Millî Mücadele YıllarındaÜsküdar

.

I. Dünya Savafl›’nda veMillî Mücadele Y›llar›ndaÜsküdar (1915-1922)

P R O F . D R . S Ü L E Y M A N B E Y O ⁄ L UMarmara Üniversitesi

Güvenlik ve Ç›k›fl Mekân› Olarak Üsküdar

I. Dünya Savafl›’n›n en kritik harekât› hiç kuflkusuz 1915 Çanakkale savafllar›d›r.‹tilaf Devletlerinin zaman›n en büyük deniz filosuyla Çanakkale’ye yapt›¤› ç›kar-ma ‹stanbul’u düflürmeyi hedefleyen bir hareket olarak baflkenti derinden etkile-mifltir. I. Dünya Savafl›’nda ‹stanbul’un savunmas›ndan iki kolordudan oluflan II.Ordu sorumluydu. Bu kolordular Üsküdar1 ve Karadeniz m›nt›kalar›nda konufl-land›r›lm›flt›. Çanakkale Bo¤az›’n›n düflman taraf›ndan geçilmesi tehlikesi karfl›-s›nda ilk önce ‹stanbul üç bölgeye ayr›ld›. Meclis-i Vükela’n›n 6 Ocak 1915 ta-rihli karar›yla ola¤anüstü yetkilere sahip ‹stanbul Valisi s›fat›yla görev yapacak‹stanbul taraf› polis umum müdürü Bedri Bey’e Beyo¤lu taraf› umumi emniyetmüdürü ‹smail Canbolat Bey’e, Üsküdar taraf› da Süleyman Kâni (‹rtem) Bey’everildi. Dâhiliye Naz›r› Talat Bey (Talat Pafla) Anadolu ile ‹stanbul’un ba¤lant›-s›n› sa¤layacak olan Üsküdar’a Süleyman Kâni Bey’in II. Meflrutiyet s›ras›ndaOhri Kaymakaml›¤›’ndaki hizmetleri sebebiyle atand›¤›n› ifade etmiflti.2 Üç mu-tasarr›fl›kta ordunu iflini kolaylaflt›racak, halk›n iâfle ve asayiflini sa¤layacakt›.E¤er düflman donanmas› Çanakkale Bo¤az›’n› geçerse on iki saat içinde ‹stan-bul’a ulaflabilirdi. Böyle bir durumda üç mutasarr›f birbirlerinden irtibats›z çal›-flacaklard›. Bir süre sonra Dâhiliye Naz›r› baflkanl›¤›nda ‹stanbul valisi, Beyo¤luve Üsküdar Mutasarr›flar› ile Ticaret ve Sanayi Odas› temsilcilerinden oluflanHavayic-i Zaruriye Komisyonu kurulmufltu.3 Ayr›ca her bölgede birer iafle ko-misyonu teflkil edildi. Süleyman Kâni Bey’in ailesi ‹stanbul taraf›nda kalm›flt›.Bu sebeple Üsküdar hükümet kona¤›nda bir odada yatmaya bafllad›. Mutasarr›f,hemen ifle bafllayarak Üsküdar’da savaflta kullan›labilecek malzeme ve nakil

284

.

araçlar›n›n say›m›n› yapt›rd›. Üsküdar’daki f›r›nlar›n ç›karabilecekleri ekmekmiktar›n› tespit ettirdi. On befl gün kadar devam edebilecek bir kuflatmaya yete-cek haz›rl›klar› yapt›. Mutasarr›f›n bu konuda karfl›laflt›¤› en önemli güçlük yi-yecek yoklu¤u idi. ‹stanbul iaflesine bakan daire Üsküdar f›r›nlar›na ancak günügününe lâz›m olan unu da¤›t›yordu. Oysa düflman ‹stanbul’a gelecek olursa do-¤al olarak Anadolu’dan ‹zmit’e gelen sevk›yat kesilecekti. Bu halde Üsküdar içinyedek zahireye ihtiyaç vard›. Bunun için Üsküdar ve Kad›köy civar› halk›n›n, onbefl günlük zahire ihtiyac› tespit edildi. Daha sonra ‹stanbul iâfle idaresinden bumiktar depolanmak üzere istendi. Ne var ki iâflenin verilmesinin mümkün olma-d›¤› bildirildi. Mutasarr›f Süleyman Kâni Bey’in ›srar› karfl›s›nda Üsküdar taraf›-n›n on befl günlük bu¤day ve arpas› temin edildi. Bu zahire Haydarpafla’dan Üs-küdar’a tafl›narak uygun camilerde depoland›. Bunlar›n bayatlamamas› için de-¤irmenlere zahire verildikçe meydana gelen noksan tamamlatt›r›ld›. fiayet düfl-man Çanakkale’yi geçer ‹stanbul’a gelirse Padiflah ve hükümetin Anadolu’yanakline karar verildi. ‹lk önce Padiflah’›n Alemda¤’da bir köflke yerlefltirilmesidüflünüldü. Fakat Alemda¤’›n ‹stanbul’a çok yak›n olmas› dolay›s›yla vazgeçildi.Bunun yerine Padiflah ile hükümetin, ilk aflamada Eskiflehir’e nakli kararlaflt›r›l-d›. Buradan da Bursa veya Konya’ya gidilmesi tasarland›. Bu amaçla Haydarpa-fla Gar›’nda iki tren hükümetin emrine haz›r bulundurulacakt›. Birinci tren pa-diflah ile hanedan üyelerine, ikinci tren hükümet üyelerine ayr›lm›flt›. Düflman›nÇanakkale Bo¤az›’ndan geçti¤i haber al›n›r al›nmaz, Padiflah ile hanedan üyele-ri hemen trene bindirilerek Anadolu’ya sevk edilecek, bundan iki saat sonra hü-kümet üyelerini tafl›yacak olan ikinci tren hareket edecekti. Rumeli yakas›ndaoturan hanedan üyeleri Beylerbeyi ‹skelesi’ne gelecek, orada Üsküdar Mutasar-r›fl›¤›’n›n haz›r bulunduraca¤› 40 araba ile Haydarpafla’ya götürüleceklerdi. Pa-diflah Sultan Reflad, bafllang›çta s›cak bakmad›¤› Anadolu’ya geçme plan›na iste-meyerekte olsa raz› oldu. Sadaretçe bütün hanedan üyelerine gizli bir tezkerey-le plan› duyurdu. Bu tarihlerde Beylerbeyi Saray›’nda ikamet eden eski SultanII. Abdülhamid’e ise bu tezkereyi bizzat Üsküdar Mutasarr›f› götürdü. Beylerbe-yi Saray› muhaf›z› Rasim Bey vas›tas›yla Sultan Abdülhamid’e tezkere verildi.Sultan Abdülhamid, “Kardeflime söyleyin ‹stanbul’dan ç›kmas›n! Sonra bir dahadönemez!” ihtar ve tavsiyesinde bulundu. Ancak haz›rlanan tahliye plan› de¤ifl-medi. Hükümet savafl masraflar› için ay›rd›¤› bir milyon alt›n› Haydarpafla ‹stas-yonu alt›ndaki mahzenlere yerlefltirdi. Askerlerin korumas› alt›nda bulunan pa-ran›n güvenli¤inden Üsküdar Mutasarr›f› sorumluydu. Bu büyük sorumlulu¤uve yaklaflan tehlikeyi gören Mutasarr›f Süleyman Kâni Bey, Talat Pafla’ya baflvu-rarak bir milyon alt›n›n Konya’ya naklini sa¤lad›. Bu arada baz› önemli aileler ileTopkap› Saray›’nda bulunan Mukaddes Emanetler sand›klara yerlefltirilerek Hay-darpafla’dan Konya’ya gönderildi. Çanakkale deniz savafl›n›n yap›ld›¤› 18 Mart1915 günü haz›rlanan plan gere¤ince, Padiflah ve hanedan üyelerini götürecektren istasyonda haz›r bekletildi. Üsküdar Mutasarr›f›, Üsküdar arabac›lar kâhya-s›na da 40 araban›n haz›rlanmas› talimat›n› verdi.4 Ayr›ca fiirket-i Hayriye’ye ait57 numaral› Tarabya ve 61 numaral› Sultaniye vapurlar› gerekti¤inde her an ha-reket edecek bir flekilde Galata Köprüsü’nde, 26 numaral› Suhulet vapuru da Üs-

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

285

.

küdar ‹skelesi’nde bekletilmeye bafllad›. Osmanl› Devleti’nin Çanakkale deniz sa-vafl›n› kazanmas› hem ‹stanbul’u hem de Üsküdar’› k›smen rahatlatt›.Çanakkale kara savafllar›n›n bafllad›¤› 25 Nisan 1915 tarihinden itibaren Marma-ra Denizi’ne girmeyi baflaran ‹tilaf Devletleri’nin denizalt›lar› burada birçok Os-manl› askeri ve sivil deniz araçlar›na zarar verdiler. Marmara’ya giren düflmandenizalt›lar› yaln›z gemilere de¤il kara hedeflerine de sald›r›lar düzenlemifller-dir. Mesela, 3 Aral›k 1915 tarihinde Üsküdar Mutasarr›fl›¤›, Yar›mca-Hereke De-miryolu hatt›n›n 67. kilometresindeki 74 numaral› marflandiz trenine düflmandenizalt›lar›ndan at›lan mermilerin hasar verdi¤ini Dâhiliye Nezareti’ne bildir-di.5 Ayn› tarihlerde Üsküdar ‹hsaniye Mahallesi’nde oturan ünlü gazeteci BurhanFelek, bir düflman denizalt›s›n›n Üsküdar’a bir kaç mermi att›¤›na flahit olmufl-tu. At›lan mermilerden biri Paflakap›s›’na di¤eri de Selimiye civar›na düflmüfltü.6

Karadeniz’de dolaflan bir Rus filosu, 28 Mart 1915 tarihinden itibaren y›pratmafaaliyetlerinde bulunmak amac›yla ‹stanbul Bo¤az› istihkâmlar›n› ve Karade-niz’de sefer yapan gemilere sald›r›yordu. Rus filosu taraf›ndan Üsküdar Lima-n›’na ba¤l› Hürriyet, Hüdaverdi ve Ticaret-i Bahri adl› gemiler 1915 Eylülü’ndebat›r›ld›. Bu üç geminin 15 mürettebat› Ruslara esir düfltü. Bu gemiler 1.900 Os-manl› liras› de¤erinde idi. ‹tilaf Devletleri Çanakkale savafllar›nda baflar›s›z ol-mas›na karfl›n ‹stanbul’a taciz amaçl› hava sald›r›lar› yapt›. 1918 y›l› boyunca ‹s-tanbul’a on üç defa hava sald›r›lar›nda bulundu. Düflman uçaklar› özellikle as-keri kurum ve stratejik binalar› hedef seçiyordu. Üsküdar’daki Selimiye K›fllas›da fazla hasar vermeyen hava sald›r›lar›na s›k s›k u¤rad›.7

I . D Ü N Y A S A V A fi I ’ N D A V E M ‹ L L ‹ M Ü C A D E L E ’ D E Ü S K Ü D A R

‹flgal Kuvvetleri donanmas› Bo¤az’da

286

.

Mütareke Y›llar›nda Üsküdar

‹tilaf Devletleri, Mondros Mütarekesi sonras›nda ‹stanbul’u fiilen iflgal etti. ‹stan-bul’da düflmana karfl› direnifli kuvvetlendirmek için 29 Kas›m 1918 tarihinde,Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti’nde Millî Kongre topland›. Bu kongreye iki üyeile kat›lan cemiyetler aras›nda Üsküdar Türk Oca¤› da yer almaktayd›.8 ‹flgal güç-lerinin lideri konumundaki ‹ngiltere, 1919 fiubat’›nda Frans›zlar›n da onay›n›alarak haz›rlad›¤› bir planla ‹stanbul’u nas›l kontrol edilece¤ini belirledi. Bunagöre; Galata ve Beyo¤lu’nu ‹ngilizler, ‹stanbul merkezini Frans›zlar ve Üsküdar’›da ‹talyanlar kontrol edecekti. ‹talyan temsilcisi Kont Sforza bu plana karfl› ç›ka-rak, flehrin üç de¤il alt› bölgeye ayr›lmas›n› ve ‹talyan jandarmas›n›n ‹stanbulmerkezi ve Beyo¤lu’nda, ‹ngiliz ve Frans›zlar›n da Üsküdar’da görev almalar›n›önerdi. Kont Sforza’n›n önerisi kabul edildi. 1919 Ocak’›nda ‹stanbul’a AlbayBalduino Caprini komutas›nda getirilen 350 ‹talyan jandarmas› 50 Üsküdar, 25Beyo¤lu, 25 ‹stanbul ve 50 jandarma da ihtiyat kuvveti olarak da¤›t›ld›. Ayr›ca‹talyanlar 24/25 Nisan gecesi Albay Giuseppe Bisogno komutas›ndaki 500 kiflilikmakineli tüfeklerle donat›lm›fl bir birli¤i Konya’y› iflgal etmek amac›yla Üskü-dar’dan yola ç›kard›lar. Anadolu’ya aç›lan bir kap› olan Üsküdar’da ‹talyanlar›nkontrolü ‹ngiliz ve Frans›z bölgelerine k›yasla daha gevflekti. Bu gevflek ortamdaÜsküdar’da teflkilatlanmak, Anadolu’ya silah ve adam kaç›rmak kolay oluyordu.9

Üsküdarl› Kad›nlar, 15 May›s 1919’da ‹zmir’in Yunanl›lar taraf›ndan iflgalini bü-tün yurt genelinde oldu¤u gibi, 18 May›s’ta Dâhiliye Nezareti’ne çektikleri tel-grafla protesto etti.10 Üsküdarl›lar›n ‹zmir’in iflgaline tepkileri bununla kalmad›.20 May›s’ta Üsküdar Do¤anc›lar’da 30.000 kiflinin kat›ld›¤› bir mitingle iflgalitekrar protesto edildi. Halk› bu mitinge Darülfünun ö¤rencileri ça¤›rm›flt›. Mi-tingde Üsküdarl› fiair Ahmed Talat Bey, Dr. Ferruh Niyazi Bey, Üsküdar Sulta-nisi Muallimlerinden Mahzar Bey, Muzaffer Bey, Necdet Hamdi Bey, SabahatHan›m, Naciye ve Zeliha Han›mlar birer konuflma yapt›lar. Mitingin sonunda fluduyuru yap›ld›: Halk› Türklerle meskûn bütün yerlerin ink›sam kabul etmez birkül oldu¤u hakk›nda evvelki günkü Fatih mitinginde izhar olunan kanaate ifltiraketmifl ve en büyük intikam›n gasp olunan bir hakk›n istirdad› hususunda feveranedece¤ini fliddetli protesto fleklinde matbuat vas›tas›yla bütün âleme ilan etmeyekarar vermifltir.11

‹flgal Gölgesinde Bir Kuvâ-y› Milliye Merkezi

20 Ocak 1919 günü Rum eflk›yas› Yeniköy’deki jandarma karakolunu kuflatm›fl,köyde bulunan metropolit vekilinin teflvikiyle köyde eli silah tutan erkeklerindekat›lmas›yla eflk›yan›n mevcudu iki yüz elliye varm›flt›. Kuflatmay› kald›rmak is-teyen jandarma müfrezesi baflar›l› olamay›nca fiile’ye çekildi. Karakolda bulu-nan 20 kiflilik kuvvet kuflatmay› yararak köyün d›fl›na ç›kmay› baflarm›flt›. Akfla-ma kadar süren çat›flmalarda 5-6 eflk›ya öldürülmüfl, 2 jandarma kaybolmufltu.


287

.

Bu s›rada bir miktar silah ve cephane eflk›yan›n eline geçmiflti. fiile’ye çekilmiflolan jandarma müfrezesi 21 Ocak akflam› tekrar harekete geçti. Ancak elindekikuvvetle 1.500 hanelik bir köyü kuflatarak aramas›na imkân yoktu. 23 Mart’taÜsküdar Jandarma Taburuna mensup bir müfreze Frans›z Binbafl› Lakarnik’lebirlikte Yeniköy’e giderek eflk›yan›n eline geçen silah ve cephaneyi kurtard›. Birgün sonra baflka bir binada karakol oluflturuldu ve güvenlik sa¤land›. Yeniköy’deiki Frans›z eri daimi olarak görevlendirildi. Bu s›rada köyün ileri gelenleri ileFrans›z askerler arac›l›¤› ile yap›lan görüflmelerden sonra eflk›yan›n bir k›sm›piflmanl›k duyarak affedilmeleri kofluluyla teslim olacaklar›n› bildirdi. 25Mart’ta ‹ngiliz Yüzbafl› S›leyt incelemelerde bulunmak üzere Yeniköy’e geldi. 4Haziran günü Anadolu sahillerinde Rum ve Ermeni göçmenlerin durumlar›n› in-celemekle görevli ‹ngiliz komutan Smith, Binbafl› S›leyt ve Muhacirîn MüdürüMünir Bey’den oluflan bir heyet fiile’ye giderek kaymakamla görüfltü. O güne ka-dar dördü çete reisi olan yirmi sekiz Rum eflk›ya silahlar›yla Frans›z Binbafl›


Do¤anc›lar Mitingi, 1919

288

.

Lakarnik’e teslim olmufllard›.12 ‹stanbul Valili¤i, Üsküdar Mutasarr›fl›¤› arac›l›¤›ile fiile kaymakam›na Rum eflk›yan›n teslimindeki hizmetlerinden dolay› takdir-lerini bildirdi. Affedilmelerine ra¤men Yeniköylü Rum çeteleri askerlere veMüslüman halka sald›r›lara devam etti. Hatta fiile’deki ‹ngiliz komutan bileMüslüman halk›n Rum çetelerinden korunabilmesi için bölgeye jandarma sevki-ne izin vermek zorunda kald›. Üsküdar’dan fiile, A¤va, De¤irmen Çay›r› veÖmerli gibi kaza ve bucak merkezlerine 25’er kiflilik jandarma müfrezeleri gön-derildi.13 Aslen bir Yunan subay› oldu¤u tahmin edilen Todori, görünüflte fiile’debakkall›k yapmakta ve gazino iflletmekteydi. As›l görevi ise Yunan ve ‹ngiliz kay-naklar›ndan gönderilen silah ve cephaneyi getirtip, emrindeki çetelere da¤›t-makt›. ‹ngilizlerin himayesinde çal›flan Todori, yukar›da sözü edilen Yeniköy,Bakkalköy, Paflaköy ve çevresi Rumlar›n›n oluflturdu¤u çetelerin elebafl› ve lide-riydi. ‹zmit yöresindeki Ermenilerle, Gebze Bo¤az›’ndaki Rum köylülerin olufl-turdu¤u çeteler de Todori ile iflbirli¤i yap›yorlard›. Yine Üsküdar’a ba¤l› Küçükve Büyük Bakkalköy, fiile Yeniköy’ü, Kartal, Pendik, Anadoluhisar› ve Bostanc›bölgelerinde Çak›r Yorgi, Karabacak, Anesti Kaplan çeteleri, Todori taraf›ndanyönlendiriliyordu. Bu çeteler 1919 y›l› boyunca Türkleri öldürmek, Türk kad›n-lar›n› da¤a kald›rmak ve çocuklar› öldürmek, Kartal jandarma komutan› ‹zzetBey’i öldürmek gibi eylemler yan›nda saçt›klar› dehfletle Türk ahalinin göç etme-


Mustafa Kemal Atatürk

289

.

sini sa¤layarak, yerlerine Rum iskân edilmesini sa¤l›yorlard›. Ayazma köyündençeteci Kommit, yine Yeniköy civar›nda faaliyet gösteriyordu. Ayr›ca PaflaköylüTanafl o¤lu Milto çetesi, kendi bölgesinde eylemler yapmaktayd›. Bu çetenin ele-manlar›ndan Yordan O¤lu Panayot ve Hristo, silah ve cephaneleriyle birlikte Üs-küdar mutasarr›f› Nureddin Bey’in giriflimleri sonucu Paflaköy jandarma komu-tan›na teslim olmufltu. Çete mensuplar› cezalar› ertelenerek serbest b›rak›ld›.Büyük ve Küçük Bakkalköy ve Paflaköy’de Rumlara karfl› eylem yapan Milto çe-tesi de ‹tilâf Devletleri taraf›ndan himaye ediliyordu. Dar›ca taraf›nda üstlenen‹stelyanus çetesi de birçok gasp ve cinayet ifllemiflti. Üsküdar ve çevresinde asa-yifli bozan bu çeteler Kuvâ-y› Milliyeciler veya güvenlik kuvvetleri taraf›ndan et-kisiz hale getirilmifltir.14 Üsküdar jandarma tabur kumandan› Binbafl› Remzi Bey,1919 y›l› boyunca Yeniköy Rum çeteleriyle mücadele etmiflti.‹zmit’te Kuvâ-y› Milliye teflkilat›n›n kurucular›ndan biri olan eski Teflkilat-›Mahsusac› Yahya Kaptan, Mustafa Kemal Pafla Sivas’ta iken ona ba¤l›l›¤›n› bil-direrek (4 Ekim 1919), yararl› hizmetlerde bulundu. Ancak k›sa bir süre sonraYahya Kaptan hakk›nda lehte ve aleyhte iddialar Mustafa Kemal Pafla’ya gelme-ye bafllad›. Heyet-i Temsiliye ad›na Mustafa Kemal Pafla durumun incelenmesiiçin birinci tümen komutan› Rüfltü Bey’e talimat verdi. Bu arada Kara Vâs›f Beyile Albay fievket Bey’in 27 Aral›k 1919 tarihinde Mustafa Kemal Pafla’ya gönder-dikleri telgrafta; Yüzbafl› Nail Efendi’nin Kartal’a atand›ktan sonra Kuvâ-y› Mil-liye lehine merkezle ba¤›n› kesti¤i, flimdiye kadar Kartal, Gebze ve Üsküdarlabirlikte Ömerli ve fiile civar›nda milli teflkilat› yapm›fl oldu¤u, Kuvâ-y› Milliyealeyhtar› Üsküdar mutasarr›f› Ziver Bey’in fedakâr ve çal›flkan olan Üsküdar jan-darma tabur kumandan› Binbafl› Remzi Bey’i bir bahane ile azlettirmeye çal›flt›-¤›, Rum eflk›yas›na karfl› fedakârl›¤› görülen ve Üsküdar köylerinde teflkilatta bu-lunan Maltepe Endaht Mektebi’den Yüzbafl› Hulusi Bey’i lekelemeye çal›flt›¤›bildirildi. Karakol Cemiyeti’nden Kara Vas›f ve Albay fievket Beyler, Yahya Kap-tan› suçlayan iddialarda bulunarak Yahya Kaptanla anlaflamayan Kartal’da Mü-dafaa-y› Hukukçu Binbafl› Ahmet Necati ve Gebze Jandarma komutan› Yüzbafl›Nail Bey’in yerlerinin de¤ifltirilmemesini, Kuvâ-y› Milliyeci subaylar› lekeleme-ye çal›flan ve Kuvâ-y› Milliye aleyhinde bulunmakla flöhret kazanan Üsküdarmutasarr›f› ve Gebze kaymakam›n›n görevinden al›nmas›n› Mustafa Kemal Pa-fla’dan istemifllerdi.15 Bu iste¤e ra¤men Mustafa Kemal Pafla, bölgede Kuvâ-y›Milliye çal›flmalar›nda ve Rum çetelerinin sindirilmesinde etkin bir rol oynayanYahya Kaptan› ‹stanbul umum jandarma kumandan muavini Albay Hilmi Bey’inemrindeki birliklerce öldürüldü¤ü 8 Ocak 1920 tarihine kadar korumak içinelinden geleni yapt›. Çünkü Kocaili Kuvâ-y› Milliyesi’nin en etkin kiflilerindenbiri olan Yahya Kaptan’›n kayb› Üsküdar- ‹zmit aras›nda Kuvâ-y› Milliye çal›fl-malar›na büyük bir darbe vuracakt›.Karakol Cemiyeti’nin (1918) Anadolu yakas› teflkilat›n› yöneten Maltepe Endaht(At›fl) Mektebi Komutan› Yenibahçeli fiükrü Bey’di. Ona ba¤l› olarak Orhan Vey-sel Kad›köy’e, Day› Mesut (Gürbüz) Gebze’ye, Yusuf Ziya (fiahap) fiile’ye, ‹hsanKartal’a, Murat (Korsan) Beykoz’a ve ‹psiz Recep (Recep Reis) Kefken’e komutan


290

.

atanm›fllard›. Onlar›n emirlerindeki seyyar guruplar da Maltepe Endaht Mektebitalim heyetinden Yüzbafl› Fehmi (Yavuz), Yüzbafl› Hulusi (Demir), Te¤men Kâ-z›m, Kad›köy itfaiyesinden te¤men Ali, te¤men Küçük Osman, Süvari te¤menBedri’ye (Ak›nc› Bedri) ba¤l› çal›fl›yorlard›. Seyyar guruplar›n harekât›nda Üskü-dar jandarma tabur komutan› Binbafl› Remzi, mülhak› At›f, Gebze jandarma ko-mutan› Nail, Kartal jandarma komutan› ‹zzet ve ‹zmit jandarma komutan› KerimBeylerin büyük yard›mlar› oldu. Bunlar Anadolu’ya geçen guruplara yard›m vegüvenlik sa¤lad›klar› gibi ‹stanbul ve civar›ndan cephane, silah ve malzemeleriAnadolu’ya kaç›r›yorlard›. Mesela Yunus Nadi(Abal›o¤lu) Bey, daha birçok Ana-dolu’ya geçen insan gibi Üsküdar jandarma kumandan› Binbafl› Remzi Bey’inyard›mlar›yla 21 Mart 1920’de Ankara yolculu¤una bafllad›.16 Yine 17/18 Nisangecesi Milli Mücadele’ye büyük bir güç katan Eski Harbiye Naz›r› Fevzi Pafla(Çakmak), Binbafl› Remzi Bey’in yard›mlar›yla 28 Nisan günü Ankara’ya varabil-mifltir. Fevzi Pafla’n›n Ankara yolculu¤una ç›kt›¤› gün Üsküdar jandarma kara-kolunun bas›laca¤›n› ö¤renen Binbafl› Remzi Bey de, daha fazla ‹stanbul’da ka-lamayaca¤›n› anlayarak, arkadafllar›yla birlikte kafileye kat›lmak zorunda kal-m›flt›r.17 Karakol Cemiyeti’nin Heyet-i Temsiliye karar›yla da¤›t›lmas›ndan son-ra, bu cemiyetin Üsküdar flubesi reisi olan Kurmay Yarbay Mu¤lal› Mustafa Bey,23 Nisan 1920 tarihinde Zabitan Gurubunu yeniden yap›land›rm›fl, bafl›na geç-mifltir.18

Bu arada ‹ngilizlerin bask›s› alt›nda olan Damat Ferid hükümeti Kuvâ-y› Milli-ye’yi yok etmek için 19 Nisan 1920 tarihinde Kuvâ-y› ‹nzibatiye adl› kuvvet olufl-turmaya bafllad›. Bu kuvvetin bafl›na ordu komutan› yetkisiyle ‹zmit ve havalisiFevkalade Kumandan› Süleyman fiefik Pafla getirildi. Kuvâ-y› ‹nzibatiye’ye kat›-lan gönüllülere önemli oranda maafl verilmesine karfl›n yeterince gönüllü topla-namad›. Toplanan gönüllülerden oluflan birliklerde yeterince baflar›l› olamay›n-ca 25 Haziran 1920’de Harbiye Naz›r Vekili ad›na Ferik Ahmed Hamdi imzas›y-la Kuvâ-y› ‹nzibatiye feshedildi. Bu kuvvetten yaln›zca merkez depo taburu ileÜsküdar’da yeni kurulan tabur ve H›rka-y› fierif’teki da¤ tak›m›n›n b›rak›lmas›-na karar verildi.19

Kuvâ-y› Milliye Karfl›s›nda Üsküdar Mutasarr›f› Ziver Bey

Üsküdar mutasarr›f› Ziver Bey, 31 May›s 1920 tarihinde Dâhiliye Nezareti’negönderdi¤i raporda bölgenin asayifl durumunun bozuk olmas›n›n sebepleriniflöyle aç›klamaktad›r. Üsküdar’da bu tarihlerde jandarma, mahalle ve köy bekçi-leri yetersizdi. Üsküdar jandarma kumandan› Remzi Bey, yukar›da anlat›ld›¤›üzere burada her çeflit teflkilat› kurmufltu. Ahaliye binlerce silah da¤›tm›fl ve Ku-vâ-y› Milliye taraf›na halka da¤›tt›¤›ndan daha fazla silah sevk etmiflti. Üskü-dar’dan yüze yak›n subay ve asker firar ederek Kuvâ-y› Milliye kat›lm›flt›. Üskü-dar taburunun geri kalan› da firar etmeye haz›r veya Ankara ‹stanbul aras›ndakiiletiflimi sa¤lama çabas› içindeydiler. Üsküdar jandarma kadrosu dörtte bir dere-


291

.

cesinde azalm›fl, kalan jandarmalar yaln›z karakol ve telgraf binalar›n› koruyor-lard›.Üsküdar’da görevli polislerin durumu da jandarma teflkilat›ndan çok iyi de¤ildi.Üsküdar’da polis teflkilat› bir müfettifllik, alt› merkez memurlu¤u, bir serkomi-serlik ve bir sertaharri memurlu¤undan olufluyordu. Polis teflkilat›n›n yeterlipersoneli vard›. Ancak her birinin müstakil olmas› ve Emniyet-i Umumiye Mü-dürlü¤ü d›fl›nda baflka bir yere ba¤l› olmamas› önemli bir sorun teflkil ediyordu.Polis teflkilat› umum müdürlükten yetki almad›kça asayifl konusunda mutasar-r›fl›¤a bilgi vermiyor ve ondan emir alm›yordu. Ziver Bey, mutasarr›fl›¤›n yetki-sizli¤i nedeniyle Üsküdar’›n bir tak›m suç unsurlar›n›n faaliyet alan› haline gel-di¤ini ileri sürmektedir. Burada flunu da hat›rlatmal›y›z ki; Üsküdar’daki Kuvâ-y› Milliye faaliyetleri, Kuvâ-y› Milliye karfl›t› mutasarr›f taraf›ndan asayifl bozu-cu olaylar olarak alg›lanmaktad›r. Mutasarr›fa göre Üsküdar’daki han, kahveha-ne, bahçe, bostan kulübeleri yüzlerce yabanc›n›n denetimden yoksun birer da-rü’s-selam›, yani girip ç›kt›klar› ve bar›nd›klar› yer haline gelmiflti. Bundan ongün kadar önce Anadolu Kava¤›, Beykoz, Paflabahçe, Çubuklu sokaklar›nda dik-kat çekici flekilde yabanc›lara rastlan›lm›flt›. Bu yabanc›lar›n kald›klar› yerler po-lis memurlar›na sorulmufl, ancak polis bu konuda mutasarr›fl›¤a hiç bilgi verme-miflti. 29 May›s akflam› mutasarr›fla birlikte Beykoz’da inceleme yapan Serkomi-ser Abdullah Efendi ile bir kahvehanede bir gün önce kimlikleri tespit edilen, ifl-çilerden befli mevcut iken gerisinin baflka yerlerden yeni gelenler oldu¤u anlafl›l-d› Bunlara Üsküdar, Kad›köy, ‹stanbul ve Beyo¤lu gibi yerlerdeki otel ve hanlariçin uygulanmas› gereken kanuni prosedür uygulanmam›flt›. Mutasarr›f Ziver


Anadolu Kava¤›

292

.

Bey, bir ay kadar süren yoklu¤unda, Üsküdar çevresinin birçok siyasî çeteninzulüm alan› haline geldi¤ini iddia etmektedir. Seyyar jandarman›n oluflturulma-s› üzerine Gebze’nin Taflköprü nahiyesinde toplanan firariler gurubu derhal Üs-küdar’› terk etmifllerdi. Bunlardan bir k›sm› Kefken Adas›’na s›¤›nm›fllard›. ZiverBey, Umum Jandarma Kumandan› Kemal Pafla’n›n, Üsküdar’a haber vererek sa-hillere müfrezeler koydurmas›ndan önce, acemi zab›ta ve kaptanlarla ifl görmekistemesinden dolay› ‹psiz Receb’in A¤va sahillerinde kalamay›p Kand›ra’ya kaç-t›¤› suçlamas›nda bulundu. Mutasarr›f, jandarmalar›n kas›t derecesindeki ihmal-lerinden biri olarak, Yahya Kaptan’›n öldürülmesinden sonra ba¤›fllanmay› iste-yen Gebze ve Kartal kazalar›n› kas›p kavuran Kara Arslan ile Küçük Arslan çe-telerini Umum Jandarma Kumandan Muavini Hilmi Bey’in hiçbir kay›t ve flartaba¤l› olmaks›z›n serbest b›rakm›fl olmas›n› görüyordu. Bu iki çete reisinden Ka-ra Arslan ve Küçük Arslan Kand›ra’ya önceki gün gelerek istimân etmek istedik-lerini beyan etmifllerdi. Kand›ra kaymakam› Ahmed Bey’in merkez livaya ça¤›-r›lmas›yla verilen özel talimat gere¤ince silahlar› al›nd›ktan sonra siyasi çetele-rin arkas› tamamen al›nm›fl olacakt›. Ak Baba, Çubuklu taraflar›ndaki baz› suçve cinayetlerin nedeni ise ço¤unlukla o civarda çal›flan iflçilerdi. Bu suç iflleyeniflçiler gurubu bir tak›m çiftlik sahipleriyle ihtiyat zabitleri taraf›ndan idare edil-mekteydi. Bu kiflilerden baz›lar› tutuklanarak Divan-› Harbe sevk edilmiflti. Birk›sm› da sorgulanmakta veya gözetim alt›nda tutulmaktayd›. Bir haftadan beriyaln›z Beykoz komiserli¤i bölgesinde 600 kadar Laz iflçinin kimlikleri tespit edil-mifl ve foto¤raflar› çekilmiflti. Mutasarr›fa göre; Üsküdar’da asayifli sa¤lamak içinflu önlemler al›nmal›yd›:1-Görevini yapamayan ve kadrosu dörtte bire inmifl olan jandarman›n tasfiyesive jandarmaya subay yetifltiren okullar üzerindeki Umum Jandarma Kumandan-l›¤›n›n yetkisinin k›s›tlanmas›, jandarma taburlar›n›n mülkî amire ba¤lanmas›.2-Üsküdar polisinin bir iki y›l önceki teflkilat›na kavuflturulmas›. Bütün polismemurluklar›n›n bir müdüre ba¤lanarak, bunun mutasarr›fl›k emrine verilmesi.K›z›ltoprak ve Sahra-y› Cedid’deki piyadeden baflka görevli sekiz atl› polis ileÜsküdar merkez memurlu¤u emrinde görevli dört atl› polisin bulundurulmas›gereksizdi. Çünkü bu merkez memurlu¤unun görev alan› Karaca Ahmed Mezar-l›¤› ile Selimiye K›fllas› aras› olup; Buras› At pazar›, Do¤anc›lar, Selimiye, ‹hsa-niye, fiemsi Pafla mahallerini içine al›yordu. Sahra-y› Cedid’den iki Üsküdarmerkez memurlu¤undan dört toplam alt› atl› polisin Beykoz komiserli¤ine veril-mesi gerekliydi.3-Anadolu Kava¤› ile Üsküdar sahilinde ifl bulmaya gelen gündüz ba¤, bahçe vetarlalar da çal›flan, geceleri asayifli bozanlar› Rumeli Feneri, Sar›yer, Büyükderesahillerine tafl›yan miktar› yüzleri bulan Laz kay›klar›n›n denetim alt›nda bulun-durulmas› gerekiyordu. Anadolu Kava¤› ve Beykoz ak›nt›lar›nda dolaflamayanpolis sandallar›n›n h›zl› ve seri hale getirilmesi için bir motor tahsis edilmesi. Bukay›klar›n geceleri bir taraftan bir tarafa geçifllerine engel olunmas› uygun ola-cakt›.4-Anadolu Kava¤›’ndaki müstahkem mevki ve 15. topçu alay› birlikleriyle di¤er-


293

.

lerinin inzibat alt›na al›nmas›. Bu semtlerde oturan ihtiyat subaylar›yla, emekli-lerin inzibat memurlar› taraf›ndan devaml› kontrol alt›nda bulundurulmas› ge-rekiyordu.5-Gerek hayrî, gerek vak›flara ait ormanlarda a¤aç kesimi ihalesi alan müteahhit-lerin kimliklerinin mutasarr›fl›¤a bildirilmesi. Maliye, Evkaf, Yusuf ‹zzeddinEfendi ve M›s›r Hidivi Abbas Hilmi Pafla Hazretleri kethüdal›klar› çal›flt›rd›¤› ifl-çilerle ilgili birer defter düzenleyerek mutasarr›fl›¤a göndermeliydi.20

Bu raporun mülkî idare ve askeriyeye dair talepleri 7 Haziran’da Dâhiliye Naz›rvekili Reflad Bey, Harbiye Naz›r vekili Ferid Pafla ile Umum jandarma kuman-danl›¤›na gönderilerek gerekli tedbirlerin al›nmas› istendi.21

Arnavud Haflim Çetesi’nin yakalanmas› ve cezaland›r›lmas›yla ilgili 20 May›s ta-rihli raporun bir sureti de Ömerli kazas›na gönderildi. Bu rapor, Üsküdar Muta-sarr›fl›¤›ndan Üsküdar jandarma komutanl›¤›na havale edildi. Üsküdar Mutasar-r›f› Ziver Bey’in vatana hizmetten baflka bir fley düflünmeyen jandarmay› flerir vehazele s›fat›yla elefltirmesi büyük bir üzüntü ve hayretle karfl›land›. Üsküdar jan-darma tabur kumandan vekili Yüzbafl› Nuri Efendi, jandarman›n bu s›fata lây›kolmad›¤›n›, bu takdirde vazifelerini yapamayacaklar›n› bildirdi. Ziver Bey’in buhitab›n›n düzeltilmesi için gerekenin yap›lmas›n› istedi (15 Haziran 1920).22 Ay-n› tarihli baflka bir raporda Üsküdar jandarma tabur kumandan vekili Yüzbafl›Nuri Efendi’de, t›pk› Mutasarr›f Ziver Bey gibi teflkilatç›l›k yapan ve her taraf›


fiemsipafla eski karakolu

294

.

soydu¤unu iddia etti¤i jandarmalar›n, tabur kumandan› Remzi Bey taraf›ndanhimaye edildi¤ini bildirmektedir. Seyyar jandarma müfrezeleri oluflturulana ka-dar fiile kazas›n›n co¤rafi önemi ve fenal›klar›n merkezi olan Mahmud fievketPafla nahiyesine 15 kiflilik bir müfreze konuflland›rm›flt›. 14 Haziran’da fiile jan-darma komutan›n›n iste¤i üzerine bir 15 kiflilik müfreze de Heciz köyüne sevkedilmiflti. Böylece Mahmud fievket Pafla’ya Beykoz’da konuflland›r›lan müfreze-ler ve Alemda¤› karargâh›ndan takviye kuvvet istemek mümkün hale getirildi.16 Haziran’dan itibaren seyyar jandarma müfrezeleri haftada iki kere Ömerli’yeu¤rayacakt›. Ayr›ca buralarda asayiflin sa¤lanmas› için bir an önce Ömerli-Mah-mud fievket Pafla telefon hatlar›n›n tamamlanmas› veya tamiri gerekiyordu. Bu-na ek olarak teflkilatç›l›k yapan jandarmalardan piflmanl›k duyanlar›n tekrarmüfrezelere al›naca¤› duyuruldu.23

20 Haziran 1920 tarihinde Polenezköy ve Yeniçiftlik aras›nda devriye gezen bir‹ngiliz birli¤ine sald›r› oldu. Paflabahçe jandarma takip müfreze kumandan› Mü-laz›m-› evvel(Üste¤men›) Nazmi Efendi, sald›r› faillerini bulabilmek için derhalharekete geçti. Takip müfreze kumandanlar› Üste¤meni Ali R›za ve Ahmed Ham-di Efendiler de birlikleriyle olay yerine hareket etti. Ayr›ca olay günü Üsküdarmutasarr›f›n›n talimat›yla Kuvâ-y› ‹nzibatiye’ye mensup Kemal Çavufl, alt› erlebirlikte olay mahallinde bir soruflturma yapt›. Yapt›lan soruflturma da ‹ngiliz bir-li¤ine yap›lan sald›r›n›n üste¤meni Nazmi Efendi taraf›ndan yap›ld›¤› ve di¤eriki müfreze kumandan› Üste¤men Ali R›za ve Ahmed Hamdi Efendilerin konu-dan haberdar olduklar›n› anlafl›ld›. Hatta bu iki müfreze kumandan› Üste¤menNazmi Efendi’yi yanlar›na ça¤›rarak Polonezköy’de geceyi birlikte geçirmifllerdi.Ertesi gün buraya bir ‹ngiliz müfrezesi geldi. Nazmi Efendi’nin üzerindeki belkay›fl›, dürbün ve ‹ngiliz tüfe¤ini otelde saklad›¤› tespit edildi. ‹ngilizler, Üste¤-men Nazmi, Ali R›za ve Ahmed Hamdi Efendileri ile askerlerini tutuklayarak, si-lahlar›n› ald›lar. Daha sonra bu müfrezelerin takip müfrezeleri oldu¤unu anlaya-rak silahlar›n› iade ederek, hepsini serbest b›rakt›lar. Serbest kalan Üste¤menNazmi Efendi kaçt›. Di¤er üste¤menler Ali R›za ve Ahmed Hamdi Efendiler, Üs-te¤men Nazmi ‘nin kaçmas›na göz yumdu. Üste¤men Ali R›za Efendi’nin maiye-tinde 12 asker, Ahmed Hamdi Efendi’nin maiyetinde 8 asker oldu¤u halde kap-sülleri olmayan 7 bombay› Paflabahçe Karakolunda b›rakarak, 25 Haziran günüKüçüksu taraf›na gittiler. Üste¤men Ali R›za Efendi müfrezesinden iki askerihastal›¤›ndan dolay› karakolda b›rakm›flt›. Onlar›n yerine Paflabahçe karakol ku-mandan› Refik Çavufl ve bir erini alarak Kuvâ-y› Milliye’ye kat›lm›fllard›.24 Kuvâ-y› Milliyeci subay Nazmi Efendi Üsküdar, Gebze, Ömerli yöresinde yap›lan tefl-kilat ile Kuvâ-y› Milliye’nin egemen oldu¤u yerlerde güvenli¤in sa¤lanmas›ndaönemli hizmetlerde bulundu. Hatta yukar›da anlat›lan olayda; yan›ndaki bir as-kerle, bir subay ve üç erden oluflan ‹ngilizlerden ikisini öldürmüfl ve birini kaç-maya zorlam›flt›. T.B.M.M’nin ikinci döneminde jandarma Yüzbafl› Nazmi Efen-di, baflar›l› hizmetlerinden dolay› takdirname ile ödüllendirilmifltir.25

Paflabahçe ve Ömerli m›nt›kalar›nda suç iflleyen Arnavud Haflim ve Laz fievkiçetelerinin yakalanmalar› için üç takip müfrezesi oluflturulmufltu. Oysa Üsküdar


295

.

mutasarr›f› Ziver Bey, bu eflk›yalar›n affedilmelerini sa¤lamak için özel olarakbunlarla haberleflmekteydi. Öte yandan Kuvâ-y› ‹nzibatiye müfrezeleri bu çete-leri takip etmekteydi. Zaten Üsküdar mutasarr›f›, jandarma takip müfrezeleriningeri çekilmesini flifahen istemiflti. Bu durum jandarma müfrezelerinin harekât›-n› gereksiz k›lm›flt›. Dersaadet Jandarma Alay Kumandan› Kaymakam Halil R›fatBey, jandarmalar›n tekrar karakollar›na iade edilmesi ve bunlar›n iafleleri için300 liran›n verilmesini Umum Jandarma Kumandanl›¤›ndan istedi (21 Haziran1920).26

23 Haziran tarihinde Üsküdar mutasarr›f›n›n teklif ve elefltirilerine cevabenUmum Jandarma kumandan› Mirliva Ali Kemal S›rr› Pafla, jandarman›n görevi-ni kanunlar ve imkânlar çerçevesinde yapmaya çal›flt›¤›n›, jandarma kadrosununyetersiz oldu¤unu, bu eksi¤in gönüllülerle tamamlanabilece¤ini ancak bu takdir-de jandarman›n tahsisat›n›n art›r›lmas›n›, Üsküdar mutasarr›f›n›n mevcut ka-nunlara uymas› gerekti¤ini, mülkî amirlerin kanunlar dairesinde verece¤i emir-lerin jandarma taraf›ndan yap›laca¤›n›, jandarma hakk›nda bir güvensizli¤in ya-rat›lmamas›n›, Üsküdar mutasarr›f›n›n resmi lisanda kullan›lmayacak s›fatlar›kullanmas›n›n önlenmesi Dahiliye Nezaretinden istedi.2 7 Baz› mülkî ve askerîidareciler Kuvâ-y› Milliyenin bölgedeki faaliyetlerine engel olmaya çal›fl›yorlar-d›. Buna karfl›l›k Kuvâ-y› Milliye taraftarlar› da bu yöneticilere karfl› hasmane vetehditkâr bir tutum al›yorlard›. Mesela, 28 Haziran 1920’de Arnavudköy Nahiye


‹flgal Kuvvetleri ‹stanbul’da

296

.

Müdürü ‹hsan Bey, Kuvâ-y› Milliyeci subay Alemda¤ Osmanc›k Hücum K›taat›Kumandan› Ömerli Kaymakam› Ulvi imzal› bir mektupla uyar›ld›. Bu tehdit ya-z›s›nda dört istekte bulunuluyordu:2 8

1- ‹stanbul’da ç›kan gazeteler Anadolu’ya sokulmayacak, 2- Hükümette cereyaneden ifllemler Kuvâ-y› Milliyeye bildirilecek, 3- Nahiye müdürü Kuvâ-y› Milliye-ye kat›lacak, 4- Bunlar yap›lamad›¤› takdirde gelecekte baz› fenal›klar›n olabile-ce¤i bilinecek. Ayn› gün Ömerli Kaymakam› Ulvi, Beykoz serkomiseri MazlumEfendi’ye gönderdi¤i di¤er bir tehdit yaz›s›nda ise, “Vatan bu dakikada senin gi -bi bir ademin orada mevcudiyetine muhtac de¤ildir. Bu memlekete merbut ve buyurdun ac›lar›yla müte’ellim isen gel bize iltihak et! ‹sti¤fâr-› zünûb eyle! Veya -hud oradan çekil! Çekilmezsen seni oradan çektirmeyi pekiyi biliriz. Bu gün va -tan›n menâfi’-i âliyesi bunu icâb ettiriyor. Bunu iyi bil!” demekteydi.29

Üsküdar mutasarr›f› Ziver Bey’in Üsküdar’›n güvenli¤i ile ilgili teklifleri 30 Ha-ziran tarihinde Dâhiliye Nezareti’nde ‹tilaf Devletleri temsilcisi umumi müfettiflGeneral Folon’un da bulundu¤u bir toplant›da de¤erlendirmifltir. Bu toplant›daZiver Bey’in Teflkilat-› Esasiye’ye ayk›r› görülen bu önerileri derin bir üzüntü vehayretle karfl›lam›flt›r. Jandarman›n tasfiye edilmesi fikrine olumlu bak›lmaklaberaber, bu tasfiyenin öncelikle yeni asker sa¤lanmas›na ba¤l› oldu¤u hat›rlat›l-d›. Ayr›ca jandarmaya uygun asker alman›n flimdilik mümkün olmad›¤› anlafl›l-d›. Askerlikle mükellef yeni asker gelinceye kadar gönüllü jandarma toplanma-s›ndan baflka çare yoktu. Hatta jandarma tahsisat›n›n azl›¤›ndan gönüllü bulmakbile imkâns›zd›. Dolay›s›yla jandarma tahsisat› gönüllü olacaklar› özendirecekmiktara yükselinceye kadar var olan jandarmalar› tasfiye olanaks›zd›. Jandarma-n›n yetki ve görevleri çeflitli kanun ve kararnamelerle belirlenmiflti. Asl›nda mu-tasarr›f›n iddia etti¤i gibi jandarman›n mülkî amirin emirlerini dinlememesi demümkün de¤ildi. Nitekim 13 Ekim 1917 tarihli kararnamenin 11. maddesine gö-re mutasarr›fl›k makam›n›n kanunlar çerçevesinde verdi¤i emirleri tabur ku-mandan› derhal yerine getirmek zorundayd›. Ziver Bey’in ‹stanbul jandarmamektebinin kapat›lmas› iste¤i de ordunun di¤er subaylar›n›n da burada yetiflti¤i


Özbekler Tekkesi

297

.

gerekçesiyle uygun görülmedi. Bir iki firar olay›ndan dolay› jandarmay› kanun-lara uymamakla suçlaman›n do¤ru olmad›¤›na iflaret edildikten sonra, mutasar-r›f Ziver Bey’in Üsküdar’da jandarma ve Kuvâ-y› ‹nzibatiye varken Kuva-y› Sey-yare ad›nda üçüncü bir kuvvet oluflturmas›n›n istifade ve yönetimi güçlefltirdi-¤ine de dikkat çekildi. Üsküdar mutasarr›f›, jandarmaya yönelik kulland›¤› ha-karet içeren kelimeleri kesinlikle kullanmamas› konusunda fliddetle uyar›ld›.30

Dâhiliye Nezareti’nin bu uyar›lar› Üsküdar mutasarr›f› Ziver Bey’i adeta ç›lg›naçevirdi. Üsküdar mutasarr›f› Ziver Bey 1 Temmuz 1920 tarihinde nezarete yaz-d›¤› yeni raporunda h›z›n› alamayarak jandarma ve Kuvâ-y› Milliyeyi pervas›z-ca suçlamaya devam etmifltir. Rapora göre; Mutasarr›f›n yapt›¤› incelemenin ikisonucu vard›. Bunlardan biri Kuvâ-y› Milliye’nin Gebze, Ömerli, fiile kazalar›n›ele geçirmesi, biri de jandarman›n hükümet emirlerine uymamas›yd›. Jandarmakumandan› Firari Remzi Bey’in aylarca u¤raflarak kurdu¤u Kuvâ-y› Milliye tefl-kilat› kaymakamlar›n müsamahas›yla d›flardan getirilen kimselerle çok geliflmifl-ti. Mesela Gebze’ye Kara Mürsel’den kay›kla gelen Karamürsel kumandan vekaymakam› Gülflen Fikri, Bursa Mekteb Muallimlerinden Yüzbafl› Ziya, ÇerkesKâz›m gibiler esasen haz›r kuvvetin bafl›na geçerek 14/15 Haziran’da hükümetiele geçirmifllerdi. Ayn› flekilde Kand›ra F›rka Kumandan› Emin Fikri, Osmanc›kHücum K›taat› kumandan› Ulvi, meflhur Küçük Arslan Çetesiyle 21 Haziran gü-nü Ömerli’ye ve buradan Arslan Çetesi bafl›na geçen Yüzbafl› Boflnak Yusuf Zi-ya bayram›n ikinci günü fiile’ye gelmifltir. Ziver Bey, jandarman›n en küçükerinden Umum Kumandanlar› Kemal Pafla’ya var›ncaya kadar Üsküdar’da Kuvâ-y› Milliyenin hâkim olmas›ndan sorumlu oldu¤unu vurgulamakad›r. Mutasarr›fdaha ileri giderek, eflk›yay› yakalamak üzere müfrezeler sevkinin Kemal Pafla’n›nniyetini gizlemek ve Ayd›n’da Kuvâ-y› Milliye’den kurtulmak için Bana k›yma -y›n›z. Ben sizin iflinize yarar›m fleklindeki vaatlerini yerine getirmeye yönelikgöstermelik faaliyetler olarak nitelemektedir. Bu sözleriyle Ziver Bey, Ali KemalPafla’y› Kuvâ-y› Milliye ile iflbirli¤i yapmakla suçlamaktad›r. Ziver Bey’e göre;Kanl›ca olaylar› üzerine Kemal Pafla, taraf›ndan bizzat görevlendirilen müfrezekomutanlar› yüzünden hükümet yeni sorumluluklar yüklenmek zorunda kal-m›flt›. Mutasarr›fa göre art›k jandarmaya bir ifl gördürebilmek imkân› kalmam›fl-t›. Ziver Bey, Jandarma umum kumandan› Kemal Pafla’n›n güvenilir müfrezele-rinden biri olan Ömerli Kumandan› Nazmi Efendi’nin Polonez-Yeniçiftlik ara-s›nda yapt›¤› cinayetlerden sorumlu oldu¤unu iddia etmektedir. Nazmi Efen-di’nin bu cinayetlerdeki sorumlulu¤u arkadafllar›ndan Üste¤men› Ali R›za veHamdi Efendi’nin kaçmalar›ndan önce verdikleri ortak raporlar›ndan tespit edil-di¤ini aç›kl›yordu. Mutasarr›f Ziver Bey, esir iki ‹ngiliz hakk›nda bilgi edinmekiçin önceki gün ‹ngiliz istihbarat subaylar›ndan Mösyö Blonet ve Yunan sefare-ti memurlar›ndan Mösyö Aris’le birlikte Beykoz’dan denizyoluyla bir torpidoyabinerek fiile’ye kadar gitti. Ziver Bey, burada görüfltü¤ü jandarma kumandan›Yüzbafl› Haf›z Mehmed Efendi’nin bile kendisi de bir Kuvâ-y› Milliyeci oldu¤uhalde “Nazmi Bey’in irtikab etti¤i cinayet ve hata jandarma silkini âlem nazar›n -da hiçe tenzil etmifltir” dedi¤ini söylemektedir. Biri subay, biri er iki ‹ngiliz esir


298

.


BeylerbeyiSaray›

299

.

Ömerli’den fiile’ye nakledildi. ‹ngilizce’ye bilen tak›m kumandan› fiükrü Efendinezdinde iki gece misafir ve daha sonra Kand›ra yoluyla Adapazar›’na sevk edil-di Yeniköylülerden de baz› flah›slar fiile’de herhangi bir taraf›n sald›r›lar›na kar-fl›l›k rehine olarak tutulmaktayd›. Bunlar masraflar› karfl›l›¤› ahaliden 2000 liraalm›fllar, bir miktar daha alacaklard›. Bu incelenmelerden sonra Ziver Bey ile ya-n›ndakiler Beykoz’a dönmüfltür. Polonezköy kahraman› Mülâz›m Nazmi Efendiiki ‹ngiliz esirini asilerin karargâh›na teslim ettikten sonra, eski görevinin bafl›-na geçerek oradan Arnavudköy müdürünü, Beykoz polis komiserini tehdide va-s›ta olmufltur. Bu iki tehdit mektubu yukarda zikredilmifltir. Tevkifleri istenmifliken gecikmeden dolay› Paflabahçe’den firar eden Üste¤men› Ali R›za ve AhmedHamdi Efendiler Ömerli’de yerleflip kalmayarak, k›yafet de¤ifltirerek taarruz veRum çetesini takip için Alemda¤’›ndan ç›kar›lan inzibat müfrezelerini pusuyadüflürüp tüfekleriyle beraber esir alm›fllard›r. Ziver Bey, di¤er yerlerdeki jandar-malar›nda Kuvâ-y› Milliye taraftar› oldu¤unu söylemektedir. O’nun ifadesiyleadeta Üsküdar’a kadar Kuvâ-y› Milliye’nin geliflini bekliyorlard›. Dolay›s›yla Üs-küdar Mutasarr›f› hiçbir jandarmaya güvenilemeyece¤ini, buradaki jandarma ta-burunun bir süre için alay merkezine al›nmas›n› öneriyordu.Umum jandarma kumandan Muavini Miralay Hilmi Bey’in Gebze’de istimânedenler aras›ndan ay›rarak Ayd›nl› Köyü’nde ikametine izin verdi¤i ArnavudKüçük Arslan çetesi Yeniköy’e taarruz ve köyü yakarak, hayvanlar› gasbetti. Bu-nun üzerine Yeniköy’de ‹slam ve H›ristiyan ahali aras›nda yeniden k›z kaç›rmave intikam olaylar›n› bafllad›. Kad›köy Metropolit muavini ile Yeniköy’den göçederek Kartal’a yerleflmek isteyen Rumlardan bir k›sm› Üsküdar Mutasarr›f› Zi-ver Bey’e gelerek Küçük Arslan çetesinin Yeniköy’ü sald›r›s›nda birçok kifliyi öl-dürdü¤ünü, baz› kad›nlar› Denizli köyüne kaç›rd›¤› suçlamas›nda bulundular.Mutasarr›f kendilerine üzüntülerini bildirmekle yetindi. Asl›nda Yeniköy eflk›-yas› köyleri civar›nda Küçük Arslan çetesine karfl› hayli savunma yapt›ktan son-ra silahl› olarak firar ederek, Alemda¤, Paflaköy, Sultan Çiftli¤i taraflar›na kadarçekilmifllerdi. Nitekim Yeniköy Rum çeteleri iki gün önce Ömerli köylerinde kö-mür nakletmek üzere Üsküdar’dan yola ç›kan müslüman bir kömürcü kafilesineAlemda¤ taraflar›nda sald›rarak içlerinden iki kifliyi katl ve yaralamak suretiyleintikam ve nefret duygular›n› göstermifllerdi. ‹ngiliz karargâhlar› çevresindeki si-lahl› çeteler, ‹ngilizlerden destek al›yorlard›. Bu çetelerin baz› suçlar iflleyecek-leri haber al›n›nca Kuvâ-y› ‹nzibatiye kumandanlar›yla, Kartal kaymakaml›¤›nabir gün önce gerekli emirler verilmiflti.Üsküdar’daki sorunlardan biri de Kuvâ-y› ‹nzibatiye’ye mensup I. Üsküdar tabu-runun hâlâ düzensizlik ve bafl›boflluk içinde olmas›yd›. Bu nedenle hiçbir yerdegörevini lay›k›yla yapamam›flt›. Bu birlik, jandarmadan nizamiyeye geçmifl veyaemekliye sevk edilmifl, ‹zmit taraflar›nda birçok olaylara sebep olan ve sicilce kö-tü tan›nm›fl subaylarca idare edilmekteydi. Böyle subaylar›n bölük ve taburaayak basmalar›n›n askerlerin firar›ndan ve maneviyatlar›n›n bozulmas›ndan bafl-ka bir yarar› olmuyordu. Öncelikle asker ve subaylar› iyi seçilmemiflti. Subayla-r›n ço¤u görev yapt›¤› mevkii bilmiyordu. Ayr›ca bu subaylar ya emeklilerden


300

.

ya da ihtiyat subaylar›ndan oluflmaktayd›. Kuvâ-y› ‹nzibatiye askerlerinin silah-land›r›lmas› mutasarr›fl›¤a b›rak›lm›flt›. Ancak tahsisat›n gecikmesi ile levaz›ma-t›n noksan› nedeniyle tüccara ve esnafa güvenlik sa¤lamaktan aciz kalm›flt›. Ha-len yüzü aflk›n tabur mevcuduna silah sa¤lanamam›flt›. Bu durumda Kuvâ-y› ‹n-zibatiye taburundan yararlanmak mümkün de¤ildi. Buna ra¤men taburun eksik-leri tamamlanmaya çal›fl›l›yordu. Yaklafl›k iki ay önce oluflturulan yüz seksen ki-flilik seyyar jandarma müfrezesi mutasarr›fa göre beklenenin üstünde hizmet ver-miflti. Bu seyyar birli¤in bafl›nda bir subay ve bir çavufl vard›.Baflka bir sorunda araç ve gerecin azl›¤› idi. Bu cümleden olarak Üsküdar Bey-koz aras›nda telefon hatt›n›n noksanl›¤›ndan iletiflim imkân› bulunmamaktayd›.Kandilli’den Beykoz’a kadar telefon hatt› tamamen bozuktu. Her gün her saat hatkesiliyor. Bafllar›nda yetkili ve sorumlu bir memur yoktu. ‹letiflimin baflka birzorlu¤u da ‹ngilizlerin gelifli güzel telefon tellerini kesmesi, tamirine engel olma-s›, devriye müfrezelerinden sürekli silah almalar› ve bu u¤urda defalarca baflvur-ma mecburiyeti bulunmas›yd›. Mutasarr›fta telefon haberleflmesinden faydala-nam›yor, bu nedenle ifllerin yavafl ilerlemesinden flikâyet ediyor ve bu konununbir an önce halledilmesini arzu ediyordu. Ayr›ca karargâhtaki kurmay subayla-r›n harita üzerinde tehlikeli noktalar tayini ile birliklerin sürekli yer de¤ifltirme-si baz› kar›fl›kl›klara neden oluyordu. Mesela Alemda¤ civar›ndaki müfrezelerinyer de¤ifltirmesi esnas›nda pusuya düflüp esir edilmesi, subaylar›n beceriksizli-¤i, s›k s›k komutan de¤iflikli¤i, yeni gelen komutan›n araziyi tan›mamas›, bir günönce oldu¤u gibi müfrezesiyle firar eden subay Hasan Fehmi Efendi’nin taburmevcudunun maneviyat›n› k›rmas›, taburun yiyecek ve para tahsisat›n›n yete-rince karfl›lanmamas›, ‹ngiliz karargâh›nca ç›kar›lan zorluklar Üsküdar asayifliniolumsuz yönde etkilemekteydi.31

Üsküdar Mutasarr›f› Ziver Bey’in hem jandarmay› hazele ve eflirra tabirleriyleafla¤›lamas› hem de Üsküdar jandarma tabur kumandan› vekili k›demli Yüzbafl›Nuri Efendi’nin baz› de¤erlendirme ve iddialar› faside ve mel’ûnâne kelimeleriy-le nitelemesi Umum jandarma kumandan› Mirliva Ali Kemal S›rr› Pafla’y› sonderece k›zd›rd›. Üsküdar mutasarr›f›n›n resmi yaz›flmalarda bu tabirleri kullan-mamas› konusunda uyar›lmas›n› Dâhiliye Nezareti’nden istedi (1 Temmuz1920).32 2 Temmuz’da Kartal Kuvâ-y› ‹nzibatiye birinci tabur dördüncü bölükkumandan› Mehmed Rasim Efendi, Yeniköy yang›n›ndan sonra Paflaköy’e gel-miflti. Paflaköy ve Samandra’n›n Yeniköy yang›n›na misilleme olarak Rum çete-lerince yak›lm›fl oldu¤unu halk›n ifadelerine dayanarak tesbit etti. Bu aradaAlemda¤’› ele geçirmifl olan Kuvâ-y› Milliye kumandan› Ulvi Bey telefonla vata-n›n düflmana karfl› savunulmas› için Mehmed Rasim Bey’i Kuvâ-y› Milliyeye ka-t›lmaya ça¤›rd›. Ulvi Bey, bununla da kalmayarak Üsküdar Mutasarr›f›n›n ida-m›na karar verildi¤ini, fakat onu idam etmeyerek affedeceklerini bildirdi. Butehdit üzerine Mehmed Rasim Bey, Kartal kaymakam vekili ile görüfltü. Kartalkaymakam vekili, Mehmed Rasim Bey’e “Biz Kuvâ-y› Milliyeye teslim olaca¤›z.Onlara karfl› koyacak kuvvetimiz yoktur!” cevab›n› verdi. Bu geliflme üzerine Ku-vâ-y› ‹nzibatiye birli¤ini Yakac›k’a götürmek isteyen kumandan Mehmed Rasim


301

.

Bey’e askerleri, Yakac›k’a gitmelerinin ‹ngilizlerin silahlar›n› almalar› ihtimalidolay›s›yla uygun olamad›¤›n›, Kuvâ-y› Milliyeye kat›lmalar›n›n daha uygunolaca¤›n› hep bir a¤›zdan beyan ettiler. Buna karfl›l›k Mehmed Rasim Bey, asker-lerine Kuvâ-y› Milliyenin padiflah emirlerine karfl› gelmesi nedeniyle düflman›-m›z oldu¤unu yolundaki nasihatleri üzerine ancak, befl asker emrine tabi oldu.Bu befl askerle, isyan eden seksen befl askeri elde tutmak mümkün de¤ildi. Çare-siz kalan Mehmed Rasim Bey, befl askerle Yakac›k’a hareket etti. Yakac›k’a kadarikifler üçer pefllerinden gelen otuz yedi asker, çavufl ve onbafl› oldu¤u halde k›rkiki mevcuda ulaflt›lar. Birli¤in k›rk sekiz askeri Kuvâ-y› Milliyeye kat›lm›flt›.33

Ayn› gün Dâhiliye Nezareti’ne bu konudaki bilgileri gönderen Üsküdar Mutasar-r›f› Ziver Bey, Alemda¤› ile Kartal’a sevk edilen müfrezelerin miktarlar› gibi giz-li bilgileri Kuvâ-y› Milliye’ye bildiren Yakac›k jandarma tak›m kumandan› Ke-rim Efendi ile görevlerini yerine getirmeyen jandarma subaylar›n›n ihanetlerinincezaland›r›lmas›n› istedi.34

5 Temmuz’da Dâhiliye Naz›r Vekili Reflad Bey, umum jandarma kumandan› Ke-mâl Pafla’n›n uyar›s›n› da dikkate alarak görevini yapmayan ve sadakatten ayr›-lan memurlar hakk›nda her zaman kanunî takip ve soruflturman›n mümkün ol-mas› dolay›s›yla, devlet memurlar› hakk›nda resmi lisana yak›flmayan kelime vetabirlerin kullan›lmamas›n› tekraren Ziver Bey’e bildirdi.3 5 Ticaret ve Ziraat Ne-zareti, Ziver Bey’in Üsküdar civar›ndaki ormanlarda çal›flan amele hakk›nda bil-gi iste¤ini zab›ta vas›tas›yla elde edebilece¤ini bildirdi. Bu y›llarda Üsküdar’daki


‹ngiliz ‹flgal Birlikleri ‹stanbul’da

302

.

Beykoz orman› Hazine-i Hassa aitti. Pafla Mand›ra orman dava vekillerindenMehmed Akif Bey, yine ayn› semtteki Melikodere(?) Orman› tüccardan DavudFahri Efendi’ye ihale edilmiflti. Ayr›ca merhum Veliahd Yusuf ‹zzeddin Efen-di’nin evlatlar› ve M›s›r Hidivi Abbas Hilmi Pafla’ya ait korularda bulunuyordu(8 Temmuz 1920).3 6

1920 Temmuz’una gelindi¤inde Üsküdar’da Kuvâ-y› Milliye’nin tamamen hâkimoldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Bu geliflme üzerine ‹tilaf Devletleri, Üsküdar’da kon-trolü sa¤lamak amac›yla sert önlemler almaya bafllad›. Bu cümleden olarak ‹zmityar›madas›nda ‹tilaf devletlerine karfl› mücadele eden ve ahalinin güvenli¤initehlikeye atan silahl› Türk Kuvâ-y› Milliyesi ve silahl› çetelere karfl› Türkiye’de-ki Müttefikin Komutan› Lieutnan General H. F. M. Wilson sert bir beyannameilan etti. Bu beyannamenin yay›n› tarihinden itibaren savaflta kullan›lan veyakullan›labilecek ateflli silah, cephane, bomba ve patlay›c›lar› yan›nda veya evin-de bulunduranlar ile ‹tilaf Devletlerinin askerlerine atefl edenler Divan-› Harbesevk edilecekti. Bunlardan suçu sabit görülenler idam da dâhil en a¤›r flekildecezaland›r›lacakt›. Bu beyannamenin yay›n›ndan sonra Üsküdar M›nt›ka Ku-mandanl›¤›, Kad›köy ‹ngiliz kumandanl›¤› ile müzakere ederek avlanma ve avtüfe¤i bulundurma hakk›nda yeni bir düzenleme yapmak zorunda kald›. Üskü-dar ‹nzibat Kumandanl›¤› imzas›yla 16 A¤ustos 1920 tarihinde Dersaadet Gaze-tesi’nde yay›nlanan duyuruya göre av tüfekleri sahiplerinde kalacakt›. Ancak av-lanmak üzere yola ç›kanlar tüfeklerini hükümetin resmi av tezkeresiyle yanla-r›nda tafl›yabileceklerdi. Bu av tezkeresi Üsküdar M›nt›ka Kumandanl›¤› ve ‹ngi-liz kumandanl›¤›nca tasdik edilecekti. Bu makamlarca tasdik edilmifl av tezkere-sine sahip olmayanlar avlanamayacaklar› gibi, av tüfe¤i de tafl›yamayacaklard›.Av tüfe¤i bulundurma ve tafl›ma tezkeresi olanlar d›fl›nda bütün patlay›c› silah-lar müslüman ve müslüman olmayanlar taraf›ndan en yak›n askerî inzibat kara-kollar›na 25 A¤ustos’a kadar teslim olunacakt›. Teslim olunmam›fl silah bulunupbulunmad›¤›n› anlamak üzere ‹ngilizler taraf›ndan istendi¤i takdirde evler ara-nabilecekti. Yan›nda veya evinde silah bulundu¤undan flüphelenilen kimselerinevleri ‹ngilizler taraf›ndan aranacak ve silah bulundu¤u takdirde sahibi Divan-›Harbe sevk edilerek, fliddetle cezaland›r›lacakt›.37

Yeni Bir Devlete Do¤ru Üsküdar

Londra Konferans›’ndan ( 21 fiubat-12 Mart 1921) sonra Mustafa Kemal Pafla, ön-ce ‹zmit’i tamamen kazan›p hareket üssü haline getirip, sonra da ‹stanbul hükü-metine karfl› milli hareketi buradan Üsküdar’a, hatta Kad›köy’e kadar fiilen vefikren sokmay› tasarlam›flt›.38

8 Eylül 1885’de Adapazar›’nda Amerikal› misyoner Laura Farnham taraf›ndankurulan Ermeni K›z Lisesi, 1920 y›l›nda ‹zmit’e, 1921 y›l›nda ise bütün persone-li, eflya ve ö¤rencileriyle Üsküdar’a nakledildi.39 17 Haziran 1922’de Üsküdarbölge komutanl›¤› Yunanl›larla ilgili baz› bilgiler elde etti. Bu bilgilere göre, Yu-


303

.

nanl›lar Kocaeli bölgesine bir sald›r› düzenleyecek, ‹zmit’i ele geçirecekti. Ayr›-ca 9000 mevcutlu bir jandarma kuvvetiyle de Üsküdar ve ‹stanbul iflgal edecek-lerdi.40 28 Haziran 1921 tarihinden sonra ‹stanbul’un ‹zmit üzerinde hiçbir nü-fuzu kalmad›¤›ndan mutasarr›fl›k merkezi tekrar ‹zmit’e nakledildi. Bu dönem-de fiile ve Gebze geçici olarak ‹zmit’e ba¤lanm›flt›. 12 Kas›m 1922 Tarihli Dâhi-liye Vekâleti’nin karar›yla bu yerler Üsküdar’a iade edilmifltir.41

Büyük Taarruzun kazan›lmas›ndan sonra bo¤azlar ve ‹stanbul istikametinde ha-rekete geçen Türk ordular› ‹tilaf Devletleri ordular›yla yeni bir çat›flman›n efli¤i-ne gelmiflti. Fransa ve ‹talya, ‹ngiltere’den farkl› olarak Türklerle yeni bir müca-deleye girmek istemiyordu. Nitekim Frans›z Baflbakan› Poincare, askerlerinin ge-ri çekilmesi için ‹stanbul’daki yüksek komiseri General Pelle’ye talimat vererek,Yunanl›larla iflbirli¤i yapmayacaklar›n› ve Türklere karfl› savaflmayacaklar›n›bildirdi. Ayr›ca Frans›z Baflbakan› tutumlar›n› aç›klamak üzere General Pel-le’nin ‹zmir’e hareket ederek Mustafa Kemal Pafla ile görüflmesini istedi. 18-19Eylül 1922 tarihinde ‹zmir’de General Pelle’yi kabul eden Mustafa Kemal Pafla,Türk Ordular›n›n ‹stanbul ve Çanakkale üzerine yürüyece¤ini söyledi. Buna ra¤-men konunun siyasal çözümü için Üsküdar’da bir konferans düzenlenirse bunakat›lmaya haz›r oldu¤unu bildirdi. Mustafa Kemal Pafla’n›n yap›lacak konferansiçin ‹tilaf Devletleri’ne önerdi¤i ‹zmir, Büyükada, ‹stanbul ve Üsküdar Türklerinetkin olaca¤› gerekçesiyle reddedildi. ‹tilaf Devletleri, yap›lacak konferans›n Ka-s›m’›n ilk haftas›nda ‹sviçre’nin Lozan flehrinde yap›lmas› karar› ald›lar.42

‹stanbul’u fethini seyreden Üsküdar, özellikle Birinci Dünya Savafl›’nda ‹stan-bul’un iflgali ihtimaline karfl› bir s›¤›nma ve dayanak noktas› olarak devletin pa-diflah, hükümet üyeleri ve hazinesi dâhil bütün k›ymetli varl›klar›n›n Anado-lu’ya geçifl mekân›d›r. Ayn› zamanda ‹stanbul’un Anadolu’daki parças› olmas›dolay›s›yla iflgalden kurtulufl faaliyetlerinin de ortaya ç›kt›¤› bir yerdir. Nitekim1920 y›l› ortalar›nda Kuva-y› Milliye çal›flmalar›n›n merkezi durumuna gelmifl-tir. Bu haliyle Milli Mücadele’de büyük bir paya sahip olmufltur. Üsküdar’›n buyönü Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunda ‹stanbul’unda katk›s›n› belirginlefl-tirecektir. Üsküdar, Milli Mücadele’de oynad›¤› bu rolle adeta ‹stanbul’da Ana-dolu’nun ba¤›ms›zl›k ve özgürlük düflüncelerinin temsilcisi oldu¤u kadar, ‹stan-bul’un iflgalden kurtuluflunun da ümidi olmufltur. Türkiye Cumhuriyeti’nin ku-rucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün bu özelli¤ini takdir ederek, Büyük Taarruz’-dan sonra ‹tilaf Devletleriyle bar›fl görüflmelerinin yap›labilece¤i bir yer olarakÜsküdar’› önermesi Türk tarihi aç›s›ndan çok önemlidir.

D‹PNOTLAR

1 Bu y›llarda Üsküdar Mutasarr›fl›¤› fiile ve Gebze dahil Anadolu yakas›n›n tamam›n› idarî birim olarakiçine al›yordu.

2 Süleyman Kâni ‹rtem, Meflrutiyet’ten Mütarekeye (1909-1918), ‹stanbul 2004, s. 613-614.3 Zafer Toprak, “ I. Dünya Savafl›nda ‹stanbul”, ‹stanbul Ansiklopedisi, II, 239.


304

.

4 a.g.e., s.615-621.5 Mustafa Selçuk, Hedef fiehir ‹stanbul Çanakkale geçildi mi?, ‹stanbul 2005, s. 52, 79, 87, 116.6 Burhan Felek, Hayal Belde Üsküdar, ‹stanbul 1987, s. 84-85.7 Mustafa Selçuk, a.g.e., s.141, 143, 147.8 Millî Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Bas›n› (haz. Zekaî Güner-Orhan Kabatafl), Ankara 1990, s. 93.9 Mevlüt Çelebi, Milli Miücadele Döneminde Türk- ‹talyan ‹liflkileri, Ankara 1999, s.38, 83-84, 201.10 Zeki Sar›han, Kurtulufl Savafl› Günlü¤ü, Ankara 1993, I, 251.11 Kemal Ar›burnu, Milli Mücadele’de ‹stanbul Mitingleri, Ankara 1975, s. 23-27.12 Bu eserlerde ismi Lakoz olarak ifade edilen Frans›z Binbafl›n›n ad› yukar›da ad› geçen Binbafl› Lakarnik

olmal›d›r. Adnan Sofuo¤lu, Kuvâ-y› Milliye Döneminde Kuzeybat› Anadolu 1919-1921, s. 40; Mehmet Te-mel, ‹flgal Y›llar›nda ‹stanbul’un Sosyal Durumu, Ankara 1998, s. 195-198.

13 Sabahattin Özel, Milli Mücadele’de ‹zmit-Adapazar› ve Atatürk, ‹stanbul 2005, s. 190 -195.14 M. Temel, a.g.e., s. 191-194.15 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, ‹stanbul 2001, III, 1159-1163.16 Yunus Nadi, Ankara’n›n ‹lk Günleri, ‹stanbul 1955, s.29-35.17 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hat›ralar›, ‹stanbul 2000, s. 407-409; Nilüfer Hatemi, Mareflal Fevzi

Çakmak ve Günlükleri, ‹stanbul 2002, II, 697-699.18 Hüsnü Himmeto¤lu, Kurtulufl Savafl›nda ‹stanbul ve Yard›mlar›, Ankara 1975, s. 98; Zabitan Grubu-

nu’nun kurulufl tarihi 27 Ekim 1920 olarak verilmektedir. (Erdal ‹lter, Millî ‹stihbarat Teflkilat› Tarihçe -si, Ankara 2002, s.12.)

19 Türk ‹stiklal Harbi, ‹ç Ayaklanmalar, Ankara 1964, VI, 80.20 Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi(BA);Dahiliye Nezareti, ‹dare-i Umumiye Kalemi(DH-‹-UM), Nr.19-13/1-33

lef 1.21 Ayn› belge, lef 2-3.22 Ayn› belge, lef 4.23 Ayn› belge, lef 5.24 Ayn› belge, lef 6.25 S. Özel, a.g.e., s. 122-123.26 Ayn› belge, lef 7.27 Ayn› belge, lef 8.28 Ayn› belge, lef 9.29 Ayn› belge, lef 10.30 Ayn› belge, lef 11.31 Ayn› belge, lef 12.32 Ayn› belge, lef 13.33 Ayn› belge lef 14.34 Ayn› belge lef 15.35 Ayn› belge lef 16.36 Ayn› belge lef 17-18.37 Millî Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Bas›n› (haz. Zekaî Güner- Orhan Kabatafl), Ankara 1990, s.

288-289.38 Sabahattin Özel, Milli Mücadele’de ‹zmit- Adapazar› ve Atatürk, ‹stanbul 2005, s. 19.39 S. Özel, a.g.e., s. 35.40 Türk ‹stiklal Harbi, II/2, Ankara 1973, s. 167.41 a.g.e., s. 49.42 Bilâl fiimflir, ‹ngiliz Belgelerinde Atatürk, Ankara 1984, IV, 482; Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtulufl Savafl›

ve D›fl Politika, Ankara 1986, II, 272, 291; Z.Sar›han, ayn› eser, Ankara 1984, IV, 691.


Documents

Millî Mücadele YıllarındaÜsküdar