Middelnederlands. 1. Inleiding Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Het Middelnederlands = een verzameling streekgebonden talen

Middelnederlands

1. Inleiding

Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

Het Middelnederlands= een verzameling streekgebonden

talen

VLAAMSVLAAMS

ZEEUWSZEEUWSBRABANTSBRABANTS

HOLLANDSHOLLANDSUTRECHTSUTRECHTS

LIMBURGSLIMBURGSRIJNLANDSRIJNLANDS

NOORD-NOORD-OOSTELIJKEOOSTELIJKEDIALECTENDIALECTEN

Oer-West-Germaans

Ingweoons Oudwest-Germaans Continentaal Oudwest-Germaans

Oudnederfrankischedialecten

Ingweoons

kustdialect

Angelsaksische dialecten

Oudfriese

dialectenOudsaksischedialecten

Oudhoogduitsedialecten

(Nederduitse en)(Nederduitse en)NoordoostelijkeNoordoostelijkedialectendialecten

HollandsHollandsZeeuwsZeeuws

VlaamsVlaams BrabantsBrabantsUtrechtsUtrechts

LimburgsLimburgsRijnlandsRijnlands


Cf. geopolitieke situatie: het gebied dat nu bekend staat als de Lage Landen was een lappendeken van graafschappen, bisdommen en hertogdommen

2. Van lappendeken tot algemene taal

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a4/Philip_the_good.jpg


Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal?



In de 14de-15de eeuw werd het gebied dat nu bekend staat als de Lage Landen verenigd tot één rijk door de Bourgondiërs. Die eenwording bevorderde het ontstaan van een algemene taal. (een geleidelijk proces – bij de Bourgondiërs de basis gelegd)



Groeiende politieke eenheid => cultureel verkeer tussen verschillende gewesten

Uitvinding van de boekdrukkunst => Behoefte aan een algemene taal



Tot 1500: streektalen van cultuurcentra!

Vanaf ca. 1500: ontstaan en groei van een algemene Nederlandse taal (die in 1482 voor het eerst wordt aangeduid met de naam Nederlands)


FRANS: taal van het centrale bestuur

NEDERLANDS (de volkstaal): stond niettemin sterk => symbool van verzet van de steden en gewesten tegen het centrale gezag

(De Nederlanden belangrijk onderdeel van Bourgondië!!)


Filips de Goede(Dijon, 31 juli 1396 – Brugge, 15 juni 1467)

door: Rogier van der Weyden

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a4/Philip_the_good.jpg

Bourgondië

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9c/Burgundian_lands.jpg

Bourgondië

3. Belangrijke cultuurcentra in de

middeleeuwen1.1.Maastricht en omstreken (oostelijk)Maastricht en omstreken (oostelijk)2.2.Gent, Brugge, Ieper (Vlaanderen)Gent, Brugge, Ieper (Vlaanderen)3.3.Antwerpen, Brussel, Leuven (Brabant)Antwerpen, Brussel, Leuven (Brabant)4.4.Amsterdam en omstreken (Holland) Amsterdam en omstreken (Holland)


1122 33

44

Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands11


Hendrik van Veldeke 2de helft 12de eeuw Vroegste literairefragmenten “Nederlands”/“Duits” Maastricht!

11


1122 33

44



Van den vos Reynaerde(13de eeuw) Jacob van Maerlant (13de eeuw)

22


In de loop van de 13de eeuw: economische bloei van:

Brugge Gent Ieper

22


Bevolkingsgroei/Verbetering landbouw

=> agrarisch overschot => ontstaan patriciaat (patriciërs)

in de steden => economische bloei (textiel!) => culturele bloei!

22

22

Jan van Eyck1434

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0f/Jan_van_Eyck_001.jpg

22

Hans Memling1480

22

Gerard David1498

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/98/Gerard_David_012.jpg


=> ontstaan patriciaat (patriciërs) in de steden

Inspraak in bestuur Meer macht, ten nadele van adel en

clerus Verburgelijking Cf. Belforten metstadsprivileges

22


Belfort in BruggeBelfort in Brugge

Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22Belfort in GentBelfort in GentOpm.: Opm.: Midden 14de eeuw Midden 14de eeuw telde Gent zo’n 50 telde Gent zo’n 50 à 60.000 inwoners à 60.000 inwoners en was het na Parijs en was het na Parijs de tweede grootste stad de tweede grootste stad van noordwest-Europa.van noordwest-Europa.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Afbeelding:Belfort_van_Gent_2.jpg

Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands22Belfort & lakenhal in IeperBelfort & lakenhal in Ieper


Gevolgen: Graafschap Vlaanderen:

economisch én cultureel zwaartepunt

Ontstaan van burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal

Ambtelijke teksten in de volkstaal

22



22



Opm.: Jacob van Maerlantaan het Hollandse hof Ontstaan literairecontacten

22


Literaire teksten in het Middelnederlands

Problemen datering/situering: Overgeleverd: kopieën (van kopieën van

kopieën, etc) => kopiisten passen (sommige) woorden

aan aan eigen dialect

22


Literaire teksten in het Middelnederlands

Niettemin is datering/situering mogelijk door nauwkeurig onderzoek

Handschrift van de kopiist Onderzoek papier/perkament Cultuurhistorische kenmerken Taalgebruik

22


Ambtelijke teksten in de volkstaalOpm.: doorgaans wél

datering/situering

22


Ambtelijke teksten in de volkstaal Aanvankelijk: grootgrondbezitters/clerus

=> documenten in het Latijn (dergelijke documenten zeer duur, niet voor iedereen!)

Belang van patriciaat neemt toe! => behoefte aan documenten in de volkstaal groeit

Meer en meer leken die kunnen schrijven Vlaamse schrijftraditie: pioniersrol

22



22

Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236)


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/64/Meister_des_Codex_Aureus_Epternacensis_001.jpg


Iemand belazeren = bedriegenOplazeren = weggaanBen je belazerd? = ben je gek? < Lazarus (lepra = “de lazarusziekte”)

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/64/Meister_des_Codex_Aureus_Epternacensis_001.jpg


Een klaploper = iemand die profiteert van andermans goedheid



22

Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) “Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comsteens nieus broders ove suster, béde gandses endesiecs. Ende danne mot hebben delesere enen stopwins van den gonen in wies comste hine leset inDiedsch.”



22

Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) “Dit document dient in het Diets te worden voorgelezen door de huiskapelaan of zijn plaats-vervanger bij de komst van een nieuwe broeder of zuster, zowel een gezonde als een zieke. Bij diegelegenheid hoort de lezer twee liter wijn te krijgenvan diegene bij wiens komst hij dit in het Diets voorleest.”



22




22




22

Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie(de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) “Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comsteens nieus broders ove suster, béde gandses ende siecs. Ende danne mot hebben delesere enen stop wins van den gonen in wies comste hine leset in Diedsch.”


SPELLING


SPELLING

Fonetische spelling: woorden opgeschreven zoals ze uitgesproken worden

Geen vaste spelling Wél: enkele (regionaal bepaalde)

conventies


SPELLING

Schriftelijke bronnen geven geen betrouwbaar beeld van gesproken taal

Bepaalde spellingsconventies Slordigheden van kopiisten Beïnvloeding door prestigieuze

dialecten


SPELLING

Bijv.: Nieuwnederlands Middelnederlands

<daar> <daer><dair>

(Brab.)


UITSPRAAK


UITSPRAAK

Spelling! Rijm!


UITSPRAAK

Spelling!

Bijv.: <huus>, <muus> versus Nieuwnederlands (huis, muis)

Bijv.: <mensch>, <tusschen>


UITSPRAAK

Rijm! (+ spelling)

Bijv.: <niet> rijmt nooit op <nijt> of <nijd> => uitspraak van de klinker in <niet> anders dan in <nijt> en <nijd>


WOORDENSCHAT


WOORDENSCHAT

Bijv.: wijf – huidige betekenis versus betekenis in het Middelnederlands


GRAMMATICA


GRAMMATICA

Naamvallen (vgl. het Duits) Bijv.: sterk nomen Nom: die dach die dageGen: des dages der dageDat: den dage den dagenAcc: den dach die dage


EEN LAPPENDEKEN VAN DIALECTEN



Bijv.: Prestige- bereik Het Vlaams: lange tijd

toonaangevend (in schrijftaal)



“alle degene die dese lettren sien selen” (Boekhoute, 1249)

“allen den ghenen die dese lettren sullen sien” (Brugge, 1356)

“tallen den ghonen die dese letteren sien sullen” (Biervliet, Zeeuws-Vlaanderen, 1308)

“alle den ghenen de desen brief solen sien” (Utrecht, 1278)

“allen den ghenen die desen brief sien soelen” (Beringen, Limburg, 1349)


1122 33

44



Jan van Ruusbroec(14de eeuw)

33


Verzanding van het Zwin (Brugge, Vlaanderen)

=> Haven van Antwerpen! Antwerpen (ec./cult. centrum) Brussel (residentie hertogen) Mechelen (zetel van de Hoge Raad) Leuven (1ste universiteit v/d

Nederlanden)

33



1122 33

44


http://nl.wikipedia.org/wiki/Afbeelding:Florent_V_de_Hollande.png


Floris V Graaf van Holland 13de eeuw ‘der keerlen God’(god van de boeren)

44

http://nl.wikipedia.org/wiki/Afbeelding:Florent_V_de_Hollande.png



Dirc Potter, DerMinnen Loep(De Ontwikkelingsgang van de Liefde) Begin 15de eeuw

44

4. De eerste “woordenboeken”


DE 1ste “WOORDENBOEKEN”

Glossaria (verklaringen in de volkstaal van Latijnse woorden)

>Vocabularia (alfabetisch gerangschikt, onafhankelijk van bepaalde teksten,met vertaling in volkstaal)



Vertaalwoordenboeken Didactisch doel (leren Latijn) Ook: Nederlands-Franse

leerboekjes voor kooplieden, geordend per onderwerp

Opm: Frans! (graven van Vlaanderen spraken Frans/ in de handel)



Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten 14de eeuw (ca. 1371)Brugge: spil in Europa; internationaal!



Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Car le marescal na pointCar le marescal na point

denglume ne de marteldenglume ne de martelTenes monteis es estriersTenes monteis es estriersSi cauchies vos estiuausSi cauchies vos estiuaus[…][…]Si vous desiunesSi vous desiunesAinchois que vous partesAinchois que vous partes

Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt



Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten […] want de maarschalk heeft geen […] want de maarschalk heeft geen aambeeld noch een hamer. Kom, ga in aambeeld noch een hamer. Kom, ga in de stijgbeugels zitten en doe uw laarzen de stijgbeugels zitten en doe uw laarzen aan […]. aan […]. En ontbijt vooraleer je weggaat. En ontbijt vooraleer je weggaat.



Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten

Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt




Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog Gheen haenbilt nog ghgheen hamereen hamerNeemt sit in die steNeemt sit in die steghghereepen ereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt




Want de maersWant de maersccalc ne heeftalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende sEnde sccoid uwe leerzen oid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt




Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert Ende ontnuchtert vvEer ghi sceedt Eer ghi sceedt




Want de maerscalc Want de maerscalc nene heeft heeftGheenGheen haenbilt haenbilt nog gheennog gheen hamer hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt




Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid Ende scoid uweuwe leerzen leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt




Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen haenbilt nog gheen hamerGheen haenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer Eer ghighi sceedt sceedt




Want de mWant de maeaerscalc ne heeftrscalc ne heeftGheen hGheen haeaenbilt nog gheen hamernbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt




Want de maerscalc ne heeftWant de maerscalc ne heeftGheen Gheen hhaenbilt nog gheen hameraenbilt nog gheen hamerNeemt sit in die steghereepen Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen Ende scoid uwe leerzen […][…]Ende ontnuchtert vEnde ontnuchtert vEer ghi sceedt Eer ghi sceedt



Voorbeeld, rond 1500S: Nihil mihi aliud novi aufers e templo?P: Morio noster Heyno in sacrario fecit oletum.S: Id nasus resciscat tuus.

S: Brendy ons anders nyet nywes uut der kerken?P: Heyn, onse dwaes, heeft in die sacristij ghedreten.S: Dat moet u noese weten.

Middelnederlands! “De taal van Reinaert en Floris V. Middelnederlands

(1170-1500)”. In: Jan W. de Vries, Roland

Willemyns & Peter Burger, Het verhaal van het Nederlands. Negen

eeuwen Nederlands. Amsterdam (1995), p. 30-

52. [optionele lectuur]


VRAGEN BIJ DIT COLLEGE Vanaf wanneer ongeveer kunnen we beginnen spreken van een algemene

Nederlandse taal? Wanneer werd de basis gelegd? Welke factoren beïnvloeden het ontstaan van een algemene Nederlandse taal? Hoe moeten we de taal die werd gesproken in de Lage Landen vóór deze periode karakteriseren?

Waarom wordt Hendrik van Veldeke zowel “geclaimd” in Duitse als in Nederlandse literatuurgeschiedenissen?

Geef kort een chronologisch overzicht van de belangrijkste cultuurcentra in de middeleeuwen. Noem telkens een voorbeeld uit de literatuur en situeer (in welke eeuw geschreven?).

De ontwikkeling van een patriciaat in steden als Gent en Brugge had belangrijke gevolgen voor het gebruik van de volkstaal. Leg uit.

Waar en wanneer ontstond een omvangrijke burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal? Welke factoren zorgden ervoor dat meer en meer literatuur in de volkstaal werd geschreven?

Waar en wanneer werden meer en meer ambtelijke teksten in de volkstaal geschreven? Welke factoren hadden een invloed op dit proces?

Het dateren en situeren van middeleeuwse teksten levert soms grote problemen op. Waarom? Hoe kan men toch min of meer bepalen waar en wanneer een tekst werd geschreven?

Hoe reconstrueert men de Middelnederlandse uitspraak? Noem twee aanwijzingen die hierbij kunnen helpen.

Verklarende woordenboeken zoals wij die nu hebben had je in de middeleeuwen nog niet. Wel had je andere soorten “woordenboeken”. Noem drie soorten en geef telkens een woordje uitleg.

Middelnederlands

Documents

Middelnederlands. 1. Inleiding Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Het Middelnederlands = een verzameling streekgebonden talen