Milorad Popović: Njegoš i crnogorska nacija u 21. stoljeću

Milorad Popovi: Njego i crnogorska nacija u 21. stoljeu (1)

Objavljeno: et, 15. mar, 2012.

Kontradiktorne i parcijalne interpretacije kulturoloko-nacionalne geneze ostavile su irok prostor protivnicima Crne Gore u 20. vijeku da manipuliu s Njegoevim srpstvom i pitanjima porijekla i razvoja crnogorske nacije. ini se da do danas nemamo cjelovite i odrive odgovore koji objanjavaju fenomen tog vjekovnog crnogorskog trajanja, bez obzira to je ono bilo inspiracija mnogim piscima, istoriarima, filozofima.

Pie: Milorad Popovi

Dva miljenja

Razlozi dananjih sporova imaju razliite uzroke, od oportunizma, mediokritetstva do ideoloke ravnodunosti prema istini i lai. Ipak, u toj irokoj lepezi njegoologa, slavista, srbista i montenegista, od usmenih pametara i kafanskih filozofa, do profesora univerziteta i nacionalnih bardova, mogu se izdvojiti dva karakteristina suprostavljena miljenja. Onih koji su se nekritiki oslonili na tradicionalnu pansrpsku kolu miljenja,

kako bi dokazali da su Crnogorci bili samo jedno odmetnuto srpsko pleme, nesposobno za samostalan ivot. I drugih koji su ukazivali na brojne falsifikate, poluistine i manipulacije u vezi s etnogenezom Srba i Crnogoraca, ali uglavnom nijesu uspjeli u potrebnoj mjeri kreativno sagledati i osvijetlili cjelokupnost karakternih osobina, sociopsiholoke, etnografske, etike posebnosti, koje su bile presudne za formiranje posebnog pogleda na svijet i odjelite istorijske sudbine.

Dvije kole

Rijeju, srpska nacionalna ideologija je kreativna, mitotvoraka, slojevita i zavodljiva, u jednom vremenu iracionalna i ksenofobina, u drugom prilagodljiva, i sa respektabilnim resursima. Naznake crnogorske nacionalne kole, ukoliko se tako moe nazvati, oituju se u dihotomiji pozitivistikog poimanja istorije i u neukom i nekreativnom oivljavanju mrtvih srednjevjekovnih mitova, preteno iz dukljansko-zetskog perioda. K tome, u okviru malog crnogorskog korpusa postoji takoe svjetonazorska dvostrukost: onih to smatraju da su Crnogorci etniki Srbi, koji su se, slino Ukrajincima, Austrijancima ili Makedoncima, istorijskom evolucijom izdvojili iz starog etnikog stabla i postali nacija, i takozvanih etnogenetiara koji zagovaraju hiljadugodinji kulturni i nacionalni kontinuitet. Dakle, nedostatak koherentne i odrive duhovno-kulturne ideologije danas ne ukazuje toliko na deficit tradicijskih elemenata kojih Crnogorci imaju vie od bezmalo svih junoslovenskih naroda da bi se mogla stvoriti moderna nacija, koliko na malobrojnost i notornu nesposobnost crnogorske kulturne i politike elite da u realtivno dugim, i za njih povoljnim, vremenskim periodima izmeu 1966. i 1980, i od 1997. do 2011. dovri proces konstituisanja moderne i odrive nacije.

Kreativna izgradnja

Pokazalo se da nije bilo dovoljno znanja, senzibiliteta, kreativnosti i politike volje da se iz mnotva, istina, ponekad i antinominih, simbolikih indikatora, kao to su velike bitke, dinastije, jubileji, meunarodni ugovori, oslobodilaki pokreti, knjige, narodna nonja, pjesme i igre, grbovi, zastave, sportske reprezentacije, izaberu i prilagode mentalnom sklopu i empiriji prosjenoga Crnogorca, koji je, razumljivo, u 20. stoljeu postao prilino konfuzan zbog mnotva suparnikih i neprijateljskih ideologija, poput crnogorstva, srpstva, jugoslovenstva, panslavizma. Domai nacionalni ideolozi nijesu uspjeli pronai raison detre modernog crnogorskog nacionaliteta, u kojemu e biti harmonino situirane sve regionalne, plemenske, socijalne, svjetonazorske razlike. Jer, kreativna izgradnja nacionalne svijesti podrazumijeva da se razliitim propagandnim i didaktikim tehnikama i ritualima (pre)oblikovanja masovnog sjeanja i mentaliteta stavi u svoju funkciju sve to joj ide prilog, i da redefinee one stereotipe koje je pregazilo vrijemene. Nacije se, kao i pojedinci, ne zaljubljuju u svoj stvarni lik ve u zamiljenu, poeljnu sliku iz koje e zrcaliti osjeaj zajednitva i ponosa. Svako samoljublje izvire iz spoznaje, ali i iz tlapnje, o izuzetnosti neponovljivosti i neuporedivosti.

Duboka ambivalencija

No, i srpska nacionalna ideologija ima najmanje dva lica: duboku ambivalenciju kreativnosti i samodestrukcije. Ova mona ideoloko-propagandna mainerija se prosto poigravala sa svojim protivnicima, to se moda najbolje ogleda u primjeru dinastije Petrovi Njego. Naime, svojevremeno je Petrovie, kao tvorce novovjekovne crnogorske dravnosti, zvanini Beograd, obrenovievski i karaorevievski, bio stavio na poasno mjesto najgorih neprijatelja antisrpskih separatista, jer je jaanje crnogorske dravotvornosti smatrano pogibeljnim za pansrpsku ideju, da bi s kraja 20. vijeka upravo srpstvo Petrovia Njegoa poglavito Njegoa i kralja Nikolu koristili kao glavni propagandni argument za nacionalno i dravno ponitenje Crne Gore. Dakle, zemlje koju su Petrovii obnovili i uveli u drutvo meunarodno priznatih nacija. Primjerenu fleksibilnost i vitalnost srpski nacionalisti su pokazali u najtee vrijeme za njih, poslije propasti monarhije i stvaranja avnojevske Jugoslavije, iji je republikanizam, federalizam i doktrina nacionalne ravnopravnosti s parolom takozvanog bratstva i jedinstva, bila smrtni neprijatelj srpskog pijemontizma. Tako da su uspjeli ouvati stupove svog kulturno-ideolokog svjetonazora u elitnim kulturnim i obrazovnim ustanovama, da bi se poslije Titove smrti, dotad nevienom energijom i masovnou vratili na istorijsku scenu.

Velikosrpski pokret

No, velikosrpski pokret je doivio veliki istorijski i civilizacijski poraz u vremenu svog najvieg uspona, jer nije imao ko da ga obuzda i da mu odredi realne ciljeve. Ergo, srpski nacionalisti s kraja 20. vijeka su postali rtve frustracije koju su preivjeli u titoizmu, i tako su uspjeli ponititi gotovo sve prednosti koje su im obezbijedili njihovi predasnici s poetka vijeka, u doba stvaranja Prve Jugoslavije. Srpska elita na elu s Dobricom osiem, Slobodanom Miloeviem, Mihailom Markoviem, Mirom Markovi, Miloradom Ekmediem, Matijom Bekoviem, Amfilohijem Radoviem, nije ni u emu bila dorasla staroj eliti koju su predvodili, Nikola Pai, Slobodan Jovanovi, Jovan Cviji, Aleksandar Beli, Mihajlo Pupin, Vasa ubrilovi, Milan Stojadinovi, pa su tako dezavuisali i upropastili veliki dio njihovih kulturnih i politikih tekovina, i umnogome vratili unatrag toak istorije za cijeli vijek. To jest uzrokovali su da dananji realni uticaj i znaaj Srbije, u regionalnom i evropskom kontekstu, bude slian onome s kraja 19. stoljea, iz vremena dinastije Obrenovi. Kljuna ideoloka razlika izmeu vodeih srpskih intelektualaca s poetka i s kraja dvadesetoga vijeka je u tome to je stara srpska elita bila projugoslovenska, istina unitaristika, i proevropska vidjeti programske tekstove Jovana Cvijia, Jedinstvo i psihiki tipovi dinarskih Junih Slovena, 1914, i Aleksandra Belia, Srbija i junoslovensko pitanje, 1915. a postkomunistika intelektualna klasa je dominantno bila antijugoslovenska i antievropska. Antievropejstvo je ujedinilo ono to je nekad izgledalo nespojivo: komuniste rusofile i svetosavce. U toj velikoj dezorjentaciji, u traenju svog novog politikog mjesta i identiteta, u oekivanju podrke od Rusije i Kine, da bi se konfrontirali ili podigli svoju ulogu u odnosima sa Sjedinjenim Amerikim Dravama i Evropskom Unijom, Srbija je izgubila i ono to su njeni elnici mislili da su za vijek i vjekov osvojili Crnu Goru.

http://www.pobjeda.me/2012/03/15/milorad-popovic-njegos-i-crnogorska-nacija-u-21-stoljecu-1/



Crna Gora je, dakle, u posljednjih sto trideset godina imala tri perioda koji su pogodovali za izgradnju potrebne kulturne i nacionalne kohezije

Rijetki oponenti masovnog pokreta Antibirokratske revolucije 1988-1989. bili su svjedoci razarajue moi srpskog nacionalizma. Jedan od ovdanjih paradoksa je da se veina demonstranata, koja se u nepreglednoj masi valjala titogradskim ulicama, sa slikama Slobodana Miloevia i Njegoa meu njima i lokalne voe pokreta na popisu stanovnitva 1991. nacionalno izjasnilo kao Crnogorci.

Druga neobinost se pokazala na sljedeem popisu stanovnitva 2003. godine, kada je pokret za nezavisnost bio u naponu: broj nacionalnih Srba se sa devet posto poveao tri i po puta na trideset dva posto. Ovo je najbolji dokaz dvojne nacionalne svijesti kod velikog broja Crnogoraca.

Nacionalna statistika

Naime, 1991. godine stranke koje su imale podrku vie od osamdeset posto stanovnitva podravale su beogradsku politiku i ratnu strategiju, kulturnu ideologiju, odnos prema susjedima i Evropi, ali veina je i dalje, kao na popisima stanovnitva u doba titoizma, iskazivala nacionalnost Crnogorac. No, kad se Podgorica razila oko stratekih pitanja s Beogradom i krenula putem samostalnosti, znaajan dio pravoslavne populacije je smatrao da je Crna Gora iznevjerila srpstvo naroito poslije proglaenja neutralnosti u vrijeme NATO bombardovanja i onda su odluili da nominalno postanu nacionalni Srbi. Prvi popis stanovnitva u nezavisnoj Crnoj Gori 2011. nije umnogome promijenio nacionalnu statistiku sa popisa 2003. Broj Crnogoraca se poveao dva a Srba smanjio tri i po posto, to govori da sama nezavisnost nije bitno uticala na nominalnu promjenu nacionalnosti onih graana s dvojnom svijeu, jer postoji vie indicija da su 2003. opozicione stranke zajedno s pripadnicima Srpske pravoslavne crkve i vojne Kontra obavjetajne slube, vrile pritisak ili falsifikovale popisne liste jednog broja starijih, bolesnih ili nepismenih osoba u optinama gdje su (pro)srpske stranke imale vlast.

Borba neprestana

Od samog zaetka pretvaranja plemenskog drutva u zajednicu koja se podvrgava jedinstvenom zakonskom i administrativnom okviru sredinom 19. vijeka, i stvaranja odjelite svijesti o posebnoj sudbini i planovima za budunost, kod Crnogoraca je prisutna nacionalna dvostrukost, pa i trostrukost: u jednom periodu s naglaenim crnogorstvom u drugom sa srpstvom, u treem s crnogorstvom, srpstvom i jugoslovenstvom, zavisno od unutranjih i vanjskih istorijskih silnica. Ali, nijednom se nije deslio da se svijest o

crnogorskoj individualnosti potpuno izbrie ili dovede do nivoa statistike greke, iako su za taj scenario postojale dvije velike istorijske prilike: Podgorika skuptina i Antibirokratska revolucija. Ne zaboravimo da je potpredsjednik takozvane Podgorike skuptine, Savo Fati, izjavio je povodom nasilne aneksije Crne Gore Srbiji, da se politika istorija Crne Gore dijeli na dva dijela na do jue i od jue. Mi vie nijesmo Crnogorci nego Srbi..

Nekoliko puta je u toj hiljadugodinjoj dukljansko-zetsko-crnogorskoj povjesnici izgledalo da e ova mala ljudska zajednica definitivno nestati u velikim previranjima, okupacijama i unutranjim sukobima. No, izgradnja nacionalne odjelitosti, poev od Zakonika Petra Prvog, ima dvjestogodinji proces koji se jo nije dovrio.

Za dovretak procesa nacionalnog konstituisanja nije uvijek dovoljna samo dravna nezavisnost, to svjedoi i injenica o nesmanjenim podjelama u Crnoj Gori unutar istog etnikog i religijskog entiteta i poslije vie od pet godina ivota u suverenoj dravi. Naime, sam politiki proces nikada trajno ne moe stvoriti nacionalnu koheziju bez paralelene kulturne i(li) duhovne emancipacije. Ali, ima suprotnih sluajeva, da kulturni i lingvistiki pokret, katkad podran odreenom vjerskom zajednicom podnjivi odrivu naciju, ak i u relativno nepovoljnim politikim uslovima, primjeri su slovenskih nacija u Austro-Ugarskoj, ili Ukrajinaca u Sovjetskom Savezu, te Katalonaca i Baska u paniji. No, najmanje kontroverzno konstituisanje nacije je kada su politiki i kulturni pokret dio jednoga procesa, koji se na kraju ostvari u suverenoj dravi-naciji.

Tri perioda

Crna Gora je, dakle, u posljednjih sto trideset godina imala tri perioda koji su pogodovali za izgradnju potrebne kulturne i nacionalne kohezije: od Velikog Rata 1878 do Balkanskih ratova 1912, od smjene Aleksandra Rankovia 1966. do Titove smrti 1980, i od pobjede Mila ukanovia na predsjednikim izborima 1997. do danas. Ve je reeno da je knjaz/kralj Nikola u jednom kratkom periodu poslije Berlinskog kongresa bio naumio osnaiti samoidentifikaciju Crnogoraca, i onda je ubrzo odustao vodei nedefinisanu nacionalnu politiku jaajui sopstveni kult i kult dinastije Petrovi Njego. Ovo je tipian primjer predmodernog vladara, slian njegovim savremenicima Franju Josifu i Abdul Hamidu, ije su drave Hasburka i Osmanska imerija zavrile na slian nain kao mala Crna Gora. Poslije smjene Aleksandra Rankovia, i odreene liberalizacije i decentralizacije komunistike Jugoslavije, bili su stvoreni uslovi, da i Crna Gora, poput Makedonije, vraanjem autokefalnog statusa cetinjskoj mitropoliji, zaokrui svoju nacionalnu samobitnost. Slina prilika se pruila i dravotvornom pokretu na elu s Milom ukanoviem, naroito poslije proglaavanja nezavisnosti. Dakle, kralj Nikola je imao druge prioritete, a komunistikim i postkomunistikim prvacima je nedostajalo vie specijalistikog obrazovanja iz kulturno-ideolokog domena i prosvijeenija i kreativnija kulturna elita. (Jo jedan crnogorski paradoks: u doba knjaza/kralja Nikole postojali su jai personalni intelektualni potencijali za nacionalni preporod nego u drugoj polovini dvadesetog i na poetku dvadeset prvog vijeka, iako je Crna Gora poslije Drugog svjetskog rata, na planu masovnog obrazovanja i ekonomskog rasta, postigla ogromni napredak, i danas ima desetine referentnih od kojih nekolicina imaju evropsku

reputaciju knjievnika i umjetnika. Ipak, sam Nikola je, za razliku od kasnijih tehnokrata, bio neobian hibrid starinskog abdulhamidskog monarha i prosvijeenog vladara ataturkovskog tipa, i uz to je imao intelektualce prosvetiteljskog profila, poput Baltazara Bogiia i Jovana Pavlovia, kakvih nije bilo u titoistiko i ukanovievo vrijeme.



Objavljeno: ned, 18. mar, 2012.

Budunost malih drava na Balkanu, prije svih Makedonije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore suoena je s drugaijim izazovima, jer njihova sudbina danas jednako kao prije sto godina, moda i vie, dugorono zavisi od novog evropskog poretka

Na posljednjem popisu stanovnika u Crnoj Gori ivi manje od 280.000 nacionalnih Crnogoraca, i da je ova zemlja, umjesto na Balkanu, recimo na mjestu Luksemburga, u okruenju zemalja koje vjerovatno do Sudnjeg dana nee ponovo ui u meusobni ratni konflikt, niti pokazivati otvorenu kulturnu ili politiku hegemoniju prema susjedima, bilo bi dovoljno razloga da se s posebnom panjom brine o sopstvenoj kulturnoj i lingvistikoj posebnosti.

Budunost malih drava na Balkanu, prije svih Makedonije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore je suoena s drugaijim izazovima, jer njihova sudbina danas jednako kao prije sto godina, moda i vie, dugorono zavisi od novog evropskog poretka. Balkan je ponovo postao teki bolesnik, ali problem je to se ni Evropa ne osjea dobro.

Etnika mapa

U ovim podijeljenim dravama-nacijama ponovo su stvorena viestruka zameeteljstva: u njima najmanje jedna sukobljena strana rauna na pomo spoljnog sponzora, starijeg brata iz istog nacionalnog korpusa. Bosanski Srbi i Hrvati se uzdaju na Srbiju i Hrvatsku, makedonski Albanci na Albaniju i Kosovo, crnogorski Srbi na Srbiju. Dakle, etnika mapa bive Jugoslavije nije saglasna sa granicama novostvorenih drava, a ideologija etnikih nacionalizama danas ima vie pobornika nego poetkom devedesetih godina prolog vijeka, i ova tendencija e se nastavljati u doglednoj budunosti, s obzirom da novi obrazovni i kulturni programi promoviu takozvanu nacionalnu unisonost, a relativizuju i umanjuju realnu bliskost i povezanost sa jeziki, kulturno i geografski bliskim nacijama. Nestankom jugoslovenskih ideologija stvoreni su novi ideoloki hibridi na principu takozvane sabornosti, kojoj je etniki princip primaran a ideoloki unutarnacionalni sukobi iz Drugog svjetskog rata sekundarni, s pravom raunajui da je svaki kolektivni identitet promjenjiv, i da se s promjenom savremenih iskustava i simbolino-kulturnih paradigmi masovno mijenja i percepcija prolosti.

Dakle, ukoliko Evropska unija zapadne u jo dublju krizu, i doe u pitanje njen opstanak ili se nekim sluajem raspadne, na Balkanu e jo vie ojaati snage koje ele etnike granice uiniti potpuno identinim sa dravnim meama. U tom sluaju e se, mutatis mutandis, stvoriti Hrvatska u granicama Banovine Hrvatske iz 1938, Republika Srpska e se pripojiti Srbiji, a u prvi plan e se takoe pojaviti zasad jo manjinska ideja takozvane Prirodne Albanije, koja pretenduje, osim Kosova na tri optine na jugu Srbije, Zapadnu Makedoniju i granine djelove Crne Gore u kojoj veinski ive Albanci. U takvim projekcijama bi se u narednoj deceniji mogle stvoriti nove osovine, Beograd-Zagreb i Beograd-Tirana, tako da bi se srpski i albanski nacionalisti u jednom irem paketu razmjene u koji bi ulo sjeverno Kosovo i tri optine na Jugu Srbije, nagodili i oko podjele Crne Gore. Ovakav scenario manje upuenim ljudima moe izgledati somnabulan, ali, da je neko prije trideset godina predvidio nain na koji e se raspasti Jugoslavija smatrali bi da je provokator ili da je skrenuo s uma. I povrnom komparativnom analizom ideolokih matrica i dravnih struktura druge polovine osamdesetih godina 20. vijeka i poetka druge decenije 21. vijeka nije teko uoiti da danas postoje vei destruktivni potencijali za daljnje rasparavanje junoslovenskih dravica po etnikoj osnovi ako im to meunarodne okolnosti dozvole nego u posljednjim godinama avnojevske Jugoslavije.

Najvei poraz

Srbija nije izvukla pouke iz posljednjih poraza u ratovima u bivoj Jugoslaviji: njeni lideri jo vjeruju da mogu u Crnoj Gori preokrenuti stvari u svoju korist. I to nije toliko nerealno kao to nekom manje upuenom na prvi pogled moe izgledati, jer velikosrpski nacionalizam nije do kraja poraen. Evroatlanski saveznici su ga ak nagradili stvaranjem Republike Srpske, u kojoj danas ima manje od deset posto bonjakog i hrvatskog stanovnitva. Srbija, dakle, mijenja lidere koji se spore oko spoljnopolitikih proriteta jedni preferiraju Evropu, drugi Rusiju ali svi iole vani akteri na srpskoj politikoj sceni, osim stranke eda Jovanovia, smatraju da je najvaniji nacionalni interes, na kome treba da istrajava svaka vlada, da Republiku Srpsku i Crnu Goru vrati pod kontrolu Beograda. Odvajanje Crne Gore, srpski nacionalisti smatraju najveim nacionalnim porazom, veim od gubitka Kosova, jer oni inteligentniji politiari su znali da Srbija ne moe dugorono kontrolisati dva miliona Albanaca, koji su se smatrali potlaenim i okupiranim. Crna Gora im je od kljunog interesa zbog geopolitikih i istorijskih razloga. Naime, Srbija je uvijek imala pretenzije da bude podunavska i primorska zemlja, i drugo, srpskim nacionalistima je stalo do istorijskog kontinuiteta, od Kosovskog boja do Prvog srpskog ustanka, koji jedino nalaze u crnogorskom otporu Osmanskoj imperiji.

No, mogue teritorijalne prekompozicije nacionalno raspoluenih drava ili njihove aneksije u narednih dvadesetak godina, ne bi bile posljedica direktne vanjske agresije nego unutranjih raskola podstaknutih izvana. Jer, meunarodni status svaku evropsku dravu, pa i one s njene najproblematinije periferije, titi od spoljne agresije. (Da kojim sluajem Balkan nije na evropskom kontinentu danas bi ovdje bilo vie kriznih arita Kipar, Grka, Makedonija, Kosovo, juna Srbija, Sandak, Bosna i Hercegovina, Crna Gora nego na Bliskom istoku). Zato se moe bez pretjerivanja utvrditi da je Crna Gora, uprkos svemu, proglaenjem nezavisne i meunarodno priznate drave 2006. mirnim

putem, premda s problematinom veinom, bez potrebne duhovno-kulturne nadgradnje i stratekih spoljnih saveznika, uspjela da ostvari najveu istorijsku pobjedu poslije Berlinskog kongresa. (Crnogorska nacionalnost bez suverene drave u kojoj predstavlja makar relativnu veinu dugorono bila asimilovana, i ostala bi na nivou takozvane statistike greke, poput Retoromana, Luikih Srba, Moravaca ili Cincara).

Limitirana i ranjiva

No, i dalje je Crna Gora politiki i demokratski limitirana i ranjiva. Jer, nacionalna raspoluenost pravoslavnog stanovnitva je gotovo ostala istovjetna kao u vrijeme zajednike drave sa Srbijom, i svaka promjena vlasti joj prijeti da ponovo postane marionetska dravica istina s formalnim meunarodnim subjektivitetom s kojom e upravljati domai kleronacionalisti zajedno sa srpskim ambasadorom u Podgorici. Ovo je kljuni razlog zbog kojega sadanja koalacija Demokratke partije socijalista i Socijaldemokratske partije, tako dugo opstaje na vlasti: jer su jedino one, kao nekad Savez komunista, sposobne pridobiti dio nacionalnih Srba, kao i pripadnika manjinskih zajednica, Muslimana, Bonjaka, Albanaca, Hrvata, i tako sauvati neku vrstu multikulturalne kohezije. Stoga, latentni pritisak na crnogorosku nacionalnost, kao i strah od bosnizacije zemlje, odnosno potpunog rasapa po etniko-nacionalnim avovima, ne dozvoljava da se nacionalne teme polako izmjeste iz (prt)politikog u kulturalni diskurs.



Objavljeno: sri, 21. mar, 2012.

Poslije detronizacije Petrovia Crna Gora vie nije bila dovoljna sama sebi, izgubila je viziju, inicijativu i jake lidere. Zato su u 20. vijeku najvitalniji i najdarovitiji Crnogorci traili budunost i stvarali karijeru u drugim sredinama

Tradicija ne izvire iz same tradicije nego iz shvaanja savremenih vrijednosti. Svaki od etvorice posljednjih Petrovia Njegoa, Petar Prvi, Njego, knjaz Danilo, ak i kralj Nikola, bili su, kad je Crna Gora u pitanju, ispred svoga vremena. Poslije detronizacije Petrovia Crna Gora vie nije bila dovoljna sama sebi, izgubila je viziju, inicijativu i jake lidere. Zato su u 20. vijeku najvitalniji i najdarovitiji Crnogorci traili budunost i stvarali karijeru u drugim sredinama.

Skuenost prostora, slaba ekonomska razvijenost, kasno osnivanje elitnih kulturnih i obrazovnih ustanova, dugogodinja negativna selekcija, uinili su da prevlada duh osrednjosti i nedostatak samopouzdanja. Nijesu samo politiki prvaci mjerkali vile na Dedinju, nego su i svi znaajni pisci, slikari, reditelji, profesori univerziteta intelektualno i kreativno stasavali i afirmisali se u velikim centrima bive Jugoslavije, dakako, najvie

u Beogradu. Tek kada bi tamo napravili znaajne karijere priznavali bi ih i kui. Dugo je bilo mjerilo ivotnog uspjeha za Crnogorce njihova (ne)uspjenost u Beogradu.

U posljednjih dvadeset godina, od poetka ratova u bivoj Jugoslaviji, zaustavio se decenijski trend masovne migracije prema Beogradu, i danas su kreativni potencijali u svim umjetnikim oblastima vei i raznovrsniji nego ikada u prolosti. Ali, jo je dominantan provincijalni mentalitet, koji nekritiki slijedi svaku pomodnost a osrednjost proglaava paradigmom, ignoriui sve to je drugaije, to mu nije nalik. Ovakav mentalitet proizvodi krajnosti: parohijalnu zatvorenost i(li) nekritiki snishodljivi odnos prema monijima. Izgradnja odrivih vrijednosti svake nacionalne zajednice se temelji na uvijek ivom i kompleksnom suodnosu individualnog i kolektivnog, tradicionalnog i modernog, lokalnog i univerzalnog. Svaka jednostranost emanira iz intelektualne nedoraslosti ili iz suene ideoloke svijesti. Za male jo nedovoljno definisane kulture posebno je vano eliotovsko razumijevanje tradicije, koje neprestalno propituje u kojoj je mjeri povezana sa savremenou, i to to u modernoj nacionalnoj umjetnosti korespondira sa svjetskim duhom. Nacionalno je u pojmovnom smislu neutralno u odnosu na vrijednosti, koje mogu biti i parohijalne i univerzalne, banalne i visoko estetizovane. Nacionalna ideja koja je osporavana i pod stalnim pritiskom iznutra i izvana, ukoliko nema okvirnu doktrinu sa nekoliko noseih stupova, i malo iri rakurs od kulturnog i ivotnog prostora na koji pretenduje, slabi su joj izgledi da preivi u budunosti.

Jedan od uzroka posvemanje konfuzije i tabloidizacije, to jest, brutalne simplifikacije svih vanih drutvenih fenomena je u tome to danas prevladava lani tradicionalizam i lani modernizam. Jer ,savremeno crnogorsko drutvo je hibrid starog tribalizma, novokomponovanog balkanskog folka i nominalno usvojenih novih evropskih tekovina. Tanije, rije je o mentalitetu bez identiteta ili sa vie polidentiteta. Politiki pokret za nezavisnost je proklamovao izgradnju novog identiteta, ali nije bilo dovoljno lucidnosti, niti realistikog sagledavanja sociopsiholokog i empirijskog habitusa ovdanje pravoslavne populacije na temelju koje bi se odabrale one vrijednosti i simboli koje e s najmanje otpora usvojiti uveliko kontaminirana i meusobno antagonizovana svijest, niti dovoljno vizije kod politikih i intelektualnih prvaka to bi ovi esto nasumino izabrani indikatori mogli proizvesti u budunosti. Zato se stalo na pola puta to je ubrzo proizvelo primjetnu masovnu rezignaciju i bezidejnost. Stoga su i rezultati ove nacionalne politike polovini i sporni. Uprkos tome to je stvorena suverena meunarodno priznata drava crnogorska nacija nema nadpolovinu veinu, a situacija s crnogorskim jezikom i Crnogorskom pravoslavnom crkvom je jo nepovoljnija.

www.pobjeda.me/2012/03/21/milorad-popovic-njegos-i-crnogorska-nacija-u-21-stoljecu-7/



Odnos prema Njegou u Crnoj Gori, prije najmlae generacije koja je stasala u eri interneta i digitalne civilizacije, nije u cijelom dvadestom vijeku imao kritiku distancu, ni u estetskom ni u ideolokom smislu

Pie: Milorad Popovi

Odnos prema Njegou u Crnoj Gori, prije najmlae generacije koja je stasala u eri interneta i digitalne civilizacije, nije u cijelom dvadestom vijeku imao kritiku distancu, ni u estetskom ni u ideolokom smislu. Ovo se osjeanje transponuje od bogobojaznosti i imitiranja do izvjesnog straha i nelagodnosti pred tom gorostasnom i usamljenom pojavom.

Nijedan pogled na pjesnika Gorskog vijenca nije lien predrasuda: od onih koji ga divinizuju, kao na primjer njegov najpoznatiji epigon Matija Bekovi, da onako nije zagrmio/mogli bismo mucat ispoetka, do onih koji tvrde da Njegoevi spjevovi vie pripadaju epskoj poeziji nego ozbiljnoj knjievnosti. U jednom i drugom sluaju u pitanju je nemo da se izvan tog tradicijskog ratnikog i pastirskog diskursa kompleksno sagleda, kontekstualizuje i klasifikuje to neobino i neuporedivo djelo.

Nesumnjivo je da bi i Njegoevo djelo bilo kudikamo vee da su njegovi nasljednici, duhovni i politiki, bili neto vieg talenta i da su neto bolje razumijevali lokalne i svjetskoistorijske fenomene. Percepcija svakog velikog djela ne ogleda se samo u odnosu na njegove prethodnike nego i na nasljednike: ne bi Gete i Pukin bili tako veliki pjesnici ni u svojim jezicima, kamoli u svjetskoj istoriji knjievnosti, da iza njih nijesu nastale plejade divnih pjesnika, romansijera i filozofa.

Srpska kultura je stvorila istina nevjerodostojnu i patetinu sliku o Njegou, a crnogorska nije jo nikakvu. Poslije grubih zloupotreba Njegoeve nagrade za knjievnost s kraja dvadesetog vijeka, koja je uruena Dobrici osiu i Matiji Bekoviu, kad se preokrenulo politiko stanje u Crnoj Gori, i vlast preuzela suverenistika opcija, ova nagrada vie od deset godina nije dodjeljivana. Domai birokrati i kulturtregeri jednostavno nijesu znali na koji nain da je reinterpretiraju. Kao to jo uvijek ne znaju to e sa samim Njegoem.

Recidivi nacionalne politike posljednjeg vladara iz dinastije Petrovia Njegoa, neizgraenost duhovnih i kulturnih institucija, brutalnost velikosrpske okupacije, anacionalnost i neobrazovanost dominantne veine crnogorske komunistike vrhuke, stvorili su teren da komunistiki i postkomunistiki obnovitelji crnogorskog nacionalnog i dravnog subjektitviteta naprave odreenu distancu, ponekad i odijum prema svim Petroviima, dakle, i prema Njegou.

U nekim sluajevima se ova netrpeljivost najvie odnosi na Njegoa. Politiko-ideoloke rasprave dvadesetog vijeka esto su osjenene starim plemenskim raunima: u svakom Crnogorcu seljakog porijekla, bez obzira na obrazovanje, vokaciju, ivotno iskustvo, ui jo bratstvenik i plemenik koji (zlo)pamti, jesu li Petrovii uinili neto naao nekom njegovom pretku, makar i prije sedam pasova.

Ostaci suene plemenske svijesti, koja nije u stanju da razumije, ili prosto ignorie strateke nacionalne interese, kao i zakonomjernost esto spore i kontroverzne demokratske evolucije, ogledaju se i danas u odnosima izmeu savremenih politikih i medijskih centara moi: kao u vrijeme kada su zbog ljutnje na plemenske suparnike ili cetinjske vladike uskakali u turske gradove i primali islam.

Tako su se uticajni lanovi pokreta za nezavisnost, iz medijskog koncerna Miodraga Perovia, samo nekoliko godina poslije ponovnog stvaranja suverene Crne Gore, zbog nezadovoljstva poslovnim transkacijama s elnim ljudima reima, udruili s kriptoetnicima i najzadrtijim pristalicama Slobodana Miloevia.



Nacionalni mit treba biti zavodljiv, intrigantan, pomalo naivan kao i sama ljudska imaginacija, i prije svega ivotvoran.Nema zaludnijeg i opasnijeg posla od oivljavanja mrtvog mita ili stvaranja mita koji nee preivjeti. Kad su u pitanju dukljanski mitovi danas se jo spominje samo pria o Vladimiru i Kosari.


Jednima je falilo pameti, drugima strasti

U lutanju, estim improvizacijama i nasuminom traganju za bizarnim indikatorima, savremena crnogorska nacija je jo raslojena izmeu identiteta izraslog u prvim slovenskim istorijskim slojevima, vjerujui da e storije o prvoj dravi Duklji probuditi nacionalni eros, i eklektikih spajanja graanskog i nacionalnog koji su trebali stvoriti neku vrstu racionalnog patriotizma. Ve danas moemo kazati da nijesu uspjeli: jednima je falilo pameti a drugima strasti. Nacionalni mit treba biti zavodljiv, intrigantan, pomalo naivan kao i sama ljudska imaginacija, i prije svega ivotvoran.

Okanjeli neoromantizam

Nema zaludnijeg i opasnijeg posla od oivljavanja mrtvog mita ili stvaranja mita koji nee preivjeti. Kad su u pitanju dukljanski mitovi danas se jo spominje samo pria o Vladimiru i Kosari. Nesrenog dukljanskog kneza Vladimira u kojega se bila zaljubila lijepa princeza Kosara, crkva je kasnije beatifikovala i moti mu izloila u jednoj crkvi u

Elbasanu, i njegov kult jo postoji u nekim krajevima Makedonije, Albanije, i u Crnoj Gori jo samo u Baru. Ovaj kult je ostao lokalnog znaenja u podrumijskom kraju kod itelja sve tri konfesije, pravoslavne, katolike i muslimanske, jer u vrijeme prvog buenja naroda, sredinom 19. vijeka, istisnut je, kao i kult Ivana Crnojevia, legendom o Milou Obiliu i Kosovskim mitom.

Dukljanska istorija se mogla kroz recentna knjievna djela, stripove ili filmove otkriti Crnogorcima s kraja dvadesetog vijeka, ali, ak i da su ideolozi dukljanstva bili mnogo inventivniji nije bilo mogue dananjim generacijama stvoriti ivotvorne mitove i legende o Mihailu i Bodinu, njihovim bitkama, osvajanjima, zavjerama, propasti. Ipak, znaajno je za sadanje i budue generacije, da se kroz obrazovni sistem i masovne medije, osvijetli skrivena strana istorije, da se konano sazna i izvan akademske zajednice da crnogorska povijest ne poinje s Nemanjiima.

Ovaj okanjeli neoromantizam u otkrivanju starih-novih mitova, kao to to danas ini Makedonija koja se sjetila da batini Aleksandra Makedonskog, moda moe imati kratkoronu mobilizacijsku svrhu ukoliko je nacija iznutra kompaktna i ugroena od druge etnike grupe. U crnogorskom sluaju eksperiment novog mitotvorstva, kroz otkrivanje dukljanske drave, nije ni u jednom trenutku imao ansu da uspije, jer mona velikosrpska propaganda je za nacionalnu svijest koja se temeljila na epskom kosovskom ciklusu, istrazi poturica, Njegou, Karaoru, Vujem dolu, Mojkovcu, imala tri mona argumenta: horonim Duklja je dobio ime po ilirskom plemenu (Dokleati), Dukljani su bili katolici koje su Nemanjii preveli na pravoslavlje, i dukljanske vladare ne pominju Petrovii sve do inauguralnog govora Nikole Prvog prilikom proglaavanja Kraljevine Crne Gore 1910. niti udbenici u kojima su se mnoge generacije upoznavale sa istorijom srednjega vijeka.

Stvarati nacionalni program na ideji koja bi crnogorsko srpstvo pretvorilo u dukljanstvo mogli su pokuati sprovoditi samo neoprezne, intelektualno nedorasle ili samoive osobe s crtama arlatanskog ili patolokog mesijanstva. Jer, iole razboritome i elementarno obrazovanome ovjeku teko bi bilo povjerovati da e, na primjer, pravoslavci na sjeveru prihvatiti dukljanstvo, sve kad bi Crna Gora imala propagandnu maineriju i novac Holivuda. Onima kojima je mrsko crnogorstvo, promovisanje dukljanstva je idealna prilika da se dodatno demonizuje i izvrgne ruglu svaka ideja crnogorske posebnosti.

Agitacija popova

U ovom malom nacionalnom korpusu postoji jo jedna grupacija koja je stvaralaki jalovija od Dukljana, ali i opreznija. To su mahom bivi komunisti okupljeni oko biveg partijskog ideologa Marka padijera koji su evoluirali prema graanskim politikim opcijama. S obzirom da je rije o ljudima s izvjesnim politikim iskustvom i socijalnom snalaljivou njihova uloga bi bila pozitivna, iako ne posebno primjetna, da se nijesu skrasili u instituciji koja bi u ovoj fazi konstituisanja nacionalne svijesti trebala da bude od kljunog znaenja.

Nacionalne matice se, po definiciji, u procesu nacionalnog konstituisanja, bave kulturnim populizmom, i zato je, na primjer, Matica hrvatska, bila prisutna u svakom gradu, kasabi, mjesnom centru. elnici Matice crnogorske, koji su duboko zali u osmu deceniju ivota, umjesto da stvaraju mreu lokalnih organizacija koje e tampati broure, organizovati tribine i umjetnike veeri s tematikom koja je bliska niim socijalnim slojevima i slabije obrazovanoj populaciji, oni se, naime, vie bave kulturnom diplomatijom i kabinetskim radom posebno oboavaju knjige o nacionalnom kulinarstvu, genotipu i migracijama i zato vie lie na kulturni centar penzionerske organizacije nego na ustanovu pukog didaktiko-propagandnog profila. Zbog toga u vie od pola Crne Gore, posebno u mjestima gdje su nacionalni Crnogorci manjina, ne postoji nijedna djelatna kulturna ustanova sa crnogorskim nacionalnim predznakom koja se na terenu suprotstavlja asimilatorskoj agitaciji popova Srpske pravoslavne crkve. Crnogorska vlast i nacionalne institucije nemaju nikakvu kulturnu strategiju prema sjeveru Crne Gore osim gostovanja pozorinih trupa i muzikih koncerata kao da je u pitanju osvojena teritorija neke predmoderne imperije. Recimo, da zabasa putnik namjernik u Pluine, ako ne bi proao pored policijske stanice na kojoj je istaknuta crnogorska dravna zastava, ne bi ni po emu mogao znati, da li se nalazi u postojbini Obrena Blagojevia i Joka Adia, ili u nekoj kasabi u Republici Srpskoj.

Otueni hibrid

Dukljansko-(post)komunistiki hibrid Srbocrnogorcima djeluje otueno, a nacionalnim Crnogorcima hladno, bez strasti i samopouzdanja. Ideologije koje ne batine trajne kulturne vrijednosti nemaju dug vijek, i malo ko ih spominje sa zahvalnou. Najbolji pokazatelj zato je bio komunistiki sistem, koji je u elemetarnim pitanjima ljudske egzistencije bio pravedniji od drugih politikih poredaka, ali je zbog njegovog neumjerenog ideolokog otklona od nekih elemenata tradicije stvorio takvu odioznost da su njegove neodrive nacionalno-kulturne koncepcije zasijenile dobre strane takozvanog razvijenog socijalizma. (Ljudi u komunizmu su lake podnosili ogranienja ljudskih i politikih prava i sloboda, kao to su birako pravo, sloboda medija, nezavisno sudstvo, nego ispiranje mozga s vrijednostima i vokabularom koji su veina smatrali izvjetaenim ili tuim domicilnom mentalitetu). Dokaz da je savremena crnogorska kulturno-nacionalna ideologija nekoherentna i ponekad kontradiktorna, da je vie oslonjena na opta mjesta i nedokazane vrijednosti nego to izvire iz glavnog duhovno-istorijskog toka, najvie se i najpogubnije ogleda u pitanjima jezika i crkve.


Milorad Popovi: Njego i crnogorska nacija (7)

Miljenja velikih beogradskih autoriteta kroz obrazovni program, dravne i crkvene svetkovine, stizale su kao gotove definicije o istoriji, knjievnosti i duhovnom karakteru nacionalnog bia.

Objavljeno: uto, 27. mar, 2012.

Beskrajna servilnost

Pretpolitika, identitetska, s jedne strane, i politika, ekonomska, socijalna pitanja, nijesu kako tvrde neki pseudoljeviari i neoliberali odvojena, ve su uzrono posljedino povezana, i u razliitim segmentima ovisna od globalnih ekonomskih i politikih problema. (Zajedniki imenitelj ovdanjih drutvenih teoretiara i kolumnista su uoptavanja razliitih kompleksnih fenomena i nuenje lakih rjeenja, takozvane olako obeane brzine). Prije svega zbog toga to je savremena evropska kriza emanirala iz patologije koja je mnogo dublja od negativnih ekonomskih i finansijskih trendova. Iz sloma dvije velike ideologije 19. i 20. stoljea, socijalizma i liberalizma, na ijim je ruevinama izrastao merkantilni monstrum korporativnog kapitalizma. Neoliberalizam je nominalno antiteza dogmatskog komunizma, ali ih u dubljem smislu povezuje vulgarno shvaanje materijalizma.

U skladu sa sobom

Sadanja ekonomska kriza u Crnoj Gori mogla bi biti, u povoljnom scenariju, otrenjujua od neoliberalnih tlapnji: o neprikosnovenosti trinih zakonitosti, tanije o bogomdanosti uskog kruga ekonomske elite koja e biti pokreta razvoja, i o neprestanom godinjem rastu bruto nacionalnog dohotka. Rije je dakle o krizi vrijednosti , to jest, krizi pogleda na svijet jedne doktrine koja je prela svoj zenit jo u vrijeme propasti komunizma, s kraja dvadesetog vijeka. Nestankom Sovjetskog Saveza, lidera svjetskog komunizma, kapitalizam je izgubio osjeaj mjere brutalno pokazujui dvostruke standarde: koja su propisivali za Zapadna drutva i zemlje takozvanog Treeg svijeta. Gubitak mjere uvijek uzrokuje bahatost i samozadovoljstvo, samim tim i gubitak stvarnog interesa za drugo i drugaije. Dananji svjetski lideri su bez kreativnosti i vizije, i vie lie na manekene i menadere velikih korporacija nego na ozbiljne dravnike, a i veina njihovih savjetnika je zarobljena starim opsjenama o nadmoi evropske kulture i Zapadnog naina ivota.

Meutim, postoje u svijetu male zemlje, na primjer, nordijskog kulturnog kruga, koje ive u skladu sa sobom, svojim poimanjem svijeta i mogunostima, s uravnoteenom socijalnom i ekonomskom politikom. Crna Gora je nekada, uprkos svemu, siromatvu i bezakonju, u tim bratstvenikim i plemenskim mikro zajednicama, pokuavala ivjeti u skladu sa svojim pogledima na svijet i iskustvom. (Kralj Nikola je jednom pitao popa Nikolu Simovia: O emu emo danas razgovarati, pope Nikola?. Ovaj mu je bez premiljanja odgovorio: O dobrim ljudima Gospodaru, a da o em drugom.) I komunizam je, premda je Titov kult i partijska podobnost stvarao mentalitet poslunika i ulizica, imao drutveni i moralni sistem vrijednosti.

Parohijalni ritual

Danas i ovdje, poslije burnih i traumatinih iskustava dvadesetog vijeka nema traga od tog patrijahalnog i socijalistikog kodeksa niti je u meuvremenu stvoren koherentan

pogled na svijet utemeljen na univerzalnim graanskim vrijednostima. Moral je okotala norma koja odreuje i uva drutveni nain ponaanja pretvarajui ga u parohijalni ritual ukoliko nema i dijalektika svojstva da se mijenja i nadgrauje u skladu s novim istorijskim i kulturnim fenomenima. Estetika je neutralna u odnosu na etike postulate, ali ne i obratno, moral ne moe biti lien estetskih i duhovnih elemenata. Moral koji prezire estetiku obino zabasa u ideoloki ili religiozni ekstremizam.

Stari Crnogorci su imali vrste moralne norme, ali veoma uproena ulna saznanja i naivne refleksije o lijepom i umjetnikom. Kako je patrijarhalni moral atrofirao u 20. vijeku, stidljivo su se, ipak, probijale spoznaje o umjetnikim formama, koje su uvijek izvana dolazile iz druge ili iz tree ruke, tako da su Crnu Goru zaobili modernizam i nadrealizam, dvije kole koje su veoma znaajne za kulturnu i drutvenu evoluciju savremene Evrope. Kad su u pitanju umjetnike kole koje su uticale na formiranje obuhvatnog pogleda na svijet, Crna Gora je, sve do druge polovine 20. stoljea, imala samo dva umjetnika i ideoloka pravca romantizam i socrealizam.

Poniena i degradirana

U Crnu Goru, koja je poslije Prvog svjetskog rata bila u svemu poniena i degradirana, izvan glavnih tokova nove velike drave, se poslije vjekovne umiljenosti o nacionalnom pijemontizmu, poeo uvlaiti kompleks manje vrijednosti. Klasino crnogorstvo je u intelektualnim i malograanskim krugovima u Beogradu postajalo sinonim za provincijalizam i zaostalost. S druge strane, proirena drava je, makar u vojsci i andarmeriji, stvarala potencijalno vee anse za mlade i ambiciozne ljude. Malobrojna inteligencija u Crnoj Gori, okupljena oko jednog knjievno-istorijskog asopisa i nekoliko periodinih novina jo vie je zapala u provincijsko beznae nego u doba kralja Nikole, dok je Cetinje bilo prijestolnica u koju su boravili najpoznatiji junoslovenski pisci, sa desetak stranih poslanstava i nekoliko dnevnih listova. Miljenja velikih beogradskih autoriteta kroz obrazovni program, dravne i crkvene svetkovine, stizale su kao gotove definicije o istoriji, knjievnosti i duhovnom karakteru nacionalnog bia. Odnos prema beogradskom paternalizmu pretvorie se u kompleks koji prati crnogorske inteligente i do danas: oitovae se kao beskrajna servilnost ili odbojnost prema svemu to stie iz Beograda. U tom kontekstu se moe razumjeti i ambivalentan stav prema Petru Drugom Petroviu Njegou, odnosno njegoevskom ili crnogorskom srpstvu.


Jedan dio nae inteligencije je zarobljen u prolosti, a drugi nema nikakvu ideju budunosti, izuzev svakodnevnih mantri o evropskoj budunosti, koja je zamijenila doskoranje ideoloke modele o ugroenom srpstvu ili neto ranijem o bratstvu i jedinstvu

Objavljeno: ned, 25. mar, 2012.

Malim narodnim zajednicama se esto dogaa da dok neselektivno slijede tue interese, ili se zlopate u grevitom otporu hegemonistikim pretenzijama, izgube osjeaj za realnost i za prepoznavanje novih silnica koje stvaraju regionalni i svjetski poredak. Dezorjentaciju obino uzrokuje kriza identiteta, pretjerano oekivanje od drugih ili nedostatak samopouzdanja.

Stoga, mali narod kao to su Crnogorci, u suparnikom i neprijateljskom okruenju, mora uvijek grabiti makar jedan korak ispred svojih konkurenata, to jest, treba spoznati sopstvene komparativne prednosti i anticipirati one vrijednosti koje ga povezuju sa svjetskim duhom. Ve smo kazali da je Crna Gora zbog neizgraenog identiteta dva puta u dvadesetom vijeku postala lak plijen velikosrpskog nacionalizma 1918. i 1989, i dva puta se, 1943. i 1997, izvukla nekim udnim sluajevima sudbine, ali dijelom i svojom sposobnou, naslijeenom iz prijethodnih vjekova.

Osobene vrijednosti

Uprkos svemu, u prijelomnim istorijskim situacijama u 20. vijeku, Crnogorci su u Drugom svjetskom ratu inili okosnicu proleterskih brigada narodnooslobodilake borbe, to je osnailo namjeru voa Komunistike partije Jugoslavije da Crna Gora dobije satus ravnopravne republike u jugoslovenskoj federaciji. Isto tako na kraju dvadesetog vijeka, poslije odvajanja Mila ukanovia od politike Slobodana Miloevia, dravotvorna opcija, iako u tom trenutku manjinska meu pravoslavnim stanovnitvom, pokazuje u kritinim situacijama da se smjelost i stari istorijski talenat za preivljavanje pogotovo u vrijeme rata s avijacijom NATO pakta nije zagubio, i da poslije viedecenijskog gubitnitva poinje da pobjeuje u kontinuitetu, do osvajanja nezavisnosti. Stoga, crnogorskom pitanju se mora prije svega pristupati dijalektiki, to jest stvaralaki: kulturno-istorijske sinteze da bi se oblikovale u odrivu drutveno-nacionalnu koheziju treba izvoditi znalakom i skrupuloznom rukom, ukrtanjem nesumnjivih i kontroverznih, tradicijskih i savremenih fenomena.

Razlozi za savremenu dravnost i nacionalnost su, dakle, sticani vjekovima, u suparnitvu ili zajedniki sa drugim etniki i geografski slinim narodima. U tim burnim vjekovima su stvorene i neke osobene vrijednosti, koje su oblikovale posebni karakter i ivotni stil, i s obzirom na malobrojnost Crnogoraca mogu preivjeti samo u okviru posebne kulturne i nacionalne politike. Svaka nova generacija ih nasljeuje, one su njen civilizacijski raison detre, bez obzira na velike socijalne i kulturne promjene savremenog svijeta, tehnoloku i digitalnu revoluciju i na nove mogue integracije. Crna Gora je poslije sticanja nezavisnosti ula u novu fazu razvoja i sada joj, vie nego ikada ranije, trebaju novi ljudi i nove ideje. Takozvana duhovno-kulturna nadgradnja. Jer, jedan dio nae inteligencije je zarobljen u prolosti a drugi nema nikakvu ideju budunosti, izuzev svakodnevnih mantri o evropskoj budunosti, koja je zamijenila doskoranje ideoloke modele o ugroenom srpstvu ili neto ranijem o bratstvu i jedinstvu. Ni danas nema alternative ukoliko recimo ne opstane Evropska Unija ili ako propadne njena valuta koju je Crna Gora sticajem okolnosti prihvatila kao to ih nije imala 1914. ili 1989.

Dva toka

Dakle, glavni kulturni i politiki zadatak koji se reflektuje u sve ivotne sfere je dovretak konstituisanja crnogorske nacije, kroz logian i cjelovit spoj tradicijskih i modernih vrijednosti. Crnogorski nacionalni identitet se samodefinie, granajui se u najmanje dva toka: u sinergiji sa glavnim pravcima moderne evropske civilizacije, i u traenju novih i kreativnih spoznaja na samu tradiciju, to jest, u razumijevanju Njegoa i njegoevskog ili crnogorskog srpstva. Nacionalno osjeanje koje je lieno mistinog zraenja, kao svojevrsnog imaginarnog omotaa, nee dugo preivjeti, bez obzira na trenutne okolnosti i sposobnost politikih aktera. Koliko je racionalistiki i ideoloki pristup nacionalne ideje, bez uporita u dubljim totemsko-mitskim slojevima narodnog bia nestalan i lako uruiv, najbolje je pokazao rasap nekad mone i brutalne komunistike ideologije pred naletom takoe brutalnog etnonacionalizma na kraju dvadesetog stoljea. (Kulturno nekoherentne i neizgraene nacije, kao i nasilno stvarana multikulturalna drutva, tradicionalno su konfliktna i esto pretjerano ovisna od politike sudbine jakih lidera: Crna Gora bi, u negativnom scenariju, u postukanovievskom vremenu, mogla doivjeti sudbinu Prve i Druge Jugoslavije poslije odlaska sa scene kralja Aleksandra Karaorevia i Josipa Broza Tita).

Dva fenomena

Ipak, skoranja reviviscencija Crne Gore, i ponovni povratak u drutvo priznatih naroda uinio je njen poloaj kud i kamo povoljnijim i perspektivnijim od drugih malih naroda, poput Baskijaca i Korzikanaca, koji su, iako u neuporedivo povoljnijem civilizacijskom okruenju, pod budnim okom centralnih vlasti, i vjerovatno e se jo dugo morati boriti da steknu neku vrstu nezavisnosti. Ipak, njihove anse u budunosti nijesu zanemarljive, jer Evropska unija nee postati nekakva nadnacionalna super drava: proces globalizacije i evropeizacije jaa i partikularizme to najbolje pokazuje nepomirljivi sukob Flamanaca i Valonaca u Belgiji.Takozvana globalizacija ne ini svijet kompaktnijim, nego, naprotiv, pokazuje svu dubinu njegovih traginih nesporazuma i nerazumijevanja. Tehnoloka i digitalna revolucija koja stubokom mijenja navike, ivotni stil, obrazovni sistem i kulturne stilove, uporedo je postavila na scenu jo dva antinomina fenomena: takozvani sukob civilizacija, kroz klerikalizam, rasizam i etnocentrizam, i s druge strane emancipatorske pokrete, ekologista, boraca za ljudska prava, mondijalista. Nikada u istoriji moderne civilizacije ova dva pola nijesu bila toliko udaljena koliko danas.



Objavljeno: sri, 28. mar, 2012.

Ona toliko opjevana i esto precjenjivana elementarna snaga i kreativnost u borbi za opstanak, i u smiljanju vrijednosti koja e tu borbu uiniti smislenom, nije mogla nestati preko noi, iako je generacija Crnogoraca roena poetkom 20. vijeka, nepripremljena, bez adekvatnog empirijskog i kulturnoistorijskog preteksta,

ula u novi vijek poneena velikim ideologijama, u drugaiji kulturno-politiki okvir. Ona je traila nove puteve, forme, naine izraaja.

Zapaena djela

U vojnikom smislu svoje posljednje dokaze velianstvenog junatva e pokazati u proleteskim brigadama u Drugom svjetskom ratu, a svoju imaginaciju i umjetniki dar crnogorski pisci i slikari oitovae u poslijeratnom periodu, od sredine 20. vijeka. Vano je naglasiti da su najbolji pisci iz Crne Gore, poput velikih Iraca u knjievnosti, svoja najznaajnija djela stvorila izvan Crne Gore. Spomenimo Radovana Zogovia, Milovana ilasa, Rista Ratkovia, amila Sijaria, Mihaila Lalia, eda Vulevia, Borislava Pekia, Miodraga Bulatovia, Danila Kia, Mirka Kovaa, Marka Veovia, Novicu Tadia Knjievnost koja je stvarana u Crnoj Gori je smatrana provincijalnom sve do raspada Titove Jugoslavije, premda se ve od ezdesetih godina prolog vijeka stvaraju djela koja su zapaena i u jugoslovenskom knjievnom kontekstu, kao to su proze Sretana Asanovia, Zuvdije Hodia i Miodraga Vukovia, poezija Mladena Lompara, Jevrema Brkovia, Ranka Jovovia, drame Ljubomira urkovia No, tek poslije raspada Jugoslavije nova crnogorska knjievnost pisaca koji ive u Crnoj Gori koja je stasala u najmranijem vremenu nove istorije, postae pravo regionalno otkrie. Proza Ognjena Spahia, poezija Pavla Goranovia, eseji Andreja Nikolaidisa, danas se ubrajaju u najvie domete postjugoslovenskih knjievnosti. Spahi je, uz Miljenka Jergovia i Aleksandra Hemona, najprevoeniji pisac generacije koja je stasala krajem 20. i poetkom 21. vijeka.

iru regionalnu recepciju imaju knjige i Aleksandra Beanovia, Dragana Radulovia, Bale Brkovia, Jovanke Uljarevi, Lene Rut Stefanovi, Dragane Tripkovi, Ilije urovia Odnos pisaca roenih poetkom dvadesetog vijeka prema knjievnoistorijskoj tradiciji je bio slian - sve do pojave velike etvorke, Peki, Ki, Bulatovi, Kova, koja je bila prekretnika i u jugoslovenskom kontekstu i tematski su

prevladavali motivi iz crnogorskog ivota, najvie seoskog miljea, a u estetsko-teorijskom i ideolokom smislu uglavnom su se oslanjali na sovjetske i jugoslovenske bardove socijalne knjievnosti. Vremenom je otklon od romantikog i socrealistikog diskursa bio sve oigledniji, percepcija tradicije se mijenjala, irila lektiru i kulturalni krug na koji se referirala, samim tim i knjievnoteorijski okvir. Tako da je kod mlaeg knjievnog narataja danas vei uticaj, recimo Borhesa, Dojsa, Pola Selana, Zbignjeva Herberta, Berharda ili Karvera nego Njegoa.

Zaviajno podneblje

No, i oni pisci koji su roeni poetkom 20. vijeka, u miljeu koji je jo pjevao i mislio u duhu usmene knjievnosti i Gorskog vijenca, nijesu stvorili nijedno iole zapaeno djelo koje se direktno oslanja na Njegoevu poetiku i filozofiju. Svaki literarni pokuaj slijeenja Njegoeve poetike bio je pomalo karikaturalan, parodian: Bekovi je najdarovitiji u tom uzaludnom pokuaju, ali njegove poeme, osim duhovitosti koja izvire iz jezika i mentaliteta, niko ne razumije iza rijeke Tare, i u univerzalnijem poimanju poezije, pogotovo u pokuaju prevoenja na strani jezik, doimaju se kao nonsens. Jer, da se pjesnik Gorskog vijenca mogao reinkarnirati u Bekovievo vrijeme, svoju pjesniku i duhovnu inspiraciju ne bi svakako traio u Kosovskom mitu i Istrazi poturica, nego bi prevodio moda Josipa Brodskog, izuavao Divinske elegije, i za svoje poeme ne bi traio uzore u Miltonu i Danteu nego slijedio odreena iskustva iz Eliotove Puste zemlje.

Velika umjetnost, bez obzira na formu, vrijeme, drutveno-istorijski kontekst, estetsko-teorijski pristup, uvijek sadri makar jedan od dva kljuna elementa koji je presudno determiniu: antejsku elementarnost i(li) metafiziki rakurs tree oko koje je izvan vremensko-prostorne stvarnosti. Elementarnost umjetnika, na neki nain, ini autentinim, vezanim za zaviajno podneblje, mentalitet ili jezik a apstraktno miljenje i metafizika ulnost mu daje univerzalno znaenje. Stoga jedini istinski nasljednici njegoevskog sinkretizma koji se ogleda u proimanju lokalnog crnogorskog karaktera i sveovjenskog, univerzalnog osjeaja protivrjeja i nedokuivosti pokretakih snaga, su dva velika slikara, Cetinjanina, koji su roeni stotinak godina poslije Njegoa, na istom onom posnom dinarskom, katunsko-ceklinskom kru, Petra Lubarda i Miodrag Dado uri. Kad neki izvanjski istoriar umjetnosti, ili pak pasionirani laik, vidi Lubardinu sliku Vuji do, ne mora znati nita o njenom autoru niti o istorijskom dogaaju koji je inspirisao slikara, ali ekspresivnost forme i boje, dramatinost pokreta i izraza, natjerae ga da malo zastane, da se presabere, da bi konano shvatio, kao kad stoji pred Pikasovom Gernikom ili Van Gogovim portretima, da je svaka istinska umjetnika avantura, bez obzira na kole i uitelje, vrijeme i mjesto stvaranja, jedinstvena i neponovljiva.

Komarne kompozicije

Isto tako e se mnogo bolje razumjeti komarne kompozicije Dadovih kretenoida, krastavih degenerika i nabubrelih tijela beba ukoliko upozna onaj skrutnuti, na prvi pogled nepristupani, a tako razvedeni i asocijativni pejza podlovenskih strana i niskog jesenjeg tamnog neba koje samo to nije palo na zemlju, i priu o djeakom ratnom sjeanju na trupla tri rasporena konja presjeena talijanskom granatom, ija

tjelesa trule na suncu. Ova slika e Dada pratiti cijeli ivot, i on e zavjetati da ga na tom mjestu, na Koelima, pored Cetinja, u podnoju stare razruene crkve, sahrane u crnogorskoj narodnoj nonji.

http://www.pobjeda.me/2012/03/28/milorad-popovic-njegos-i-crnogorska-nacija-8/



Jedna anegdota vezana za Petra Lubardu, potvruje da prirodni i kulturni ambijent, istorijske okolnosti ili drutveni poloaj, jednako odreuju velike umjetnike koliko i njihova intuicija i imaginacija.

Naime, poetkom tridesetih godina prolog vijeka, Lubarda je u Parizu sa svojim prijateljem, slikarom Miom Vukotiem, obilazio prazne galerije. U trenutku Vukoti se gledajui jednu mrtvu prirodu tobo naalio: Kakva je ovo umjetrnost. Paradajz i jabuke! Gdje su oni handari! Kakva bi to umjetnost bila! Lubarda je kasnije komentarisao ovaj, pokazae se, proroki nagovjetaj njegovog prijatelja: On se to naravno alio, ali kroz alu je uvijek provijavala istina o naem shvatanju ivota i ljepote. To to smo gledali sukobljavalo se na izvjestan nain sa naim osjeanjima. Mladen Lompar kae da je Lubarda, snagu podneblja pretvarao u simbole, i zaista poslije Gorskog vijenca, nita nije toliko mono doaralo dramatinost i kauzalne povezanosti podneblja i ovjeka, sivog, posnog dinarskog kra i ilavog, izubijanog ali prkosnog gortaka, seljaka-ratnika, koliko Lubardine slike, Vuji do, No u Crnoj Gori, Crnogorska brda, Selo Brajii, Kosma, Njegui

Fin je to narod

Dado uri je bio prijatelj Anri Mioa, veliki znalac savremene evropske knjievnosti i filozofije, pogotovo Kamija i Siorana, istonjake filozofije i afrikih kultura, i njegove slike vie emaniraju iz istog kosmopolitiskog duha nego bilo koje drugo crnogorsko i junoslovensko savremeno umjetniko djelo. Odvojen od Crne Gore vie od pedeset godina, u dobrovljnoj izolaciji koju je izabrao u jednom selu kraj Pariza, Dado u intervjuu svom zemljaku Krstu Mijanoviu, koji je objavljen 1. februara 1991. u osvit novog ratnog uasa to e zadesiti Jugoslaviju, izmeu ostalog kae: Crna Gora je u tolikoj mjeri jedinstvena da bi je, to kau, da je nema trebalo izmisliti. Na pitanje imaju li Crnogorci etniku prepoznatljivost, Dado je lucidno, bez patetike i lane uenosti, pomalo humoristino, rekao: Crnogorca na kilometar moe poznati kad digne glavu i kad uti. Proglue ti ui kad priaju Fin je to narod. teta ako ga uniti ova kanibalska civilizacija.

Na novinarevo pitanje: Rekoste li da je Njego ponajmanje bio duhovnik? Dado e odgovoriti:

Taman kao ja. Pravi svjetenici su bili Sveti Jeronim, Buda, Krina, a Njego nikako. Zamisli, jado moj, on je u ono doba prokrstario itav svijet. Ne da propovijeda ili uvrsti vjeru ve da bi upoznao ivot, kulturu, umjetnost. On je bio genije. Vei od onog feminiziranog Bajrona ili Pukina. Njih kad prevede na neki drugi jezik ne gube na znaenju, samo postanu banalniji. A Njego se ne moe prevesti. On je itav urastao u jezik i kr Katunske nahije

Kao draa iz tabana

Dado, premda je obrazovanjem, karakterom, likom i estetikom, bio Njegoev antipod, govori o pjesniku Gorskog vijenca s neskrivenim potovanjem. I s bliskou. S veom stvarnom bliskou od mnogih koji su Njegou ispjevali cijele himne, i veliki dio ivota posvetili izuavanju njegovog djela. Samo izuzetni duhovi se istinski prepoznaju, i razumiju iskonski zamah i cijenu svake stvaralake avanture. Kao i cijenu svakog velikog promaaja. Ovaj veliki crnogorski i junoslovenski slikar, ija su djela u stalnoj postavci uvenoga Bobura, osim neuporedive lucidnosti i posveenosti u traganju za pokretakom silom, za protivrjejem koje izvire iz svakog istinskog umjetnikog djela, i neprestalno se obnavlja - nit dogori nit svjetlosti gubi s Njegoem ga dubinski povezuje i pripadnost istom prostoru, koji zrai to e potvrditi svaki neto senzibilniji putnik namjernik iz zemlje i podneblja, nekim posebnim magnetizmom. U intervjuu Branki Bogavac Dado kae: itavo moje slikarstvo je izvaeno iz Crne Gore kao kad ovjek izvadi drau iz tabana ili iz ruke. Ja upam te slike iz Crne Gore.

Stoga, u ovom sluaju nije nevano napomenuti da je izmeu Dadove rodne kue i Njegoeve Biljarde, jedva pedeset metara rastojanja.



Objavljeno: pet, 30. mar, 2012.

Nacionalna ideologija male zajednice, da bi opstala, i pokazala se trajno odrivom, mora vjerovati u mo duha, napretka, tolerancije i humanosti

udo se, ipak, dogodilo

Crnogorcima nije nikada statistika ila u prilog. Ni dan danas. Makedonci i Slovenci, koji su poslije njih najmanji meu slovenskim svijetom, pet-est puta su brojniji od nacionalnih Crnogoraca. Stoga, niko ozbiljan nije bio ubijeen 1991. godine da se Crna Gora moe vratiti meu priznate evropske nacije. Malo koji izvanjac je u to vjerovao i 2005. udo se, ipak, dogodilo. Drava je ponovo, kao poetkom 18. stoljea, stvorena takorei iz nita. Prije dvadeset godina samo se nekoliko hiljada, uglavnom mladih politiki neiskusnih ljudi, zalagalo se za nezavisnu dravu i nacionalnu emancipaciju. Pobjeda na referendumu se, dakle, desila uprkos tome to je veina pravoslavaca bila protiv nezavisnosti. (Ovo je jedini primjer novog multikultornog patriotizma

ujedinjenja vie narodnih zajednica u dravotvorni pokret poslije raspada Jugoslavija). Uz to, dravotvorni pokret nije imao nijednog monog vanjskog saveznika ili pokrovitelja, i Evropska Unija je izmislila posebno nepovoljne propozicije za pristalice nezavisnosti na referendumu. Jo jednom je pobijedila snaga koja nije bila vidljiva, esto ni samim protagonistima ovog politikog procesa.

Naknadni procesi

Istorijski procesi nijesu jednobrazni i jednovremeni: u nekim nacijama oni ekaju i dolaze naknadno. Ukoliko se preskoe, sticajem okolnosti, odreene stepenice u istorijskom razvoju nacije, ona e se u odreenom trenutku nai u zrakopraznom prostoru i ponovo e se skotrljati do nieg stepenika da bi poslije toga mogla hodati navie prema vrhu stubita. Ovo je potvrdio varvarski raspad Jugoslavije, kao i traumatina samodefinisanja zakanjelih junoslovenskih nacija. Zato nije potrebna nikakva proroka nadarenost da bismo razumjeli da e Crnogorci u 21. vijeku morati zavriti ono to nijesu uspjeli u prethodnih sto pedeset godina. U borbi za nacionalno priznanje, ukoliko nemate mnogoljudnu zajednicu, veliku ekonomsku i vojnu silu, nije dovoljna samo politika pronicljivost i smjelost: nacionalna ideologija male zajednice, da bi opstala, i pokazala se trajno odrivom, mora vjerovati u mo duha, napretka, tolerancije i humanosti. Jer, budunost postaje prazna, utvara duha, ukoliko nema ideju koja zahvaa mase i oblikuje njihova oekivanja.. Helmut Plesner u Zakanjeloj naciji, kae: ak i u prividnoj okonanosti naelne dogmatike ona (ideja) ostaje obavezna povijesnoj mijeni i zapravo odreena da probudi one jo nepoznate snage koje pripremaju dolazee. Novo vrijeme e pokazati hoe li Crnogorci u promijenjenom drutveno-politikom kontekstu stvoriti nepoznate snage koje pripremaju dolazee. Prije svega kroz sposobost za jednu novu transformaciju, koja e iz kritike samospoznaje savremenosti odreene elemente budunosti kao paralelni tok svijesti graditi iz nedovrene tradicije, kroz jednu dozlaboga okanjelu kulturno-didaktiku obnovu, starinski govorei nacionalnu renesansu. To je u treem milenijumu umnogome kontroverzan proces, ali je uprkos svemu nuan, poput perioda adolescencije u ljudskom ivotu, i mora se kad-tad proivjeti.

Tradicija nee nestati

Istina, budue generacije e, pod snanim uticajem masovnih medija i interneta, mijenjati odnos prema klasinoj knjievnosti i tradicijskim vrijednostima: estetska i anrovska profilacija slijedie civilizacijske promjene u ostalim domenima drutvenog ivota. Sve tee e razumjeti Njegoev jezik i likove iz Gorskog vijenca, na isti nain na koji je jednom mladom Englezu slabo razumljiv Miltonov Izgubljeni raj. Ipak tradicija koju mi poznajemo nee nestati, koliko god se mijenjao odnos prema njoj, jer bi to znailo kraj civilizacije koja su u posljednjih est hiljada godina stvarali pismoznanci, prepisivai, dijaci, rapsodi, trubaduri, ongleri, telali, pjesnici, novelisti, filozofi, tampari, biblitekari. Vraanje Njegoa i dinastije Petrovia u centar crnogorskog duhovnog i kulturnog bia, i inkarniranje njihovog ivotvornog, stvaralakog i borbenog duha presudno e uticati na stvaranje neophodne kulturne i svjetonazorske kohezije razliitih socijalnih, regionalnih i generacijskih varijeteta, te povratak izgubljenog samopouzdanja i samopotovanja.

Neka budua civilizacija koja se ne bi referisala na knjievnost i jezik tampe, bila bi druga ljudska vrsta koja se ne dotie naeg shvatanja lijepog i istinitog. Zato i bez pretjeranog udubljivanja u jezik i vrijeme, u kojemu je stvoren Gorski vijenac, njegova neuporediva misaona i izraajna ljepota i snaga e trajno ostati do nestanka Gilgameova i Homerova sazvjea najmonija nacionalna legitimacija, male ali dragocjene crnogorske kulturne zajednice, i njena najbolja poveznica sa duhom i sudbinom evropske kulture i civilizacije.


(Kraj)

Documents

Milorad Popović: Njegoš i crnogorska nacija u 21. stoljeću