Milos Lukovic

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 5 Issue 6,Special Issue on Balkan Wars, p. 41-58, November 2013

H i s t o r y S t u d i e s

Special Issue on Balkan Wars Volume 5/Issue 6 2013

Balkanlarda Besicilerin Transhumance Hareketleri ve Balkan

Savalarnn Besicilerin Mevsimsel Hareketlerine Etkisi* Transhumance Movement of Cattle Raisers in the Balkans and the Impact of Balkan

Wars on Their Seasonal Moves

Dr. Milo Lukovic Srbistan Bilim ve Sanat Akademisi, Balkan Enstits - Srbistan

z: Bu makale Balkan Savalarnn Balkanlardaki besicilerin mevsimsel hareketlerine etkilerini inceleyerek, Balkan Savalar sonrasnda yeni devlet snrlarnn ortaya kmasyla besicilerin mevsimsel hareketlerinin nemli lde kesildiini ya da yeni Balkan devletlerinin snrlar dahilinde azalarak daha ksa gzerghlarda yapldn tespit etmektedir. Tarihi srete Balkanlarda besicilerin hayatn onlarn mevsimsel hareketleri karakterize etmekteydi. Kkba hayvanlarn (arlkl koyun, az sayda kei) kalabalk srleri ve az sayda at srleri yaz mevsimi boyunca yksek dalardaki otlaklarda (yazlk, yaylak), k mevsiminde ise daha scak ky eritlerinde veya dzlklerde (klak) yaadlar. Uzun zaman besicilerin bu hareketleri gebelik olarak nitelendirildi. Ancak gnmzde daha fazla transhumance ismi kullanlmaktadr. Sz konusu mevsimsel hareketler doa artlarna ayrca gncel toplumsal ve siyasi artlara ve Ortaa boyunca ve Osmanl dnemi boyunca devlet snrlarna bal idi.

Anahtar Kelimeler: Balkan Yarmadas, Besiciler, Mevsimsel Hareketler, Gebelik, Balkan Savalar

Abstract: This article examines the impact of Balkan Wars (1912-1913) on the seasonal movements of sheep herders and argues that the wars interrupted these seasonal movements and drastically limited the seasonal

movements within the newly defined borders of the Balkan states. Historically seasonal movements were main

characteristic of the sheep herders life in the Balkans. Large herds of sheep and fewer goats and a smaller number of horses were kept on mountain pastures (yaylak) during the summer season, and in warm seaside lowlands or

basins (klak) during the winter season. For a long time these seasonal movements of breeders were described as nomadic pastoralism but more recently the term transhumance that reflects the movement between fixed summer

and winter pastures is the most commonly used term. Such seasonal movements were dependant on natural

conditions, current social and political circumstances, or state borders during the Middle Ages and the Ottoman

period.

Keywords: Balkan Peninsula, Sheep Herders, Nomadic Pastoralism, Seasonal Movements, Transhumance, the Balkan Wars

Giri

Balkan Yarmadasnda besicilerin hayatn mevsimsel hareketleri karakterize etmekteydi. Arlkl olarak koyun ve az miktarda kei gibi boynuzlu byk, kkba hayvanlarn srleri, yaz boyunca yksek dalardaki otlaklarda yaamaktayd. Bu byk srlerin klk besinleri dalarda temin edilemediinden, hayvanlar gelecek ilkbahara ve dalarda gelecek beslenme dnemine kadar daha scak ky eritlerine, scak vadilere ve nehir dzlklerine srlyordu. Besicilerin bu eylemleri srekli dnyordu. Bu eylemler, eitli

* Bu makale Srpadan Trkeye Fetnan Dervi tarafndan evrilmitir.

Balkanlarda Besicilerin Transhumance Hareketleri ve Balkan Savalarnn Besicilerin Mevsimsel Hareketlerine Etkisi 42



evrelerden geen, zellikle Balkanlarn baz blgelerinde corafi, toplumsal ve siyasi etmenlere ve artlara gre deiik ekilde gelien, uzun ve alar boyunca devam eden bir sretir. Yzyllar boyunca yaadklar tm deiikliklere ramen besicilerin Balkanlardaki byk mevsimsel hareketleri XX. yzyla kadar devam etti. nemli derecede azaltlm ve deitirilmi ekilde gnmze kadar devam etmektedir.

Besiciler ayn zamanda iyi at yetitiricileriydiler. At hayvanclkla ilgili uralarnda zaruri bir arat. Bu uralarn tuz kullanm olmadan dnmek imknszd. uralarnn bu ihtiyacn giderirken bir taraftan da feodal beylerine kar sorumluluklarn da yerine getiren Balkanlardaki besiciler Ortaada, at kervanlar ile uzak tuzlalardan, genelde sahillerden, tayclar, kiraclar, kervanclar olarak tuz nakliye faaliyetleriyle tannmlard. Zamanla tccarlar, giriimciler ve kendi ticari faaliyetleri iin baka rnlerin nakliyatn da yaptlar. Balkanlarda Ortaadaki besiciler, hayvanclk ve ticaret uralar haricinde zamanla, sosyal konumlarn deitirecek baka mesleklere de yneldiler. Bu balamda besiciler karmza en ok tccar, zanaat, tarmc, kolonist, asker, kk feodal olarak kmaktadrlar.

Ortaa kaynaklarnda Balkanlarda besiciler olarak daha ok Vlahlar, daha nadir olarak da Arbanaslar anlmaktadr. XIX. yzyla ait Jovan Skilica, Ana Komnina, Nikita Honijat gibi Bizans yazarlarnn kaytlarnda Vlahlarla ilgili pekok kaytlar vardr. Vlahlardan ilk bahseden eser 976 tarihli Jovan Skiliceye ait eserdir.1 XIX. yzyl boyunca ve XX. yzyln ilk yarsnda Balkanlarda besicilerin yeni dnemdeki eylemleri hakknda bilgi veren seyahatnameler ve baka eserler de yaynland.2 XX. yzyln balarnda Balkan Yarmadasnn tannm Srp corafyac ve antropologu Jovan Cviji (1865 - 1928) Balkan Yarmadasnn antropocorafi sorunlarn aratrma programn balatt.3 leriki yllarda Cvijiin rencileri ve takipileri, kapsaml arazi almalarn esas alarak Balkanlarda, geleneksel besiciliin nemli rol oynad ataerkil toplum hakknda bir dizi etnografik almalar yaynladlar.4ki Dnya sava arasndaki dnemde Arnavut ataerkil blgelerine de

1Georgije Ostrogorski,Franjo Barei, Vizantijski izvori za istoriju naroda JugoslavijeI, Vizantoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti Nauno delo, Beograd 1966, 7576, 149, 192, 200, 206207, 213217. 2Sir Henry Holland, Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia &c. during the years

1812 and 1813 Printed for Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, London 1819; Franois Pouqueville, Voyage de la Grce, Firmin Didot, Pre et Fils, Paris 1824; Emile Picot, Les Roumains de la Macdoine , Leroux, Paris 1875; Konstantin Jireek, Cesty po Bulharsku,Matica esk, Praha 1888; Stojan Novakovi, Selo, tamparija Kraljevine Srbije, Beograd 1891; Gustav Weigand, Die Aromunen. III, Johann Ambrosius Barth /Arthur Meiner/, Leipzig 18941895); Pavel Apolonovi Rovinski, ernogorija v eja prolom i nastojatem, Tipografija Imperatorskoj akademii nauk, Sankt Peterburg 1897; Fra. LovroMihaevi, Po Albaniji. Dojmovi s puta, Maticahrvatska, Zagreb 1911; Alan John Wace and Maurice Scott, The nomads of the Balkans. An acocount of life and customs among the Vlachs

of northern Pindus, Methuen, London 1914; Jovan Cviji, La Pninsule balkanique. Gographie humaine, Librarie Armand Colin, Paris 1918. 3Daha geni bilgi iin baknz: Jovan Cviji, Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva, Srpski etnografski zbornik IV, Beograd 1902, ICCXXXVI. 4 Belgradta Srp Kraliyet Akademisi yaynlarndan, yerleim yerleri ve halkn menei serisi

erevesinde (imdiki Srp Bilim ve Sanat Akademisi) hayvancln halkn ikincil eylemi olan kabile blgeleri alld: Drobnyak, Vasyevii, Kui, Bratonoyii, Byelopavlii, Pyeivci, Stara Crna Gora, Piva, Banyani, Donya Moraa, Rovca, Plav - Gusinye blgesi, Polimlye, Velika i ekular, Zeta i Lyekopolye, Karada sahili,rayina ve baka. Daha geni bilgi iin baknz: Borisav elikovi, Bibliografija Srpskog etnografskog zbornika.Daha geni bilgi iin baknz: Borisav elikovi ,

43 Milo Lukovic



ilgiler artt.5 Karpatlarda ve Balkanlarda Vlah meselesiyle ilgili karlatrmal almalar da ortaya kt.6 kinci Dnya Savandan sonra Yugoslavya, Bulgaristan, Arnavutluk ve Yunanistanda tedricen gelimeye balayan Osmanl aratrmalar, Osmanl kaynaklarndan Vlahlarla ilgili yeni bilgiler sundu.7 Bundan dolay Ortaa tarihileri, hayvanclkla uraan Vlahlarn enstitlerini ve statlerini aratrmak iin daha ok Osmanl kaynaklarn kullanmakla beraber ayn konularla ilgili baz meselelerde Cvijiin ekolnden baz etnologlarla Osmanl tarihileri etin tartmalara girdiler. Bu sre ierisinde Balkanlarda Vlahlarla ilgili ve genel olarak Gneydou Avrupa ve Orta Avrupada geleneksel hayvanclkla ilgili bilgiler nemli derecede artt.8 Bu bilgilerden hareketle gnmzde, Balkanlardaki besicilerin, Ortaa dneminde olduu gibi XV. ila XX. yzyllar arasndaki Osmanl dneminde ve zellikle XIX. ila XX. yzyllardaki mevsimsel hareketleri hakknda belgelenmi ve aa kavuturulmu pekok bilgiye sahibiz.

Besicilerin Balkanlardaki Mevsimsel Hareketlerinin Doal Etkenleri, smi ve Organizasyonu

Besicilerin Balkanlardaki tarihi ve gnmzdeki mevsimsel gleri meselesinin anlalabilmesi iin, Balkan Yarmadasnn baz blgelerindeki geleneksel hayvancln doal etkenlerini gznnde bulundurmak zaruridir. Jovan Cviji Balkan Yarmadasndaki geni doal blgelerin zelliini ayrntl bir ekilde aratrmtr. Jovan Cviji Balkan Yarmadasnn dou, gney ve batdan denizlerle9; Kuzeyden Tuna, Sava ve Soa nehirleriyle evrili olduunu dikkate alarak Balkan Yarmadasnn morfolojik, etnografik ve tarihi zelliklerine gre drt byk doal blgeye ayrlabileceini dnmektedir.10 Bu Bibliografija Srpskog etnografskog zbornika. In Naselja srpskih zemalja. Naselja, poreklo stanovnitva, obiaji, Ed. Borisav elikovi, Srpska akademija nauka i umetnosti, Slubeni glasnik, Beograd 2011,775796. 5 Daha geni bilgi iin baknz: Milan ufflay, Srbi i Arbanasi , Seminar za arbansku filologiju, Beograd

1925. 6Daha geni bilgi iin baknz: Karel Kadlec, Valai a valask prvo v zemch slovanskch auherskh. S vodem podvajcm pehled theori o vzniku rumunskho nroda, esk akademie csae Frantika Josefa pro vdy, slovesnost a umn, Praha 1916; Theodor Capidan, Romani nomazi, Dacoromania IV, Cluj 1927, 923959. 7Hazim abanovi, Turski diplomatiki izvori za istoriju naih naroda, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom I, Sarajevo 1950, 117140; Ramiza Smaji,Pravci razvoja osmanistike u jugoslovenskom i postjugoslovenskom periodu. In Nauno djelo Branislava ureva. Zbornik radova sa meunarodnog okruglog stola odranog u Sarajevu 4. decembra 2009, Ed: Devad Juzbai, Akademija nauka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 2010, 93100. 8Bu mesele ile ilgili var olan ok sayda bibliografyadan bazlar: Zef Mirdita, Vlasi u historiograiji , Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2003; Jaroslav tika, Valai a Valasko. O pvodu Valach, valask kolonizaci, vzniku a historii moravskho Valaska a tak karpatskch salach , Valaske muzeum v pirod v Ronov pod Radhotm, Ronov pod Radhotm2007; HelenaBokov, Vlai na Balkn, Ethnologia Europae centralis 7, Brno 2005, 7390; Ji Langer, Valai v Karpatech, Ethnologia Europae centralis 9, Brno 2005, 3144; Ema Miljkovi, Vlasi u domaoj istoriografiji (19602010), Branievski glasnik 7, Poarevac 2010, 522; Zigmunt Kodnicki et al., Tradin agrrn kultura v kontextu spoleenskho vvoje stedn Evropy a Balknu, Masarikova iniverzita, Filozofick fakulta, stav evropsk etnologie, Brno 2013, 145196. 9Karadeniz, Marmara, Ege, Akdeniz, yon ve Adriyatik Denizleri. 10Jovan, Cviji, Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje, Zavod za udbenike Socijalistike Republike Srbije, Beograd 1966, 6, 3787.




blgeler: I. Merkezi blge (Morava-Vardar blgesi); II. Bat blgesi (Pind Dinar blgesi); III. Gney blgesi (Ege blgesi); IV. Dou blgesi (Bulgaristan ve Dobrucann byk bir ksm ve Meri nehri havzasnn tamam. Bu blgeler aadaki haritada gsterilmitir:

Cviji, Balkan Yarmadasnn Gney (Ege) blgesi ile kontinental blou oluturan dier blge arasnda nemli corafya-iklim farklar olduunu dnmekteydi. Gney blgesi ile kontinental blok arasndaki snr izgisi Yunanistan blgesinde Selanikten, yon Denizindeki Arta Krfezine kadar uzanmaktayd. Transhumant besicilii gemite Balkanlarn merkezi, bat ve dou blgelerinin, az miktarda ise gney blgesinin belirgin zelliiydi.

Besicilerin Balkanlarda yksek dalardaki yaylalar ve ky eritlerindeki dzlk ve vadilerdeki klaklar arasndaki mevsimsel hareketleri uzun zaman corafyaclar, etnologlar ve seyyahlar tarafndan nomadizm (gebelik) olarak karakterize edildi. Ancak tam nomadizm ile yar nomadizm arasnda fark yaplmaktayd. Besicilerin yaylaklara aileleriyle ve hareketli adrlaryla gitmesi tam nomadizm olarak kabul edilmekteydi. Dier taraftan besici ailenin bir ksmnn yaylaa gitmesi, bir ksmnn ise klakta kalmas yar nomadizm olarak kabul edilmekteydi. Esasnda klaklar, besicilerin ina edilmi evlerinin bulunduu ve tarmclk, meyvecilik, zanaatlk gibi ek mesleklerle uratklar daimi kyleri haline geldi. Birinci Dnya Savandan sonra Romen aratrclar nceki nomadizm yerine, besicilerin mevsimsel

45 Milo Lukovic



hareketleri iin transhumansa11 ismini kullanmaya baladlar. Bu sre iinde bu terim Orta Avrupa yazarlarnn almalarnda da geni bir ekilde kullanld.12 Biz bu almada, Balkanlarda yzyllarca devam eden ve gnmzde de az miktarda grlen, besicilerin yaylak ve klaklardaki mevsimsel hareketlerini belirtmek iin transhumansa ismini kullandk. Bu balamda, besicilerin mevsimsel hareketleri kavramnn e anlamls olarak transhumant hareketleri terimi kullanld.

Ortaa feodal artlarda sadece istikrarl organizasyonlar, besicilerin mevsimsel hareketlerini, hayvanclk ekonomisinin verimini ve besicilerin feodal beylere kar ykmllklerini yerine getirmelerini salayabilirdi.13Tarih kaynaklar, Ortaa Hristiyan devletlerinde bu organizasyonlarn katun olarak adlandrldn gstermektedir.14 Uzun sre Ortaa katunlar, katun teriminin gncel manas ile kartrld.15

Mevsimsel hareketleri rejiminde hayvanclkla uraan Vlahlarn, uzun sre sabit yerleim yerleri yoktu. Ancak zamanla, deiik tarihi koullarda, nce manastr arazileri iindeki Vlah klaklar onlarn sabit yerleim yerleri haline geldi. Bu ekilde, kn kaldklar yere daimi olarak yerleen Vlahlar yerleik nfusa dnerek hayvanclk ve kervan nakliyatl haricinde tarmclk, ticaret, zanaatlk, madencilik v.b. gibi dier mesleklerle uramaya baladlar. Ayn zamanda nceki tarmc halk Vlahlarla beraber hayvanclkla

11

Transhumansa terimi talya ve spanyadaki besicilerin geleneinden alnm ve ilk defa 1780 ylnda kullanlmtr. Daha geni bilgi iin baknz: Fernan Brodel, Mediteranski svet u doba Filipa II. Tom I. ev. Mirko orevi Geopolotika, CID, Beograd 2001, 99. 12

Mtis Gyny, La Transhumance des Vlaques Balkaniques au Moyen Age, Byzantoslavica XII, Prague 1951, 2942; Jon Vlduiu,Almenwirtschaftliche Viehhaltung und Transhumanze im Brangbeit (Sdkarpaten, Rumnien). In Viehzucht und Hirtenleben in Ostmitteleuropa. Ernographische Studinen, Akadmiai Kiad, Budapest 1961, 197242. 13

Liviu Marcu, Formes traditionnelles dlevage pastoral et systmes dorganisation chez les Vlaques balkaniques, Odredbe pozitivnog zakonodavstva i obiajnog prava o sezonskim kretanjima stoara u jugoistonoj Evropi. Zbornik radova sa meunarodnog naunog skupa odranog 6. i 7. novembra 1975. u Beogradu, Ed. Vasa ubrilovi, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1976, 6786. 14

Katun kavram uzun zaman aratrclar iin (etnologlar, tarihiler v.b.) mulak bir kavram idi. Kavram zellikle Osmanl aratrmaclar sayesinde aydnlatlabildi, Osmanl aratrmaclar katun kavramn cemaat terimi ile tanmladlar.Konu hakknda daha fazla bkz: Branislav urev, Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV vijeka (katun kneina pleme), Simpozijum o srednjovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961, Ed. Milenko Filipovi,Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1963, 1415, 4243, 115118, 141, 143169; Milenko Filipovi, Katun u naoj istoriografiji, Struktura i organizacija srednjovekovnih katuna. In Simpozijum o srednjovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961, Ed. Milenko Filipovi, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1963, 914,17, 3941, 45112, 118120, 141142, 169; Desanka Kovaevi, Srednjovjekovni katun po dubrovakim izvorima Simpozijum o srednjovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961, Ed. Milenko Filipovi, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1963, 121140, 169; Jovan Trifunovski, Dananji vlaki katuni u Makedoniji, Simpozijum o srednjovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961, Ed. Milenko Filipovi, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1963, 939, 4043, 171202. 15

Enciklopedija Jugoslavije (C. 5., Zagreb 1957)de albanolog Henrik Bari Katun kelimesinin ada anlam iin: Srpahrvata ve Bulgarcada yazn hayvanlarn beslendii ve sald dalardaki yer (zellikle koyun); Romencede ise ctun gnmzde kyl iftliklerinin kk grubu; Arnavuta katund, ky; yeni Yunanca (katuna)adr, kamp, ingene dilinde katuna erga anlamna gelir. Daha geni bilgi iin baknz: Henrik Bari, Katun, Enciklopedija Jugoslavije. C. 5, Ed. Miroslav Krlea, Leksikografski zavod Federativne Narodne Republike Jugoslavije, Zagreb 1957.




uramaya balad, bu ekilde ortak yaamlar ve karlkl etkileimleri glenmi oldu. Bylece Vlah terimi yavaa etnik isim yerine genel olarak besiciler iin sosyal ad (socium) ekline dnt. Bu manada Ortaada, Arnavutlar dahil, etnik kkenlerine baklmadan tm besicileri kapsayan Vlah hukuku (adet i eflakiye) da oluturuldu.16 Besiciler organizasyonu olarak katunlarn, zerk ynetimle seilen kendi ileri gelenleri vard.17 Bu ekilde Ortaa Vlah besicilerinin katuna dayal organizasyonlar (katun organizasyonu), besici halkn Balkanlar'daki Hristiyan devletlerin feodal sistemi dahilinde sosyal zerkliini temin etmekteydi.

Osmanl Devleti'nin Ykselme Devrinde Besicilerin Balkanlar'daki Mevsimsel Hareketleri

Ortaada besicilik ancak devlet snrlarnn ve siyasi artlarn, besicilerin mevsimsel hareketlerine engel olmad dnemlerde gelime imkn bulmaktayd.18 Balkanlarda Ortaa Hristiyan devletleri tarihinde bu dnemler ok azd. Bundan dolay Balkanlarda besici nfus, yaad feodal ortam nisbi sklkla deitirmekteydi, bu durum besicilerin mevsimsel hareketlerini ve genel olarak besiciliin geliimini engellemekteydi. XIV. ve XV. yzyllarda Osmanllar Balkanlardaki feodal blgelerin ve devletlerin mukavemetini kademeli olarak krdlar. Bu durum Hristiyan halkn ve transhumant besicilerin uzak blgelere glerine sebep oldu. Ancak XVI. yzylda kuzeybat blgesinin en uc noktasndaki baz yerler hari, Balkanlarn neredeyse tamam Osmanl Devletinin snrlarna dahil edildi. Osmanl Devletinin genileyen snrlar besicilere mevsimsel hareketlerini, engelsiz ve daha geni gzerghlarda gerekletirme olanan sundu. Dier taraftan Osmanllar, timarl sipahi sistemini uygulamaya koyarak, feodal toplumun organizasyonuna byk yenilikler getirdiler.19

Osmanllar Balkanlara geldiinde, besicilerin, oluumunu tamamlam katun organizasyonu ile karlatlar. Asl mesele bu organizasyona kar nasl muamele edileceiydi. Esasnda Osmanl Devleti besici nfusu kendi dzenine entegre etme abasndayd. Bu aba Vlah ileri gelenlerini ve Vlah savalarn timar sisteminin ve Osmanl askeri gcnn desteklenmesi, Vlah kitlelerinden ise kolonizasyon ve ky iktisadisinin canlandrlmas iin istifade etme politikasyd.20 Vlah besiciler (eflk, eflkan) Osmanl yar askeri veya yardmc

16

Aleksandar Matkovski, Nomadskoto stoarstvo vo Makedonija od XIV do XIX vek, Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Skopje 1996, 49. 17Katunar veya primiur, knezler, voyvodalar, bayraktarlar.Bu ileri gelenler hakknda daha geni bilgi iin baknz: Milo Blagojevi, Vlaki knezovi, primiuri i elnici u dravi Nemanjia i Kotromania (1314. vek), Spomenica Milana Vasia, Ed. Rade Mihalji, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banjaluka 2005, 4375. leri gelenlerin baz ilevleri, nice ki primiura, zamanla ailelerde rsi hale geldiler.Daha geni bilgi iin baknz: Mehmet Zeki Pakalin, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , II, M.E.B. Devlet Kitaplar, stanbul 1953, 777; Midhat Sertolu, Resimli Osmanl tarihi ansiklopedisi,nklp Kitabevi, stanbul 1958, 87. 18

Trifunovski, age, 3536, 69. 19Daha geni bilgi iin baknz: Nedim Filipovi, Pogled na osmanski feudalizam,Godinjak Istoriskog drutva Bosne i Hercegovine IV, Sarajevo 1952, 102113; Halil Inaldil, Osmansko carstvo. Klasino doba 13001600, ev. Milica Mihajlovi, Srpska knjievna zadruga, Beograd 1974, 9798; HAMMER, Joseph von, Historija Turskog (Osmanskog) carstvaI. ev. Nerkez Smailagi, yaynlayan Nerkez Smailagi, Zagreb 1979, 514536. 20

Hazim abanovi, Krajite Isa-bega Ishakovia. Zbirni katarstarski popis iz 1455. godine, Orijentalni institut, Sarajevo 1964, 144.

47 Milo Lukovic



askeri birliklerinde voynuk, martolos, derbendci, doanc v.b. olarak istihdam edildiler.21Vlah besicilerin Osmanl Devleti dahilindeki konumlar, Osmanl Devleti idaresinin ilk yzyllarnda genel olarak dzenlenmemiti. Balkanlarn baz blgelerinin itaat altna alnmasndan sonra sancaklar oluturuldu ve sancaklar dahilinde vergi mkelleflerinin kaytlar yapld. Erken Osmanl defterlerinde, kaytl olan sancan halknn ve ifti (reaya) statsnden daha elverili olan, Vlah stats verilen (adet i eflakiye) besicilerin ykmllkleriyle ilgili yasal karakterde olan ksa dzenlemeler (kanun) vard.22 Daha sonraki zamanlarda defterlerde, Sultan kanunlarnn sistemletirilmi koleksiyonlar (kanun-name) ortaya kt, bu durum Osmanl Devletinde yasama uygulamalarnn gelimesinin neticesidir. Ancak bu kanunlarda, genelde Balkanlarda itaat altna alnan Hristiyan devletlerin blgelerinde geerli olan ynetmelik ve hukuk gelenekler muhafaza edildi. Yani itaat altna alnan Balkan devletlerinin birok enstit ve dzeni Osmanl Devleti tarafndan kabul edildi.23 Daha sonraki zamanlarda XVII. yzylda defter oluturma uygulamas terkedildi.

Ayn zamanda Osmanl idaresinin stabilize olmasyla Pind Dinar da sisteminde, meralarn besici kylerine nisbi yakn olduu doal mikro blgelerde, kademeli olarak lokal besici ve tarmla uraan nfusun yeni tip ataerkil birlikleri oluturuldu. Bu ekilde besiciler meralarda devaml kontrol salayabiliyordu. Dinar da blgesinde bu tip ataerkil birlikler kabile olarak adlandrld: Piperi, Kui, Bratonoyii, Vasoyevii, Moraani, Rovani, Drobnyaci kabileleri v.b. bu tr kabilelere rnektir. ar Pind da blgesindeki Arnavutlarda ise bu birliklere fis ad verildi: Hot, Gruda, kreli, Kelmendi, Mirditalar, Sopa, Bt fisleri v.b.

24 Zamanla kabileler / fisler daimi kyler ve daimi meralar arasndaki evrili blgelerde bir

eit egemenlik tesis ettiler. Bu blgelerde zynetim enstitleri gittike nemli rol oynamaya balad, ayrca kabile / fisler iinde askeri demokrasi denilen demokrasi geliti.25 Bununla beraber Osmanl Devleti dahilinde blgesel zynetime sahip ky, belediye, nahiye birlikleri de vard.26

Yazlk da meralarn (yaylak / otlak) ve klk meralar (klak) kullanma hakk ve besicilerin bu meralardaki mevsimsel hareketleri Osmanl Devletinde ayrntsyla dzenlenmiti.27 Osmanl Devletinde balangta meralardaki mlkiyet hakk sadece devlete aitti (arazi-i emiriyye). Ayrca dini enstitler (kilise ve vakflar) de da zerinde, belli

21

Nedim Filipovi, Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini, Godinjak Akademije nauka i umjetnosti BiH XII, Sarajevo 1974, 127220; 22Reayann Vlah besici statsne geme eilimleri Balkanlarda erken Osmanl dneminde devam etti. 1566 tarihli fermandan anlaldna gre ayn durum madenlerde ar iler yapan madencilerde de grlmekteydi. Daha geni bilgi iin baknz: Skender Rizaj, Rudari (madendije) u sistemu privilegija i dunosti, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije IX, Pritina 1964, 213236. 23

Daha geni bilgi iin baknz: Mehmed Begovi, Tragovi naeg srednjovekovnog prava u turskim pravnimspomenicima, Istoriski asopis 3, Beograd 1951/1952, 6784. 24Kabile / fislerin oluumuyla ilgili Konstantin Jireek baz tahminlerde bulunmutur, ancak konu daha net olarak XX. yzylda aydnlatlabilmitir. Jireekin gen ibirlikisi, Zagreb niversitesinde profesor ve Arnavut tarihini iyi tanyan Milan ufflay (1879 - 1931) Birinci Dnya Savandan sonra Jireekin, Dinar kabilelerinin ve Arnavut fislerinin Ortaa katunlarndan ortaya kt tezini gelitirdi. Konu ile ile ilgili daha geni bilgi iin baknz: Konstantin Jireek, Istorija Srba. Knjiga I, ev. Jovan Radoni, Slovo ljubve, Beograd 1984, 96103; ufflay, age, 5860. 25

urev, age, 164167. 26Srbistan rneinde XVIII. yzylda bu birliklerin arasndaki ilikiler hakknda daha fazla bkz: Miroslav Svirevi, Lokalna uprava i razvoj moderne srpske drave, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 2011, 4350. 27

Matkovski, age, 124.




durumlarda ise (kolektif mlkiyet olarak) ky veya herhangi bir tr zynetim birliin (belediye, nahiye, kabile / fis) mlkiyet hakkn elde edebilirlerdi.28 Yaylaklar, zynetim birliklerin kolektif mlkiyeti olduu durumda, srlebilir arazilere dntrlerek satlamazlard. Yaylaklarn ska beylerin zorla gasp ile kar karya kalmas, blge halknn mukavemetine ve uzun sreli ekimelere sebep oluyordu. Besiciler da meralarn kullanmak iin resm i otlak vergisini demekteydiler. Sipahinin ancak defterde tasarruf hakk verilen mlk (sipahilik) geliri olarak kayedildiinde (devaml mlkiyet hakk olarak deil) resm i otlak vergisini alma hakk vard. Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566) Osmanl Devletinin btn yerleri iin geerli olan resmi otlak vergisiyle ilgili dzenleme yapt. Bu kanunnameye gre resmi otlak olarak 300 ba koyun srsnden 1 koyun verilecekti.29 Bunun haricinde aralarnda kkba hayvan vergisinin (adet i agnam veya resm i adet) de olduu ve devlete veya sipahiye resm i otlak olarak denen baka tr besici vergileri vard.30 Dier taraftan besiciler cret karlnda klaklar, genelde bir k mevsimi iin, bazen birka yl iin kiralamaktaydlar. Meralarn kiralanmas uygulamas zamanla daha da geniledi.

Mevsimsel hareketlerinin gzerghnn belli olan besicilerin, srlerin ovalara, bahelere ve meyve bahelerine zarar vermelerini nleme grevleri vard. Aksi halde obanlarn ba (elnik, ehaya / aya) cezalandrlabilirdi. Besicilerin ve hayvanlarn tm hareket rejimleri istikrarlyd.31 Kanuni Sultan Sleymann kanunnamesine gre koyun srleri kadimden beri (ne zaman balad tam olarak belli deildir) kullanlan yollardan geebilirdi. Szkonusu zamann 40 -50 yllk dnem deil, ok daha uzun bir dnem olduu kabul ediliyordu.

Balkanlarda Osmanl hakimiyeti dneminde transhumant besicilerinin retimlerinin byk nemi vard. Sadece ahsi ihtiyalar iin retim yaplmyordu. Byk koyun ve kei srlerine sahip olan transhumant besicileri ncelikle piyasa iin retim yapmaktaydlar. Peynir ve dier st rnleri, deri, yn, ve bunlardan mamul rnleri, ayrca nemli miktarda canl hayvan da satmaktaydlar. stanbul, Edirne, Selanik, Serez, Manastr (Bitola) ve dier byk tketici merkezlerinin ihtiyalarn da tedarik etmekteydiler. Bazlarnn ise sultan sarayna ve Osmanl askerine, zellikle yenierilere, devaml sevkiyatlar vard.32 Dolaysyla Osmanl Devletinin transhumant besiciliin gelimesini tevik etmekte nemli karlar vard.

28ahsiyetler meralar zerinde ancak Osmanl idaresinin daha ge dnemlerinde, Osmanl feodallerinin (beyler, aalar) ve baz zengin Hristiyanlarn tapu (zeli mlkiyet belgesi) elde etmeyi baard zaman mmkn olabildi; Matkovski, age, 120. 29

Matkovski, age, 97102, 124128. 30Hamid Hadibegi, Porez na sitnu stoku i korienje ispaa,Prilozi za orijentalnu filologiju 89 (Sarajevo 1958), 7783; Avdo, Sueska; Uslovi u kojima su stoari iz Dalmacije koristili ispae u Bosni u doba osmanlijske vlasti, Odredbe pozitivnog zakonodavstva i obiajnog prava o sezonskim kretanjima stoara u jugoistonoj Evropi. Zbornik radova sa meunarodnog naunog skupa odranog 6. i 7. novembra 1975 u Beogradu, Ed. Vasa ubrilovi, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1976, 119132. Besicilerin ve itaat altndaki dier halkn XVI. ve XVII. yzyllardaki vergi mkellefiyetleri iin daha fazla bkz: mer Lutfi Barkan, XVI. ve XVII. asrlarda Osmanl mparatorluunda zira ekonominin hukuki ve mali esaslar, Birinci cilt, Kanunlar, stanbul 1945, 50, 301, 320. 31

Matkovski, age, 138146. 32Inaldik, age, 206; Matkovski, age, 205236.

49 Milo Lukovic



Osmanl Devletinin Snrlarnn Gerilemesinin Balkanlarda XVIII. Yzyl Balarndan XIX. Yzyl Ortalarna Kadar Transhumant Hareketlerine Etkisi

Osmanl ve Hristiyan kaynaklar, Osmanl Devletinin snrlarnn Sava ve Tuna ve Gney Karpatlarn da zincirine kadar gerileyen Osmanl Avusturya savalar serisinin bittii XVIII. yzyldan, Balkan Savalar ve Birinci Dnya Savana yani XX. yzyln balarna kadar, besicilerin Balkanlardaki transhumant hareketleri hakknda pek ok bilgi sunmaktadr. Btn bu kaynaklar Osmanl idaresinin sona ermesi dneminde de Balkanlarda nfusun ounun temel urann transhumant besicilii olduunu gstermektedir.

Uygulamada besici nfus ile ilgili geni adlandrma lei vard. Transhumant besicilerinin isimleri sadece etnik deil ayrca dini karakterde ve dar manada kabile ve blgesel karakterdeydi: Srplar, Bulgarlar, Trkler, Yrkler, Bonaklar, Arnavutlar, Skiptarlar, Malisorlar, Makedonlar, Karadallar, Brcanlar, Zeanlar, Hersekliler, apovlar, Dalmatinler, Ortodokslar, Latinler, Drobnaklar, Banyallar, Pivallar, Kular, Vasoyeviler, Kriler, Varaglar, Bukumirler, Kulizalar, Hotlar, Grudeler, Klimentler, Fandalar, Mirditalar, Gegler, Toskalar, Gorallar, Miyaclar, Vlahlar, Tsintsarlar, Goglar, Fareriotlar, Tsrnavunlar, Sarakaenler, Karakaenler, Aanlar, Gramostenler v.b. Bu adlandrmalarn anlamlar bazen rtmektedir; baz blgelerde ise etnik isim, genel olarak besici sosyal tabakann adlandrlmas iin kullanlmaktayd.33

XIX. yzyln birinci yarsnda Osmanl Devleti yine yorucu savalar yrtt, devletin iinde de isyanlar bagsterdi, byk siyasi karklklar ve nemli toplumsal deiiklikleri, nfusun yeni gleri ve devlet snrlarnn deimesi takip etti. Balkan Yarmadasnn gneyinde nce bamsz Yunanistan Krall kuruldu. Balkanlarn merkezinde zerk Srbistan Knezlii ekillendi, Karada da Osmanl Devletinin kontrolnden karak knezliini ilan etti. 1878 Berlin Kongresinden sonra bu devlet resmen bamsz oldular; kademeli bir ekilde Bulgaristan da bunlara katld, Bosna ve Hersek blgesini ise Avusturya Macaristan igal etti. Bylece Balkanlarda yeni devlet snrlar oluturuldu. Bu yeni snrlar Balkanlardaki besicilerin, yksek dalardaki yaylaklar ve scak sahil dzlklerindeki klaklar arasndaki mevsimsel hareketlerini olumsuz ynde etkiledi. Besicilerin bu hareketleri, yeni snrlar geerken hayvanlarna gmrk vergisi demek zorunda kaldklar iin ya kesintiye urad ya da zorlat.34

Ancak Osmanl Devletinin Balkanlardaki son iki yzylnda iftlik oluturma sreci younlat, bununla nceki timarl sipahi sistemi dald.35 iftlikler zellikle dzlklerde ve

33XIX. yzylda merkezi ve Bat Srbistanda Arnaut / Arnautlar ismi Lim ve bar nehirlerinin yukar ksmlarndan hayvanlaryla klamaya gelen btn transhumant bescilerin, bazlarnn etnik olarak Arnavut deil Srp olduklar itibara alnmadan adlandrlmasnda kullanld; Jovan Cviji, Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva, Srpski etnografski zbornik IV, Beograd 1902, CXXXVI. 34Balkanlarda yeni devlet snrlarnn oluturulmasndan sonra besicilerin gmrk vergileri ve dier zorluklar hakknda daha geni bilgi iin baknz: Vasil Gramatnikovski, Pravci na nomadskite I polunomadskite dvienja vo Makedonija, Prirodnii socio geografski karakteristiki na zonite nanomadskite I polunomadskite stoarski dvienja vo Makedonija, Ed. Mihailo Apostolski, Makedonska akademija na naukite I umetnostite, Skopje 1984, 95104; Milka Zdraveva, Gligor Todorovski, Nomadskoto stoarstvo vo Makedonija vo XIX vek do 1918, Makedonska akademija na naukite I umetnostite, Skopje 1997, 7207, 4155. 35Osmanl feodalizmindeki zirai ilikiler hakknda daha fazla bkz: Inaldik, age, 147168; Milo Lukovi, Development of the Modern Serbian State and Abolishment of Ottoman Agrarian Relations in the 19

th Century, esk lid, Praha 2011, 282305; Milo Lukovi, Belgrad Paalnda Timar-




vadilerde oluturuldu. Ancak iftliklerin, Balkanlarda dolayl olarak transhumant besicilii tevik edici rolleri vard. Bu durum, Balkanlarn Teselya, Selanik, Serez ve Drama etrafndaki dzlkler, Vardar ve Meri nehri dzlkleri, Gney Arnavutluktaki sahil dzlkleri gibi zellikle scak iklimi olan blgeleri iin geerliydi. K mevsimi boyunca iftlik dahilindeki bu yerlere, transhumant besicilerinin, uzaklardaki yksek dalardan sayca kalabalk srleri inmekteydiler. iftliklerde mlkiyet elde edebilen beyler besicilere srleri iin klak sunmaktaydlar. iftilerin bu klamaktan geliri, iftliklerin zirai arazi olarak iletilmesinden daha fazlayd.36 Ancak zamanla baz besiciler beylerden bir ksm iftlikleri satn alarak iftlik sahibi olduklar gibi bazen de yazn srleri otlattklar dalarda da mlkiyet hakk (tapu) elde edebiliyorlard.37

1912-1913 Balkan Savalarnn Besicilerin Mevsimsel Hareketlerine Etkisi

Osmanl Devletinin XX. yzyln balarnda Balkanlarda alt vilayeti vard: Edirne, Selanik, Manastr (Bitola), Yanya, kodra ve Kosova.38 Bu topraklar stanbuldan Adriyatik Denizinin gneyine ve yon Denizinin kuzey ksmlarna kadar yani gneyde Yunanistandan, Kuzeyde Bulgaristan ve Srbistan ve Batda Karada ve Avusturya Macaristan arasndaki blgeye kadar uzanyordu. Bu blgedeki besicilerin mevsimsel hareketleri Berlin Kongresi ve Balkan Savalar arasndaki dnemde daha uzun gzeghlarda gereklemesi mmknd.39 Bu hareketler en uzun sre, Balkanlarda en soyutlanm blge olan Pind blgesinde muhafaza edildi. Pind blgesinin besicilerinden en fazla Aromunlar, daha az miktarda Arnavutlar (Malisorlar, Mirditalar), Makedon Sloven nfustan sadece Miyatslar (Debrenin kuzeyindeki dalk blgelerdeki) Ege, Adriyatik ve yon sahillerine doru transhumant hareketlerine katldlar. Bunlarn arasnda sadece Aromunlarn ou durumda daimi ikmetghlar yoktu, dierlerinin ise kendi kyleri vard. Aromunlar, Arnavutlar (Debreliler, Lumallar v.b.) ve Makedonyal Miyatslar (Vardar dzl ile veya Prespe gl etrafnda) Ohri glnn kuzeyinde, Kara Drim nehrinin sa tarafndaki ar Pind da zincirinden

40 Vardar nehrinin azna ve Selanik krfezine indiler. Bazlar ise scak

Makedonya vadilerinde kalmaya devam ettiler. Bugnk Arnavutluktaki Pind da zincirinden, besici Arnavutlardan Mirditalar, Dukacinler v.b. ve Aromunlar (Fareriotlar)

Sipahi Sistemindeki Deiiklikler ve Bu Sistemin Kaldrlmas, Trk Tarihinde BalkanlarBalkans in the Turkish History.Cilt I, Ed. Zeynep skefiyeli, Bilal elik, SerkanYazc, Sakarya niversitesi, Balkan Aratrmalar Uygulama ve Aratrma Merkezi Yaynlar, Sakarya 2013, 431438. 36

Arnold Bauermann, Ferneweidewirtschaft in Sdosteneuropa, Westermann, Braunschweig 1967, 8190; Dragoslav Antonijevi, Obredi i obiaji balkanskih stoara, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1982, 4142. 37

Trufinovski, age, 174; Matkovski, age, 120. 38

Daha geni bilgi iin baknz: Svirevi, age, 528; Milo Jagodi, Novi krajevi Srbije (19121915), Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2013, 555 (idari harita dahil). 39Besicilerin Berlin Kongresi ve Balkan Savalar arasndaki dnemde ve Balkan Savalarndan sonraki mevsimsel hareketleri hakknda daha geni bilgi iin baknz: Gramatnikovski, age, 97104; Zdraveva, Todorovski, age, 727, 4155; Marcu, age, 6786; Matkovski, age, 117154; Trifunovski, age, 171202; Cviji, age, 215221; Milisav Lutovac, Stoarska kretenja u planinama crnogorskih Brda i narodne regule pri iskoriavanju panjaka, Odredbe pozitivnog zakonodavstva I obiajnog prava o sezonskim kretanjima stoara u jugoistonoj Evropi. Zbornik radova sa meunarodnog naunog skupa odranog 6. i 7. novembra 1975. U Beogradu, Ed. Vasa ubrilovi, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1976,2381. 40

ar, Korab, Bistra, Krin dalar.

51 Milo Lukovic



Adriyatik Denizinin kylarna: kumbin, Semeni, Voyua (Elbasan, Musaki ve Malakastra) Drim ve Boyana nehirleri azlarndaki dzlklere indiler. Ad geen besici birlikleri arasnda ska atmalar ve birbirlerinden da meralarn karlkl ele geirmeleri olaylar meydana geliyordu, bu durum karsnda Osmanl idaresi de ska aresiz kalyordu.

Balkanlarn merkezi blgesinde besicilerin birok yne doru mevsimsel hareketleri vard. Merkez blgesinin gneyindeki dalardaki besiciler41 Ege blgesine indiler; bunlar genelde farkl kkendeki, Yunan dilinde konuan Sakaranlar ve Aanlar (bunlar Mslman idiler) ve Aromunlar idiler. XVIII. yzyln sonlarnda ve XIX. yzyln balarnda Yanineli Ali Paann mehur basksyla kaan yeni Aromun gmenleri de vard, bu Aromun gmenlerinin nemli ksm Gneybat Makedonyadaki Manastr (Bitola) Krueva blgesinde ky ve varolarda tutundular. Aromunlar, Meglen dzlnden Prespa ve Ohri glne kadar olan blgedeki eitli yerleim yerlerinde de vard. Gramos Aromunlar (Kuzey Pinddeki Gramos dalarndan gelenler) o zamana kadar blgede olan besicilerden Trk Yrkleri ve Sloven Makedonlar sktrarak bugnk Makedonya Cumhuriyetinin dousundaki dalar ele geirmeyi baardlar, baz dalarn meralarn ise Osmanl beylerinden satn alarak mlkiyet belgesi tapu (tapulu dalar) elde etmeyi baardlar.

Vardar ve Struma42

arasndaki dalardan ve Vardar ve Pind blgesi arasnda43 Makedon, Vlah ve Yrk besiciler Doyran gl, Serez, Drama, Kavala, Orfan ve Ege Denizindeki Selanik Krfezine ve Poligiros etrafndaki Halkidik Yarmadasndaki klaklara iniyorlard.

Besicilerin yazlk duraklar mandra olarak adlandrlr.44 Yksek da eteklerinde kendi kyleri olan Arnavut ve Makedon besiciler (Miyatslar), da meralarnda, daha sonraki dnemde katun olarak adlandrlacak olan, bailo denilen kendi kulbelerini ina ettiler.45Bu dnemde transhumant besicileri tayfalarda (ortaklk) organize olmulard. Ancak bunlar besicilerin daimi birlikleri deildi, belli i amacyla geici olarak kurulan ad hock birliklerdi. Bunlarn mr besicilerin dada bir mevsimlik hayvan otlatmasna balyd, ancak mevsimden mevsime yenilenebilirdi. Makedonyadaki besiciler arasnda bu tr birliklere karanica deniliyordu. Tayfalara, aralarnda ortaklk (partnerler) olan akraba ve arkadalar da katlyorlard. Ortaklar arasnda karlkl itimad vard; Aromunlarda elnik, dier besicilerde ise ehaya / aya (khya) olarak adlandrlan ba organizatre zellikle itimad edilirdi.46 elnik merann kiralanmas ile ilgili anlamalar yapard, st rnlerinin ve dier retimlerin ticareti ilerini yrtrd ve dada yazlk otlatma dneminde uygulamal besici etkinlikleri dzenlerdi,

41

Srbistan ve Bulgaristandaki ve Makedonya ve Bulgaristandaki snr blgesi. 42Belasica, Osogovo, Plakovica, Golak, Ograjden. 43Payak, Kojuf, Nice, Perister, Galiica, Buova, Mokra, Yakupica. 44

Trifunovski, age, 179; Matkovski, age, 155. 45

Matkovski, age, 155. 46

Sloven kkenli olan elnik ismi (elo kelimesinden) Balkan Yarmadasnda eskiden beri yaygn olarak kullanlmaktadr; Gyny, age, 29 42;Gustav Vajgand, Aromuni. I, Srpsko-cincarsko drutvo Lunjina, Beograd 1995, 228. Pind ve Olimp gibi Yunan blgelerinde elnik iin elnikastan elingas ismi kullanlyordu; Stojan Novakovi, Selo.Tree izdanje,Srpska knjievna zadruga, Beograd 1965, 32. Gnmzde hala hareketli olan Yunanca konuan Vlah besicilerden olan Sarakaanlar, organizasyon olarak btn tayfa iin celingat ismini kullanrlar; Antonijevi, age, 48, 49, 142, 146, 152. Ancak Balkanlarn merkezi bat blgelerinde Trke ehaya (aya) teriminin kullanm yaygndr; Milisav Lutovac, age, 2381. ehaya (Fars kkenli) Trke terimdir ve birok anlam vardr, bu anlamlardan biri (birincisi deil) birinci obandr; Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo 1979, ehaja kelimesi.




etkinliklerde her obann rol belliydi. elnikler genelde en itibarl besici ailelerinden olurdu.

47

Balkan Savalarndan hemen nce Osmanl idaresinin yapt hayvan saymlarna gre48 Balkanlarn merkezi blgesinde nemli sayda koyun ve kei vard: Kosova Vilayetinde 1.662.797 ba; Manastr Vilayetinde 1.748.607 ba; Selanik Vilayetinde 2.743.643 ba. Bu blgelerde halkn %10undan fazlas hayvanclkla urayordu. Ancak XIX. yzyln ikinci yarsna gre hayvan saysnda azalma olduu gibi hayvanclkla uraanlarn yzdesi de azald. Avusturya-Macaristann Osmanl Devletinden canl hayvan ithalini yasaklamas ve hayvanclk rnlerinin ithaline yksek gmrk vergileri koymas da bu duruma sebep oldu. Bu ekilde Balkanlarn merkezi blgelerinden canl hayvan ve hayvanclk rnlerinin ihracat Selanik limanna yneldi, az miktarda Durs limanndan da ihracat yapld. Osmanl idarecileri canl hayvan ve hayvanclk rnleri iin Gney Avrupa lkelerinde, Msr ve dier Afrika lkelerinde hatta Amerika Birleik Devletlerinde yeni pazar yeri arayna girdiler. nemli miktarda yn, tekstil sanayisinin gelimi olduu ngiltere, Fransa ve talyaya satld.49 Ancak Balkanlarda, Osmanl Devleti snrlar dahilinde canl hayvan ve hayvanclk rnlerinin (deri, yn, tereya, beyaz peynir, sar peynir, kaar, lor peyniri v.b.) satld byk ehir merkezleri vard: stanbul, Selanik, Edirne, kodra, Manastr, Serez, Yanine, Durs v.b. dericilik zanaat ok gelimiti, nemli dericilik merkezleri Selanik, Manastr, Ohri, Veles, Kastoria, Florina ve Serezdi.50

Balkan Savalar (1912 - 1913) neticesinde Balkan devletleri (Yunanistan, Srbistan, Karada, Bulgaristan) Osmanl Devletinden ele geirdikleri blgelerde snrlarn genilettiler; ayrca yeni bir devlet de ortaya kt Arnavutluk.51 Balkan devletlerinin yeni snrlar da zincirlerinin kayalklarndan gemekteydi, bundan dolay besicilerin Ege ve Adriyatik Denizinin kylarna doru ana gzerghlar kesintiye urad. Bu durum besicileri mevsim glerinin gzerghlarn deitirmelerine daha dorusu nemli derecede azaltmalarna mecbur etti. Bu durumun birok neticeleri vardr.52 rnek olarak Srbistan snrlar iinde kalan Makedonya blgesindeki besiciler (Aromunlar, Makedon Miyatslar ve Yrkler) klak iin srlerini Ege sahillerine (Yunanistan blgesine) gtremediler. Yeni devlet snrlar dahilinde klaklar aramak zorunda kaldlar, mevcut olan scak dzlkler Strumitsa, Cevceliya, Negotin, tip, Koan ve Sveti Nikola ehirleri etrafndaki dzlklerdi. Bununla Aromun besicileri nihayet topraa balandlar, kendi kylerini kurarak tarmclk, ticaret ve hizmet faaliyetleriyle uramaya baladlar. Ayn zamanda Aromunlarn Sloven Makedon evresine asimilasyonu younlat. Ayn sreler Bulgaristan, Arnavutluk ve Yunanistanda geliti.53

47

Aromunlar fra termini ile bir soyu ifade etmektedirler flcare termini ile banda elnik bulunan 50 oban ailesinden oluan birlik ifade edilmekteydi; karlatr: Vajgand, age, 228; Petar Skok, Iz rumunske literature o balkanskim Vlasima. III, Glasnik Skopskog Naunog Drutva 2, Skoplje 1927, 305306. 48

Zdraveva ve Todorovski, age, 64. 49

Zdraveva, Todorovski, age, 6869. 50

Zdraveva, Todorovski, age, 5657. 51Balkan Savalarndan sonra Balkan Devletlerinin 1913 Bkre Anlamasna gre snrlar hakknda daha geni bilgi iin baknz: Handbook for the Diplomatic History of Europe, Asia and Africa, 1870-1914, Ed. Frank Maloy Anderson and Amos Shartle Hershey with the assistance of 50 contributors.

Washington: G. P. O., 1918, 439441. 52Daha geni bilgi iin baknz: Zdraveva, Todorovski, age, 7186. 53

Trifunovski, age, 199.

53 Milo Lukovic



Yeni snrlar, baz geleneksel ehir pazarlarnn yeni oluturulan devlet snrlarnn dier tarafnda kalmasna sebep oldu; bundan byle besiciler bu pazarlar rnlerini satmak iin kullanamadlar. Bu durum besicilerin fakirlemesine ve besicilik mesleini terketmelerine sebep oldu. Balkan Savalarndan hemen sonra Birinci Dnya Sava balad. Doyran glnden Gney Arnavutluka ve Adriyatik Denizine kadar uzanan, dorusu besicilerin transhumant hareketlerinin blgesinde bulunan Selanik cephesi savaan taraflarn en byk cephesiydi. Sava Selanik cephesinin her iki hattndaki geni blgede nfusun besici sermayesini nemli derecede yok etti. Btn bunlardan dolay besiciler bir daha ihya olamad. Transhumant besiciliin zayflamasyla ve azalmasyla Balkanlarda bir tr kltr de tamamen yok olmu oldu.54

Aadaki haritada transhumant besicilerin Balkan Savalarndan nce ve sonra mevsimsel hareketlerinin gzerghlar, daha dorusu 1913 1918 yllar arasnda yeni Balkan devletleri snrlarnn ekillenmesiyle besicilerin mevsimsel hareketleri rejimindeki kkl deiiklikler gsterilmektedir: 55

Sa alt kedeki harita lejandnn aklamas: 1. Transhumant besicilerinin Balkan Savalarndan nce yaylaklar, 2. Transhumant besicilerin Balkan Savalarndan nce mevsimsel

hareketlerinin gzeghlar, 3. Transhumant besicilerin Balkan Savalarndan nce klaklar,

54Antonijevi, age, 42. 55

Harita Zdraveva, Todorovski, age, 47den alnmtr.




4. Balkan savalarndan sonra yeni devlet snrlar, 5. Transhumant besicilerin Balkan Savalarndan sonra mevsimsel

hareketlerinin gzeghlar, 6. Transhumant besicilerin Balkan Savalarndan sonra klaklar.

Sonu

Tarihi srete Balkanlarda besicilerin hayatn onlarn mevsimsel hareketleri karakterize etmekteydi. Kkba hayvanlarn (arlkl koyun, az sayda kei) kalabalk srleri ve az sayda at srleri yaz mevsimi boyunca yksek dalardaki otlaklarda (yazlk, yaylak), k mevsiminde ise daha scak ky eritlerinde veya dzlklerde (klak) yaadlar. Uzun zaman besicilerin bu hareketleri nomadizm olarak nitelendirildi. Ancak gnmzde daha fazla transhumansa ismi kullanlmaktadr. Szkonusu mevsimsel hareketler doa artlarna ayrca gncel toplumsal ve siyasi artlara ve Ortaa boyunca ve Osmanl dnemi boyunca devlet snrlarna bal idi.

Ortaada besicilik ancak devlet snrlarnn ve siyasi artlarn, besicilerin mevsimsel hareketlerine engel olmad dnemlerde gelime imkn bulmaktayd. Balkanlarda Ortaa Hristiyan devletleri tarihinde bu dnemler ok azd. XVI. yzylda Kuzeybat blgesinin en uc noktasndaki baz yerler hari, Balkanlarn neredeyse tamam Osmanl Devletinin snrlarna dahil edildi. Osmanl Devletinin genileyen snrlar besicilere mevsimsel hareketlerini, engelsiz ve daha geni gzerghlarda gerekletirme olanan sundu. Osmanl Devletinin XVII. yzyln sonlarndan XIX. yzyln ikinci yarsna kadar Balkanlardaki snrlarnn klmesiyle transhumant besicilik de azald.

1912 1913 Balkan Savalarndan sonra yeni Balkan devletlerinin snrlar da zincirlerinin kayalklarndan gemekteydi, bundan dolay besicilerin Ege ve Adriyatik Denizinin kylarna doru ana gzerghlar kesintiye urad. Bu durum besicilerin mevsim glerinin gzerghlarn deitirmelerine daha dorusu nemli derecede azaltmalarna mecbur etti. Bu durumun birok neticeleri vardr. Besiciler yeni devlet snrlar dahilinde, scak dzlklerde ve nehir vadilerinde hayvanlar iin klak aramak mecburiyetinde kaldlar. Ancak bu ekilde kn, Balkan Savalarndan nce olduu gibi, byk hayvan srlerini besleyemediler, bundan dolay hayvanlarn says nemli miktarda azald. Yeni snrlar, yeni kurulan devlet snrlar dahilinde kalan baz geleneksel ehir piyasalarn besicilere, rnleri satmalar iin eriemez hale getirdi. Bu durum ek olarak, besicilerin fakirlemesine ve besicilik mesleini terketmelerine etki etti. Ayn zamanda, son transhumant besicilerden Aromunlar, topraa balanarak kendi kylerini kurdular ve tarmclk, ticaret ve hizmet faaliyetleriyle uramaya baladlar. Bu ekilde Aromunlarn Sloven-Makedon evresinde asimilasyonu younlat. Balkan Savalarndan hemen sonra Birinci Dnya Sava balad, sava besici fonunu nemli derecede tahrip etti, yle ki transhumant besicilik bundan sonra bir daha canlanamad. Sadece bir zamanlarn transhumant besiciliinin nemli derecede azalm ve deitirilmi ekli kald. Transhumant besiciliinin azalmasyla Balkanlarda bir kltr tr de tamamen yok olmu oldu.

55 Milo Lukovic



Kaynaka

ANTONIJEVI, Dragoslav, Obredi i obiaji balkanskih stoara, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1982.

BARI, Henrik, Katun. Enciklopedija Jugoslavije. Tom 5, Ed. Miroslav Krlea, Leksikografski zavod Federativne Narodne Republike Jugoslavije, Zagreb 1957.

BARKAN, mer Lutfi, XVI. ve XVII. asrlarda Osmanl mparatorluunda zira ekonominin hukuki ve mali esaslar, C. I., Kanunlar, stanbul 1945.

BEGOVI, Mehmed, Tragovi naeg srednjovekovnog prava u turskim pravnim spomenicima, Istoriski asopis 3 (Beograd 1951/1952): 6784.

BEURMANN, Arnold, Ferneweidewirtschaft in Sdosteneuropa, Westermann, Braunschweig 1967.

BLAGOJEVI, Milo: Vlaki knezovi, primiuri i elnici u dravi Nemanjia i Kotromania (1314. vek). In Spomenica Milana Vasia, Ed. Rade Mihalji, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banjaluka 2005, 4375.

BOKOV, Helena, Vlai na Balkn, Ethnologia Europae centralis 7 (Brno 2005): 7390.

BRODEL, Fernan, Mediteranski svet u doba Filipa II. Tom I. ev. Mirko orevi, Geopolotika, CID, Beograd 2001.

CAPIDAN, Theodor, Romani nomazi, Dacoromania IV (Cluj 1927): 923959. CVIJI, Jovan, Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva, Srpski

etnografski zbornik IV (Beograd 1902): ICCXXXVI. CVIJI, Jovan, La Pninsule balkanique. Gographie humaine, Librairie Armand

Colin, Paris 1918.

CVIJI, Jovan, Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje, Zavod za udbenike Socijalistike Republike Srbije, Beograd 1966.

ELIKOVI, Borisav, Bibliografija Srpskog etnografskog zbornika. In Naselja srpskih zemalja. Naselja, poreklo stanovnitva, obiaji, Ed. Borisav elikovi, Srpska akademija nauka i umetnosti, Slubeni glasnik, Beograd 2011,775796.

DIMON, Pol, Fransoa oron, Umiranje jednog carstva (19081923), Istorija Osmanskog carstva (Histoire de l Empire Ottoman), Ed. Robert Mantran, ev. Ema Miljkovi-Bojani, Clio, Beograd 2002, 696780.

UREV, Branislav, Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV vijeka (katun kneina pleme), Simpozijum o srednjovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961. g., Ed. Milenko Filipovi, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1963, 1415, 4243, 115118, 141, 143169.

FILIPOVI, Nedim, Pogled na osmanski feudalizam,Godinjak Istoriskog drutva Bosne i Hercegovine IV, Sarajevo 1952, 102113.

FILIPOVI, Nedim, Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini, Godinjak Akademije nauka i umjetnosti BiH XII, Sarajevo 1974, 127220.

FILIPOVI, Milenko, Katun u naoj istoriografiji, Struktura i organizacija srednjovekovnih katuna, Simpozijum o sred\njovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961. g., Ed. Milenko Filipovi, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1963, 914,17, 3941, 45112, 118120, 141142, 169.

GOLB, Zbigniew, Genetiki vrskim eukarpatskata I balkanskata stoarska terminologija I ulogata na slovenski element vo ovapodraje, Makedonsi jazik 12, Skopje 1959, 3149.




GRAMATNIKOVSKI, Vasil, Pravci na nomadskite i polunomadskite dvienja vo Makedonija Prirodni i socio-geografski karakteristiki na zonite na nomadskite i polunomadskite stoarski dvienja vo Makedonija. Ed. Mihailo Apostolski, Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Skopje 1984, 95104.

GYNI, Mtis, La Transhumance des Vlaques Balkaniques au Moyen Age,Byzantoslavica XII,Prague 1951,2942.

HADIBEGI, Hamid, Porez na sitnu stoku i korienje ispaa,Prilozi za orijentalnu filologiju 89 (Sarajevo 1958), 7783.

Handbook for the diplomatic history of Europe, Asia and Africa, 1870-1914, Ed. Frank

Maloy Anderson and Amos Shartle Hershey with the assistance of 50 contributors.

Washington: G. P. O., 1918.

HAMMER, Joseph von, Historija Turskog (Osmanskog) carstva I. ev. Nerkez Smailagi, Yaync: Nerkez Smailagi, Zagreb 1979.

HOLAND, Sir Henry, Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia &c.

during the years 1812 and 1813, Printed for Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, London

1819.

INALDIK, Halil, Osmanskocarstvo. Klasino doba 13001600, ev.Milica Mihajlovi, Srpska knjievna zadruga, Beograd 1974.

JAGODI, Milo, Novi krajevi Srbije (19121915), Folozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2013.

JIREEK, Konstantin, Cesty po Bulharsku, Matica esk, Praha 1888. JIREEK, Konstantin, Istorija Srba. Knjiga I, ev. Jovan Radoni, Slovo ljubve,

Beograd 1984.

KADLEC, Karel, Valai a valask prvo v zemch slovanskch a uherskh. S vodem podvajcm pehled theori o vzniku rumunskho nroda, esk akademie csae Frantika Josefa pro vdy, slovesnost a umn, Praha 1916.

KODNICKY, Zigmunt and Milo Lukovi, Peter Slavkovsk, Rastislava Stolin, Miroslav Vlka, Tradin agrrn kultura v kontextu spoleenskho vvoje stedn Evropy a Balknu, Masarikova iniverzita, Filozofick fakulta, stav evropsk etnologie, Brno 2013.

KOVAEVI, Desanka, Srednjovjekovni katun po dubrovakim izvorima. In Simpozijum o srednjovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961. g., Ed. Milenko Filipovi, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1963, 121140, 169.

LANGER, Ji, Valai v Karpatech, Ethnologia Europae centralis 9 (Brno 2005), 3144.

LUKOVI, Milo, Development of the Modern Serbian State and Abolishment of Ottoman Agrarian Relations in the 19

th Century, esk lid, Praha 2011, 282305.

LUKOVI, Milo, Belgrad Paalnda Timar-Sipahi Sistemindeki Deiiklikler ve Bu Sistemin Kaldrlmas, Trk Tarihinde BalkanlarBalkans in the Turkish History.Cilt I, Ed. Zeynep skefiyeli, Bilal elik, Serkan Yazc, Sakarya niversitesi, Balkan Aratrmalar Uygulama ve Aratrma Merkezi Yaynlar, Sakarya 2013, 431438.

LUTOVAC, Milisav, Stoarska kretenja u planinama crnogorskih Brda i narodne regule pri iskoriavanju panjaka, Odredbe pozitivnog zakonodavstva i obiajnog prava o sezonskim kretanjima stoara u jugoistonoj Evropi. Zbornik radova sa meunarodnog naunog skupa odranog 6. i 7. novembra 1975. u Beogradu, Ed. Vasa ubrilovi, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1976, 2381.

MARCU, Liviu, Formes traditionnelles dlevage pastoral et systmes dorganisation chez les Vlaques balkaniques, Odredbe pozitivnog zakonodavstva i obiajnog prava o

57 Milo Lukovic



sezonskim kretanjima stoara u jugoistonoj Evropi. Zbornik radova sa meunarodnog naunog skupa odranog 6. i 7. novembra 1975. u Beogradu, Ed. Vasa ubrilovi, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1976, 6786.

MATKOVSKI, Aleksandar, Nomadskoto stoarstvo vo Makedonija od XIV do XIX vek, Makedonska akademija na naukite I umetnostite, Skopje 1996.

MIRDITA, Zef, Vlasi u historiograiji, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2003.

MIHAEVI, fra. Lovro, PoAlbaniji. Dojmovi s puta, Maticahrvatska, Zagreb 1911. MILJKOVI, Ema, Vlasi u domaoj istoriografiji (19602010), Branievski glasnik

7, Poarevac 2010, 522. NOVAKOVI, Stojan, Selo, tamparija Kraljevine Srbije, Beograd 1891. NOVAKOVI, Stojan, Selo.Tree izdanje,Srpska knjievna zadruga, Beograd 1965. OSTROGORSKI, Georgije and Franjo Barei, Vizantijski izvori za istoriju naroda

JugoslavijeI, Vizantoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti Nauno delo, Beograd 1966.

PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , II, M.E.B. Devlet Kitaplar, stanbul 1953.

PICOT, Emile, Les Roumains de la Macdoine, Leroux, Paris 1875. PODOLK, Jn, Tradin oviarstvo na Slovensku, Vydavatestvo Slovenskej

akadmie vied, Bratislava 1982. POUQUEVILLE, Franois, Voyage de la Grce, Firmin Didot, Pre et Fils, Paris

1824.

RIZAJ, Skender, Rudari (madendije) u sistemu privilegija i dunosti, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije IX, Pritina 1964, 213236.

ROVINSKI, Pavel Apolonovi, ernogorija v eja prolom i nastojatem, Tipografija Imperatorskoj akademii nauk, Sankt Peterburg 1897.

SERTOLU, Midhat, Resimli Osmanl tarihi ansiklopedisi, nklp Kitabevi, stanbul 1958.

SKOK, Petar, Iz rumunske literature o balkanskim Vlasima III, Glasnik Skopskog Naunog Drutva 2, Skoplje 1927, 297313.

SMAJI, Ramiza, Pravci razvoja osmanistike u jugoslovenskom I postjugoslovenskom periodu, Nauno djelo Branislava ureva. Zbornik radova sa meunarodnog okruglog stola odranog u Sarajevu 4. decembra 2009, Ed. Devad Juzbai, Akademija nauka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 2010, 93100.

SVIREVI, Miroslav, Lokalna uprava i razvoj moderne srpske drave, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 2011.

SUESKA, Avdo, Uslovi u kojima su stoari iz Dalmacije koristili ispae u Bosni u doba osmanlijske vlasti. In Odredbe pozitivnog zakonodavstva i obiajnog prava o sezonskim kretanjima stoara u jugoistonoj Evropi. Zbornik radova sa meunarodnog naunog skupa odranog 6. i 7. novembra 1975. u Beogradu, Ed. Vasa ubrilovi, Balkanoloki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1976, 119132.

ABANOVI, Hazim, Turski diplomatiki izvori za istoriju naih naroda, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom I, Sarajevo

1950, 117140. ABANOVI, Hazim, Krajite Isa-bega Ishakovia. Zbirni katarstarski popis iz

1455. godine, Orijentalni institut, Sarajevo 1964.

KALJI, Abdulah, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo 1979.




TIKA, Jaroslav, Valai a Valasko. O pvodu Valach, valask kolonizaci, vzniku a historii moravskho Valaska a tak karpatskch salach, Valaske muzeum v pirod v Ronov pod Radhotm, Ronov pod Radhotm 2007.

UFFLAY, Milan, Srbi i Arbanasi, Seminar za arbansku filologiju, Beograd 1925. TRIFUNOVSKI, Jovan, Dananji vlaki katuni u Makedoniji. In Simpozijum o

srednjovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961. g., Ed. Milenko Filipovi, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1963, 939, 4043, 171202.

VAJGAND, Gustav, Aromuni. I, Srpsko-cincarsko drutvo Lunjina, Beograd 1995. VLDUIU, Jon,Almenwirtschaftliche Viehhaltung und Transhumanze im

Brangbeit (Sdkarpaten, Rumnien). In Viehzucht und Hirtenleben in Ostmitteleuropa. Ernographische Studinen, Akadmiai Kiad, Budapest 1961, 197242.

WACE, Alan John and Maurice Scott, The nomads of the Balkans. An acocount of life

and customs among the Vlachs of northern Pindus, Methuen, London 1914.

WEIGAND, Gustav, Die Aromunen. III, Johann Ambrosius Barth (Arthur Meiner), Leipzig 18941895.

ZDRAVEVA, Milka, Gligor Todorovski, Nomadskoto stoarstvo vo Makedonija vo XIX vek do 1918, Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Skopje 1997.

Documents

Milos Lukovic