t njohjes shkencore, si metoda t shkencave dhesi procese dhe metoda hulumtuese. Logjika dhe rregullat e saj janpjes e lnds s metodologjis, mirpo pjest tjera t lnds smetodologjis jan m t shumta dhe t llojllojshme. S dyti logjikadefinohet si shkenc normative e cila nuk krkon hulumtime empirike.Metodologjia gjithashtu prmban edhe elementet normative, mirpoajo jo vetm q bn hulumtime empirike por n mnyr tpashmangshme edhe vet kryen hulumtime t tilla- trthorazi, prmeshulumtimeve t vazhdueshme t lndve shkencore dhe drejtprsdrejtikryen edhe hulumtime metodologjike. S treti, n lndn emetodologjis bjn pjes edhe elementet e lnds shkencore dhe

metodat e saj. Pra, metodologjia, lnda e s cils sht m e gjer tjet disiplin e shkencs tjetr me materie m t ngusht. N baz tksaj q u cek m lart mund t konstatojm se sht afr s vrtetsqndrimi i tret-se metodologjia sht shkenc e posame speciale.

Shqyrtimi i argumenteve q shkojn n prkrahje t ktij qndrimi.Kushti i par, lnda e mjaftueshme e prgjithshme dhe e caktuar emetodologjis ekziston. Ndonse metodologjia m s shpeshtidefinohet si shkenc (disiplin shkencore), objekt i s cils shtmetoda e njohjes shkencore, ky prkufizim i lnds s metodologjissht tepr i ngusht. Lnd e metodologjis jan konceptet

hulumtuese shkencore, marrdhnia e aksiomave, teorive, teoremave,


13/210


__________________________________________________________

13

marrdhnieve e objekteve, variableve dhe indikatorve,instrumenteve, indikatorve dhe procedurave, mundsive dhemnyrave t matjeve, vlersimeve t t dhnave dhe prfundimeve nbaz t tyre, kumtimi dhe zbatimi i rezultateve t hulumtimit. Pr ve

ksaj metodologjia si shkenc autentike hulumton edhe vetveten dhekonstituon me ta metodologjin (metodologjin e metodologjis).Pra, kushti i par pr trajtimin r metodologjis si shkenc e veantsht prmbushur. Problemi lind kur shtrohet shtja e metodave tmetodologjis. Mirpo, ky sht problem fals (i rrejshm). Metoda emetodologjis s pari prbn korpusin e metodave, koncepteve, etj. qshfrytzohen n hulumtimet metodologjike. S dyti, meta-metodologjiadhe s treti korpusi i metodave t shkencs i cili mund t adaptohet apoinkorporohet n lndt e metodologjis. Me kt sht prmbushuredhe krkesa e dyt. Lidhur me metodologjin si shkenc shtrohet edheshtja e tret. Kjo shtje formohet si pyetje se a sht metodologjia,

si shkenc e prgjithshme e pavarur fare e mundur sepse ajo paraqitetsi segment i shkencs n prgjithsi, i korpusit t shkencave simotradhe do shkence dhe disipline shkencore. Edhe kjo shtje shtrelativisht artificiale. Lnda e shkencs gjithashtu konstituohet si lndshkencore n prgjithsi, si lnd e korpusit t shkencave, e shkencaveindividuale (t veanta) dhe disiplinave shkencore. Sipas parimeve tnjjta, metodologjia si shkenc konstituohet n prputhje me lndn esaj shkencore. Ajo megjithat e ka nj specifik. Disiplinat e saj,gjegjsisht metodologjit e saj t posame dhe speciale paraqitennjkohsisht edhe si disiplina t metodologjis dhe shkencave tjerakonkrete.

STRUKTURA E METODOLOGJIS

Struktura e metodologjis si shkenc sht mjaft e ndrlikuar prshkak t numrit t madh t shkencave dhe disiplinave shkencore,numrit t madh t hulumtimeve dhe metodave hulumtuese tllojllojshme dhe t marrdhnieve t saj me shkencat tjera.

Strukturn themelore t metodologjis dhe lnds s saj e prbjn tripjes:


14/210


_ _________________________________________________________

14

1) pjesa logjike;2) pjesa epistemologjike;3)

pjesa shkencore-strategjike.

Roli i pjess s par sht q rregullat logjike t prshtaten me vetit eobjektit t shkencs, gjegjsisht t objektit t hulumtimit. E dyta ti

ngrit njohurit e domosdoshme shkencore pr objektin e shkencsgjegjsisht objektin e hulumtimit me njohurit metodologjie-metodike,n nj trsi funksionale. E treta, ti zbuloj zbrazsit dhe vshtirsite njohurive dhe metodave shkencore t hulumtimit. N pajtim me roletdo pjes strukturale e metodologjis i ka edhe prmbajtjet e veta dheelementet prmes s cilave realizon funksionet e veta.

Prmbajtjen e pjess logjike e prbjn kryesisht:

1) prkufizimet konceptuale,mohimet,marrdhniet dhe kuptimet;2) perceptimet, prezantimet dhe mendimet-identifikimin e dukurive

dhe proceseve;3) proceset dhe rregullat e mendimit dhe ides autentike;4) valencat logjike, zgjedhjen dhe zbatimin e tyre;5)

funksionet logjike;6) variablat logjike;7) formimin e qndrimeve, mendimeve dhe prfundimeve.

Prmbajtja e pjess epistemologjike sht dukshm m e ndrlikuarsepse prfshin segmentin q ka t bj me lndn shkencore dhemetodologjin.

A.

Prmbajtjet q u prkasin lndve t shkencave shoqrore:

(1)

Aksiomat dhe postulatet e shkencs n kt rast t shkencaveshoqrore. Ndonse nuk e kemi pr qllim ktu ta ofrojm ndonjlist t aksiomave dhe postulateve t shkencave shoqrore, do tmund ti shqyrtonim rolet dhe funksionet e tezave n vijim:

a) teza e realitetit (njeriu dhe shoqria- shoqrit) si realiteteshoqrore t cilat mund t hulumtohen n pikpamje empirikedhe teorike dhe pr t cilat mund t formohen njohurit ekategorizuara dhe aksiomat;

b)

forcat dhe fuqit shoqrore;


15/210


__________________________________________________________

15

c) shtresimet dhe hierarkit;d) produktivitetit shoqrore;e)

marrdhniet, organizatat dhe sistemet;f)

historit, ndryshueshmrit dhe statika relative;

g)

aktivitetet- funksionet dhe aksionet;h) oportuniteti dhe qllimi;i)

kolektiviteti, bashksia dhe ndrvarsia.

(2)Objekti-struktura dhe vetit;(3)

Teorit shkencore dhe drejtimet teorike;(4)Paradigmat shkencore;(5)Aparati kategorik- kuptimor dhe gjuha shkencore.

Ky sht minimumi i prmbajts t ciln e prfshin pjesaepistemologjike e metodologjis pr lndn e shkencs.

B. Prmbajtja e njohurive metodologjike n kuadr t pjessepistemologjike:

Aksiomat e metodologjis si shkenc. Deri tashti metodologjia nukka paraqitur n mnyr sistematike aksiomat e veta. sht e dobishmet analizohet se a mund ta marrin eventualisht tezat n vazhdim, menj prpunim eventual kritik, rolin e aksiomave dhe t kuptimevekategorike:

1)

vshtrimi dhe evidenca;

2)

besueshmria (konfidenca);3)

e vrteta, saktsia dhe preciziteti;4) prognostika;5)

korrelacioni dhe komunikimi;6) dshmimi dhe sqarimi;7) zbatueshmria;8)

kushtzimi prej objektit;9) metodologjia dhe drejtimet metodologjike;10)marrdhnia e normave, procedurave dhe krkesat e metodave ndaj

krkesave t objektit:


16/210


_ _________________________________________________________

16

a) burimet e t dhnave dhe karakteristikat e tyre;b) llojet e t dhnave dhe vetit e tyre;c)

mnyra e mbledhjes s t dhnave, prpunimi dhe shfrytzimi ityre.

11)

problemet e konceptimit;

12)

marrdhniet: e teorive, hulumtimeve, teorive t projektimeve thulumtimeve hartimi i projekteve t ideve shkencore dhe zbatimii tyre, teorive rezultatet e hulumtimeve.

13)Marrdhnia dhe karakteristikat e hulumtimeve empirike dheteorike;

14)

Marrdhniet reciproke t metodave, teknikave, instrumenteve dheprocedurave;

15)Problemet e eksperiencave shkencore;16)

Hulumtimet metodologjike;17)Konceptet themelore, kategorit dhe termet metodologjike.

Prmbajtja e pjess shkencore- strategjike:

1) zbrazsit teorike metodologjike;2)

suksesi dhe dobsit e metodave t zbatuara;3) vlerat dhe funksionaliteti i tezave t paradigmave, teorive dhe

metodave;4) mundsia e prsosjes, inovacionit dhe konstituimi i metodave t

reja verifikimet dhe korrigjimet e teknikave hulumtuese,procedurave dhe instrumenteve;

5) problemet e operacionalizimit dhe marrdhnies s realitetit,kuptimeve dhe shprehjeve.

Kjo struktur themelore e prmbajtjes s lnds s metodologjismundson prpunimin e konsiderueshm, thellimin dhe realizimin efunksioneve t saj kryesore. Funksioni i shprehur sintetik themelor imetodologjis sht zhvillimi i gjithanshm, i suksesshm dhe dinamiki shkencs, ngritja e saktsis dhe lehtsimi i nxnies s njohurisshkencore pr metodn dhe lndn shkencore. Kjo pra sht shkencaedhe teorike, edhe empirike, edhe normative, edhe e zbatueshme, edhekritike, por edhe instruktive praktike.


17/210


__________________________________________________________

17

KLASIFIKIMI DHE BURIMET E METODOLOGJIS

Metodologjia klasifikohet para se gjithash sipas kategorive tkarakterit t prgjithshm dhe t objekteve, pra mbi kriteret e njjta

themelore sipas t cilave klasifikohen edhe metodat.

Pr nga karakteri i prgjithshmris dallojm:

(1)metodologjin e prgjithshme e cila merret me parimet eprgjithshme metodologjike dhe me supozimet e njohurisshkencore dhe me metodat themelore dhe t prgjithshmeshkencore;

(2)

metodologjin e posame-speciale e cila merret me metodat ekorpuseve t posame t shkencave, me metodat e prgjithshme t

disa korpuseve shkencore, me zbatimin e metodave themelore dhet prgjithshme n hulumtimin e objektit t korpusit t shkencavedhe supozimet e prbashkta metodologjike- metodike t cilat kant bjn me metodat dhe hulumtimet e shkencave t posame speciale dhe t disiplinave shkencore;

(3)

metodologjin e shkencave dhe disiplinave t veanta(metodologjit speciale) t cilat kan t bjn me meta-metodologjin (metodologjin e metodologjis).

Klasifikimi i karakterit t prgjithshm sht n korrelacion meklasifikimin n baz t objektit apo lnds, si vijon:

1) metodologjia e shkencs n prgjithsi;2) metodologjia e shkencave natyrore;3)

metodologjia e shkencave shoqrore;4)

metodologjia e shkencave psikologjike;5) metodologjia e shkencave dhe disiplinave t posame shkencore.

N baz t vetive, strukturimit, dispersionit dhe llojllojshmris smetodologjive dhe metodave duhet t ket edhe burime m t shumtadhe t ndryshme t njohurive metodologjike. Burimi i par dhe iprgjithshm sht filozofia, sidomos epistemologjia. Burimi i dyt


18/210


_ _________________________________________________________

18

jan teorit e ndryshme shkencore, postulatet dhe aksiomat e tyre,qndrimet teorike, mendimet dhe prfundimet, madje edhe hipotezat etyre. Burimi i tret jan hulumtimet e objekteve t shkencave dhemarrdhnieve midis shkencave dhe objekteve t tyre. Burimi i katrtjan hulumtimet speciale metodologjike. N fund si burim i pest,hulumtimet q kryhen n kuadr t metodiks si mjet i ndikimit apo i

praktiks.

METODOLOGJIA DHE METODIKA

Nocioni metodik sht definuar q moti dhe shpesh sht prdorur,pr fat t keq kjo ndodh edhe sot q metodologjia dhe metodika tmos dallohen fare ose t dallohen n mnyr t pamjaftueshme.8 Tishqyrtojm s kndejmi dispozitat e metodologjis dhe dispozitatesenciale t metodiks dhe ti krahasojm ato. sht e prbashkt pr tgjitha ndodhit n shoqri dhe n natyr se ato lindin, zhvillohen dheshkaktojn apo nxisin n nj far mnyre ndonj efekt. Disa prej tyre

zhvillohen n mnyr stihike, t tjerat n mnyr spontane kursendrkaq t tretat me shfrytzimin e ndonj metode racionale tveprimit.

Metodologjia shkencore merret me metodat e proceseve t definuarasakt me metodat e njohurive shkencore. Prandaj metodologjiashkencore mund t themi se merret me t gjitha aspektet e hulumtimitshkencor si metod e prgjithshme dhe themelore e nxnies snjohuris shkencore. Pr dallim nga metodologjia, metodika merret mestudimin prmes metodave t ndikimit dhe veprimit n praktik tdukurive, ndryshimeve apo krijimit t dukuris s caktuar. Hulumtimet

n kuadr t metodiks jan vetm njra nga instrumentet praktike tveprimit mbi dukurin. Ndrsa metodologjia shkencore hulumtonrrugn deri te njohuria e vrtet pr dukurin, procesin; metodikahulumton dhe e instrukton se si t ndikohet mbi dukurin apo procesin,gjegjsisht si t krijohet dukuria apo procesi i ri. Me kt rast ajoshrbehet me njohurit shkencore dhe metodologjike duke i shndrruarato n metoda t ndikimit dhe t praktiks. Kshtu metodika na del sinj shfrytzues i shkencs gjegjsisht metodologjis. Njkohsishtmetodika na paraqitet edhe si objekt i shkencs- metodologjis dhe si

8Termiz D`evad: Osnovi metodologije nauke o socijalnom radu, Lukavac-Grafit,2001, fq.12-15


19/210


__________________________________________________________

19

burim i njohurive shkencore metodologjike. Lidhja kryesore midismetodologjis dhe metodiks realizohet prmes stimulimit t vetiskryesore t ndryshueshmris s shkencs metodologjis. Metodikamundson zbatimin e njohurive shkencore n praktik.

HULUMTIMI SHKENCOR

Mnyrat themelore t njohurive shkencore

N shpjegimin e msiprm folm vetm dallimin e mundshm dhe tarsyeshm midis metods s njohuris shkencore dhe mnyrs snxnies s njohurive t ndryshme: stihike dhe spontane, mnyrs sthjesht praktike, nxnies s njohurive prmes imitimit dhe bartjes pranimit, ides kritike, etj. Ekzistojn shum mnyra pr nxnien enjohurive t llojllojshme, por t gjitha ato njohuri jan jo shkencore,madje edhe kur jan t vrtetuara dhe t verifikuara.

Njohurit e tilla nga njohurit shkencore dallojn s paku me katrdispozita kryesore:

a)

nuk i kan t gjitha karakteristikat e njohurive shkencore n tnjjtn koh;

b) nuk jan fituar prmes zbatimit t metodave prkatse shkencore;c) nuk e kan karakterin e mjaftueshm t prgjithshmris dhe

saktsis (probabilitetit);d) nuk jan mjaft sistematike dhe t sistematizuara.

M t afrtat me njohurit shkencore jan njohurit profesionale. Ktonjohuri shum her jan t verifikuara dhe t vrtetuara, mbshteten nnjohurit shkencore dhe n t shumtn e rasteve jan form ekonkretizimit t tyre n praktik. Ato madje edhe vet paraqiten siobjekt i hulumtimit dhe shrbehen me hulumtime dhe aktivitete shumt ngjashme me hulumtimet shkencore, kurse paraqiten edhe si burimeinformatash n hulumtimet shkencore. Shembulli m evident pr ktjan evidencat e llojllojshme t rregulluara dhe t dhnat statistikore.Pikrisht, dallimet e llojllojshme dhe nuancat n njohurit dhe procesete njohurive nga probabiliteti i zakonshm i pranuar se di sht e


20/210


_ _________________________________________________________

20

vrtet, prmes prqendrimit n mas t caktuar n njohurit everifikuara dhe t vrtetuara n praktikn e bashksis s caktuarshoqrore e deri te njohuria e verifikuar, vrtetuar dhe shkencrisht edshmuar, krkojn q hulumtimin ta shqyrtojm posarisht simetodn m themelore, t prgjithshme dhe sintetike t njohurisshkencore dhe q njkohsisht ta theksojm se kjo njherazi sht dhe

metod shkencore pr faktin q sht rezultat i shkencs, prodhim isaj. Pr nga kuptimi esencial i saj sht m i ngusht se sa nocionimnyr.

KUPTIMI I PRGJITHSHM I HULUMTIMIT SHKENCOR

Hulumtimet shkencore

Kuptimi i prgjithshm i hulumtimit shnon procesin proceset eaktiviteteve t ndryshme- aksionet n sferat e ndryshme t jetsnjerzore t cilat jan t drejtuara n nxnien dhe vrtetimin e

njohurive mbi far do objekti praktik. Prkufizimet e formuluaraksisoj jan mjaft t gjra dhe lejojn q nn konceptin hulumtim trenditet pothuajse do aktivitet i njeriut i cili on n tejkalimin epasiguris fillestare ose on n vrtetimin apo prgnjeshtrimin erezultateve t pritura t cilat n vete i prmban koncepti i krkimit.Kur marrim lapsin pr t shkruar di presim q lapsi t l pas vetsgjurmn prkatse. Mirpo, kjo nuk sht e sigurt, por sht shum emundshme q kshtu t ndodh n kushte t caktuara. Pra, ne e kemigjurmuar jo me qllim, kemi hulumtuar se a do t mund t shkruajmme lapsin konkret n rastin konkret. Pavarsisht nga fakti se kjohipotez dhe ky prkufizim mund t mbrohen me argumente,

konsiderojm se sht e dobishme q t shrbehemi n mas tkonsiderueshme me kuptimin e nocionit hulumtim n mnyr q at tmund ta dallojm nga kuptimi i gjer si sht veprimi, puna, et.

KUPTIMI I PRGJITHSHM I HULUMTIMIT

Hulumtimi sht aktivitet i ndrlikuar, i qllimshm, i organizuar medestinim dhe i dobishm, i drejtuar n nxnie t njohurive t vrtetapr fardo objekti pr situatn, gjendjen, sjelljen, aktin dheveprimin, pr realitetin: e kaluar, t tashm dhe t ardhshm. Sipasktij prkufizimi t prgjithshm, hulumtimi sht aktivitet specifik i

ndryshm nga t tjert pr nga qllimi dhe objekti i tij. Ky sht i


21/210


__________________________________________________________

21

drejtuar para se gjithash n nxnien e njohurive mbi t vrtetn elnds me interes; dhe n kt aspekt sht i qllimshm; i organizuardhe i dobishm; ky n kt drejtim merret me metodat e ndryshme qiu prgjigjen detyrs.

Ka hulumtime t ndryshme, mirpo pr metodologjin shkencore dhepr shkencn sht e rndsishme t dallohet:

1) hulumtimi diletant (amator);2)

hulumtimi profesional;3) hulumtimi shkencor;4) kuazi-hulumtimi.

Sipas rregullave t klasifikimit do t ishte e arsyeshme sikur ta kishimbr s pari dallimin midis hulumtimit dhe kuazi-hulumtimit. Mirpo

nj gj e till krkon sqarime tepr t gjra t cilat nuk jan tnevojshme n kt tekst, pr shkak se objekt i tij sht metodologjia eshkencave shoqrore. Pr kt arsye do ti cekim vetm shkurtimishtdallimet kryesore midis antarve t klasifikimit t cekur.

Hulumtimi diletant sht ai t cilin e bjn njerzit pa arsimim tmjaftueshm metodologjik dhe hulumtues, prandaj hulumtimet e tillanuk i prmbushin normat prkatse t metodologjis dhe metods nkoncipimin, projektimin, mbledhjen e t dhnave, prpunimin dheshfrytzimin e t dhnave t cilat jan fituar me hulumtim. Prkundrshum mangsive teorike dhe metodologjike kto hulumtime krahas

dmit eventual, nganjher mund t jen edhe t dobishme - nxitse.Pr hulumtimin special metodologjik, hulumtimi diletant sht burim ipashtershm i njohuris shkencore pr gabimet dhe pasojat e tyremetodologjike dhe metodike.

Hulumtimet profesionale zakonisht i kryejn profesionistt n kuadrt profesionit dhe pr nevojat e profesionit. Ata m s shpeshti jannjohs t shklqyeshm t metodiks, disponojn me njohuri t miranga fusha e metodiks dhe e rregullave t hulumtimit metodik si dhekan nj shkall t caktuar t njohurive nga metodika. T gjitha ktohulumtime, nse jan t kryera n mnyr korrekte, mund t jen


22/210


_ _________________________________________________________

22

shum t dobishme pr shkencn dhe profesionin.

HULUMTIMET SHKENCORE

Hulumtimet shkencore jan proces mjaft i ndrlikuar i aktiviteteveintelektuale dhe i aktiviteteve t tjera, shum konkrete dhe t definuara

qllimisht, t cilat realizohen me zbatimin e normave t rndsishme tshkencs (aksiomave, qasjeve, prkufizimeve, teorive, teoremave, etj.)pr objektin e shkencs dhe pr objektin e hulumtimit dhe me zbatimine rrept t normave t metods dhe metodologjis s shkencs dhe tmetodave hulumtuese.9 Hulumtimet shkencore kan struktur dheprocedur t prcaktuar, kritere t definuara t zgjedhjes, vlersimitdhe t norms s veprimit. Ato gjithmon jan m pak ose m shumn funksion t zhvillimit t shkencs dhe t njohuris shkencore,madje edhe ather kur pr nga lloji jan hulumtime vepruese.Hulumtimet shkencore m s shpeshti zhvillohen n kuadr t ndonjshkence apo disipline shkencore, ndonse objekti i tyre mund t jet

inter-disiplinor apo multi-disiplinor. Ndrkaq deri m sot nuk njihetndonj hulumtim i cili do ta kishte prfshir tr objektin e korpusitshkencor. Pr shkencat natyrore kjo do t ishte e dobishme- nse nukdo t ishte e pamundur pr shkak t llojllojshmris s brendshme.Njsoj sht edhe me shkencat e shoqrore. Nse psikologjia trajtohetsi korpus i posam jasht korpusit t shkencave shoqrore, mbase nkuadr t saj do t mund t parashtrohej nj projekt i till iprgjithshm, mirpo duke i pasur parasysh tendencat edhe kjo do tishte shum pake besueshme.

Hulumtimet shkencore, pr shkak t vetive t cilat duhet ta sigurojn

bazn shkencore t njohuris jan:

1) procesi i nxnies s njohurive t reja shkencore verifikimi injohurive aktuale shkencore; lidhja e t vjetrs, ekzistueses dhenjohuris s porsalindur shkencore;

9O istraìvanju (definiciji, klasifikaciji, td.) vidi:(1) Risti}, @ivan: O istraìvanju, metodu i znanju, str.257;(2) Milosavljevi}, Slavomir: Istraìvanje politi~kih pojava- Institut za politi~ke studije, Beograd,

1980, Fq. 9-21;(3) Milosavljevi}, Slavomir - Radosavljevi}, Ivan: Osnovi metodologije politi~kih nauka,fq..59-76;(4) Mihailovi}, Dobrivoje: Metodologija nau~nih istraìvanja, fq. 65;(5) Termiz, Dèvad - Milosavljevi}, Slavomir: Uvod u metodologiju politikologije, fq. 28-36;(6) Termiz, Dèvad: Osnovi metodologije nauke o socijalnom radu,fq. .23-31


23/210


__________________________________________________________

23

2) aktiviteti intelektual dhe psikofizik, aktiviteti krijues njerzor dhe

shoqror dhe aksioni n nxnie, kritik dhe zbatim t njohurisshkencore. Ndonse, hulumtimi para se gjithash sht aktivitet

vrtet intelektual, n realizimin e tij rol shum t madh kakomponenti psikofizik dhe me rastin e zbatimit t metods seksperimentit dhe vzhgimit me pjesmarrje. Mund t thuhet edhese n t shumtn e rasteve angazhimet fizike jan t kushtzuarame vetit e objektit dhe me llojin e hulumtimit;

3) hulumtimi sht aktivitet racional, i qllimshm dhe oportun, poredhe aktivitet intuitiv. Sa m pak q sht i njohur objekti ihulumtimit dhe sa m pak q ai vrehet drejtprsdrejti aq m enevojshme sht intuita dhe frymzimi;

4)

hulumtimet shkencore jan deprtim i ndrlikuar i teoris,verifikimit n praktik dhe prfundimit n baz t t dhnave.Njohuria shkencore e fituar prmes hulumtimit shkencor sht eargumentuar, sht e krahasueshme dhe e verifikuar me pikpamjeinter-subjektive, madje edhe kur vet dukuria e hulumtuar konkretenuk sht absolutisht e prsritshme;

5)

hulumtimi shkencor sht i vazhdueshm gjegjsisht procesfunksional dhe permanent, shum i ndrlikuar dhe logjik, sistemproduktiv i pjesve t harmonizuara dhe i elementeve me t cilatrealizohet njohuria shkencore;

6)

dispozita kryesore e hulumtimit shkencor sht kreativiteti i saj sidhe vlera e prdorimit shkencor dhe praktik.

Prkufizimi i paraqitur deskriptiv e bn m t qart prkufizimin edhn karakteristik paraprakisht dhe lehtson t kuptuarit e hulumtimitsi metod t prgjithshme sintetike t shkencs e cila e lidhreciprokisht para metodn e tentimeve dhe gabimeve, metodn eargumentimit dhe prgnjeshtrimit (e cila prshkon t gjitha metodat),metodat themelore t prgjithshme shkencore dhe metodat e mbledhjesdhe prpunimit t t dhnave.


24/210


_ _________________________________________________________

24

STRUKTURA E HULUMTIMIT SHKENCOR

Struktura e nj dukurie, procesi, etj. sht trsi e elementeve trndsishme t lidhura n mnyr funksionale midis tyre. Pr dallimpr nga struktura, prmbajtjen e nj procesi, dukurie, etj. e prbjn

elementet e saj prbrse. Strukturs s hulumtimit mund ti qasemi nshum mnyra. Qasja e par, hulumtimin e kupton si proces i ciliprbhet nga etapat e prhershme t domosdoshme.

Etapa e par prmban tri faza:

1) Faza e par sht ekzistimi i problemit i cili duhet t hulumtohet.Ai problem duhet t jet mjaft i rndsishm pr shoqrin apo prshkencn. Pra, ai duhet t jet i perceptuar, i identifikuar dhe ivlersuar n mnyr q t pranohet se ia vlen t hulumtohet siproblem;

2)

faza e dyt prmban zbulimin e burimeve t njohurive prproblemin dhe identifikimin e njohurive tjera pak a shum tbesueshme dhe inspiruese pr problemin;

3) faza e tret sht prcaktimi preliminar i objektit t mundshm thulumtimit dhe artikulimi i tij n form t tems hulumtuese.

Etapa e dyt sht t konceptuarit e hulumtimit, q gjithashtu i ka trifaza:

1)

faza e par, zgjedhja apo formimi i supozimeve t paradigmave;2) faza e dyt prkufizimi i detyrs s projektuar;3) faza e tret hartimi i skics ideore- projektit ideor.

Etapa e tret prfshin hartimin e projektit hulumtues si dokumentshkencor dhe operativ gjegjsisht projektit t ides shkencore,instrumenteve dhe planeve hulumtuese si dhe verifikimi i tyre dhe nfund realizimi i hulumtimit.

Etapa e katrt dhe e fundit hartimi i raportit pr rezultatet ehulumtimit dhe zhvillimin e hulumtimit si dhe hartimin e shtojcs s

raportit. Faza e fundit e hulumtimit sht zbatimi njohurive t fituara


25/210


__________________________________________________________

25

nga hulumtimi shkencor dhe i praktiks shoqrore.10

Qasja tjetr ndaj strukturs s hulumtimit sht dhn n tashtuquajturn skem Acoffov11 e cila operon me aktort e

hulumtimit, veprimet e aktorve dhe marrdhniet n hulumtim. Siaktor t hulumtimit cek: porositsin e hulumtimit, shkenctart,puntort e terrenit dhe respondentt (objektet e hulumtimit). Ktaaktor i kryejn kto aktivitete: porositin hulumtimin, artikulojn dheorganizojn hulumtimin, mbledhin dhe drgojn t dhnat e mbledhuranga burimet e informatave, prpunojn t dhnat dhe prfundojn nbaz t tyre dhe i informojn porositsit e hulumtimit me rezultatet tcilat i kan fituar dhe t cilat i shrbejn n fund porositsit thulumtimit. N vazhdim e japim skemn konkrete bashkangjitur.Ndonse sht skema e treguar sht mjaft e dobishme ajo nuk i jep tgjitha etapat dhe fazat e hulumtimit kurse i le anash edhe mundsit e

sintezs s rolit t aktorve n hulumtime. sht e pandryshueshmendaj vet hulumtimeve, vet kontrollit, madje edhe ndaj analizs(prmbajtjes t dokumentit). N strukturn e hulumtimit rol trndsishm ka qllimi dhe destinimi i hulumtimeve. Pr pjestprbrse t projektit t hulumtimeve do t flasim n kaptinn ku do tashtjellojm projektin dhe projektimin e hulumtimit.

FORMAT DHE VEPRIMET THEMELORE

T NJOHURIS SHKENCORE

N kapitullin paraprak kemi paraqitur dispozitat fillestare dhe

themelore t njohurive n prgjithsi dhe kemi prmendur dispozitatkryesore t njohuris shkencore. Me kt rast kemi theksuar senjohuria shkencore para se gjithash fitohet prmes hulumtimitshkencor duke i zbatuar metodat prkatse shkencore. Mirpo, disa

10(1) Pe~ujli}, Miroslav: Metodologija dru{tvenih nauka, fq. 8;(2) Nejgel Ernest: Struktura nauke, fq.487;(3) Gud i Skat: Metode istra`ivanja u pedagogiji, psihologiji i sociologiji, fq. 36, 46, 89, 439, 639;(4) Luki}, Vladimir: Metodologija prava, fq. 32, 52, 142;(5) Mili}, Vojin: Sociolo{ki metod, fq. .321-324, 380;

(6) Gilli Gian Antonio: Kako se istra`uje, [kolska knjiga, Zagreb, 1974, fq.1211Milosavljevi},Slavomir-Radosavljevi},Ivan:Repetitorijum iz metodologije dru{tvenih nauka, fq. 2-10


26/210


_ _________________________________________________________

26

metoda jan metoda themelore t do mendimi dhe ideje logjike dheshkencore. Si metoda shkencore t njohuris shkencore ato jan trreptsisht t definuara dhe t rregulluara me normat e tyre tdefinuara edhe procedurat e zbatimit n praktik.

METODAT THEMELORE T NJOHURIS

LOGJIKE DHE SHKENCORE

Me metoda themelore t mendimit dhe njohuris logjike dheshkencore nnkuptojm to metoda t cilat jan primare dhe t cilatjan t ndrtuara si t pashmangshme dhe themelore n t gjithametodat tjera. Ato nuk sht e domosdoshme q n t njjtn mas dhen t njjtn mnyr t zbatohen n do proces t njohuris shkencore,mirpo sipas rregullit asnjra nga ato nuk mund t shmanget nhulumtimet shkencore. N metodat themelore shkencore bjn pjes:

analiza, sinteza, abstrahimi (abstraksioni), konkretizimi, specializimi(specifikacioni), prgjithsimi (gjeneralizimi), induksioni dhededuksioni. N t kuptuarit e metodave themelore t njohurisshkencore nuk ekziston pajtim midis metodologve.

E para, nj rreth mjaft i gjer i autorve t veprave nga fusha emetodologjis nuk e prkufizon dhe nuk e shqyrton problematikn emetodave themelore. Madje, as autort t cilt n mnyr t sakt iureferohen ktyre metodave nuk i shfrytzojn t njjtt emra pr to dheas q i prshkruajn dhe strukturojn n t njjtn mnyr. Kshtup.sh. B. Sheshiq i prdor dy emra pr kto metoda: i pari sht

themelore kurse i dyti sht t posame dhe tashti nga kto enxjerr t tretin: metodat themelore t posame. Prve ksaj ai nshpjegimin e tij e prdor edhe dispozitn metod dhe veprimmetodologjik. Prve ksaj kto metoda her-her trajtohen si metodaanalitike-sintetike, kurse her-her edhe si veprime metodike dhemetodologjike, e nganjher edhe si veprime metodike. N kt aspektjan dhn prkufizimet m t prcaktuara, (m t sakta) dhe shtbr shqyrtimi m konsekuent n dy libra t cilat jan botuar n vitin1999 dhe 2000 njra sht: hyrje n metodologji dhe politikologji Termiz. D.- Milosavlevic. S. (Sarajev 1999) dhe e dyta: bazat emetodologjis s shkencave politike Milosavlevic. S.-

Radosavlevic. I. (Beograd 2000).


27/210


__________________________________________________________

27

N kto libra metodat definohen si themelore apo t ndrtuara n bazate t gjitha metodave tjera t njohurive shkencore; si metoda pr ngakoncepcioni dhe procedura, por pa teknika autentike pr mbledhjen e

t dhnave empirike. Me kt rast secila nga metodat e prmenduravshtrohet dhe paraqitet n mnyr t argumentuar si metod. N ktpunim edhe ne gjithashtu seciln nga metodat e prmendura ekundrojm dhe e shqyrtojm si metod t posame themelore. Mirpo,kto metoda megjithat i trajtojm brenda nj sistemi t caktuar tmarrdhnieve t caktuara dhe t rendit t caktuar.

ANALIZA

Sipas tradits, pr metodat themelore flitet zakonisht n ift: analiza sinteza; abstraktja konkretja, etj. kjo nuk sht e leverdishme sepsekjo shtje mbshtetet n t njjtin objekt (t ndrlikuar) dhe npozicionet polare t ktyre metodave. Mirpo, do thellim n lndn eproblematiks do t v n pah se ekzistojn pikpamje m produktive.Kshtu sht e qart se pr nga ngjashmria e procedurave dheveprimeve t brendshme dallojm metodat analitike (t cilat jansimotra dhe n esenc mbshteten n analiz) si dhe metodat sintetike(t cilat jan simotra dhe mbshteten n sintez).

N metodat analitike numrojm:

1) analizn e cila sht primare dhe themelore pr metodat tjeraanalitike dhe t cilat realizohen me zbrthimin ideor dhe fizik;

2)

abstraksionin (abstrahimin) t cilat realizohen me ndarjen(dallimin);

3)

specializimin (specifikacionin) t cilat realizohen me ndarje;4)

deduksionin i cili realizohet me kryerjen (zhvillimin).Metodatsintetike kan drejtim t kundrt t lvizjes s procedurave nga atoanalitike.

Metodat sintetike jan:

1)

sinteza e cila realizohet me bashkimin (ngjitjen);2) konkretizimi i cili realizohet me shtojcn (plotsimin)


28/210


_ _________________________________________________________

28

3) gjeneralizimin (prgjithsimin) i cili realizohet me prgjithsim;4) induksioni i cili realizohet me lidhjen e individualeve.

ANALIZA N PROCESIN E NJOHURIS SHKENCORE

N procesin e njohuris shkencore analiza sht e para dhe m

themelorja. Pr nga pozita n sistemin e njohurive shkencore ksaj iafrohet vetm analogjia. Analiza dhe analogjia n praktiknhulumtuese shkencore dhe n proceset e mendimit zbatohennjkohsisht, pr shkak se ndarja e cils do trsi n pjes nnkuptonedhe konstatimin e dallimeve dhe ngjashmrive. Objekt i analizssht ndonj trsi e prbr reale apo ideore pjes e s cils,elementet, momentet, dispozitat, etj. mund t konstatohen dhe tzbulohen, gjegjsisht t identifikohen. Me analiz zbulohet prbrjadhe struktura e trsis (sistemit), marrdhniet, lidhjet, vetit endryshme, rolet dhe funksionet e faktorve n ekzistencn e trsis,vendet e faktorve t ndryshm prbrs dhe rndsia e tyre n trsi.

Analiza mund t zbatohet me ndarjet ideore dhe fizike. N shkencatshoqrore sht e zakonshme ndarja ideore (me veprimet ideore tpjesve si t ndara apo t posame). N disa shkenca natyrore jan tnevojshme edhe ndarjet esenciale fizike. Ekzistojn dy qasje tkundrta n t kuptuarit e analizs. Njra analizn e kupton sishkputje t marrdhnies midis trsis dhe pjesve; e dyta ndalonshkputjen e marrdhnieve midis pjesve dhe trsis.

Konflikti i ktyre dy qasjeve (formal-logjik dhe dialektik) n teorin elogjiks ka kuptim, mirpo pak a shum sht relevant n praktiknhulumtuese. Asnj hulumtues shkencor i cili hulumton strukturn dhe

prbrjen e shoqris, sjelljet e njerzve, funksionimin e bashksis,etj. nuk mund ta izoloj n analiz ciln do klas, shtres, bashksi,institucion, etj. nga shoqria n t ciln ka ekzistuar ose ekzistonaktualisht, por e trajton dhe kupton at vetm n kontekstin shoqror.T asht quajturin shkputje e marrdhnies me trsin, kurse kjonnkupton me t gjitha pjest tjera dhe kjo sht vetm e kushtzuardhe relative.

Klasifikimi i zakonshm i analizave bhet sipas tri kritereve themeloret cilat jan:

(1). Sipas procedurs;


29/210


__________________________________________________________

29

(2). Sipas prkatsis drejtimit t caktuar logjik dhe ;(3). Sipas lnds (objektit).

Kriterin e par e kemi zbatuar duke dalluar analizn ideore dhe fizike.

Kriteri i dyt mundson dallimin e analizs formale-logjike dhedialektike.

Kriterin e tret gjithashtu e kemi nnkuptuar pjesrisht, sepse duke edalluar analizn ideore dhe fizike, kemi br ndarjen n:

a) n objekte t cilat iu prkasin shkencave natyrore dhe objekteve tcilat iu prkasin shkencave shoqrore;

b)

objekte (lnd) t cilat mund tu nnshtrohen vetm analizs ideoredhe ato t cilat mund ti nnshtrohen vetm analizs fizike.

Ndrkaq analiza ideore kryhet ather kur sht esenciale analizafizike. Kurse, analiza ideore faktikisht paraprin, gjegjsishtnjkohsisht realizohet dhe prcjell analizn fizike. Gjat shpjegimitparaprak kemi konstatuar se metodat themelore t njohuriveshkencore nuk i kan teknikat autentike pr mbledhjen e t dhnave,mirpo nj nga metodat m t prhapura pr mbledhjen e t dhnavesht ANALIZA (e prmbajtjes) S DOKUMENTEVE- e cila futrezervat e caktuara ndaj dshmis s par. N t vrtet, dokumentetdhe qndrimet n t paraqiten si objekt i analizs ideore. Kjo metod ika dy teknika t veta (analizn kualitative dhe kuantitative) dheinstrumentet e veta (mostrn, kodeksin, tabelat, etj.) dhe s kndejmi

shtrohet pyetja se a mund ta kuptojm metodn e analizs(prmbajtjes) s dokumenteve si metod t mbledhjes s t dhnave tanalizs.

ABSTRAKSIONI (ABSTRAHIMI)

Abstrahimi sht proces i ndarjes s t prgjithshmes dhe asaj q shtfillimisht e prbashkt nga ajo q sht e posame dhe shumindividuale ose ndarjen e t posames e cila prmban at q sht eprbashkt nga e veanta dhe e cila sht e formuar si e veant qdallohet me disa dispozita nga e prgjithshmja. E prgjithshmja,


30/210


_ _________________________________________________________

30

sidomos duhet t dallohet q t mund t jet e ndar.

Pra, mund t flitet pr dy rrjedha t abstrahimit, t cilat jan: a) rrjedhae par sht formimi i konceptit t prgjithshm (p.sh. njeri) duke iabstrahuar dispozitat e t posames dhe duke ruajtur vetm dispozitat eprbashkta (p.sh. ndarjen e t prgjithshmeve, gjegjsisht dispozitave

t prbashkta t njeriut duke ln anash dispozitat e tij t posamedhe konkrete si sht gjinia apo seksi, mosha, gjatsia, gjendjashndetsore, etj.). Mirpo, mund t veohet sidomos nga eprgjithshmja duke e ruajtur dispozitat themelore t s prgjithshmes,mirpo n kuadr t ksaj duke i respektuar dallimet brenda tprgjithshmes. Kshtu nga koncepti i prgjithshm i njerzve mund taabstrahojm konceptin e posam t mashkullit (ose femrs) t vjetrit,t shndoshit, etj.

Pikrisht duke i respektuar dispozitat e gjinis, seksit, moshs,shndetit gjegjsisht abstrahimin e t veants nga e prgjithshmja

edhe mendimtart e logjiks dhe dialektiks formalisht hasin nmospajtime. N logjikn formale abstrahimi nnkupton ndarjen e tprgjithshmes nga e veanta. sht e vrtet se dispozita kryesore eabstraktes sht shkall e caktuar e s prgjithshmes. Edhe procedura eabstrahimit t s prgjithshmes nga e veanta sht gjithashtu e qartdhe e prcaktuar. Prkundr ksaj me rastin e abstrahimin e t sveants nga e prgjithshmja hasim edhe elementet e procedurs sklasifikimit dhe konkretizimit (ndarjen e t prgjithshmes, gjegjsishtshtojcn e dispozitave). Pikpamja se e prgjithshmja gjendet n tposamen dhe t veantn sikurse sht e veanta dhe e posamja,parimisht sht e sakt. Vetm e prgjithshmja sht shkalla m e lart

e abstraksionit i cili ka lindur me ndarjen dhe lnien pas dore(abstrahimin) e dispozitave t cilat jan t rndsishme pr t veantndhe fare nuk prmban t gjitha dispozitat e t posames dhe konkretes-t veants apo individuales. Abstrahimi sht metod sipas konceptitdhe procedurs kohore. N shkenc dhe n njohurin shkencore karndsi t madhe pikrisht pr shkak se shkenca dhe hulumtimishkencor merren me t prgjithshmen e jo individualen-konkrete.

SPECIALIZIMI

Procesi i specializimit kryhet me ndarjen e nj pjese n elementet apo

veorit e saj sipas kriterit t caktuar gjegjsisht dispozits s definuar


31/210


__________________________________________________________

31

t dallimeve brenda nj trsie (koncepcioni). Sa m i prgjithshmsht koncepcioni aq m t mdha jan mundsit pr dallime dhe mekt edhe mundsit dhe nevojat m t mdha pr specializim(specifikim).

Ekzistojn dy procedura standarde t specializimit t cilat jan:

1) dikotomia;2) klasifikimi.

Dikotomia sht procedura e ndarjes s nj nocioni apo koncepti n dypjes: njra pozitive dhe tjetra negative. P.sh.: i suksesshm- ipasuksesshm; i vlefshm- i pavlefshm; i shkatht i ngatht; iangazhuar- i paangazhuar; i ndershm - i pandershm ose puntor jopuntor, etj.

Shembujt e cekur tregojn se:

a) dikotomia n komunikimin shoqror sht mjaft e prhapur dhemund t zbatohet (prdoret) n t gjitha llojet e fjalve(nocioneve).

b) se nocioni negativ (neni i dikotomis) sht e bazuar n funksioninlogjik t negacionit;

c) se neni pozitiv sht i caktuar dhe kumton at se sht jo dika,kurse neni negativ sht i pacaktuar dhe kumton at se ka nuksht por jo edhe ka sht;

d)

neni negativ mund t ket kuptime t ndryshme t drejtprdrejtadhe t trthorta figurative (p.sh. nocioni jo njeri mund t kuptohetse nuk sht fjala pr qenien njerzore, mirpo mund t ket edhekuptimin e kualifikimit negativ pr sjelljen e ndonj njeriu).

Mendimtart e dialektiks e kan kritikuar ashpr mangsin edikotomis formale logjike, sidomos t nyjs negative pr t cilntashm folm. Ata kan insistuar n dikotomin e prbrekskluzivisht me nyje pozitive (p.sh. i mir i keq; i vyeshm- prtac).Mirpo insistimi i tyre nuk ka dhn rezultat sepse edhe nkomunikimin e prditshm t njerzve por edhe n shkenc sht i


32/210


_ _________________________________________________________

32

domosdoshm edhe dallimi i atyre t cilt kan ndonj element apoveori; kan ose nuk kan ndonj marrdhnie q duhet t shprehet nndonj mnyre, p.sh.: i martuar- i pamartuar nuk mund t shprehet paprdorimin e funksionit logjik t negacionit, t cilin nuk e ka mohuaraskush prandaj as logjika dialektike.

Klasifikimi sht procedura e ndarjes s nj trsie (nocioni-koncepti)n disa nyje sipas kriterit t definuar q m par i cili njkohsisht eshpreh prkatsin e t gjith antarve trsis s caktuar, por edhespecifikat e dispozitave t tyre. Klasifikimi bhet sipas rregullave trrepta logjike dhe metodologjike gjegjsisht t puns hulumtueseshkencore.

N kt kuptim do klasifikim duhet ti prmbush krkesat e caktuara,ndr t cilat t rndsishme jan:

1) i njjti kriter i ndarjes duhet t zbatohet edhe n t gjitha pjest e

klasifikimit;2) t gjitha pjest e klasifikimit duhet ta shprehin prkatsin e tyretrsis s caktuar e cila ndahet me klasifikim;

3)

do pjes e klasifikimit duhet ta shpreh qart specifiken e vet dhedallimin nga pjest e tjera;

4) klasifikimi duhet t jet i plot gjegjsisht ti prfshij t gjithapjest relevante;

5)

klasifikimi duhet t jet i planifikuar dhe produktiv q do t thott jet pjes dhe instrument i njohuris s gjer dhe t thell. Pra,klasifikimit nuk duhet ti qasemi arbitrarisht por n mnyrfunksionale dhe nga ky aspekt ai sht mjaft i lidhur pr analizn;

6)

veti kryesore e klasifikimit sht ekonomiciteti i tij. Kjo nnkuptonkrkesn q ai t mos jet as shum i ngusht as shum i gjergjegjsisht t mos pamundsoj prfshirjen dhe formimin e tgjitha pjesve relevante gjegjsisht t mos oj n formimin epjesve t teprta, deri te e ashtuquajtura grimcim t materiesnjohse.

Klasifikimi vshtrohet edhe si form e matjes fillestare (si ur kalimprej nominales n ordinare). Kjo krkon q klasifikimi dhe pjest e tijt vendosen n nj distanc t njjt konceptuale- logjike. Kjo, prvete klasifikimet rregullat e t cilave jan t bazuara n kriterin

kuantitativ, n praktikat hulumtuese sht mjaft vshtir t realizohet.


33/210


__________________________________________________________

33

Ekzistojn edhe rregulla tjera sipas mendimit ton t cilat jan m pakose m shum t dobishme dhe t cilat do ti cekim ktu.

N praktikn hulumtuese shkencore, klasifikimet bhen n dy mnyra.

E para sht ajo pr t ciln folm deri tashti. E dyta sht mnyra eprmbledhjes. Specifika e krijimit t klasifikimit me an tprmbledhjes qndron n at se nuk sht e nevojshme ta kemikonceptin e formuar apo t vrtetuar m par i cili duhet tklasifikohet, ndonse edhe prania e tij nuk pengon. Madje, edhe mundt jet e dobishme. Kur qllimi shkencor sht zbulimi shkencorsht e mundur q nocioni themelor nuk sht formua. Atherprocesi vazhdon kshtu: me hulumtim zbulohen elementet, vetit, dhemarrdhniet e caktuara, etj. pastaj ato identifikohen dhe prkufizohen.Pastaj midis tyre prcaktohen ngjaishmrit, afrsit, dhe dallimet,vendet e tyre, rolet dhe funksioni n sistemin e zbuluar. N baz t

ksaj prcaktohet edhe prkatsia e tyre gjinive dhe klasave t caktuaradhe formohen nocionet e caktuara prej t prgjithsuarave deri te mt prgjithsuarat dhe kategoriket. Realitetet e zbuluara n kt rastduke fituar prkufizimet konceptuale renditen n grupe t simotra dhen grupe funksionale duke u krijuar kshtu klasifikimet. N t vrtetkto klasifikime paraqesin vendosjen e sistemeve t menduara apo tplanifikuara. Procedura sht di m e thjesht n situatat n t cilattashm ekziston nocioni themelor dhe kriteri i prcaktuar iklasifikimit. Ather realitetet e zbuluara sipas kriterit t caktuar, futenn klasifikimin e caktuar.

Pr nga struktura, dallojm gjithashtu edhe dy lloje t klasifikimeve tcilat jan:

1)

divizioni2) participimi.

Divizioni krkon q t gjitha pjest e klasifikimit ta ken njdispozit t prbashkt gjegjsisht nj dispozit t njjt p.sh.:t gjithata q prfshihen me klasifikim sipas kriterit t prkatsis s grupit tcaktuar shoqror duhet ti ken dy veti themelore: s pari, ndaj tgjith atyre mund t zbatohet kriteri i klasifikimit n t njjtn mnyr.


34/210


_ _________________________________________________________

34

E marrim p.sh. nocionin puntort antart e t cilit duhet tklasifikohen pr kriterin i cili do t zbatohet n klasifikim e marrimprgatitjen shkollore. N kt mnyr n klasifikim mund tprfshihen vetm puntort t cilt kan prgatitjen e caktuar formaledhe t pranuar shkollore kurse t tjert mbeten jasht klasifikimit.Ndrkaq, me participimin puna qndron pak m ndryshe. Ai nuk e

ndalon por as nuk e krkon posedimin e vetive identike si kusht pr tuprfshir n klasifikim. Sipas tij, me klasifikim mund t prfshij tgjith puntort edhe ata me shkoll edhe ata pashkoll gjegjsishtedhe ata t cilt nuk kan prgatitje shkollore dhe ata analfabet.Participimi sht lloj i klasifikimit i zbatuar m shpesh pr shkak seshpesh edhe sht shum vshtir t parashihen t gjitha pjest(pjestart) relevante, si dhe pr shkak t ekonomicitetit t klasifikimit.N hulumtimet, si n instrumente ashtu edhe n rastin e prpunimit tt dhnave dhe shfrytzimit t tyre, shpesh hasim n kapitullin tndryshme. S kndejmi, sht e domosdoshme q t prgjigjemi edhen pyetjen: a mund t bhet klasifikimi vetm n mnyr ideore apo

vetm n mnyr fizike. N praktik ballafaqohemi me klasifikiminsipas vetive t caktuara (p.sh. n ushtri sipas grads, ose sipasgjatsis, ose sipas llojit dhe renditjes, etj.), mirpo edhe kto iprcjell apo iu paraprin klasifikimi ideor, prandaj konsiderojm seprocedura e klasifikimit para se gjithash sht ideore.

DEDUKSIONI

Deduksioni para se gjithash sht metoda e prfundimit. N esenc kjosht metoda e nxjerrjes s prfundimeve nga nj apo m teprpremisa gjegjsisht nxjerrja e qndrimeve nga nj qndrim i

prgjithshm apo nga dy apo m shum qndrime. sht gj erndomt q t dallohen deduksionet e drejtprdrejta dhe t trthorta(direkte dhe indirekte). Deduksioni i drejtprdrejt nnkuptonnxjerrjen e qndrimit t ri nga nj premis. Ndrkaq deduksioni itrthort nnkupton nxjerrjen e qndrimi t ri nga dy apo m teprqndrime.

Lidhur me deduksionin shtrohen tri pyetje esenciale:

a sht e nevojshme q qndrimi i nxjerr rishtazi t analizohet,sepse deri te ai sht arritur me procedur analitike?


35/210


__________________________________________________________

35

far jan marrdhniet dhe far jan vetit e premisave dhe tqndrimit t ri?

far sht marrdhnia midis deduksionit dhe induksionit?

Kemi ofruar prgjigjen pr pyetjen e par e cila do t ishte: nsepremisa sht e vrtet (autentike) dhe nse procedura e deduksionitsht zbatuar mir, gjegjsisht ndaj qndrimit prkats pr lndn(objektin) prkats, qndrimi i posam nxjerr (prfundimin) shtgjithsesi i vrtet (autentik) sepse sht nxjerr n mnyr analitike.M sakt, ai gjithsesi rezulton nga premisa dhe e ndjek premisn.

Prgjigja e formuluar n kt mnyr shton krkesn pr prmbushjens paku edhe t dy parakushteve t cilat jan:

1) q premisat, vrtet, t jen t vrteta- t argumentuara;

2)

q objekti (lnda) e qndrimit t jet i/e till q pr t mund tformohet me t vrtet qndrim autentik e jo vetm n shkallprobabiliteti!

Kjo gj dukshm i ngushton mundsit e deduksionit dhe eprgnjeshtron qndrimin se nga premisa rezulton domosdo qndrimi iri ose prfundimi. Lidhur me kt po theksojm se vlen pikpamja senjohurit n shkencat shoqrore jan vetm probabile (n shkall tndryshme) si dhe se qndrimet e tyre, sidomos nse jan prognostikenuk mund t argumentohen por vetm konfirmohen. Nse ksaj jashtojm edhe faktin se n llogari t s vrtets sipas formuls n fuqi

pr implikim mund t vihet deri te qndrimi vrtet edhe nse nj ngapremisat sht e gabuar. T theksojm se B. Sheshiq, me rastin epunimit t logjikes nntvalente thot se sht e nevojshme q shkallam e lart e s vrtets, mirpo as shkalla m e lart e probabilitetitnuk mund t identifikohet me t vrtetn. Pra, n shkencat shoqrorededuksioni sht produktiv nse premisat kan vlern kauzale dhe taksiomave nse jan t mbshtetura n sqarimet shkencore, ather atosigurojn edhe qndrimet e shkalls m t lart t probabilitetit. Sipasksaj edhe zbatimi i deduksionit dallon n shkencat shoqrore ngazbatimi i tij n shkencat natyrore. N pyetjen e dyt, n pjesn m tmadhe jemi prgjigjur deri sa folm pr pyetjen e par. Mirpo shtja


36/210


_ _________________________________________________________

36

e vetive t premisave autenticiteti i tyre, e jo probabiliteti dhemnyra e nxjerrjes s qndrimit t ri n baz t premisave dhe t vetivet tij, si dhe marrdhniet reciproke jan shtje e hapur. Dhe pyetja etret: marrdhnia midis deduksionit dhe induksionit sht vetmpjesrisht e qart. Prej nga kan lindur premisat pr deduksion? Asht prejardhja e tyre induktive? Si mund t tejkalohen vetit e

probabilitetit kurse ato t bhen plotsisht t vrteta? A shtdeduksioni ende deduksion edhe n astin kur nxjerrjes s qndrimi tri i qasemi me m tepr se dy premisa?

N t vrtet sipas prkufizimit induksioni nnkupton nxjerrjen eqndrimit t ri m t prgjithsuar nga m shum se nj premis,prandaj edhe shtrohet pyetja e kufizimit t induksionit dhe deduksionit(vijs dalluese t tyre). Pr prfundimin deduktiv do t bj fjal edhen kaptinn ku do t flasim pr prfundimin apo konkludimin.

SINTEZA

Sinteza sht metoda m tipike e t ashtuquajturave metoda sintetike tgjitha ato (konkretizimi, gjeneralizimi dhe induksioni) m pak ose mshum, drejtprsdrejti mbshteten n procedurn e bashkimit ngjitjes s elementeve t shkalls m t lart ose m t ult tkonkretsis n trsin e prbr. Prandaj, analiza dhe sinteza kannj objekt t prbashkt t hulumtimit, mirpo qasja dhe procedurajan t kaheve t kundrta. Analiza e studion trsin duke e zbrthyerat prmes pjesve dhe elementeve t saj, t veorive, etj. Prkundrksaj sinteza e studion trsin duke i bashkuar elementet dhe pjestn trsi dhe prve ksaj i kupton ato, veorit e tyre dhemarrdhniet midis tyre dhe trsis gjegjsisht marrdhniet e tyrebrenda saj.

Jan t njohura dy lloje t sintezave:

1) sinteza reproduktive dhe2)

sinteza produktive.

Sinteza reproduktive sht bashkim i thjesht i elementeve- pjesve ntrsin e tyre e cila paraprakisht i nnshtrohet analizs.


37/210


__________________________________________________________

37

Analiza produktive sht analiz krijuese. Ajo zbulon jo vetm lidhjetdhe marrdhniet tashm t njohura, por edhe mundsit potenciale ttrsis, t pjesve dhe elementeve t saj. Edhe sinteza sht e mundursi sintez ideore dhe fizike. Pr shkencat shoqrore, si metod e

njohuris shkencore, prioritetin e ka sinteza ideore. Mirpo, npraktikn shoqrore jan shum t shpeshta edhe sintezat specifikefizike apo m sakt integrimet n grupe apo institucione t caktuarashoqrore. (p.sh. martesa, shkolla, kisha, grupi i moshatarve, etj.).ngjashm ndodh edhe me sintezn. Ktu sht me rndsi t thuhet sesinteza nuk i dmton veorit elementare, madje ather kur ajo shte sintetizuar n ndonj trsi (p.sh. n institucionin ku sht ipunsuar) gj q sht shum m ndryshe se sa sinteza n shkencatnatyrore, si sht p.sh. kimia. Sinteza nuk sht proces arbitrar. Pranuk mund t bashkohet gjithka dhe t lidhet me gjithka, por mund tbashkohen vetm pjest dhe elementet t cilat e formojn nj trsi

kuptim plot (t menduar). Lidhur me kt, shtrohet edhe pyetja efaktorve kundr thns. N rastet kur n mes analizs vihet deri teelementet (faktort) kundrthns, ather sinteza do ti trajtoj atovarsisht nga qllimi i saj. Nse sinteza sht e thjesht reproduktive,ather nuk ka shmangie nga prbrja dhe veorit e trsis sanalizuar. Mirpo, nse qllimi i sintezs sht formimi i metodaveeksperimentale, ather sinteza do t veproj ndaj elementeve apofaktorve kundr thns sipas nevojave t atij modeli. N kt kuptimsinteza sht m produktive se sa analiza, mirpo megjithat nshumka sht e lidhur dhe e kushtzuar nga analiza.

KONKRETIZIMI

Kjo metod sintetike sht e bazuar n procedurn e kundrt meabstrahimin. Ajo nnkupton lvizjen e mendimit dhe njohuris nga eprgjithshmja drejt t veants dhe individuales, nga abstraktja drejtkonkretes. Kjo lvizje nnkupton shtesn e dispozitave t abstraktes sprgjithshme dhe abstraktes s posame t cilat ojn n afrimin enocionit t konkretes. Po e marrim p.sh. nocionin e prgjithshmabstrakt puntor. Ktij nocioni ia shtojm edhe dispozitn manual,pastaj nocionit puntor manual ia shtojm edhe dispozitnndrtimor, pastaj m tutje i pakualifikuar, mashkull, etj. derisa t mos


38/210


_ _________________________________________________________

38

vijm te niveli ku do ta shtojm edhe vendin e banimit, firmn kupunon dhe te dispozitat tjera personale me t cilat madje mund taidentifikojm puntorin konkret. Mendimtart e dialektiks,konkretizimin e kan kuptuar n mnyr t njjt, mirpo ata janndalur n nivelin e konkretizimit t posam. Ndrkaq, mund t thuhetse vet fjala apo nocioni konkretizim tregon se ky sht proces i

lvizjes ideore nga abstraktja drejt konkretes duke plotsuar apo shtuardispozitat e caktuara. Shtojca- plotsimi i dispozitave konkretizimin edallon n pikpamje metodologjike nga metodat e ngjashme tparapara sipas saj t analizs dhe specifikacionit.

Problemi qensor i zbatimit t konkretizimit n hulumtime sht idyfisht dhe prbhet:

a)

nga vshtirsit e identifikimit t dispozitave t cilat duhet shtuart veants dhe t prgjithshmes, nse ato dispozita nuk jan tnjohura m hert;

b)

nga prcaktimi i renditjes s shtess s atyre dispozitave. Si rregullmund t pranohet radhitja e cila fillon me dispozitat e prgjithshmen mnyr q t prfundoj me grupin m konkret t dispozitave.

GJENERALIZIMI (PRGJITHSIMI)

Ndonse gjeneralisimi bn pjes n metodat shum t rndsishmemu pr shkak t rolit q e ka n konstituimin e metods statistikore tprgjithshme shkencore, shtje t caktuara edhe sot e ksaj dite jant hapura qoft me heshtje qoft n mnyr deklarative. Kshtu, nmnyr t pamjaftueshme sht arsyetuar procedura e tij e kumtimit tqndrimeve dhe e formimit t qndrimeve t prgjithshme n baz tatyre individuale. N literatur hasim n shpjegimin se kjo realizohetprmes induksionit dhe koncepcionit. Mirpo, shtrohet pyetja sesht koncepcioni nse ai ndodh? Si duket kjo ndodh prmes tkuptuarit t dispozitave t prgjithshme n qndrimet individualekonkrete dhe t veanta. Mirpo kjo supozon edhe aftsin e dallimi ts prgjithshmes n ato qndrime pra aftsin e abstrahimit tqndrimeve. Nuk sht krejtsisht e qart as edhe si ndodh induksionime lidhjen e t prbashkts n trsin e njjt e cila gjendet nprocedurn individuale- t veant. Pr kt shtje do t flasim nshqyrtimin e mtejm t induksionit. Thn shkurt gjeneralisimi shtmetod e formimit t qndrimeve t prgjithshme apo kumtim i


39/210


__________________________________________________________

39

qndrimeve, prmes qndrimeve individuale ose drejtprsdrejtiprmes koncepteve t kuptuarit e s prgjithshmes.

Hulumtimet shkencore dallojn dy lloje t gjeneralizimit. Lloji i parsht gjeneralizimi n prgjithsi. I dyti sht i ashtuquajturigjeneralizimi statistikor me an t s cilit kuptohet dhe shprehetgjeneralizimi mesatar statistikor. Gjeneralisim statistikormbshtetet n induksionin prandaj kushtimisht do t mund t quhejedhe gjeneralisim induktiv. Rezultatet e hulumtimeve empirike dhe thulumtimeve tjera individuale nuk do t ishin t mundshme pagjeneralizimin i cili n praktikat hulumtuese sht i pranishm nshum etapa dhe nivele. Etapa e par e gjeneralizimit zhvillohet madjeme rastin e formulimit t tems dhe q n fillim t projektimit thulumtimit. Etapa e dyt e gjeneralizimit zhvillohet me rastin e

rregullimit t t dhnave si baz pr prfundim (konkludim) dhe nprocesin e prfundimeve n baz t t dhnave. Etapa e tret sht epranishme me rastin e formimit t teorive t prmasave mesataregjegjsisht formimit t qndrimeve teorike prmes gjeneralizimit tqndrimeve t hulumtimeve individuale. Dshirojm t theksojm seme procedurn e gjeneralizimit mund t vihet deri te qndrimetuniversale, mirpo qndrimet e prgjithsuara, sidomos qndrimet egjeneralizimit statistikor nuk e kan vlern e s vrtets absoluteuniversale, por kto jan qndrime t nj shkalle t caktuar tprobabilitetit.

INDUKSIONI

Nj prej metodave e cila ka qen objekt i debateve mjaft dinamike dhee kontestueshme sht pikrisht induksioni. Qndrimet rrethinduksionit jan aq kundrthnse sa q disa autor ktij ia mohojndo vler kognitive (njohse), prderisa t tjert ktij i japin vlern ebazs s do njohjeje, madje e quajn edhe metod t domosdoshmepr hulumtimin e shkaqeve. Induksioni sht metod e njohjes s tprgjithshmes (pr krijimin e qndrimeve t reja t prgjithshme) nbaz t individuales dhe duke lidhur individualen, gjegjsishtqndrimet individuale. Kjo metod sht pashmangshm metodthemelore e hulumtimit, hulumtimeve masive dhe e t gjitha


40/210


_ _________________________________________________________

40

hulumtimeve n t cilat mblidhen t dhnat individuale mbi tveantn. Duke pasur parasysh se n themel t do prgjithshmeje nshoqri gjendet individualja-konkretja, ather induksionin mund takonsiderojm edhe si metod themelore t domosdoshme pr njohurishkencore.

Induksioni, prve tjerash sht baz e gjeneralizimit, kursedrejtprsdrejti dhe trthorazi edhe baz e postulateve dhe premisave,duke prfshir ktu edhe aksiomat nga t cilat qaset me prfundimdeduktiv. Induksioni, ndr t tjera, sht edhe themel i para metods stentimit dhe gabimit dhe t argumentimit dhe prgnjeshtrimit. E metakryesore sht se ai nuk sht analitik, prandaj prfundimi n baz tpremisave t tij nuk sht i domosdoshm. Prandaj prfundimet e tillajan probabile. Mjafton q t paraqitet vetm nj shembull i kundrtme prfundimin induktiv dhe t kontestohet vrtetsia (autenticiteti)apo saktsia e tij. Sa do q kjo e met do t ishte e bazuar n supozimet sakta megjithat kjo i ka edhe t metat e saj t mdha. Ekzistojn dy

dukuri shoqrore t cilat jan t rndsishme n hulumtime. E parasht mos vnia re se do prfundim pr at q sht aktuale, shtvetm prkohsisht i vrtet, pra i kufizuar me pikpamje kohore, nbaz t ligjit t ndryshueshmris, zhvillueshmris dhe historis(lvizje-zhvillim-ndryshim). Tingllon si paradoksale, kur themi se eprhershme sht vetm ndryshimi (ndrrimi). Ky definicion vlen edhepr dukuri natyrore, prndryshe zhvillimi dhe ndryshimi i dukurivenatyrore nuk do t mund t shpjegohej sikurse q nuk do t mund tshpjegohej as zhvillimi i shkencs.

Mos vrejtja (lshimi) tjetr i prket ekzistencs s dy llojeve t

induksioneve, t cilat jan:

1)

induksioni plot dhe2) induksioni jo i plot; midis t cilave ekzistojn dallime t mdha.

Induksioni i plot krkon njohuri mbi t gjith pjestart e grupit (praka t bj vetm me grupin prfundimtar) dhe me nxjerrjen eqndrimit (mendimit) t prgjithshm n baz t t gjitha qndrimeveapo mendimeve pr do pjestar individualisht. Me regjistrim apo meprfshirjen e t gjith pjestarve t grupit vihet deri te njohuria ebesueshme, mirpo gjithmon duhet ta prkujtojm limitimin kohor

t vlefshmris s do njohurie mu pr shkak t ndryshimeve edhe t


41/210


__________________________________________________________

41

dukurive shoqrore dhe t njohurive mbi to. Kjo natyrisht nuk ekonteston dhe nuk e sjell n pyetje vlefshmrin e disa vlerave apo tvrtetave permanente si sht vdekshmria e njerzve; dobashksi shoqrore prbhet nga njerzit, etj. , ndonse njohurit e

reja shkencore (klonimi) shtrojn krkesn pr hulumtimet e serishmeme qasje t ndryshuar. Nj numr i konsiderueshm i autorve tshkencs s logjikes e kontestojn se induksioni i plot sht induksion.Mnyra e nxjerrjes s qndrimeve (mendimeve) t reja nuk na e jep tdrejtn q induksionin e plot ta sistemojm n di tjetr, p.sh. ndeduksion. N t vrtet nuk sht caktuar nj kriter pr dallimin einduksionit dhe deduksionit i cili do t mund t kuptohej si numrkufizues i premisave t induksionit (numri m i vogl i premisave-pjestarve t grupit pr identifikim dhe numri m i madh i premisaveq do t mund ta kishte deduksioni). Vrejtja kryesore prmosanalitik dhe mosbesueshmri gjegjsisht pr probabilitetin e

prfundimit induktiv ka t bj me induksionin jo t plot.

Induksioni jo i plot nxirret n baz t nj apo n baz t numrit tcaktuar t ekzemplarve pr t gjitha modelet e klass i cila mund tjet prfundimtar (ta ket numrin prfundimtar t ekzemplarve) oset jet i pakufizuar. Hulumtimet n shkenca shoqrore, sidomoshulumtimet empirike jan t kufizuara n hapsir dhe koh dhe sefaktikisht kto kan t bjn me grupet kan numr t limituar tpjestarve. N kt drejtim pr nga pretendimet e veta veohetfilozofia, sociologjia dhe psikologjia (nse e llogarisim me shkencatshoqrore) t cilat jan t drejtuara n njohjen e ligjshmrive dhe

rregullsive shoqrore t prgjithshme pra n grupe me numr tpakufizuar t shembujve.

Njihen shum lloje t induksionit jo t plot, t cilat jan:

1) induksioni i drejtprdrejt-direkt jo i plot. Me t prfundohet nbaz t numrit t caktuar t njohjes s rasteve individuale aposhembujve n tr klasn gjegjsisht n popullacionin. Kyprfundim sht relativ dhe i prgjithshm relevant;


42/210


_ _________________________________________________________

42

2) induksioni tipik apo predikativ (kallzuesor) jo i plot. Prfundimika t bj me bazn e nj pjese t njohur t klass pr pjesn tjetrt panjohur t objektit apo dukuris s nj klase apo popullacioni.

3) prfundimi induktiv sipas analogjis. Ktu prfundohet n baz tngjashmris midis pjestarve t nj klase, t dukurive apo

pjesve t klass pr objektin (lndn) duke nxjerr prfundim tprgjithshm apo m t prgjithsuar.

4) induksioni universal jo i plot. Me kt induksion formohetprfundimi apo mendimi universal hipotetik pr t gjith pjestarte klass, pr tr klasn dhe popullacionin duke i nxjerr nganumri i caktuar jo i plot i disa rasteve gjegjsisht numri jo i plot ipremisave. Prfundimet jo t plota t induksionit jan jo mjaft tsigurta dhe jo mjaft t besueshme t sakta sepse zbulimi i nj rastit vetm, pavarsisht nga numri i rasteve pozitive e hedh poshtapo e rrnon vrtetsin e mendimit (prfundimit). Induksioni,

sidomos induksioni i numrimit t thjesht, nuk mundsonprfundim t besueshm universal, mirpo, sidomos meinduksionin statistikor mund t realizohet prfundimi apo mendimirelativisht i besueshm, por nn kushtet e caktuara. Induksionistatistikor sht variant e drejtprdrejt e induksionit jo t plot.

Krkesat e posame t cilat duhet ti plotsoj induksioni pr turealizuar saktsia (besueshmria) relative e prfundimeve jan:

1) duhet t realizohet njohja e vetis s caktuar t prgjithshme tnumrit prfundimtar dhe plotsisht t njohur t objekteve apo

dispozitave t tij.2) njohja e prgjithshme dhe e pakufizuar sht e mundur nsepjestart t cilt e prbjn at dallohen relativisht pak ose nseata mund t prfshihen me nj parim.

3) mund t nxirret prfundim i drejt induktiv edhe ather kurdispozitat n t cilat mbshtetet prfundimi induktiv jan esenciale.

Induksioni statistikor i prhap dukshm mundsit edhe prinduksionin dhe besueshmrin e prfundimeve induktive. Me tfitohen njohurit pr dispozitat kuantitative t kualiteteve t caktuara,prmes t dhnave numerike. Me t arrihet deri te sistemet e caktuara

t qndrimeve induktive burimore t cilat shprehin shpeshtin dhe


43/210


__________________________________________________________

43

prhapjen e mundshme t ndonj marrdhnie. Kjo sht baza ezbulimit t probabilitetit t gjeneralizimit mesatar. Gjeneralizimimesatar tregon rregullsit e caktuara statistikor dhe ligjshmritstatistikore t ndodhive, si dhe shkalln e probabilitetit t shmangies

nga normat dhe ligjet. Parimet uniforme dhe t njanshme relative nshoqri jan baz e forcs prognostike t ktij induksioni. Nvlefshmrin e prfundimeve induktive dukshm ndikon numri dhellojllojshmria e shembujve (premisave) n baz t t cilve nxirretprfundimi induktiv, pastaj numri i vetive t shembujve (premisave- tdhnave) dhe trajtimi i tyre i drejt.

N kt aspekt mund t thuhet se prfundimi induktiv sht po aq ibesueshm sa edhe numri i ekzemplarve n baz t t cilveprfundohet, nse n hapsir dhe koh jan t shprndar n prmasasa m t mdha, po aq paraqiten edhe dispozita esenciale t

rndsishme dhe nse vshtrohen n mnyrn sa m sistematike dhe sam objektive dhe prcaktohen marrdhniet dhe lidhjet midis tyre, kjoe mundson edhe formimin e ligjeve statistikore.

QNDRIMI, MENDIMI DHE PRFUNDIMI2

Autort e doracakve dhe librave nga fusha e logjiks me njshmangie pak a shum t vogl, nocionin qndrim dhe mendim itheksojn si forma themelore t mendimit dhe t mendimit shkencor.Duke mos i mohuar edhe qndrimet e cekura t logjiks, ne, dukeshikuar rolin e tyre n hulumtimet shkencore, kemi shtuar se ato janedhe forma themelore t njohjes shkencore. Arsyeshmrin e ksajprocedura e gjejm n faktin se koncepti dhe definimi i nocionit,nxjerrja e mendimit (gjykimit) ose (dhe) prfundimit duhet t kuptohetsi proces ideor, si angazhim krijues (jo rrall edhe si proces shqisor)ndrsa nocioni qndrim, mendim dhe prfundim jan produkt t ktijprocesi. Sipas ksaj kto jan jo vetm forma t mendimit por edheforma t njohjes. Si forma t njohjes ato hasen n fillim t dohulumtimi dhe e kan rolin e bazs dhe t produktit, t frytit nprocesin e hulumtimit i cili vetvetiu sht proces sistematik indrlikuari definimit, formimit t koncepteve dhe formimit tqndrimeve, gjykimeve, prfundimeve dhe dshmimeve t tyre.


44/210


_ _________________________________________________________

44

Problematikn e nocioneve dhe t definimit t tyre e kemi shtjelluar nkaptinn paraprake, prandaj shqyrtimin po e f

Documents

Metodologjia e Hulumtimit Ne Shkencat e Kriminalistikes (1)