UURRBBAANNIIZZAACCIIJJAA II OODDRRIIVVII RRAAZZVVOOJJ

SSLLOOBBOODDAANN MMIILLUUTTIINNOOVVII

2

3

UURRBBAANNIIZZAACCIIJJAA II OODDRRIIVVII RRAAZZVVOOJJ

SSLLOOBBOODDAANN MMIILLUUTTIINNOOVVII

UUnniivveerrzziitteett uu NNiiuu

FFAAKKUULLTTEETT ZZAATTIITTEE NNAA RRAADDUU

4

Prof. dr Slobodan Milutinovi Redovni profesor Fakulteta zatite na radu u Niu URBANIZACIJA I ODRIVI RAZVOJ Prvo izdanje, 2004. Izdava: Fakultet zatite na radu u Niu Za izdavaa: Prof. dr Dragan Spasi, dekan Recenzenti: Prof. dr Jovan iri, redovni profesor Filozofskog fakulteta u Niu Prof. dr Gavrilo Mihaljevi, redovni profesor Arhitektonskog fakulteta u Beogradu Prelom i slog: autor Tira: 200 primeraka

Odlukom Nauno nastavnog vea Fakulteta zatite na radu u Niu rukopis je odobren za tampu kao monografija

CIP , 502.131.1:711.4 ,

Urbanizacija i odrivi razvoj / Slobodan Milutinovi. 1. izd. Ni : M kops centar). 137 str. : ilustr. ; 24 cm Na nasl. str.: Univerzitet u Niu. Tira 200. Beleka o autoru: str. 137. Bibliografija: str. 128 135. Registri. ISBN 86-80261-54-8 a) Urbanizacija Odrivi razvoj COBISS.SR-ID 120760332

2004, Prof. dr Slobodan Milutinovi Ova publikacija u celini ili u delovima ne sme se umnoavati, pretampavati ili prenositi u bilo kojoj formi ili bilo kojim sredstvom bez dozvole autora, niti moe biti na bilo koji drugi nain ili bilo kojim drugim sredstvom distribuirana ili umnoavan bez odobrenja izdavaa. Research for this book was supported in part by the Junior Faculty Development Program, which is funded by the Bureau of Educational and Cultural Affairs of the United States Department of State, under authority of the Fulbright-Hays Act of 1961 as amended, and administered by the American Council for International Education: ACTR/ACCELS. The opinions expressed herein are the author's own and do not necessarily express the views of either ECA or the American Councils.

5

SADRAJ

INDEKS SLIKA ............................................................................................................. 3 INDEKS TABELA .......................................................................................................... 5

I UVOD................................................................................................................... 7

URBANIZACIJA U GLOBALNOM OKRUENJU ................................................................ 7 BROJ SVETSKOG STANOVNITVA I URBANIZACIJA..................................................... 10 GLOBALNI RAST POPULACIJE I URBANIZACIJA: DA LI E GRADOVI UNITITI PLANETU?11 NOVO SAGLEDAVANJE PROCESA RAZVOJA................................................................ 13

II DEMOGRAFSKI TRENDOVI........................................................................ 17

VEZA IZMEU DEMOGRAFSKIH TRENDOVA I ZATITE IVOTNE SREDINE................... 18 Odnos stanovnitva i ivotne sredine .................................................................. 19

GRANICE RASTA STANOVNITVA - ISTORIJSKI PREGLED ........................................... 20 MODELI STANOVNITVO - IVOTNA SREDINA ........................................................... 23

Model granica rasta............................................................................................ 23 PAT model........................................................................................................... 24 RIVM model ........................................................................................................ 25

NEJEDNAKOST I DISTRIBUCIJA DRUTVENOG BOGATSTVA........................................ 25 TREND RASTA STANOVNITVA I RAZVOJ................................................................... 27

Rast stanovnitva i promene................................................................................ 27 NEJEDNAKA REGIONALNA DISTRIBUCIJA .................................................................. 30 RAST STANOVNITVA I OBNOVLJIVI RESURSI ............................................................ 33

Poljoprivredno zemljite ..................................................................................... 33 Kvalitet vode i njen nedostatak ........................................................................... 34 Okeani ................................................................................................................. 38 Stanovnitvo, ume i biodiverzitet ....................................................................... 39

RAST STANOVNITVA I NEOBNOVLJIVI RESURSI........................................................ 41 Mineralni resursi i rude metala .......................................................................... 41 Energenti............................................................................................................. 42

POGLED U BUDUNOST: DA LI E MANJA POPULACIJA BITI VIE ODRIVA? ........... 45 Da li postoji gornja granica gustine stanovnitva u drutvu?............................. 46

III URBANIZACIJA .............................................................................................. 49

URBANIZACIJA I NJEN PROSTOR ................................................................................ 50 Urbani trendovi................................................................................................... 51

Karakteristike stanovnitva i trend razvoja ..................................................................55 TA JE TO GRAD? ...................................................................................................... 55

Funkcije grada .................................................................................................... 58 NASTANAK I RAZVOJ GRADOVA................................................................................ 61

Nastanak gradova ............................................................................................... 61 Pre-indusrijski gradovi ....................................................................................... 66

Koreni evropske urbane ekspanzije..............................................................................68 Nastanak kolonijalnih gradova.....................................................................................69

Industrijalizacija i urbanizacija...........................................................................71 Imperijalizam i urbanizacija................................................................................73

URBANI SISTEMI ........................................................................................................74 Evolucija urbanih sistema ...................................................................................78

Odnos vanosti i veliine grada ...................................................................................80 Gradovi primati............................................................................................................81 Centrinost gradova .....................................................................................................83

Svetski gradovi i globalni urbani sistem..............................................................84

IV ODRIVI RAZVOJ ..........................................................................................91

ODRIVI RAZVOJ ODREENJE, UZROCI I KRITIKA ANALIZA ...................................91 Definicija i kontraverze .......................................................................................91 Ekonomske osnove odrivog razvoja ...................................................................92

Fordizam i njegova kriza..............................................................................................93 Postfordizam ................................................................................................................96

Politike osnove odrivog razvoja .......................................................................98 Stokholmska konferencija............................................................................................98 Od Stokholma do Rija..................................................................................................99 Konferencija u Riju................................................................................................... 101 Konferencija u Johanesburgu.................................................................................... 102

Komponente odrivog razvoja ...........................................................................102 Ekonomska dimenzija ............................................................................................... 102 Drutvena dimenzija ................................................................................................. 104 Komponenta zatite ivotne sredine.......................................................................... 105

ODRIVI URBANI RAZVOJ ........................................................................................106 Utopisti i anarhisti u traganju za odrivim gradom...........................................106 Koncept urbane odrivosti .................................................................................107 Uloga gradova u odrivom razvoju ...................................................................109 Odrivi grad budunost ili fikcija ..................... Error! Bookmark not defined.

Odgovorni grad ......................................................................................................... 111 Grad pogodan za ivot .............................................................................................. 113 Participativni grad..................................................................................................... 115 Planiranje odrivog urbanog razvoja......................................................................... 116 Od klasinog ka meta-urbanom planiranju ............................................................... 117

ODRIVI RAZVOJ TA OEKIVATI U BUDUNOSTI?................................................120 Neophodnost daljeg razvoja sistemskog pristupa odrivom razvoju .................121 Ka odrivosti, ili ka postizanju balansa?...........................................................123

LITERATURA ...........................................................................................................128 BELEKA O AUTORU ................................................................................................137 IZ RECENZIJE ...........................................................................................................138

2

IInnddeekkss sslliikkaa

Slika 1. Rast svetske populacije (u milijardama) od poetka nove ere prema podacima UN ........................................................................................................................... 21

Slika 2. Svet 1950 - 1995: Ukupan broj stanovnika (u milijardama i prosean broj dece (TFR) prema visokom, srednjem i niskom scenariju fertiliteta ............................ 22

Slika 3. Veliina svetske populacije prema razliitim scenarijima fertiliteta, 1950. - 2150. (podaci iz 1998. godine) ...................................................................................... 28

Slika 4. Veliina populacije u razliitim regionima sveta prema projekcijama scenarija srednjeg fertiliteta u periodu 1950-2150 ............................................................. 28

Slika 5. Regionalna distribucija stanovnitva u periodu od 1950. - 2030. sa projekcijom do 2050. godine ................................................................................................... 30

Slika 6. Projekcije regionalnog rasta populacije i ekonomskog rasta prema Kongresu Sjedinjenih Amerikih Drava ............................................................................. 31

Slika 7. Projekcije emisije ugljendioksida po regionima prema Kongresu Sjedinjenih Amerikih Drava ................................................................................................ 32

Slika 8. Emisije ugljenmonoksida u zemljama u tranziciji u periodu 1985. 1997. godina 33

Slika 9. Srednje godinje raspoloive koliine obnovljivih vodnih resursa u zemljama u tranziciji u 2000. godini....................................................................................... 35

Slika 10. Procenat ukupne koliine otpadnih voda koji se preiavao 1993. godine u glavnim gradovima nekih zemalja u tranziciji ..................................................... 36

Slika 11. Procenat prerade otpadnih voda u glavnim gradovima zemalja u tranziciji u 1993. godini ......................................................................................................... 37

Slika 12. Porast procenta urbane populacije u svetu u periodu od 1950. godine do danas, sa projekcijom rasta do 2030. godine prema scenariju srednjeg fertiliteta......... 51

Slika 13. Porast procenta urbane populacije po kontinentima u periodu od 1950. godine do danas, sa projekcijom rasta do 2030. godine prema scenariju srednjeg fertiliteta 52

Slika 14. Urbano stanovnitvo u manje razvijenim i u razvijenim zemljama kao procenat ukupnog svetskog urbanog stanovntva............................................................... 53

Slika 15. Deset najveih urbanih aglomeracija 1950., 2000. godine sa projekcijom za 2015. godinu ........................................................................................................ 54

Slika 16. Rekonstrukcija drevnog sumerskog grada Ura (2100. godine PNE), prestonice Mesopotamijske civilizacije, sa palatom (ziguratom) kralja Urnamua (danas El Mukejar u Iraku).................................................................................................. 62

Slika 17. Derivacija vika vrednosti i njegovi efekti na nastanak grada ............................ 64 Slika 18. Dolina Tigra i Eufrata, jedna od kolevki urbanih naseobina .............................. 65 Slika 19. Antiki grad Persepolis, 1000 p.n.e, snimak iz 1935. godine .............................. 67 Slika 20. Rekonstrukcija Atine iz V veka p.n.e. ................................................................... 67 Slika 21. Karakteristini srednjovekovni grad tvrava na tlu dananje Italije................ 69 Slika 22. Oxford street u Manesteru 1913. godine............................................................ 71 Slika 23. Tragovi kolonijalnog naslea u dananjem Bombaju.......................................... 73 Slika 24. Primena Kristalerove teorije centralnih mesta na gradove u junoj Nemakoj .. 75

3

4

Slika 25. Koncept diferencijalne urbanizacije.....................................................................79 Slika 26. Faze diferencijalne urbanizacije ..........................................................................79 Slika 27. Linija za masovnu proizvodnju u kompaniji Ford Motor River Rouge Plant.......95 Slika 28. Vrtni grad Ebenezera Hauarda ..........................................................................107 Slika 29. Input/autput model grada...................................................................................112 Slika 30. Faze adaptivnog ciklusa .....................................................................................122

IInnddeekkss ttaabbeellaa

Tabela 1. Milenijumski ciljevi razvoja................................................................................. 13 Tabela 2. Projekcije svetske populacije na osnovu sedam scenarija, 1950-2150 (u

milijardama). Podaci iz 1998. godine.................................................................. 27 Tabela 3. Promene u nameni povrina (poljoprivredno zemljite i ume) u nekim zemljama

u tranziciji u periodu 1992. 1994...................................................................... 39 Tabela 4. Pregled procenata urbane populacije po kontinentima....................................... 51 Tabela 5. Broj stanovnika potreban da bi se naselje definisalo kao grad u nekim zemljama .

........................................................................................................................... 58 Tabela 6. Centrinost gradova u nekim zemljama u tranziciji ............................................ 84 Tabela 7. Centrinost svetskih gradova prikazana preko indeksa avio putovanja izmeu

1977. i 1995. godine ............................................................................................ 88 Tabela 8. Globalna hijerarhija svetskih gradova na osnovu vrednosti neophodnosti

gradova.............................................................................................................. 89 Tabela 9. Model odrivog grada: bipolarni konflikt mrea pojedinac ........................... 111 Tabela 10. Materijalni input-autput bilans Londona u 1993. godini .......................... 112 Tabela 11. Optimistiki vs. pesimistiki pogled na budunost odrivog razvoja .......... 120

5

II UVOD UVOD Poetkom dvadesetog veka u urbanim naseobinama ivelo je 150 miliona

ljudi, to je predstavljalo tek negde oko pet procenata ukupne svetske populacije. Kako se dvadeseti vek bliio kraju, urbana populacija se uveavala i dostigla blizu tri milijarde, odnosno skoro polovinu populacije na Zemlji. Azija, na primer, danas ima 143 grada sa preko milion stanovnika i u njima ivi 47,5 % ukupnog broja svetske populacije koja naseljava milionske gradove. Vie od polovine svetskih megalopolisa koji imaju vie od 8 miliona stanovnika (tanije 13 od 23) takoe se nalazi u Aziji.

UUrrbbaanniizzaacciijjaa uu gglloobbaallnnoomm ookkrruueennjjuu

Na prelasku iz dvadesetog u dvadeset prvi vek moe se uoiti nekoliko osnovnih urbanih trendova. Prvo, uprkos mnogim predvianjima, usporava se stopa rasta broja stanovnika u mnogim gradovima nerazvijenog dela sveta. Najvei gradovi u ovim dravama u poslednje dve decenije rastu mnogo sporije nego to je to bio sluaj u osamdesetim godinama dvadesetog veka. Drugo, svetom mnogo manje dominiraju megalopolisi nego sto su bila predvianja naunika. Manje od pet procenata ukupne svetske populacije ivelo je 1990. godine u megalopolisima. Predvianja da e gradovi kao to su Kalkuta i Meksiko Siti rasti do nivoa gigantskih konurbacija sa 30 do 40 miliona stanovnika nisu se ostvarila.

Trei trend koji se moe zapaziti odnosi se na vezu urbanih promena i promena u ekonomskoj, drutvenoj, politikoj i kulturnoj sferi. Treba rei da ova veza jo uvek nije dovoljno jasna. Paradoks je da neki veliki gradovi sa rapidnim poveanjem broja stanovnika uprkos tome pruaju dobre ivotne uslove, mnogo bolje nego sto je to sluaj u mnogim malim gradovima.

Danas se jasno mogu uoiti neke tendencije vezane za budunost urbanih naseobina u treem milenijumu. Pre svega, progresivna urbanizacija u svim delovima sveta je izvesna. Moe se sa sigurnou raunati da e na zavretku deceniji u kojoj ivimo vie od polovine svetskog stanovnitva biti urbano. Sa druge strane, oekuje se da interakcija izmeu urbanizacije i globalizacije nastavi da raste. Globalizacija je viestran proces koji drave, gradove i ljude nagoni na sve jae

7

meusobne veze kroz ubrzavanje tokova dobara, usluga, kapitala, tehnologija i ideja. Svetski gradovi u ovom procesu imaju vodeu ulogu, posebno u sferi globalne ekonomije.

Uz sve navedeno, kao etvrti, veoma znaajni pokazatelj budunosti urbanizacije moe se navesti nastavljanje trenda pomeranja moi i odgovornosti sa nacionalnog na nivo lokalne vlasti i civilnog drutva. Ovaj proces zapoeo je devedesetih godina dvadesetog veka kada se dolo do saznanja da tradicionalni modeli urbane vlasti u novom okruenju ubrzane urbanizacije ne mogu da ponude reenja za postojee i nove probleme koji su se javljali.

U globalizovanom svetu drave i gradovi se sve vie meusobno povezuju, stvarajui nezavisne saveze i oblike saradnje. Dok su svetski gradovi sami po sebi veoma znaajan inilac svetskog poretka u kome nacionalne granice sve manje predstavljaju prepreku nesmetanom protoku kapitala, ljudi i ideja, jaa sve vie subregionalno povezivanje ekonomskih, ali i politikih entiteta. Ovaj trend je najprisutniji u Evropi, kako u zemljama Evropske Unije i zemljama sukcesorima, tako i u ostalim dravama. Prvi pokuaji stvaranja subregionalnih triangli rasta belee se i u Srbiji1. Neke azijske drave takoe imaju dobra iskustva sa trianglama rasta, pre svega Juna Kina (Hong Kong, Guandong, Fudijan i Tajvan) i SIJORI region koji ukljuuje Singapur, Johor u Maleziji i Riau u Indoneziji. U naunim krugovima sve se vie govori o regionima dravama, kao o jo jednom nainu regionalnog povezivanja, slinom pomenutom.

Jo jedna znaajna prostorna ekspresija razvoja globalne ekonomije su urbani koridori koji se mogu zapaziti naroito u Istonoj Aziji, Evropi, ali i u ostalim delovima sveta.

Meutim, globalizacija nije donela samo dobro svetskim gradovima. Naprotiv, nekada se njihovim stanovnicima moe initi da im uopte nije donela nita dobro. Iako sa sobom nosi nove mogunosti i pozitivne promene odreenim gradovima, ona sa druge strane neke gradove marginalizuje. Marginalizovani gradovi mogu se nai u svim delovima sveta, ali ih najvie ima u Africi. Oni su izvan glavnih tokova (infrastrukturnih pre svega, ali i tokova kapitala, robe i usluga), i imaju ogromnih tekoa da se ukljue u globalnu ekonomiju.

ta je to negativno to danas kaarakterie gradove gotovo u svim delovima sveta? Nezaposlenost u urbanim sredinama ostala je visoka. Ovo donekle objanjava

sveprisutni fenomen urbanog nasilja i kriminala. Urbana infrastruktura pati od neadekvatnog odravanja i nedostatka ulaganja,

to se moe zapaziti ak i u razvijenim zemljama. Na primer, ak i takvi gradovi kao to su ikago ili Vaington imaju problema sa sistemima odvoenja otpadnih voda, dok gradovi amerike Istone Obale imaju konstantan problem sa sistemima za napajanje elektrinom energijom. Naravno, u gradovima nerazvijenog dela sveta ovi problemi su mnogo oitiji.

1 Na inicijativu gradonaelnika Nia, Sofije i Skoplja tokom 2002. godine formiran je Evroregion Nis-Sofija-Skoplje, koji je ukljuio sve pogranine optine jugoistone Srbije. Osim prekogranine saradnje loklanih vlasti, ovaj Evroregion ima za cilj zajedniko planiranje loklanoig rasta, kroz projekte pribliavanja Evropskoj Uniji.

8

Loa infrastruktura u gradovima prouzrokuje mnogo problema vezanih za vodosnabdevanje, sanitaciju i saobraaj u gradu. Od toga najvie strada najsiromaniji deo stanovnitva.

Problemi zatite ivotne sredine, pre svega aerozagaenje, zagaenje voda i buka, sve su oitiji u mnogim gradovima, pre svega u zemljama u razvoju.

Rastui drutveni konflikti, kao to su veliki broj beskunika i kriminal, pogaaju mnoge gradove. Ovi konflikti delimino se javljaju kao rezultat sve vee potranje za radnim mestima kojih nema dovoljno, a drugim delom ih prouzrokuje liberalizacija protoka ljudi u globalnom okruenju i na mikro nivou.

U veku u kome se nalazimo relevantna jedinica ekonomske aktivnosti, drutvene organizacije i generisanja znanja svakako e biti grad. Svetski gradovi e posebno imati uticaj na razvoj globalne ekonomije. Tehnoloke prednosti i laki pristup informacijama omoguie gradovima da razvijaju efikasnije vidove proizvodnje, kojima se na najjeftiniji nain iskoriavaju materijalni resursi.

U informatikoj eri koja je zapoela gradovi imaju ulogu generatora, procesora i skladita znanja. Kako je znanje visoko vredan resurs, gradovi koji imaju intenciju da napreduju svakako e ulaziti u globalnu utakmicu u kojoj se tei za privlaenjem znanja. Industrija znanja, tehnoloki parkovi, zone tehnolokih unapreenja, tehnopolisi i drugi slini organizacioni razvijae se sve vie u gradovima2.

Gradovi e u budunosti imati vie slobode. Informatika povezanost pojedinaca i institucija donee njima samima, ali i gradovima veu slobodu. Komunikacija internetom zamenie sastanke i komunikaciju licem u lice. Ovo e se odraziti na nain ivota u gradovima, tako to e stanovnici sve vie raditi od kue, kupovati iz fotelje i putovati uz pomo kreditnih kartica. Zahtevi za veom participacijom graana i demokratskim standardima ponaanja jaae nevladine organizacije i udruenja graana. Tako e se gradovi nai u poziciji da se reorganizuju kako drutveno, tako i institucionalno.

2 Tehnoloki centri u Sjedinjenim Amerikim Dravama, na primer, zasluni su za rehabilitaciju i ponovni razvoj nekih gradova koji su zbog razliitih razloga zapadali u tekoe. Zahvaljujui lociranje jednog od najveih istraivakih parkova za biotehnologije Research Triangle Park na lokaciji izmeu Rolija, Durama i epel Hila u Severnoj Karolini, i injenici da tri jaka univerziteta (UNC, Duke i NC State University) imaju znaajnu ulogu u razvoju ovog istraivakog parka, nekada poznati duvanski put, koji je naglo osiromaio sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka, poeo je ponovo da se razvija. Osim ovog primera SAD se mogu pohvaliti i jakim tehnolokim parkovima koji nose razvoj Waingtona (Baltimor), Bostona (Route 102), Hjustona (Silicone Gulch), Mineapolisa (Silicon Prairie), a svakako da je najpoznatija od njih Silikonska Dolina.

9

BBrroojj ssvveettsskkoogg ssttaannoovvnniittvvaa ii uurrbbaanniizzaacciijjaa

Kada su ljudi prvi put otkrili poljoprivredu (otprilike 8000 godina pre nove ere) svetska populacija iznosila je izmeu 2 i 20 miliona ljudi [Cohen, 1995: 77]. U to doba neke vrste primata imale su vei broj jedinki na Zemlji, na primer babuni. Ali poljoprivreda je donela prvi znaajniji rast ljudske vrste. Populacija je rasla mnogo bre, verovatno deset do hiljadu puta bre u odnosu na predhodni period, ali i dalje veoma sporo u odnosu na dananji tempo rasta. Ovim tempom do poetka nove ere broj ljudi na Zemlji dostigao je 200 do 300 miliona (otprilike onoliko koliko danas imaju Sjedinjene Amerike Drave ili Indonezija). Do poetka esnaestog veka ovaj broj je porastao na 400 do 500 miliona. Bilo je potrebno da proe milenijum ipo da bi se broj ljudi na planeti duplirao i da stopa rasta stanovnitva dostigne 0,1 procenat godinje. Posle 1500. godine broj stanovnika je nastavio da raste prilino sporo, tako da je oko 1730. godine na Zemlji ivelo oko 700 miliona ljudi. Tada poinje nagli rast svetske populacije. Jo uvek nije pouzdano jasno ta je uzrok ove prekretnice i zato ba tada poinje "demografska eksplozija", prisutna i danas. Pretpostavlja se da je jedan od uzroka pronalaenje lekova protiv nekih smrtonosnih zaraznih bolesti, unapreenje uslova ivota, sanitacije i bolja ishrana. Svejedno, u nepunih sto godina (do 1820.) broj stanovnika dostigao je milijardu.

Od osamnaestog veka dolazi do naglog rasta svetskog stanovnitva u odnosu na predhodni period. Posle 1950. godine, koja se smatra drugom prekretnicom demografske eksplozije na planeti, broj stanovnika dostigao je deset hiljada puta vii stepen rasta u odnosu na period kada je ovek pronalaskom poljoprivrede zapoeo svoje osvajanje planete i 50 do 100 puta vei stepen rasta u odnosu na period od osamnaestog veka do kraja pedesetih godina dvadesetog veka. U interesantnoj igri brojevima Cipolla je pokazao kako bi izgledala naa planeta da je rast populacije u vreme pronalaska poljoprivrede imao tempo koji ima danas. Zemljina povrina bila bi ispunjena masom ljudi debljine hiljadu svetlosnih godina, to bi dovelo do poveanja njene radijalne brzine nekoliko puta u odnocu na brzinu svetlosti [Cipolla, 1978: 89].

Postoji jasna saglasnost demografa u svetu da nagli rast svetske populacije uglavno potie od (skoro) dramatinog pada smrtnosti u svetu kao rezultata bolje dostupnosti hrane, medicinskih usluga, iste vode i sanitarnih uslova [Chiras, 1998: 131]. To sa druge strane znai da ovaj rast nije uzrokovan injenicom da ljudi u nerazvijenom delu sveta imaju sve vie dece. U ranim pedesetim godinama ovog veka ene u zemljama u razvoju raale su proseno estoro dece, dok danas ovaj broj iznosi manje od troje [UNDP, 1999:I:12]. Ili, kako je slikovito rekao jedan od konsultanata UN "nisu ljudi poeli da se iznenada razmnoavaju kao zeevi, oni su samo prestali da umiru kao muve!" (konsultant UN Peter Adamson, citiran u [Lomborg, 2001: 46]).

Posmatrajui istoriju Zemlje sa aspekta rasta populacije, moe se uoiti jasna zakonomernost izmeu fertiliteta i smrtnosti, zavisno od stepena razvijenosti regiona u kome se posmatra. Ova pojava poznata je kao "demografska tranzicija" [Berry i drugi, 1993: 57]. U tradicionalnim poljoprivrednim drutvima prihodi su

1 0

mali a smrtnost velika. Meutim, deca u ovim drutvima rano poinju da rade i svojim roditeljima u njihovim poznim godinama obezbeuju u globalu vee prihode nego to ih "kotaju". To je uzrok raanju veeg broja dece. Sa poboljanjem ivotnih uslova, medicinske zatite, sanitarnih uslova i ekonomskog prosperiteta uopte, smanjuje se i smrtnost. Tranzicija prema urbanom nainu ivota i razvijenijoj ekonomiji ini da deca poinju da "kotaju" svoju porodicu vie nego to joj svojim radom ekonomski doprinose, jer su njihove potrebe za kolovanjem vee, kasnije poinju da zarauju, to sve doprinosi smanjenju broja dece u porodici. Naravno, ovde ne treba iskljuiti ni ostale razloge za smanjenje broja dece, kao to je, na primer, nivo edukacije ena. Meutim, demografska tranzicija se jasno moe videti na primerima razvijenih zemalja (jedan od eklatantnih primera je vedska u kojoj je u periodu od osamnaestog do devedesetih godina dvadesetog veka drastino opadao fertilitet, ali i mortalitet, da bi od tada oba parametrta rasla), ali i u dananjoj praksi zemalja u razvoju.

Jo jedan od naina da se sagleda u pogledu demografije neobini dvadeseti vek je da se prati koliki je ukupan broj ljudi koji su ikada iveli na planeti i (uzimajui u obzir prosean ljudski vek) koliko iznosi ukupan broj godina koje su ljudi ikada proiveli. Ovakva izraunavanje naravno zahtevaju uvoenje nekih predpostavki, ali, radei ih, neki od najhrabrijiih demografa (pre svih Biraben, Bourgeois-Pichat i Westing) doli su do vrlo intersantnih zakljuaka. Oni su pokazali da se ukupan broj ljudi koji su u proteklih etiri miliona godina iveli na Zemlji kree u granicama od 50 do 80 milijardi. Svi zajedno, oni su proiveli ukupno oko 2,16 hiljada milijardi godina. U celoj prii najinteresantnije je kako je ovaj enormni broj godina bio rasporeen po epohama: 28 procenata otpada na period posle 1750. godine nove ere, 20 procenata na period dvadesetog veka, a ak 13 procenata na njegovu drugu polovinu. Znai, iako na dvadeseti vek u odnosu na celokupnu istoriju ljudskog roda otpada 0,00025 procenata, on je "ugostio" jednu petinu svih ljudskih ivota na planeti [McNeil, 2000: 9].

injenica je da istorija ljudske populacije u demografskom smislu predstavlja trijumf ljudske vrste. Ova injenica, na drugoj strani, ima svoju cenu. U svakom sluaju, ovo je udesni napredak, ekstremni prelazak iz okvira prolosti, ak i ako elimo da svoja sadanja iskustva razvoja drutva i rasta stanovnitva smatramo normalnom matricom.

GGlloobbaallnnii rraasstt ppooppuullaacciijjee ii uurrbbaanniizzaacciijjaa:: ddaa llii ee ggrraaddoovvii uunniittiittii ppllaanneettuu??

Kada se govori o nekontrolisanom rastu populacije, neophodno je naglasiti da veliki broj ljudi nee bitno uticati na poveanje gustine naseljenosti povrine Zemlje nego to ona iznosi danas. Ova naizgled kontradiktorna tvrdnja uslovljena je podatkom da e rast populacije uglavnom pogoditi gradove i da e broj stanovnika u njima rapidno rasti, dok e seosko stanovnitvo u narednih 30 godina uglavnom ostati na istom broju [Lomborg, 2001:49]. U Evropi se ak oekuje smanjenje gustine naseljenosti do 2025. godine na ak 97% povrine. Nekontrolisana

1 1

urbanizacija je, dakle, najznaajniji pratilac demografskog rasta i jedna od najveih buduih pretnji oveanstvu. Da li je ba tako?

Meu najznaajnijim odlikama dvadesetog veka bio je istovremeni talas rapidnog rasta broja stanovnika i urbanizacije. Ovakav trend rezultat je milijardi pojedinanih ljudskih odluka, bilo svesnih ili nesvesnih, donetih iz razliitih pobuda. Neke od ovih odluka bile su individualne, kao to su odgovori na izazove kada zasnovati porodicu ili gde iveti. Neke su bile politike, kao to je odluka Titove vlade da izvri industrijalizaciju zemlje i seosko stanovnitvo "preseli" u gradove, ili odluka Kineske komunistike partije da poetkom sedamdesetih ogranii broj dece po porodici. Politike odluke uticale su takoe i na nastajanje i razvoj novih gradova. Australija je 1920. godine za svoju prestonicu izabrala relativno malu Kanberu, dajui joj znaaj administrativnog centra i direktno implicirajui njen rast. Slino je bilo i sa Brazilijom. Sve ove odluke zajedno su proizvele globalni trend urbanizacije i rasta stanovnitva. One su u veoj ili manjoj meri uticale na sve to se moe nazvati odnosima izmeu ljudi. Takoe, ovakve odluke uticale su i na mnoge aspekte koji nisu direktno vezani za ljude. Stanje ivotne sredine predstavlja eklatantan primer za ovaj uticaj [Milutinovi, 2003].

U dananje vreme vode se mnoge diskusije vezane za socijalne snage i trendove koji su vezani za ugroavanje stanja ivotne sredine. Ni na jednu od njih nije potroeno toliko vremena i papira kao na diskusiju o problemima rasta populacije. Pri tome postoje znaajna neslaganja izmeu razvijenih sa jedne i zemalja u razvoju i nerazvijenih sa druge strane. Indija i Afrike zemlje najee dokazuju da je pitanje rasta populacije od manjeg znaaja, Amerika i Evropa da je ovo pitanje krucijalno. Postoje takoe i miljenja nezavisnih eksperata i naunika koji pokuavaju da pomire ovakva gledita stavom da za neke aspekte ugroavanja ivotne sredine demografski rast predstavlja ozbiljnu pretnju, dok je za druge aspekte ovaj fenomen od manjeg znaaja.

Interesantno je pratiti demografske promene u Srbiji poslednjih godina. Karakteristina za ove prostore je pojava prinudnih migracija i njen uticaj na trendove urbanizacije. Prema poslednjem popisu stanovnitva u Srbiji zabeleeno je smanjenje broja stanovnika za oko 83.000. Ovo smanjenje uglavnom je rasporeeno ka centralnoj Srbiji i ka seoskim podrujima, dok mnoge gradske celine i u ovom periodu belee izvestan porast broja stanovnika. Porast je najoitiji u gradovima u kojima ima veliki broj izbeglica (gradovi u blizini granice sa Hrvatskom i BIH - Apatin, Sombor, Baka Palanka, Uice). Meutim, i u ovim optinama se smanjio broj seoskog stanovnitva. Slino je i u Panevu, Lazarevcu, apcu, Vranju, Novom Pazaru, Gornjem Milanovcu... Nekada veliki industrijski centri belee znaajan pad broja stanovnika, kako na gradskom, tako i na seoskom podruju (Bor, Subotica, Jagodina, Prijepolje, Poarevac, Kruevac). Jo jedna od karakteristika je i poveanje broja stanovnika u prigradskom optinama Beograda i smanjenje u optinama centralnog gradskog jezgra. Oigledno je da su iz centara gradova ljudi odlazili u inostranstvo, a izbeglice iz bivih republika naseljavale prigradska naselja [Milutinovi, 2003].

Svejedno, injenica je da e 2007. godine godine vie ljudi iveti u gradovima nego u seoskim podrujima po prvi put u istoriji. Poetkom pedesetih samo je Njujork bio megalopolis sa vie od 10 miliona stanovbnika, a njemu

1 2

najblii po broju stanovnika bio je London sa 8,7 miliona. Danas postoji 19 svetskih megalopolisa, a prema procenama UN do 2015. godine bie ih 23. Na elu ove liste bie Tokio i Bombaj sa preko 26 miliona stanovnika [UNDP 1998: 8]. Devetnaest od 23 megalopolisa bie locirano u nerazvijenim regionima.

NNoovvoo ssaagglleeddaavvaannjjee pprroocceessaa rraazzvvoojjaa

Osnovni cilj politike razvoja je da kreira odriva unapreenja u nainu ivota svih graana. Iako je u biti ostvarivanja ovog cilja rast dohotka po glavi stanovnika i rast potronje, ne treba zanemariti ni druge komponente ostvarivanja osnovnog cilja, kao to su smanjenje siromatva, poveavanje dostupnosti osnovnih zdravstvenih usluga i poveanje obrazovnog nivoa. Dostizanje ovih ciljeva zahteva da se politici razvoja prie na drugaiji nain nego to je to do sada bio sluaj.

Na Milenijumskom Samitu Ujedinjenih Nacija, odranom septembra 2000. godine 147 efova drava i vlada i 191 drava usvojili su Milenijumsku deklaraciju [United Nations, 2000], koja obuhvata skup ciljeva i merljivih indikatora, poznatijih kao Milenijumski ciljevi razvoja. Osam milenijumskih ciljeva razvoja obuhvatilo je 48 indikatora koje treba dostii u oblasti smanjenja siromatva, obrazovanja, zdravlja, odrivosti ivotne sredine i globalnog partnerstva za razvoj. Mnogi od indikatora trebalo bi da budu dostignuti do 2015. Godine. Tabela 1. Milenijumski ciljevi razvoja

CILJEVI

Smanjiti za polovinu dananji broj stanovnika koji ivi sa manje od jednog dolara dnevno

Bor

ba p

rotiv

si

rom

atv

a

Smanjiti za polovinu dananji broj stanovnika koji je pogoen glau

Obr

azov

anje

Osigurati osnovno obrazovanje za sve

Pol

na

jedn

akos

t u

obra

zova

nju

Eliminisati polnu neravnopravnost u osnovnom i srednjem obrazovanju do 2005. a na ostalim nivoima do 2015. godine.

1 3

Sm

anje

nje

mor

talit

eta

Za dve treine smanjiti mortalitet dece uzrasta do 5 godina

Una

pred

iti

zdra

vlje

m

ajki

Za tri etvrtine smanjiti mortalitet pri poroaju

Prepoloviti incidencu AIDS-a i poeti sa njenim smanjivanjem

Isko

reni

ti A

IDS

, mal

ariju

i dru

ge

zara

zne

bole

sti

Prepoloviti incidencu malarije i drugih zaraznih bolesti i poeti sa njihovim smanjivanjem

Do 2015. Godine prepoloviti procenat stanovnitva koji ima odrivi pristup zdravoj pijaoj vodi i osnovnim sanitarnim uslugama

Integrisati principe odrivog razvoja u nacionalne politike i programe i smanjiti gubitke resursa ivotne sredine

Odr

ivo

st

ivot

ne

sred

ine

Do 2002. godine znaajno poboljati ivote najmanje 100 miliona stanovnika koji danas ive u nehigijenskim uslovima Dalje razvijati i otvarati triza i finansijske sistem koji su predvidivi i nisu diskriminatorni. Na nivou drava i meunarodne zajednice postii dogovor o smanjnju siromatva i pricipima solidne vlasti. Sagledati potrebe nerazvijenih, ukinuti carine i kvote za njihov izvoz i sagledati mogunost oslobaanja dugova. Sagledati posebne potrebe drava na izolovanim ostrvima Razviti mere za borbu sa postojeim zaduenjem zemalja u razvoju U saradnji sa razvijenim zemljama, omoguiti produktivno zapoljavanje mladih U saradnji sa farmaceutskim kompanijama omoguiti pristup osnovnim lekovima u nerazvienim zemljama

Raz

viti

glob

alno

par

tner

stvo

za

razv

oj

U saradnji sa privatnim sektorom omoguiti nerazvijenima nove pristup novim tehnologijama, pre svega informacionim i telekomunikacionim

Izvor: [United Nations, 2000]

1 4

Poslednjih pola veka karakterisala je meavina pesimizma i optimizma vezano za dalje mogunosti razvoja. Zelena revolucija donekle je otklonila maltuzijanske pretnje i najugroenije zemlje, kao Indija, postigle su uspehe u obezbeivanju dovoljnih koliina hrane za stanovnitvo. Ali populacioni bum, u kombinaciji sa relativno sporim rastom produktivnosti u proizvodnji hrane (pre svega itarica) u devedesetim, ponovo je razbuktao diskusije o tome da li e hrane na planeti biti dovoljno. Neki inovativni pristupi problemima razvoja, kao na primer brazilska politika substitucije uvoza, imali su uspeha u poetku, da bi potom zapadali u tekoe. Sa druge strane, najvidljiviji uspesi u brzom ekonomskom razvoju, koji se uglavnom vezuju za istonoazijske dinove i koji su veoma brzo posle meteorskog uspeha beleili nagli pad, postavili su nova pitanja vezana za politiku razvoja i doveli do toga da mnoge privrede u tranziciji uspore svoja nastojanja da u potpunosti i brzo odgovore na izazove trita. Zbog svega toga elementi budue politike (ili buduih politika) razvoja jo uvek su otvoreni za raspravu. Poglavlja koja slede pokuae da ovoj raspravi daju kritiku notu i da ukau na neka mogua reenja. Pri tome e predpostavke biti sledee: Odrivi razvoj nema samo jedan cilj. Bez obzira to rast nacionalnog dohotka

per capita poveava ivotni standard, ovo je samo jedan od ciljeva razvoja. Uspeh u nastojanju da se povea ivotni standard stanovnika ukljuuje i neke mnogo specifinije ciljeve: poboljanje zdravlja ljudi, njihovih mogunosti za obrazovanje, davanje svima podjednakih mogunosti da uestvuju u javnom ivotu, osiguranje zdrave ivotne sredine, intergeneracijsku jednakosti i mnogo toga drugog.

Razvojne politike su meusobno zavisne. Kada politika ne daje dobre rezultate, uzrok tome ne mora da lei samo u individualnoj strategiji. Politike zahtevaju pratee mere koje e osigurati njihovo ostvarivanje i do greaka u politici moe doi ako te pratee mere izostanu.

Vlade imaju vodeu ulogu u ostvarivanju razvoja, ali ne postoji jednostavan skup pravila koji e im objasniti ta treba da rade. Postoji saglasnost da vlade treba da usvoje osnove politike razvoja, ali uloga koju vlada ima u ostvarivanju ovih politika zavisi od njene sposobnosti da donosi efektivne odluke, njenih administrativnih kapaciteta, nivoa razvijenosti zemlje, eksternih uslova i mnogih drugih faktora.

Procesi su podjednako vani kao i politike. Odrivi razvoj zahteva postojanje institucija solidne vlasti, koje omoguavaju transparentnost i participaciju i obezbeuju uslove za partnerstvo vlada, privatnog sektora, nevladinih organizacija i drugih elemenata civilnog drutva.

Polazite koje se zasniva na ideji da odrivi razvoj nema samo jedan cilj i da su politike i procesi kojima se do njega dolazi kompleksni i meusobno zavisni izazvalo je mnoge potrese u klasinim teorijskim postavkama razvoja. Do tada iskljuivo vlasnitvo ekonomskih teoretiara, razvojne politike su poele da se zasnivaju i na drugim postavkama, pre svega na analizi problema u drutvu i u ivotnoj sredini. To je zahtevalo holistiki pristup, koga ranije nije bilo. Razmatranja koja slede pokuae da istraju ba na holistikom pristupu problemima urbanizacije i razvoja, uz jasan akcenat na odrivom razvoju i njegovoj kritici. Iako

1 5

1 6

se problemi razvoja danas sreu sa mnogim izazovima, mogunosti koje neosporno postoje daju nadu da e budui razvoj biti mnogo uspeniji od onog koji je prisutan danas.

IIII DDEEMMOOGGRRAAFFSSKKII TTRREENNDDOOVVII

Broj stanovnika u svetu dostigao je maginu cifru od est milijardi poetkom XXI veka. To je dvostruko vie od broja stanovnika iz 1960. godine. I ovaj broj jo uvek rapidno raste - oko 77 miliona godinje - i moe dostii vie od 9 milijardi do 2050. godine. Najvei porast je u najsiromanijim i najnerazvijenijim zemljama. Demografski rast je usporen u veem delu sveta, a u razvijenim i nekim zemljama u razvoju skoro i da ga nema. Ali globalni rast time nije zaustavljen. Kada i na kom nivou e se svetska populacija stabilizovati i da li e to biti praeno boljim kvalitetom ivota, zavisie najvie od odluka i akcija u poslednjoj dekadi ovog veka, pre svega od akcija na osiguravanju polne jednakosti i omoguavanju svim ljudima da uivaju svoja prava na reproduktivni izbor.

Dostizanje broja od 6 milijardi stanovnika na planeti ima svoje pozitivne i negativne aspekte. Na pozitivnoj strani je injenica da je to rezultat izbora pojedinca i kolektivne akcije za bolje zdravlje i dui ivot. Ovo se reflektuje, na primer, na: svako novoroene, ija majka ima zdravu trudnou; svako dete, koje je dobro uhranjeno; svaku devojicu, koja dobija kaloriniju ishranu, medicinsku negu i

obrazovanje; svaku mladu enu, koja sebe moe da zatiti od HIV infekcije; svaku enu, koja moe planirati svoju trudnou; svakog oveka, koji moe preuzeti odgovornost za sebe i svoju porodicu; svakog starijeg, koji je zatitio svoje zdravlje u mladosti; uopte na svakog pojedinca koji vodi rauna o rizicima po zdravlje, koristei

vie informacija i odgovorno se ponaajui. Meutim, niko ne zna gde je se rodjeno estmilijardito dete na planeti. To je

mogao da bude deak ili devojica, dete milionera, ili, to je verovatnije, dete u porodici koja ivi sa manje od dolara dnevno. Ali, bez obzira gde je to dete prvi put okusilo majino mleko ono bi trebalo da uiva ista osnovna ljudska prava kao i

estmilijardito dete na planeti ima anse manje od jedan prema deset da ivi u relativnom prosperitetu, kao podanik bogatije industrijski razvijene zemlje ili zemlje u razvoju. Sa druge strane njegove anse da se rodi u ekstremno siromanoj zemlji su tri puta vee.

estmilijardito dete e se nai u svetu u kome provalija izmeu bogatih i siromanih nikada nije bila tako duboka. U bogatom delu oveanstva ivi 82 puta manji broj stanovnika nego u siromanom, ali taj broj stanovnika koristi 86 puta vie svetskih resursa.

Ako je ova beba devojica, bie joj mnogo tee nego da je deak skoro svuda na planeti. Dobijae manju porciju nego njena braa kada hrane nema dovoljno, imae manje anse da se koluje, bilo zbog skupog kolovanja, bilo zbog toga to mora da ostane i pomae u kui.

I konano, ali ne manje znaajno, estmilijarditi stanovnik ove planete ima velike anse da ivi i zavri svoj vek u sredini koja je prenaseljena i zagaena i u kojoj se ne poklanja dovoljno panje zatiti ivotne sredine.

Intencija ovog poglavlja je da se ukae na usku povezanost demografskih pokazatelja i zatite ivotne sredine, kao i da se potenciraju problemi populacionih trendova kao parametara koji bitno utiu na formiranje zdrave ivotne sredine.

VVeezzaa iizzmmeeuu ddeemmooggrraaffsskkiihh ttrreennddoovvaa ii zzaattiittee iivvoottnnee ssrreeddiinnee

ivotna sredina predstavlja polje istraivanja praktino svih nauka [ukanovi, 1985]. Demografija kao nauka o stanovnitvu je jedna od nauka iji rezultati ine osnovu savremenih shvatanja nauke o ivotnoj sredini. tavie, R. Lacko (R. Lacko, , prema [ukanovi, 1985]) demografiju svrstava u naune discipline koje najvie utiu na sloenost problema ivotne sredine (uz arhitekturu, biologiju, medicinu, geografiju, sociologiju, ekonomiju, pravo, fiziku, itd). Slino tome i P. i A. Ehrlich (Ehrlich, Population, Resources, Environment, San Francisko, Freeman, 1970, prema [ukanovi, 1993]) jasno pokazuju uticaj demografije kao nauke i njenu povezanost sa zatitom ivotne sredine.

Potpuno je normalno da nauka o stanovnitvu bitno uslovljava stavove nauke o ivotnoj sredini. Naime, ovek, odnosno njegova aktivnost, utiu na degradaciju ivotne sredine. Sa porastom broja ljudi na ogranienom prostoru multiplikuju se i razlozi naruavanja ivotne sredine. Ne treba smetnuti sa uma ni sve vei uticaj urbanizacije, odnosno kvalitativnih promena naina ivota (od ruralnog ka urbanom). Urbanizacija sa sobom nosi privrednu ekspanziju, prekomerno iskoriavanje prirodnih resursa to sve zajedno rezultira zagaenjem

potpuno opravdano demografske trendove proglasiti jednim od najznaajnijih faktora koji utie na zatitu ivotne sredine.

Sledei ovakva shvatanja u svetu se danas meusobnoj povezanosti demografskih trendova i zatite ivotne sredine poklanja velika panja, prvenstveno u politikim i naunim krugovima. U Kairu je od 5. do 13. septembra 1994. godine odrana Meunarodna konferencija Ujedinjenih Nacija o populaciji i razvoju (United Nations International Conference on Population and Development - ICPD) na kojoj je uestovao veliki broj svetskih lidera i visokih zvaninika vlada i nevladinih organizacija, kao i predstavnici Ujedinjenih Nacija. Cilj konferencije je bio da ukae na meusobnu povezanost parametara vezanih za rast i razvoj svetke populacije i parametara zatite ivotne sredine, kao i da donese program i akcioni plan za inkorporiranje demografskih trendova u savremena shvatanja o odrivom razvoju, sledei Agendu 21.

Odnos stanovnitva i ivotne sredine

Rasprave o efektima porasta stanovnitva na ivotnu sredinu otvaraju mnoga pitanja i razliite analitike pristupe. One se, pre svega, baziraju na koncepcijama i terminima kao to su "kapacitet podnoenja" (carrying capacity) i "odrivi razvoj" (sustainable development), ije definicije najee oslikavaju taku gledita istraivaa kao i celokupni nivo naunih saznanja.

Kapacitet podnoenja obino ukazuje na maksimalni broj ivotinja jedne ili vie vrsta koje moe da primi (podnese, podri) pojedini habitat ili podruje za vreme dela godine koji toj ivotinjskoj vrsti najmanje odgovara, na primer tokom hladne zime ili sezone sua. Ovaj pojam se esto koristi da bi se definisao broj ljudi koji moe da podnese planeta ili pojedini ekosistem, bez nepovratnog smanjenja njegovih kapaciteta da u budunosti takoe podnese populaciju koja na njemu ivi [Ehrlich i sar., 1989]. Iako se ova definicija u osnovi odnosi na globalnu ravan, ona se moe primeniti i na nacionalni nivo, uzimajui u obzir mnoge meunarodne apekte, kao to su trgovina, investicije i drugo. injenica je da je kapacitet podnoenja dosta polarizovao naunu javnost u prvoj polovini devedestih: dok su se ekolozi trudili da ga predstave kao kljuno ogranienje rastu populacije i razvoju (proglaavajui ga ak i absolutnim faktorom), dotle su (uglavnom) ekonomisti pokuavali da ga tumae kao fleksibilni pokazatelj, koji se moe neogranieno iriti u zavisnosti od tehnolokih unapreenja i politikih intervencija i akcija [videti Lomborg, 2001]. Kapacitet podnoenja svakako predstavlja veoma kompleksno pitanje, koje u sebi objedinjuje mnoge probleme Humani kapacitet podnoenja, meutim, zavisi od veeg broja faktora nego to su to samo hemijski ili bioloki faktori sredine On takoe zavisi i od [Kohen 1995]:

Kada se govori o humanom kapacitet podnoenja, veoma je vano na umu imati dve injenice: (1) kapacitet podnoenja je direktno uslovljen onom komponentom koja je najslabija i (2) ljudske zajednice moraju nauiti da ive u interesu resursa ivotne sredine, pre nego po principima zatite ivotne sredine [Ehrlich i sar., 1989].

Postoje dokazi da je jo poetkom devedesetih postojei broj ljudi sa svojom potronjom resursa, plus tehnologijom koja je razvijena da podrava tu potronju, nadmaio kapacitet podnoenja planete. U mnogim delovima sveta tri osnovna i esencijalna fonda obnovljivih resursa, ume, stepe i riblji fond koriste se mnogo bre nego to je njihova sposobnost obnavljanja [Brown, 1990]. Sa druge strane Lomborg statistiki dokazuje da kapacitet podnoenja na Zemlji ni izbliza nije premaio svoju gornju granicu i da se, uz potovanje principa koji se razvijaju u cilju zatite ivotne sredine, to ne mora ni dogoditi [Lomborg, 2001].

Pojam "odrivi razvoj" odnosi se na nivo ljudskih aktivnosti koji moe ispuniti potrebe u sadanjosti, ali da to ne izazove nemogunost buduih generacija da ispune njihove potrebe. Odrivi razvoj ne podrazumeva absolutne granice ljudskih aktivnosti, kao ni broja ljudi na planeti, ali, kao i kapacitet podnoenja, te granice su "nametnute postojeim stanjem tehnologije i drutvene organizovanosti u odnosu na resurse ivotne sredine i mogunostima biosfere da apsorbuje efekte ljudskih aktivnosti" [The World Commision on Environment and Development, 1987]. O odrivom razvoju bie vie rei u narednim poglavljima.

GGrraanniiccee rraassttaa ssttaannoovvnniittvvaa -- iissttoorriijjsskkii pprreegglleedd

Zabrinutost zbog kapaciteta podnoenja na Zemlji ima dugu istoriju. Piui krajem XVIII veka, engleski ekonomista Tomas Maltus (Malthus, Thomas Robert, 1766 - 1834) uoio je da stanovnitvo raste bre od rasta poljoprivredne proizvodnje. U svom "Eseju o principima stanovnitva" ("Essay on the Principle of Population", objavljen prvi put anonimno 1798, drugi put 1803. kao dopunjeno izdanje pod imenom Maltusa) autor primeuje da broj stanovnika raste po geometrijskoj, a proizvodnja hrane koju to stanovnitvo koristi po aritmetikoj progresiji. Prema teoriji Maltusa rast stanovnitva bio bi ogranien nedostatkom zemljita koje je neophodno za proizvodnju hrane. Ljudi su, prema tome, osueni na bedu i siromatvo, ako se ne bi preduzele mere za ograniavanje rasta stanovnitva (moralno uzdravanje, kasno stupanje u brak, nesklapanje brakova). U odsustvu tih mera prirodne nedae (glad, ratovi, kuga) svee stanovnitvo na nivo postojeih ivotnih sredstava.

Maltusova teorija o imala je svoje izvore ali i sledbenike Stari Grci i

kreu od manje od jedne milijarde do vie od 1000 milijardi, naglaavajui da je verovatna vrednost u granicama od 7,7 do 12 milijardi stanovnika.

0

2

4

6

8

10

12

14

0

1

0

0

0

1

2

5

0

1

5

0

0

1

7

5

0

1

8

0

0

1

8

5

0

1

9

0

0

1

9

1

0

1

9

2

0

1

9

3

0

1

9

4

0

1

9

5

0

1

9

6

0

1

9

7

0

1

9

8

0

1

9

9

0

1

9

9

4

2

0

0

0

2

0

2

5

2

0

5

0

2

1

0

0

2

1

5

0

Izvori: Durand, J.D. (1974), Historical Estimates of World Population: An Evaluation, Philadelphia: University of Pennsylvania, Population Studies Center; United Nations (1973), The Determinants and Consequences of Population Trends, Vol. 1, New York: United Nations; United Nations (1966), World Population Prospects as Assessed in 1963, New York: United Nations; United Nations (1993), World Population Prospects: The 1994 Revision, New York: United Nations; United Nations (1992), Long-range World Population Projection: Two Centuries of Population Growth, 1950-2150, New York: United Nations Slika 1. Rast svetske populacije (u milijardama) od poetka nove ere prema podacima UN

Koen zakljuuje:

da se mora ozbiljno razmotriti mogunost da broj stanovnika Zemlje moe dostii, ili da e dostii u prvoj polovini XXI veka maksimalni broj koji planeta moe podneti, tako da se ouva nain ivota koji mi, naa deca ili deca nae dece elimo. [Cohen, 1995]

Prema Koenu, osnovno pitanje nije samo koliki broj ljudi moe da podnese

Zemlja, ve koliki broj moe da podnese i sa kojim kvalitetom ivota? Da bi se odgovorilo na ovo pitanje potrebni su nam odgovori na mnotvo pitanja o vrednosnim stavovima drutva, kao i ivotnoj sredini odnosno prirodnom okruenju:

Ukupno stanovnika(u milijardama) SVET

Prose ni broj dece pojednoj eni

Izvor: UN Population Division (1997): World Population Prospects, 1950-2050. The 1996 Edition. (Annex I and II)

Slika 2. Svet 1950 - 1995: Ukupan broj stanovnika (u milijardama i prosean broj dece

(TFR) prema visokom, srednjem i niskom scenariju fertiliteta

Koje nivoe materijalnog blagostanja i tehnologije moemo da oekujemo i sa kojim brojem svetske populacije?

Koji oblici vladajuih i ekonomskih struktura se mogu prihvatiti? Koliko prirodnog umskog i obradivog zemljita oekujemo da imamo? Koliko ist vazduh i vodu oekujemo? Koliko dece parovi ele da imaju? Koliko dugo oekujemo da ivimo?

Koen u prvi plan u svojim istraivanjima stavlja ljude. Naunici iz sfere prirodnih nauka mogu insistirati na pitanjima kao to su: Koja kombinacija broja stanovnika i nivoa potronje moe koegzistirati a da

globalna ivotna sredina ostane ouvana? Da bi se odgovorilo na ovo pitanje potrebno je dati odgovore na mnoga

druga pitanja na primer:

Sagledavajui ekosisteme Zemlje pre nego ljude kao referentne take rasprave, moe se doi do razliitog, verovatno nieg nivoa optimalnog broja svetskog stanovnitva. Neki naunici iz sfere prirodnih nauka koji su objavljivali sedamdesetih i kasnijih godina smatrali su da je ve tada dostignut broj stanovnika koji se moe odravati jo dugo vremena (na primer Pol i Ann Erlich, Peter Raven i drugi).

Suprotna miljenja, nazovimo ih optimistikim, ukazuju na to kako na najbolji nain iskoristiti ljudske potencijale i kreativne mogunosti, ne stvarajui bilo kakve stroge granice rasta stanovnitva.

Postoje, meutim, vrsti dokazi da smo ve doveli u opasnost sisteme koji podravaju ivot na Zemlji. Ljudske aktivnosti promenile su vie od jedne treine povrine Zemlje koja nije pod veitim ledom i ugrozile su postojanje mnogih ivotinjskih i biljnih vrsta. Uz to, sagorevanje prirodnog gasa, uglja i nafte povealo je koncentraciju ugljen-dioksida koja moe promeniti globalnu klimu.

MMooddeellii ssttaannoovvnniittvvoo -- iivvoottnnaa ssrreeddiinnaa

U nekoliko poslednjih decenija naunici su razradili nekoliko modela koji prouavaju interakcije stanovnitva, resursa i sistema ivotne sredine. Ovi modeli ne mogu da predvide da li i kada e rast populacije i ljudske aktivnosti dovesti do nedostatka hrane, vode i drugih resursa, ali mogu pomoi da se definie uloga stanovnitva (populacije) u degradaciji ivotne sredine. Oni takoe doprinose definisanju kapaciteta podnoenja i odrivog razvoja.

Model granica rasta

1972. godine Donela Midous (Donella Meadows) i njene kolege sa Masauseckog instituta za tehnologiju (Massachusetts Institute of Technology) objavili su knjigu "Granice rasta" [Meadows i sar., 1972] u kojoj je prikazan globalni sistemski model kojim se opisuje kako ljudsko stanovnitvo stupa u interakciju sa ivotnom sredinom i ekonomijom. Model upotrebljava pet promenljivih: stanovnitvo, hranu, industrijalizaciju, neobnovljive resurse i zagaenje. U svim scenarijima populacionog i ekonomskog rasta stanovnitvo i industrijalizacija su ubrzano rasli i potom snano opadali, to autori opisuju kao "skok i kolaps".

Model granica rasta izazvao je bujicu kritika. Neke od njih su na stanovitu da bi ljudska mo inovacije i dovoljan fond resursa mogli u dovoljnoj meri

Najozbiljnija degradacija bila bi ograniena na pojedine specifine regione. Neki modeli ukljuuju efekte svetske trgovine ili starost i obrazovni nivo stanovnitva. Interdisciplinarni pristup je prikazan u seriji modela razvijenih u svrhu prouavanja populacionih trendova, ekonomskog razvoja i promena u ivotnoj sredini na osnovu stvarnih regionalnih modela. Jedan od takvih modela je model interakcije populacionog rasta i ivotne sredine ostrva Mauricijus (takozvani Mauricijus model),

PAT model

Najvanija komponenta modela stnovnitvo ivotna sredina je predpostavljena veza izmeu stanovnitva, potronje i tetnih uticaja na ivotnu sredinu. Uinjeno je mnogo napora da se kvantitativno odredi ova veza i da se to posle inkorporira u kompleksnije modele. Najpoznatiji je pokuaj Pola Erliha i J. P. Holdena iz 1970. godine. Erlih je autor kontraverzne knjige iz 1967. godine pod naslovom "Populaciona bomba" ("The Population Bomb") [Erlich & Erlich, 1990]. Erlih i Holden definisali su vezu izmeu stanovnitva i ivotne sredine preko jednaine:

I=PAT

gde je I uticaj na ivotnu sredinu (na primer zagaenje), P veliina populacije, A nivo bogatstva (najee prikazan preko bruto drutvenog proizvoda po stanovniku) i T tehnologija (mera efikasnosti, na primer prikazana preko potronje energije).

Ova formula je bila kritikovana iz velikog broja razloga. Neke kritike ukazivale su da faktori koji se odnose na svaki posebni uticaj mogu veoma znaajno zavisiti od uticaja na ivotnu sredinu u toku posmatranog perioda. Na primer, faktori koji se odnose na smanjenje ozonskog omotaa su potpuno razliiti od faktora smanjenja povrine pod umama i biodiverziteta. Uz to prema gornjoj jednaini sva tri uticajna faktora se posmatraju izolovano (nezavisno jedan od drugog), iako izmeu njih moe doi do uzajamnog dejstva (interakcije). No, bez obzira na ove kritike, jednaina Erliha i Holdena moe korisno posluiti u prouavanju osnovnih promenljivih koje su od uticaja na prouavanje funkcionisanja ivotne sredine. Istraivai Vilijam Mumou (William Moomaw) i Mark Talis (Mark Tullis), na primer, koristili su formulu za odreivanje relativnog uticaja broja stanovnika, bogatstva (drutvenog proizvoda) i tehnolokog faktora prikazanog preko efikasnosti goriva (prevashodno ugljeninih), na emisiju ugljendioksida u 12 zemalja u periodu izmeu 1950. i 1990. godine. Doli su do zakljuaka da relativna znaajnost ove tri promenljive veoma varira zavisno od

drutvenog proizvoda. U Sjedinjenim Dravama, gde broj stanovnika raste, kao i drutveni proizvod, polako se stabilizuje emisija ugljendioksida u toku osamdesetih, najvie zahvaljujui efikasnoj tehnologiji. U Poljskoj i Kini najznaajniji faktor je poveanje drutvenog bogatstva posle 1981. godine [Moomaw, 1998].

RIVM model

Jo jedan model interakcije stanovnitva, ivotne sredine i resursa razvijen je 1997. godine za potrebe Ujedinjenih Nacija, odnosno njihovog programa zatite ivotne sredine. Ovaj model koji je razvio Dravni institut za zatitu zdravlja i ivotne sredine Holandije (National Institute of Public Health and the Environment - RIVM) predvia vei broj znaajnih promena na globalnom i regionalnim nivoima.

Model pokazuje da e emisije gasova u industrijalizovanim zemljama, koje dovode do efekta staklene bate, dovesti do poveanja mogunosti globalnih klimatskih promena. Prema RIVM modelu uobiajen scenario razvoja ukazuje da e povrina poljoprivrednog zemljita porasti od jedne treine na polovinu celokupnog zemljita na planeti do 2050. godine. Zbog toga e doi do smanjenja prirodnih areala i biodiverziteta [RIVM-UNEP, 1997]. Uz to, nedostatak vode e se proiriti na mnogo vee regione, pogotovu u zapadnoj Aziji i Africi.

RIVM model dokazuje da e ove promene imati negativan povratni efekat na zdravlje ljudi i razvoj. Stalna degradacija zemljita i uma verovatno e ometati ekonomske aktivnosti i moe znatno pogorati zdravstvene probleme vezane za stanje ivotne sredine, prevashodno u subsaharskoj Africi i mnogim urbanim centrima.

NNeejjeeddnnaakkoosstt ii ddiissttrriibbuucciijjaa ddrruuttvveennoogg bbooggaattssttvvaa

Znaajnu ulogu relativnog poveanja drutvenog bogatstva u nivoima potronje i, posledino, uticajima na ivotnu sredinu, umanjuje velika nejednakost, kako unutar, tako i izmeu pojedinih regiona. Prirodni resursi, blagostanje i politika mo su nejednako rasporeeni u svetu. Stanovnitvo Zapadne Afrike, na primer, susree se sa nedostakom vode i rapidnim rastom populacije, dok na drugoj strani Skandinavija ima obilje vode i veoma mali rast populacije.

Neujednaen pristup resursima uslovljen je isto tako i politikim i drutvenim nejednakostima. U svetu se proizvede dovoljno hrane za 5,8 milijardi ljudi, koliko ih ima u kasnim devedesetim, mada je jo uvek 800 miliona

Zemlji i ko je taj ko mora da bude odgovoran za zaustavljanje ovog procesa. Industrijski razvijene zemlje isputaju mnogo vie ugljendioksida u atmosferu u odnosu na manje razvijene, posebno ako se gleda na emisiju po jednom stanovniku. Postoji sve vie dokaza da nivoi ugljendioksida toliko rastu da to ugroava sistem globalne klime3. Veliki rast stanovnitva i ekonomski razvoj u manje razvijenim zemljama moe dovesti do dodatnog velikog poveanja emisije ugljendioksida u nekoliko narednih decenija [CBO, 2003].

Danas postoje veliki pritisci u skoro svim zemljama da se ogranii emisija ugljendioksida, o emu je postignut konsenzus na Kjoto Konferenciji o globalnoj promeni klime (1997. godine). Ali ograniavanje emisije ugljendioksida moe znaiti i sporiji ekonomski rast u siromanijim zemljama, zbog toga to je ugljendioksid nusproizvod sagorevanja fosilnih goriva koje pokree industriju i motorna vozila. Iz perspektive manje razvijenih, bogatije zemlje su odgovorne za opasno poveanje koncentracije ugljendioksida i drugih gasova staklene bate, jer su ve sagorele enormne koliine fosilnih goriva u prolim decenijama. Mnogi lideri manje razvijenih zemalja smatraju da se od njih sada trai da prihvate sporiji ekonomski rast i, saglasno tome, nii nivo kvaliteta ivota, kako bi se osiguralo ouvanje ve dostignutog kvaliteta ivota i komfora u industrijski razvijenim zemljama.

Sa druge strane mnogi u industrijski razvijenim zemljama vide ovaj problem bitno drugaije. Oni smatraju da sporiji rast stanovnitva u manje razvijenim zemljama predstavlja osnovni faktor i igra odluujuu ulogu u redukciji emisije ugljendioksida u samim njihovim zemljama. Po njima, osnovno pitanje je zato bogate zemlje treba da ogranie upotrebu fosilnih goriva i tako umanje efekat staklene bate, iako e se efekat ovakvog smanjenja neutralisati rastom stanovnitva u manje razvijenim zemljama. Ova razliita gledita eskalirala su na Rio konferenciji 1992. godine. Uesnici iz manje razvijenih zemalja optuili su industrijski razvijene da nedovoljno pomau u reavanju problema ivotne sredine, na primer smanjenjem barijera u trgovini i transferu tehnologija. Oni takoe smatraju da industrijski razvijene zemlje pokuavaju da sve probleme ree ogranienjem rasta stanovnitva. Programi planiranja porodice ponueni i podrani od strane razvijenih optueni su kao meanje u privatne ivote stanovnika i kao nain da se zatite samo deca u razvijenim zemljama.

3 Ugljendioksid i drugi gasovi u atmosferi zadravaju toplotu koja se odaje radijacijom sa povrine Zemlje natrag u atmosferu. Ovaj prirodni efekat staklene

TTrreenndd rraassttaa ssttaannoovvnniittvvaa ii rraazzvvoojj

Rast stanovnitva predstavlja osnovni podsticaj u formiranju odnosa njudi i ivotne sredine. Svake godine na planeti ima preko 80 miliona stanovnika vie nego predhodne, to znai da se mora proizvesti vie hrane, da se mora potroiti vie vode za pie i za poljoprivrednu proizvodnju, da se mora upotrebiti vie materijala za izgradnju stanita i slino.

Vezu ljudi i ivotne sredine ne definie samo broj ljudi, ve i njihov nain ivota, politiki sistem i drutvene strukture. Geografska distribucija stanovnitva, koncentracija stanovnitva u urbanim arealima i demografske karakteristike regionalne populacije igraju veoma znaajnu ulogu u efektima ljudske aktivnosti na ivotnu sredinu.

Rast stanovnitva i promene

Projekcije svetskog stanovnitva govore da e sredinom 21. veka na Zemlji biti izmeu 8 i 12 milijardi stanovnika. Najnovije dugorone prognoze Ujedinjenih Nacija pokazuju da e veliina svetskog stanovnitva biti izmeu 6 i 18 milijardi u 2100. i izmeu manje od 4 milijarde i 27 milijardi 2150. godine. Tabela 2. Projekcije svetske populacije na osnovu sedam scenarija, 1950-2150 (u

milijardama). Podaci iz 1998. godine.

Scenario fertiliteta

Godina

S

r

e

d

n

j

i

V

i

s

o

k

i

V

i

s

o

k

i

/

s

r

e

d

n

j

i

N

i

s

k

i

/

s

r

e

d

n

j

i

N

i

s

k

i

K

o

n

s

t

a

n

t

n

i

P

r

o

s

t

a

z

a

m

e

n

a

1950 2 . 5 2 . 5 2 . 5 2 . 5 2 . 5 2 . 5 2 . 5 1995 5 . 7 5 . 7 5 . 7 5 . 7 5 . 7 5 . 7 5 . 7 2050 9 . 4 11.2 10.8 8 . 0 7 . 7 14.9 8 . 4 2100 10.4 17.5 14.6 7 . 2 5 . 6 57.2 9 . 0 2150 10.8 27.0 18.3 6 . 4 3 . 6 296.3 9 . 5

Izvor: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs at the United Nations Secretariat, World Population Projections to 2150, New York: United Nations

02468

101214

1

9

5

0

1

9

6

0

1

9

7

0

1

9

8

0

1

9

9

0

2

0

0

0

2

0

1

0

2

0

2

0

2

0

3

0

2

0

4

0

2

0

5

0

M

i

l

l

i

o

n

s

Godina

Scenario srednjeg fertiliteta Scenario visokog fertiliteta

Scenario niskog fertiliteta Scenario konstantnog fertiliteta

Izvor: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs at the United Nations Secretariat (1998), World Population Projections to 2150, New York: United Nations Slika 3. Veliina svetske populacije prema razliitim scenarijima fertiliteta, 1950. - 2150.

(podaci iz 1998. godine)

01,000,0002,000,0003,000,0004,000,0005,000,0006,000,000

1

9

5

0

1

9

6

0

1

9

7

0

1

9

8

0

1

9

9

0

2

0

0

0

2

0

1

0

2

0

2

0

2

0

3

0

2

0

4

0

2

0

5

0

Afrika AzijaEvropa Latinska Amerika i KaribiSeverna Emerika Okeanija

Izvor: Population Division of the Department of Economic ocial Affairs at the United Nations Secretariat (1998), World Population Projections to 2150, New York: United Nations Slika 4. Veliina populacije u razliitim regionima sveta prema projekcijama scenarija

srednjeg fertiliteta u periodu 1950-2150

Prema projekcijama Ujedinjenih Nacija iz 1998. godine [United Nations, 1998] moe se izdvojiti sedam glavnih karakteristika budueg rasta stanovnitva:

milijarde u 2050. godini, 10,4 milijarde u 2100. godini, 10,8 milijardi 2150. godine i stabilizovae se na broju od neto iznad 11 milijardi oko 2200. godine.

Bez obzira to se scenariji visokog i niskog fertiliteta5 razlikuju po samo jednom novoroenom detetu po paru, veliina svetske populacije po ova dva scenarija u 2150 godini moe dostii vrednost od 3,6 milijardi do skoro 27 milijardi.

Ako vrednost fertiliteta u svetu ostane konstantna na nivou 1990. - 1995. godine u narednih 155 godina, broj stanovnika u svetu 2150. godine dostiie fantastinih 296 milijardi.

Kada bi svi parovi u svetu poeli od 1995. da raaju dvoje dece po paru, odnosno da fertilitet ostane na nivou proste reprodukcije, zahvaljujui postojeoj starosnoj strukturi stanovnitva bio bi zabeleen porast od 67% do 2150. godine, odnosno broj stanovnika bi iznosio 9,5 milijardi.

U budunosti e se nastaviti kontinuirana geografska preraspodela stanovnitva, tako da e procenat stanovnitva koji ivi u trenutno razvijenim regionima pasti sa 19% na 10% u periodu izmeu 1995. i 2150. godine.

Smanjenje fertiliteta i mortaliteta dovee do dramatinog starenja stanovnitva. Po scenariju srednjeg fertiliteta, broj stanovnika starijih od 60 godina porae sa 10% na 31% ukupnog svetskog stanovnitva izmeu 1995. i 2150. godine.

Krajnji broj svetskog stanovnitva od blizu 11 milijardi prema scenariju srednjeg fertiliteta, iznosi 0,7 milijardi manje od predhodnih projekcija Ujedinjenih Nacija iz 1992. godine, prevashodno zbog veeg smanjenja fertiliteta u mnogim zemljama nego to se predvialo.

Efekti stanovnitva na ivotnu sredinu bie mnogo umereniji ako budui rast prati niu krivulju i zadri se na nivou broja iz 1998. godine, ali ova varijanta je malo verovatna. Budui rast populacije zavisie od nivoa fertiliteta u najveim regionima sveta. Apsolutna vrednost fertiliteta (TFR) u manje razvijenim zemljama opada od 6,2 u pedesetim godinama ovog veka na oko 3,4 u 1997. godini. Projekcije UN smatraju da e TFR opadati do vrednosti od 2,1 u 2050. godini, ali ovo e ukljuiti drastino opadanje u najsiromanijim zemljama.

5 Scenario srednjeg fertiliteta podrazumeva da e se ukupni nivo fertiliteta konano stabilizovati do 2055. godine, i da e iznositi blizu dvoje dece po jednoj eni.

Scenario visokog fertiliteta podrazumeva da e broj novoroene dece po jednoj eni biti do 2050. godine izmeu 2,50 i 2,60. Scenario niskog fertiliteta podrazumeva da e se broj novoroene dece eventualno stabilizovati na nivou izmeu 1,35 i 1,60 po jednoj eni u periodu do 2050. godine.

Mnogi demografi oekuju opadanje fertiliteta u manje razvijenim zemljama, ali ova pojava e zavisiti od brojnih drutvenih, politikih i ekonomskih faktora koji e usloviti motivaciju i mogunost da se ogranii broj lanova porodice. Veliina fertiliteta je znaajno manja u industrijski razvijenim zemljama. Sredinom devedesetih srednji TFR bio je 1,4 deteta po jednoj eni u Evropi, 1,9 u Severnoj Americi i 1,5 u Japanu. Projekcije UN predviaju da e ovaj broj rasti u pomenutim zemljama dok ne dostigne vrednost od 2 u 2050. godini.

NNeejjeeddnnaakkaa rreeggiioonnaallnnaa ddiissttrriibbuucciijjaa

Veliina i stepen rasta stanovnitva u odnosu na poljoprivredno zemljite, snabdevanje pitkom vodom, ouvanje uma i okeana utie na zdravlje i blagostanje ljudi i ivotne sredine.

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1950 1965 1980 1995 2010 2025 2040

Afrika Azija

Evropa Latinska Amerika i Karibi

Severna Amerika Okeanija

Izvor: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2002 Revision and World Urbanization Prospects: The 2001 Revision, http://esa.un.org/unpp, 17 September 2003 Slika 5. Regionalna distribucija stanovnitva u periodu od 1950. - 2030. sa projekcijom do

2050. godine

Nejednaka distribucija stanovnitva takoe ima znaajan uticaj na ugroavanje ivotne sredine ljudskim aktivnostima. Vie nego 90% rasta svetskog stanovnitva otpada na manje razvijene regione. Broj stanovnika u Africi trebalo bi da se vie nego udvostrui izmeu 1995 i 2050 godine sa 720 miliona na 2

manje razvijenih zemalja budu usvajali ivotne standarde industrijski razvijenih zemalja, potronja energije i ostalih dobara po stanovniku e rasti, dovodei do poveanja efekata na ivotnu sredinu.

02468

M

i

l

i

j

a

r

d

i

SjedinjeneAmerickeDrave

Zemlje bivegSovjetskog

bloka

Ostalerazvijenezemlje

Zemlje urazvoju

Broj stanovnika

1999. Godina 2020. Godina

05

1015202530

)

H

i

l

j

a

d

a

m

i

l

i

j

a

r

d

i

d

o

l

a

r

a

(

n

i

v

o

1

9

9

7

.

SjedinjeneAmerickeDrave

Zemlje bivegSovjetskog

bloka

Ostalerazvijenezemlje

Zemlje urazvoju

GDP

1999. Godina 2020. (niski ekonomski rast) 2020. (srednji ekonomski rast) 2020. (visoki ekonomski rast)

010203040506070

H

i

l

j

a

d

a

d

o

l

a

r

a

(

n

i

v

o

1

9

9

7

.

)

SjedinjeneAmerickeDrave

Zemlje bivegSovjetskog

bloka

Ostalerazvijenezemlje

Zemlje urazvoju

GDP po glavi stanovnika

Izvor: [CBO, 2003] Slika 6. Projekcije regionalnog rasta populacije i ekonomskog rasta prema Kongresu

0123456

M

i

l

i

j

a

r

d

i

t

o

n

a

C

O

2

SjedinjeneAmerickeDrave

Zemlje bivegSovjetskog

bloka

Ostalerazvijene

zemlje

Zemlje urazvoju

UKUPNA KOLICINA EMISIJE

1999. Godina 2020. (niski ekonomski rast) 2020. (srednji ekonomski rast) 2020. (visoki ekonomski rast)

01234567

T

o

n

a

C

O

2

p

o

s

t

a

n

o

v

n

i

k

u

SjedinjeneAmerickeDrave

Zemlje bivegSovjetskog

bloka

Ostalerazvijenezemlje

Zemlje urazvoju

EMISIJA PO GLAVI STANOVNIKA

00.20.40.60.8

1

T

o

n

a

C

O

2

/

h

i

l

j

a

d

u

d

o

l

a

r

a

G

D

P

SjedinjeneAmerickeDrave

Zemlje bivegSovjetskog

bloka

Ostale razvijenezemlje

Zemlje urazvoju

INTENZITET EMISIJE

Izvor: [CBO, 2003] Slika 7. Projekcije emisije ugljendioksida po regionima prema Kongresu Sjedinjenih

Amerikih Drava

Emisija ugljenmonoksida po glavi stanovnika

0

2000

4000

6000

8000

00

00

00

00

18000

85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97

Godina

Hrvatska

100

120

140

160

E

m

i

s

i

j

a

C

O

(

k

g

)

SlovenijaSlovackaRumunijaPoljskaLitvanijaLatvijaMadarskaEstonijaCeka RepublikaBugarska

Izvor: ETC/Air Emissions (Database version 2.2, 1999/10/25), national submissions to CLRTAP/EMEP (November 1998) Slika 8. Emisije ugljenmonoksida u zemljama u tranziciji u periodu 1985. 1997. godina

Analize Mumaua i Talisa, na primer, pokazuju da je poboljanje kvaliteta

ivota u Kini u periodu izmeu 1950. i 1990. godine dovelo do poveanja emisije ugljendioksida po stanovniku za sedam puta!

RRaasstt ssttaannoovvnniittvvaa ii oobbnnoovvlljjiivvii rreessuurrssii

Migracije stanovnitva iz ruralnih u urbane delove, rast stanovnitva i koncentracija tog rasta u nerazvijenim delovima sveta dovode do razliitih efekata ljudske aktivnosti na obnovljive resurse: zemljite, vodu i vazduh. umama, koje predstavljaju zatitnike biodiverziteta na Zemlji i omoguavaju funkcionisanje vitalnih funkcija u mnogim globalnim sistemima, mora se posvetiti posebna panja.

Poljoprivredno zemljite

Jo je Maltus na bazi svojih opservacija u Engleskoj u 18. veku zakljuio da poljoprivredno zemljite predstavlja osnovni ograniavajui faktor rasta

rastom proizvodnje hrane. Ukupno poljoprivredno zemljite, za koje se smatra da iznosi oko 1,45 milijardi hektara, povealo se za priblino 1% u ranim osamdesetim i sredinom devedesetih godina ovog veka. Najvee poveanje od ranih osamdesetih zabeleeno je u Africi (blizu 6%). U istom periodu u Evropi je zabeleeno smanjenje od oko 3%.

Najvei deo najkorisnijeg zemljita ve se koristi za proizvodnju hrane. Manji deo ovog zemljita je izgubljen procesom urbanizacije ili uniten upotrebom neadekvatnih agrikulturnih mera, preteranom ispaom ili drugim ljudskim aktivnostima. Do danas najsveobuhvatnija procena degradacije poljoprivrednog zemljita - GLASOD (Global Assesement of Soil Degradation) [ISRIC, 1998] barata podacima da je 17% zemljita pod biljkama uniteno, a 10% se moe smatrati kao delimino uniteno. Zemljite je uniteno ako su njegove hemijske, fizioloke ili bioloke osobine izmenjene i ako te izmene dovode do nemogunosti raanja. Prema GLASOD-u uzroci degradacije poljoprivrednog zemljita su skoro podjednako raspodeljeni na preteranu ispau, poljoprivredne aktivnosti i upravljanje umskim fondom [GLASOD, 1990]. Doprinos stanovnitva degradaciji zemljita u manje razvijenim zemljama jo uvek je predmet brojnih rasprava.

Ljudska aktivnost doprinosi unitavanju zemljita, ali ponekad doprinosi i njegovom ozdravljenju, tako da su neki naunici veoma optimistini kada govore o unapreenjima koji mogu da umanje praksu unitavanja zemljita. Danski ekonomist Ester Boserup jo sedamdesetih godina smatrala je da pritisak rasta stanovnitva nagoni poljoprivredne proizvoae da razvijaju neke inovacije kao to su navodnjavanje, upotreba novih agrikulturnih mera, ili kompostiranje. Neke studije potvrdile su ovakve predpostavke (najbolji primer je Kenija). Ali mnogi naunici smatraju da razlog inovacija u poljoprivredi nije pritisak rasta stanovnitva, ve je to politika vladajuih struktura u pravcu ohrabrivanja inovacija i zatite poljoprivrednog zemljita.

Mnoge druge studije potvrdile su da rast stasnovnitva i njegova gustina ima negativne posledice na kvalitet zemljita. Studija koja je obuhvatila 38 zemalja podsaharske Afrike otkrila je da rast stanovnitva utie na uestanost etve, degradaciju zemljita i smanjenje kontrole upravljanja komunalnim zemljitem. Ova studija nije otkrila povezanost rasta populacije i unapreenja u poljoprivredi.

Neke studije otkrile su da pritisak porasta stanovnitva u ruralnim delovima dovodi do pojave napasanja stoke ili saenja poljoprivrednih kultura u umskim arealima, u brdovitim predelima i na zemljitu koje nije pogodno ili ima slabiji kvalitet. Ovo takoe moe biti jedan pod uzroka degradacije poljoprivrednog zemljita.

Kvalitet vode i njen nedostatak

podnoenja zavisi mnogo vie od smenjivanja sunih i kinih perioda, nego od srednje godinje koliine padavina.

Veliki reni slivovi pokrivaju mnogo vie od teritorije jedne drave. Upotreba i gazdovanje vodnim slivom u gornjem toku moe imati znaajne posledice na uslove korienja u drugoj dravi koja se nalazi u donjem toku renog sliva. Tako, na primer, kada se analizira sliv Ganga, vidljivo je da krenje uma i upotreba vode u Nepalu i Indiji utie na smanjenje renog toka i koliine vode i prouzrokuje due sune periode, salinizaciju i smanjenje ribnog fonda u Bangladeu. Naalost, skoranji primeri zagaenja Ibra u donjem toku na teritoriji Kosova, koje se nalazi pod upravom meunarodne zajednice, to je dovelo do ogromnih problema u snabdevanju vodom srpskih gradova u gornjem toku, pokazuju da ni naa zemlja nije imuna od ovakvih problema.

Srednje godinje raspolozive kolicine obnovljivih vodnih resursa

0 2000 4000 6000 8000 10000

Madarska

Poljska

a Republika

Rumunija

Bugarska

Slovacka

Makedonija

i Crna Gora

Litvanija

Latvija

Hrvatska

Albanija

ercegovina

Estonija

Slovenija

metara kubnih

Cek

Srbija

Bosna i H

Izvor: [World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank, 2000] Slika 9. Srednje godinje raspoloive koliine obnovljivih vodnih resursa u zemljama u

tranziciji u 2000. godini

takoe utie na smanjenje vlanih tropskih uma, koje predstavljaju stanita za mnoge ugroene biljne i ivotinjske vrste.

0 20 40 60 80 100

Tirana

Bukuret

Zagreb

Beograd

Varava

Sofija

Viljnus

Prag

udimpeta

Talin

Riga

Bratislava

Ljubljana

B

Izvor: [World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank, 2000] Slika 10. Procenat ukupne koliine otpadnih voda koji se preiavao 1993. godine u

glavnim gradovima nekih zemalja u tranziciji

Dok sa jedne strane postoji konstantna potreba za poveanjem zaliha zdrave pitke vode za gradove i sela, ovo je praeno loom infrastrukturom i nedostatkom uslova zbog siromatva, kao i rastuim zagaenjem renih slivova i povrinskih voda. Blizu 100 milijardi dolara uloeno je irom sveta i periodu od 1981. do 1990. godine da bi se ubrzala ugradnja sistema za preiavanje vode u siromanim zemljama, ali je broj ljudi koji su obuhvaeni koristima od ovih sistema bio manji od rasta stanovnitva u tim zemljama, posebno u urbanim centrima. Krajem dvadesetog veka oko 1,2 milijarde ljudi u siromanim zemljama jo uvek nije imalo zdravu pijau vodu a blizu 3 milijarde, odnosno vie od polovine svetskog stanovnitva nema odgovarajue sanitarne uslove.

Procenat prerade otpadnih voda u glavnim gradovima zemalja u tranziciji u 1993. godini

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Tirana

Bukuret

Zagreb

Beograd

Varava

Sofija

Viljnus

Prag

Budimpeta

Talin

Riga

Bratislava

Ljubljana

Izvor: [World Resources Institute, UN Environment Programme, UN Development Programme, and The World Bank, 1998] Slika 11. Procenat prerade otpadnih voda u glavnim gradovima zemalja u tranziciji u 1993.

godini U mnogim manje razvijenim zemljama poveane koliine industrijskih

otpadnih voda i efluenata iz stambenih zona premauju kapacitete za tretman otpadnih voda i zagauju povrinske i podzemne vode. Na primer, vrsti otpad iz industrije papira, tekstilne industrije i proizvodnje hrane u Aleksandriji (Egipat) dolazi do jezera Mariut, to je dovelo do smanjenja ribljeg fonda u ovom jezeru za 80% osamdesetih godina. Poznat je i podatak da se u reku Tiete dnevno izliva nekoliko stotina tona industrijskog otpada iz oblinjeg Sao Paola (Brazil) [United Nations, 1998]. Stanje nije yadovoljavaju ni u naoj zemlji. Uporeivanjem podataka o koliinama otpadnih voda koje se prerauju za glavne gradove zemalja u tranziciji (sa kojima se moemo porediti, razvijeni su svakako daleko ispred nas) moe se videti da Beograd sa svojih neto vie od 10% preraenih otpadnih voda iza sebe ima samo jo Zagreb, Bukuret i Tiranu, dok su, recimo, Sofija ili Ljubljana daleko ispred Beograda.

Vie od jedne milijarde ljudi u Aziji za kunu upotrebu koristi podzemne vode, a rezerve podzemnih voda su sve vie znaajno kontaminirane, posebno od upotrebe pesticida i drugih sredstava za zatitu bilja u poljoprivrednoj proizvodnji.

N i i t i d j j k j j t b lj j k j

Iako veza izmeu stanovnitva i pitke vode kao resursa jo uvek nije sasvim jasna, veliki broj kljunih karakteristika ove veze sasvim su dobro obrazloene. Rast stanovnitva jasno poveava potrebe za vodom i u nekim regionima (i sa nekim itaricama, kao to je pirina) doprinosi smanjivanju koliine nadzemnih voda. Ovi efekti veoma zavise od lokalne klime, vegetacije, geolokih faktora, ali i od lokalne politike.

Okeani

Uticaj ljudskih aktivnosti je predmet rastueg interesovanja prirodnih nauka. Januara 1998. godine 1600 naunika iz oblasti biologije i ekologije iz 65 zemalja izrazili su zabrinutost da su svetski okeani sve vie ugroeni zagaenjem i unitavanjem ekosistema. Ujedinjene Nacije proglasile su 1998. svetskom godinom okeana.

Nestajanje zaliha morske ribe predstavlja dobar primer ta se moe desiti kada se obnovljivi resursi preterano koriste. FAO (Specijalizovana agencija UN za hranu i poljoprivredu) procenjuje da je vie od dve treine zaliha morske ribe izlovljeno na, ili blizu maksimalnog odrivog nivoa do 1993. godine. U severnom Atlantiku ulov atlanskog bakalara opao je na etvrtinu u odnosu na koliine ulovljene ezdesetih godina. U 1990. godini na azijskoj obali Tihog okeana sve zalihe ribe koje su eksperti prouavali eksploatisane su na, ili blizu odrivog nivoa.

Osnovni uzrok nestajanja ribe je prekomerni ulov, kako od strane velikih industrijski orjentisanih flota, tako i od strane malih flota i ribara. Granice ulova morske ribe su moda njaznaajniji aspekt ukupne proizvodnje hrane u svetu. Prema mnogim predpostavkama sadanji nivo ulova je blizu maksimalnog. Predpostavke FAO su da je mogu dalji porast od blizu 10 miliona tona, ukljuujui 4 miliona tona od boljeg upravljanja ribljim fondom kako u Atlatiku, tako i u Tihom okeanu i 2 miliona tona od razvoja ribolova u Indijskom okeanu.

Pored ovoga, svetske zalihe ribe i okeani uopte ugroeni su virusima i bakterijama koji utiu na ivot u moru. Cvetanje algi poznato kao crvena plima, poveava se po svojoj incidenci, trajanju i geografskoj rasprostranjenosti.. U crvenoj plimi akumuliraju se toksini koji mogu prouzrokovati ozbiljne bolesti kod ljudi. U severozapadnom Tihom okeanu u uzorcima algi zahvaenih cvetanjem otkriveni su neurotoksini koji mogu da dovedu do gubitka pamenja i esto do smrti.

Crvena plima je samo jedan od primera bolesti koje se javljaju u okeanima i morskim vrstama, od korala do delfina. U 1988. godini blizu obale Danske u Baltikom moru ubijeno je 18000 foka. Uzrok je bio virus, za koji se do tada nije znalo Isti virus doveo je do smrti stotine delfina u Golfskom zalivu blizu meksike

Stanovnitvo, ume i biodiverzitet

Poveavanjem zahteva za vie hrane, goriva, stanita i drugih potreba, rast stanovnita i urbanizacija doprinose gubitku povrina pod umama irom sveta. Prema studijama Svetskog instituta za resurse i Svetskog centra za praenje konzervacije, blizu polovine uma koje su postojale na Zemlji pre 8000 godina je ve izgubljeno, prevashodno zbog ljudske aktivnosti.

Svetski fond uma je bitan iz nekoliko razloga. ume obezbeuju celulozu i drvo i predstavljaju podruja prirodne lepote i podruja za rekreaciju. U njima se nalaze stanita miliona biljnih i ivotinjskih vrsta, od kojih veina jo nije prouena. ume su znaajni inioci svetske klime i stvaraoci rezervi kiseonika, a uz to apsorbuju suvinu vodu i spr