Miran Hladnik

197 Miran Hladnik Filozofski fakultet, Ljubljana

TEMELJNI PROBLEMI HISTORIJSKOG ROMANA

Historijski roman ne ini se ba svjeom temom za literarnonaunu raspravu. Zar o ovom anru nije ve sve bitno reeno i nije li svako daljnje raspravljanje suvino? Tako bi se moda mogli upitati struni itatelji u sistemima velikih literatura, tamo gdje monografij na temu historijskog romana ima ve nepregledno mnogo. Pitanje, meutim, nije primjereno slovenakom literarnom prostoru, u kojem monografije o domaem historijskom romanu ili o historijskom romanu kao anru svjetske literature jo nema1. Da se ne radi o antikvarnoj akademskoj raspravi dokazuju mnoge strane studije nastale posljednjih godina. Namjera ovog pisanja je saeti glavne teme savremenog raspravljanja o historijskom romanu. Navedena struna literatura je uglavnom nje-maka i engleska - ne samo zato to mi je bila najlake dostupna2, nego i stoga to u ta dva jezika rasprava o historijskom romanu vero-vatno ima vie nego u svim drugim jezicima zajedno. Sve brojne ref-erence nije bilo mogue uobziriti ak ni za statistike potrebe; sai-manje se ograniilo na najpoznatiju svjetsku strunu literaturu, te monografije koje osvjetljuju anr u manjim literaturama. Najraniji interes za historijski roman pripada bibliografiji i potie iz elje za sreivanjem nepreglednog korpusa tekstova, kako bi se na taj nain pruila pomo potencijalnom itatelju (Dickinson 1935 -- 1986, McGarry 1963 idr.). Tada prireeni katalozi bili su namijenjeni konzu-mentima koje oito nije zanimala artistika koliko tematska dimenzija anra. Budui da tematski bibliografski pregledi historijskog romana izlaze, u dopunjenim izdanjima3 jo i danas, moemo smatrati da i-tanje historinog romana kao svojevrsnog oblika historiografskog raporta - sa namjerom stjecanja praktinog znanja o historijsim do-gaajima - nije nita rijetko i sluajno. Anotirani bibliografski vodii vezani su za podruje estetike samo toliko koliko su prisiljeni odabirati meu masom tekstova i pri tom uzimati u obzir itljivost, dopadljivost, dakle, na odreen nain, literarnu kvalitetu. Veliki broj radova koji

1 Jedina opsenija objavljena rasprava na tu temu je ona Katarine Bogataj-Gradinik Literarne konvencije u slovenakom historijskom romanu 19. stol-jea (1994). 2 Literaturu na temu historijskog romana pretraivao sam uz potporu Austri-jskog instituta za istonu i jugoistonu Europu u septembru 1992. u bekoj Univerzitetskoj biblioteci, a na jesen 1994. u biblioteci Kanzakog univerziteta u Lawrencu kao Fulbrightov stipendista. 3 Npr. Historical Fiction: Guide... McKinley Bibliographies, 1 (Philadelphia, 1964[8]).

Razlika/Diffrance broj 1 - casopis za kritiku i umjetnost teorijet

198 Miran Hladnikanaliziraju beletristiku produkciju na neku od historijskih tema skoro da nema prave veze sa literarnom naukom, nego spada prije u his-toriju odnosno sociologiju, poto ih vie zanima historijski dogaaj sam nego njegovo literarno prispodobljenje.

Literarnoj nauci blie je bibliografsko razvrstavanje i komentiranje velikog korpusa tekstova po nacionalnoj pripadnosti (jeziku) i unutar toga po epohama i anrovskim podtipovima. Jedna od takvih historija (Nlod 1969, 212, 317) zna i za Slovence. U njoj, meutim, manje oduevljuju sami podaci o slovenakom historijskom romanu: Lev-stikov Martin Krpan kao romantina simbolina legenda i Juriev Deseti brat kao realizacija Levstikovog realistikog literarnog pro-grama; nijedan od ta dva teksta nismo navikli uzimati za historijski roman, to je samo dokaz ukorijenjenosti stereotipnih periodizacijskih oznaka i njihove nepouzdanosti kad ih ukrtavamo sa anrovskim.

U okviru bibliografskog popisivanja ureenog po razdobljima, dogaa-jima i osobama rodila se i potreba za praktinom definicijom histori-jskog romana, za njegovo razgranienje od srodnih anrova i us-postavu odreene tipologije (Nlod 1969, Dickinson 1986). Bibliograf-ski popisi ponegdje su osnova obimnijih literarnohistorijskih analiza. Do vrednovanja tekstovnog korpusa literarna se nauka probila najprije u okviru istraivanja trivijalne literature, gdje joj ruke vie nisu bile vezane odnosom zadivljenosti prema pojedinanom autoru ili tekstu (npr. Bauer 1930). Klasifikacija hrpe tekstova po anrovskim podti-povima postaje standardnim poslom literarne historije (Hvi 1988, Dokoupil 1987) i materijalno je polazite statistiko-stilskih i drugih empirijskih analiza (Drop 1958, Eggert 1971, tepan 1986).

O vremenu

Vrijeme je jedna od temeljnih jedinica fizikog svijeta i sredinja kate-gorija historijskog romana na slian nain kao to je prostor temeljna kategorija putopisnog romana i kao to je dom temeljna kategorija seoske prie a zloin temeljna kategorija kriminalistikog romana. Preciznije, radi se o prolom vremenu; budunost je naravno vrijeme anra naune fantastike i djelimino utopije, sadanjost pak repor-tanog romana.

Historija anra historijskog romana poinje sa Walterom Scottom. On je, naime, donio u literaturu neto ega prije nije bilo: novi osjeaj za vrijeme ili historijsku svijest. Kako je bilo sa osjeajem vremena prije Scotta, govori Gnter Dux u knjizi Die Zeit in der Geschichte (1989). Vrijeme je prilino apstraktna kategorija; koncept vremena stoga se u povijesti civilizacije formirao polahko i kroz razliite stadije. Problemi to ih sa vremenom ima odrastajue dijete mogu biti ilustracija teko-ama koje je sa vremenom imala civilizacija. U ranoj antici jo nije bilo univerzalnog vremena u dananjem smislu, dakle, mjerenog satom i kalendarom. Mjerilo vremena nisu bili sati, dani, mjeseci, godine, nego


199 Temeljni problemi historijskog romana dogaaji4. Sa dananjeg stajalita ini se samo po sebi loginim go-voriti da se tog i tog datuma u to i to vrijeme desilo to i to, a tog i tog u isto vrijeme nije se desilo nita. Rana antika je znala samo aktivno vrijeme, vrijeme dogaaja a nije umjela osvjestiti vrijeme izmeu dva dogaaja. Danas npr. za relativno mirno razdoblje 1918-1939. kaemo "vrijeme izmeu oba rata". Ranoantiki ovjek mogao bi rei samo "poslije prvog svjetskog rata" ili "prije drugog svjetskog rata". Za dananje razumijevanje samovoljno i neprecizno vladanje vremenom u Ilijadi najbolji je dokaz za reeno. U Ilijadi su dogaaji predstavljeni kao da neposredno slijede jedan iza drugog i kao da meu njima nije bilo velikih vremenskih praznina. Kad osoba spava s njom spava i vrijeme. Homer nije imao predstavu o pojmovima kao to su kasnije, prije, istovremeno, o ovo doba. Nedostajala mu je nadreena vremen-ska struktura, pripovjedako vrijeme koje bi koordiniralo dogaaje (Dux 1989, 256)5.

Sa Herodotom, "ocem historiografije'', u 5. stoljeu p. n. e., a moda i ranije, zapoinje sljedea razvojna faza. Vrijeme se tada razdvojilo od konkretnih dogaaja (dokument tog osamostaljenja je personifikacija vremena u liku boga Kronosa) i tako postalo vie savladljivije. Hero-dotovo vrijeme je kompaktnije od Homerovog, njegova preglednost postignuta je po dovoenjem u vezu sa centrima moi (dinastijama) i njihovom djelatnou (armijama). Tipino temporalno pravilo je: "U vremenu kad je vladao ...'', a trajanje je, to je inae svojstveno primi-tivnim sredinama, vremenski dohvatljivo najvie tri generacije unazad; s druge strane te granice osjeaj za vrijeme se gubi (278). U antici nema svijesti o jedinstvenom svjetskom vremenu jednako kao to ne postoji pojam svjetskog dogaanja i svjetske historije. Zbivanja su kod Herodota meusobno povezana proroanstvima i snovima, koji do-gaaju odreuju poetak i kraj, daju mu jedinstvo, shvatajui ga sud-binski odreenim i nekontigentnim. Jer dogaaji su ovisni o sudbini, oni nisu posljedica proteklih dogaaja nego dolaze iz budunosti. Sa-danje vrijeme je samo kretanje prema budunosti. Trojstvo prolost-sadanjost-budunost antika nije poznavala.

Rani srednji vijek nije puno promijenio od antikog koncepta vremena. Vrijeme je lokalno vrijeme, vrijeme konkretnog dogaaja i konkretne osobe. Svaki ovjek ima svoje vreme. Ovu tezu ponajbolje ilustrira folklorna frazeologija: "Dolo je njegovo vrijeme'', ili "Sve se desi u svoje vrijeme.'' Personalizirano vrijeme je uzrok i pokreta svih stvari, ukratko gospodar svega sa kakvim razlogom bi inae srednjevekovni ovjek psovao "sat", kad se rodio. Jo uvijek nema nikakvih sluajnosti. U ranosrednjevjekovnim epovima fabula ne pro-izlazi toliko iz dogoaja koji su se prije desili, koliko iz dogaaja koji su prije opisani, znai prostorna predstava prevlauje nad vremenskom. Neki filozofi pripisuju prelomnu ulogu u razumijevanju vremena

4 I danas je popularno odreivanje vremena kao "razdoblja, u kojem se neto desilo'' (Funk and Wagnalls New Encyclopedia, 1993). 5 Gramatika sredstva za izraavanje vremenskih kategorija (trajanje, is-tovremenost i sl.) od jezika do jezika se razlikuju. Naa se svijest formira skupa sa jezikom pa bi bilo zanimljivo provjeriti u kojoj mjeri te razlike utiu na razvoj historijskog romana u razliitim jezicima.


200 Miran Hladniksrednjevejkovnim samostanima gdje su rad i molitva bili organizirani u strogim ciklusima, ali, po Gnteru Duxu, ni tu ne moe se govoriti o svjetskom, svugdje jednakom vremenu, jer fratri do 15. stoljea nisu ivjeli po satu nego po sunevom izlasku i zalasku; ciklini vremenski koncepat ("iz praha si, u prah se vraa"), simboliziran uvijek istim i strogim manastirskim satom, prije je ilustracija Boje vjenosti nego ljudskog trajanja6.

Kada je vrijeme do te mjere postalo znaajno da je ljude poelo zani-mati koliko je sati, nije ba jasno. Neki hrabro povlae granicu u 11. ili 12. stoljee, drugi manje hrabro u renesansu, u 14. i 15. stoljee, kada su po evropskim gradovima (najprije samo u najrazvijenijim) na grad-ske kue i crkvene kule poeli ugraivati satove, koji su zvonjenjem obiljeavali poetak i kraj rada. Izum satnog mehanizma u 14. stoljeu povezuje se sa sve stroom organizacijom proizvodnje u tekstilnoj manufakturi.

Visoki srednji vijek otkrio je pojam svjetskog vremena. Sa satom vri-jeme postaje objektivno mjerilo. Tek tada su sudbonosnost i suenost poeli gubiti svoje znaenje naslijedila ih je sluajnost. Meu do-gaajima, koji su bili do tada jednakovrijedni, oblikovala se hijerarhija. Poto su dogaaji sluajni znai da bi se umjesto toga to se desilo, moglo desiti i neto sasvim drugo. Priati o proteklom je znailo od-abrati red dogaaja. Vrijeme nije vie apsolutni vladar stvari, u redosli-jedu dogaaja tota moe biti i okrenuto: neko moe "dobro gospo-dariti sa vremenom'', neko "zna okrenuti vrijeme sebi u korist"; razvija se, dakle, osjeaj za manipulaciju sa vremenom vrijeme se da isko-ristiti. Budui da je vrijeme mogue organizovati priroda je izgubila ulogu interpretacijske paradigme, drugim rijeima: vrijeme nije vie ciklino organizirano kao priroda u svojim godinjim ciklusima. Situa-cija, paradoksalno, postaje slina onoj u ranoantikom vremenu: ne-kad nije vrijeme znailo nita ako ga nisu ispunjavali dogaaji, sada ne znai nita ako ga se ne moe korisno upotrijebiti. Apstraktno pragmatino vrijeme iz ljudske je svijesti izguralo prijanje mistino i metafiziko vrijeme.

Posljednja faza (zadnjih 200 godina) donijela je ideju o razvoju vre-mena, odnosno napretku. Giambattista Vico je jo u poetku 18. stol-jea razumio historiju kao ciklian proces koji prolazi kroz razliite stadije (vrijeme bogova, vrijeme heroja i vrijeme ljudi) od barbarstva k civilizaciji i opet natrag u barbarstvo. I Johann G. von Herder u posl-jednjoji etvrtini 18. stoljea postavlja tezu da priroda i ljudska historija djeluju po istim zakonima. U 19. stoljeu misao o razvojnosti vremena van kategorije ciklinosti zasnivaju Auguste Comte (za njega postoje tri razvojne historijske faze: teoloko vrijeme, kojim vladaju monarsi, metafiziko ili apstraktno vrijeme, koje reguliraju drutveni ugovori izmeu klasama, i pozitivno vijreme, kojim vlada nauka), Wilhlem F. Hegel (istorija mu je proces oslobaanja) i u prirodoslovlju Charles Darwin. Na sve stvari smo navikli gledati kao na pojave sa svojom historijom, t.j. sa svojim poetkom, razvojnim vrhom i krajem; ovek

6 Prvi put je 1370. u Londonu dravno vrijeme (sa satom kao jedinicom - unit of time) zamjenilo vjersko vrijeme. Prvi javni sat proradio je u Italiji 1309.


201 Temeljni problemi historijskog romana ima osjeaj za vrijeme ugraen u gene i mora ga se samo tome pri-uiti (Whitrow 1990). ovjekove zamisli o vremenu se mijenjaju kako se mijenja svijet u kojem ivimo i drsko bi bilo govoriti da je proces oblikovanja svijesti o vremenu ve zavren.

O granicama anra

Od pozicije istraivaa zavisi kada e datirati nastanak anra. Walter Scott moe biti zaetnik historijskog romana, a moe biti i predstavnik posljednje, parodine faze u razvoju pseudofaktine proze7. anrovske norme podvrgnute su stalnom postupnom mijenjanju. Promjene se inae vide kao odstupanje od norme i tee inovativni tekst postaviti izvan an-rovskih okvira; a kad se odstupanja od anrovske norme ponu po-javljivati isuvie esto onda ona sama postaju anrotvorna. U anrovskoj logici kontinuitet uvijek ima prednost nad diskontinuitetom. Promjene pak dolaze s novim konjunkturama, literarnim bujicama, pokretima i kolama, koje su, za razliku od anrova, koji gravitiraju ka stalnosti, promenljivi modeli. im prihvate predloenu inovaciju, ve kreu ka drugoj. Autori se rae vide u ulozi predstavnika odreene bujice nego odreenog anra, zato im nije ba vjerovati kad ubjeuju itatelje u svoju originalnost. an-rovska pravila mogu se do neke mjere zaobii, ali nikada im se ne moe sasvim umai. Bujice nikad u cjelosti ne mijenjaju anrove, utiu samo na njihove pojedinane elemente. Modernizam dvadesetih godina je tako u historijski roman unio bujicu svijesti. Ali poto se historijskih tema u prin-cipu kanio, inovacija dugo vremena nije mogla postati anrotvorna i prev-ladalo je ubjeenje da je eksperiment sa historijskim romanom inkom-patibilan i da je historijski roman svojstven realistikom izraajnom maniru (Wesseling 1991).

Danas se teka akademska pitanja o poetku i kraju anra, o tome koji tekstovi mu pripadaju a koji vie ne, kakva je jezgrena struktura anra, koji su nuni uslovi da bi neki tekst pripadao tom a ne drugom anru, ine sve vie nepotrebnim, jer ne izraavaju nita do li stisku pogrene, recimo "bioloke'' ili "organine'', koncepcije anrova. Literarni anr usporeu-jemo sa ivim organizmom sa jezgrom i tijelom. Tekstovi reprezentativni za anr postavljeni su u jezgro, a ostali neovisno o stupnju lojalnosti pozicionirani su sve vie prema obrublju, ali uvijek (osim u patolokim primerima) tako da je jasna njihova pripadnost organizmu. Literarne tvorevine naravno nisu takve prirode da bi im model u svim sluajevima pristajao. Literarni "organizmi'' (anrovi, razdoblja, vrste... ) snano se dotiu jedan drugog, mijenjaju se, udruuju i cjepe, meusobno se jedu, ukratko: danas je njihov registar takav, sutra ve drukiji i nije mogue uvijek za svaki tekst jasno odrediti kojem "organizmu'' pripada. Tekst primjerice moe biti lan dva anra odjednom (Wesseling 1991). Primjer takve dvojnosti u slovenakoj literaturi je komini historijski roman i erot-ini historijski roman.

7 Najvie se razlikuju prijedlozi za utvrivanje godine nastanka ruskog histori-jskog romana: 1800, 1829, 1850 ili 1860. Neki smatraju Lava N. Tolstoja zaetnikom pravog historijskog romana, za druge Tolstoj obiljeava njegov kraj.


202 Miran HladnikAko ve elimo sinhroni opis sistema onda takav opis vai samo za tanko odsjeenu vremensku kriku, inae se bolje sloiti sa injenicom da se anrovi mijenjaju, ak tako snano da su kasniji tekstovi jedva jo slini poetnim, da nemaju zajedniko identifikacijsko jezgro i da je jedino to nas opravdava da govorimo o jednom anru samo an-rovsko ime odnosno svijest, da se radi o posebnoj pojavnosti. S tako radikalnom relativizacijom pojma anra je ve lake zakljuivati o pra-vom poetku historijskog romana. Nastao je onda kada se javila svi-jest o novom kvalitetu i to je bilo sa Walterom Scottom, iako je djela historijske naravi bilo i prije. Imala su drukiji anrovski predznak: roman strave, viteki roman i slino8. Scottov pronalazak je prezen-tacija prolosti kao neeg to je razliito od sadanjosti; on je u roman unio osjeaj za vrijeme ili svijest o mijenjanju vremena, znai, histori-jsku svijest9. Rasprave o anrovima moemo rasvrstati oko dvije krajnje teorije. Starija prototipska teorija pokuava pronaii poetni tekst anra, pro-totip iz kojeg bi u nekoj genetskoj sprezi nastali svi ostali tekstovi anra. Druga teorija je relativistika i negira postojanje anrovskog jezgra koje bi nudilo elemente obavezne za sve primjerke anra. Ona tvrdi da su tekstovi u anru samo naizgled slini i da se grupiu u anr prije na institucionalnoj podlozi ( autorovoj ili izdavakoj namjeri, sudu kritike i slino) nego na podlozi formalne strukture. Promjenljivost an-rova dovela je najskeptinije teoretike do zakljuka da anrove uope nije mogue izvoditi iz tekstovnih karakteristika, jednako kao to nije mogue objasniti razlike izmeu knjievnog i neknjievnog teksta - historiografski i romaneskni tekstovi ukazuju se tako formalno jed-nakim (Gerald Prince, Hayden V. White, John R. Searle, Linda Hutch-eon). Nije dobro pristati ni uz jednu od krajnih teorija ali vrijedi, sagla-siemo se sa Davidom Fishelovom10, potraiti rjeenje negdje izmeu. Premda je definiranje anrova samo iz tekstovnih karakteristika prob-lematino, najnovija empirijska istraivanja dokazuju da anrove ne odreuju samo makrotekstni elementi, nego da su prepoznatljivi do neke granice ak na ravni mikrosekvenci teksta (Hayward 1994).

O uskrsnuu historijskog romana

Poimanje historijskog romana kao "vjenog anra'' ( jo u Bauer 1930) danas je rijetko. Ali je jo uvijek je popularno oslanjanje na Lukcsevu materijalistiku teoriju po kojoj je historijski roman produkt nove na-cionalne i historijske svijesti stvorene evropskom industrijalizacijom i

8 Roman strave je za razliku od prethodnih sluajnih i sporadinih tekstova sa historijskom tematikom (npr. elizabetanski pikarski roman) pristupio povijesti sistematino, na anrovski nain. Prolost je smatrao uzbudljivijom od sa-danjosti, ali je njegov interes ogranien iskljuivo na egzotiku i opskurnost srednjeg vijeka. 9 Scottovo prvenstvo nije ba neproblematino; Wolff (1970) i Cuddon (1991) istu tehniku i inovacije pronalaze ve godine 1800. godine kod irske autorice Marie Edgeworth. 10 Genre Theory and family resemblance - revisited, Poetics 20 (1991), 123-38.


203 Temeljni problemi historijskog romana francuskom revolucijom. Iako se historijski roman javio u Engleskoj, a u Francuskoj ga ima relativno malo, Lukcs je francuskoj revoluciji i parikoj pobjedi buroazije pripisao odluujuu ulogu u roenju an-ra11. Iz politiko-ideolokih razloga odbacio je stimulativnu ulogu nje-make romantike, suprotne francuskoj revoluciji, ali naklonjene histori-jskom romanu kao mogunosti aktuelizacije prolosti, umjesto, po Lukcsu ispravnog, stremljenja ka njenom objektivnom predstavljanju i ka otkriu opih zakonitosti historijskog razvoja na osnovu pojedina-nih historijskih dogaaja.

Trebalo bi se odrei neplodnih raspri emu pripada prvenstvo, materi-jalnim uslovima, tj. razvoju industrije, ili ljudskoj svijesti. Po materijalis-tikom shvatanju primaran je razvoj industrije, koji je poeo ubrzano mijenjati ljudske ivote, po idealistikom shvatanju primat se daje svi-jesti. Diskusija o tome da li svijest uzrokuje promjene u materijalnom ivotu ili promjene u materijalnom ivotu stvaraju novu svijest (prim-jerice: da li su historijsku svijest oblikovali francuska revolucija 1789. i napoleonski ratovi, kako tvrdi Lukcs, ili je bilo obrnuto kao to tvrde Wesseling 1991 i Wittkan 1992) ne spada vie u literarnu nauku, te je mirno moemo zaobii, bez obaveze da se opredjeljujemo za jednu ili drugu krajnju mogunost.

Prije roenja historije (novog osjeaja za vrijeme) prolost je u lit-eraturi imala standardan oblik sage (historije roda), legende ili mita (Emrich 1965). Proces formiranja nove svijesti bio je postepen. Bila je poznata ve u prosvjetiteljstvu, ali se upotrebljavala reduktivno, samo za promiljanje o budunosti; u potpunosti je zaivjela tek sa roman-tikom koja aktuelizira doktrinu o organskom jedinstvu historijskih po-java (organskost je pak dovela do pojave koncepta razvoja od-nosno napretka) i doktrinu o samosvojnosti nacionalne kulture (Fleishman 1971). U filozofiji do promjena dolazi izmeu 1760. i 1830. pod utjecajem Voltaira, Johanna G. Herdera, Davida Huma i Wilhelma F. Hegela. Novi nauni metod historizam u 19. je stoljeu ustoliio historiju za vodeu meu naukama. Poruka historizma je da pojave nije mogue definirati bez vremenske dimenzije poto se pojavnost u vremenu mijenja odnosno vrijeme uvijek iznova odreuje definiciju pojavnosti. Historizam je proeo sve oblasti od ekonomije do filozofije, ali je pored pristaa imao i protivnike. Friedrich Nietzsche je, recimo, tvrdio da historicistiko relativiziranje obogaljuje i onemoguava ljud-sku djelatnost. Historizam je bio optuen da osporava mogunost pozitivne akcije (zasnovane na apsolutnim vrednotama) u realnom svijetu. Sa Maxom Weberom poetkom 20. stoljea raspra se okon-ava: historijski pogled na stvar nije vie destruktivna djelatnost u svijetu normativnih vrednota nego je konstruktivna djelatnost u svijetu fakata (Wittkan 1992).

Rodonaelnik anra historijskog romana Walter Scott svojih je novih postupaka bio itekako svjestan i, poto nije bio siguran da e s njima

11 Moda stoga to su u njemakom jezikom prostoru francuska revolucija i napoleonski ratovi bili izuzetno obljubljene literarne teme; naravno usljed prekratke 10-30-godinje vremenske razdaljine nisu bili prikladni za roenje novog anra (Larousse 1976).


204 Miran Hladnikuspjeti, ispoetka se oprezno sakrio iza pseudonima. Inovacije su bile uglavnom sljedee: a) zahvat u blinju prolost (samo 60 godina una-trag; na to je upozorio ve u podnaslovu svog prvog historijskog ro-mana Waverly 1814) prije toga se historijska svijest afirmisala samo u okviru srednjeg vijeka , b) demokratian interes za sve drutvene slojeve prije toga postojalo je zanimanje samo za vladare i centre moi, c) mit nacionalne historije koji je prolosti davao koherenciju, to je borba Saksonaca za osloboenje ispod stege aristokratskih Nor-mana (Fleishman 1971)12 i d) local colour. Tek kada se u romantizmu vremenskoj konkretizaciji pridruila lokalna stvoren je uzorak za pisanje o bilo kojem historijskom razdoblju. Od tada autori svoje tek-stove svjesno nazivaju anrovskom oznakom historijski roman (Fleishman 1971).

Prototipski tekst, roman Waverly, bavi se nedavnom prolou, drav-nim udarom prije 60 godina. Nisu, meutim, sva potonja Scottova djela ila u istom smjeru: niz romana prikazivao je dogaaje iz starije engleske povijesti tako da tretmanu blinje prolosti nije mogue pripisivati preveliko prelomno znaenje za tvorbu anra. Na itaoce je najuvjerljivije djelovao Scottov pripovjedni detalj, vjerovatni i slikovito prikazani dogaaji te njegovo lagodno, ali ka cilju usmjereno pripovi-jedanje. Historijski roman predstavljajui itaocu pretke i njihove tenje postao je moderni nacionalni ep. Historijski roman je dokazivao da historije i nacije ne konstituiu velike linosti, vladari, kako je uila ekspirovska dramatika, nego da su nacija i historija produkt ovjeka iz mase, koji u dokumentima nije ostavio svog imena (Larousse 1976)13. Ni ovaj polazini scottovski potez nije karakteristian za cijeli anr. Kasnije se historijski roman vratio velikim historijskim linostima (recimo Edward G. Bulwer-Lytton, Stendhal i Fjodor M. Dostojevski), ali odabir vane linosti vodi ve prema anrovskoj granici u blizinu biografskog ili psiholokog romana.

Historijski roman se u engleskom jeziku konstituirao i spomou an-rovske opozicije historical romance : historical novel. Walter Scott je bio prvi autor historijskog romana jer je predstavio socijalni ivot dru-gaije od eskapistino usmerene historijske romance. Romance se danas po pravilu poistovjeuje sa trivijalnom literaturom. Pripovjedni tekstovi prije Scotta i oni koji nisu pratili Scottove inovacije historijskog romana (recimo Stevensonovi zabavni, avanturistiki, nedidaktini tekstovi sa historijskom tematikom - Mllenbrock 1980), zovu se his-torical romance, to moemo oznaiti i terminom pseudohistorijski roman. Razlika izmeu termina je kontekstualna i kao opozicija upot-rebljiva je uglavnom u kritikom vrednovanju tekstova. Inae izmeu romance i romana nije mogue utvrditi precizno anrovsko razgra-

12 Slian motiv nai emo i u slovenakom romanu: borba Slovenaca za emancipaciju i osloboenje od Nijemaca. 13 Iz domoljubnih razloga nastajali su historijski romani i u drugim literaturama (Trger 1986, Schnhaar 1990): njemakoj (Bauer 1930), meksikoj (Read 1939), nizozemskoj (Drop 1958), kolumbijskoj (McGrady 1962), kanadskoj (Lemire 1970), hrvatskoj (Sereti 1970), amerikoj (Henderson 1974), ruskoj (Twarog 1985), poljskoj (Dubowik 1986), ekoj (Dokoupil 1987) ... i slove-nakoj.


205 Temeljni problemi historijskog romana nienje (Dekker 1987): u odnosu spram kasnije faktografske knjiev-nosti (recimo Thackerayja) ak i Scott dobija status romance.

O kraju odnosno o perspektivi historijskog romana

Saglasni smo dakle da prije Scotta historijskog romana nije bilo i da je iznjedren s novim osjeanjem vremena krajem 18. stoljea. Manje samopouzdani smo kod odreivanja kraja anra. Po prototipskoj ili retrospektivnoj teoriji (termin uvodi Schabert 1981) o kraju anra go-vorimo onda kada vie ne moemo postojanje veze sa prototipskim tekstom, u historijskom romanu to znai kad vie ne djeluje Scottov polazini uzorak. Historijski roman poistovjeuje se sa romantinim, idealizirajuim tekstovima koji motivskim repertoarom podsjeaju na roman strave i historijsku romancu a granie ga sa imenima ne vie scottovskih Williama Faulknera i Virginie Woolf (Fleishman 1971, Show 1990)14. Ali po relativistikoj ili prospektivnoj teoriji Scott je po-lazite koje moe dovesti i do sasvim savremenih anrovskih oblika (Geppert 1976, Henderson 1974, Schabert 1981). Teorija potencira one osobine anra koje imaju razvojni potencijal: realistinu lokalnu obojenost, povlaenje sveznajueg pripovedaa i njegovog komen-tara, unos dokumentarnog citata i slino. Historijski roman ne zavrava s krajem 19. ili dvadesetim godinama 20. stoljea ve pro-duava svoje trajanje do danas.

Elitistika literarna nauka i kritika imale su sa anrom historijskog romana do pojave Imena rue Umberta Eca velike tekoe. Ob-navljanje Scottovog modela u suvremenoj literaturi prerdstavljalo je trivijalizaciju, od historijskog romana traeno je da se pridrui modern-istikom i avangardistikom eksperimentu, to je sudbonosno uman-jivalo njegovu anrovsku prepoznatljivost. Posljedica je bila da se historijski roman sveo na uspomensko, autobiografsko pisanje, koje je davalo prednost individualnoj realnosti i psiholokom pristupu pred objektivnom realnou socijalnog svijeta. ini se da je tek razdoblje postmodernizma opet rairilo granice anra i tako stvorilo pogodne uslove za njegov daljnji razvoj (Wesseling 1991). Na fonu takve prom-jene paradigme i Woolfova i Faulkner bivaju prihvaeni meu his-torine romanopisce 30-tih godina njihove veze sa anrovskom tra-dicijom nisu mogle biti osvijetene jer je predstava o historijskom ro-manu odve povezivana sa scottovskom formulom realistike pripovi-jsti koju odreuje najvie local colour. Historijski roman danas nipoto nije mrtav anr, premda vie nije zasnovan na scottovskoj paradigmi, nego pokazuje srodstvo sa (nauno)fantastinom literaturom15.

14 Kod nas je to na implicitan nain uradio Janez Rotar (1983), kad je moder-nom historijskom romanu dao novo ime historicistiki roman. 15 Najnovijoj literarnoj historiji upravo savremeni historijski roman pomae u dokazivanju preivjelosti modernistikog vrijednosnog kanona stalnog iznevjeravanja oekivanog i ruenja ustaljenih predstava o svijetu.


206 Miran HladnikO fikciji i fakciji

Odnos izmeu fakcije i fikcije (odnos historije i historijskog romana) jedan je od najtvrdokornijih problema anra a znaajan je i za uvid u razlike izmeu evropskog i engleskog odnosno amerikog poimanja svijeta. Evropljani u hibridnom anru historijskog romana potenciraju elemente literarnosti, koji ga jasno svrstavaju u podruje fikcije. Prag-matina jezika svijest Engleza postavlja historijski roman u zamren rivalski odnos sa historiografijom shvatajui ih kao dva lica jedne iste udnje (Fleishman 1971). Historijski roman je tamo "romantini kon-troverzni eksperiment na graninom podruju izmeu romana i his-torije'' (Schabert 1981), on ima status dokumentarne fikcije ili je tek specifini oblik historiografije. Engleski germanisti (Roberts i Thomson 1991), prireivai zbornika rasprava o njemakom historijskom ro-manu, dre potrebnim da u uvodu istaknu kako historijski roman nije isto to i historiografija. Za evropsko miljenje aksiomatina i zapravo nepotrebna izjava nije nikako suvina u okviru engleske teorijske tra-dicije gdje je ta granica manje razvidna.

Odnosom izmeu poezije i historiografije bavio se ve Aristotel i odredio razliku meu njima tako da prva prikazuje openito, vjero-vatno, mogue a druga se bavi pojedinanim: nije zadatak pjesnika biljeiti ta se stvarno desilo (to radi historiar), nego to bi se moglo desiti po zakonima vjerovatnoe ili nude. Budui da izraava univer-zalno poezija je pretpostavljena historiji koja izraa samo partikularno. Danas je Aristotelova pozicija neodriva: romanopisac i historiar, oba interpetiraju dogaaje da bi iz pojedinanog doli do openitih zaklju-aka. Razlika je u tome da romaneskne interpretacije niko ne provjerava i autora ne zove na odgovornost, kod historiografa pak meusobno provjeravanje, potvrivanje ili odbacivanje interpretacije je nuno (Hess 1989). Aristotelovo opreku potvrivala su i negirala bro-jna filozofska pera. Jedno od poznatijih je Roman Ingarden koji je u djelu Das literarische Kunstwerk (1931), diskurs historijskog romana jasno pripisao literaturi a ne historiografiji. U jednako su dvosmiselnoj poziciji kao historijski roman u principu sva literarna djela koja priaju o stvarima, linostima ili dogaajima: reportani roman, roman sa kljuem, dokumentarni roman, autobiografski, biografski, memoarski roman, senzacionalni roman, ratni roman, roman o umjetnikovom ivotu itd. Ako elimo itati literaturu kao literaturu, po Ingardenu ne smijemo obraati panju na faktinu realnost koja probija kroz literarnu realnost, rijeju, ne smijemo izlaziti van literarnog svijeta kojeg stvara nae itanje. Ali historijski roman je vrsta literature koja nas poziva van iz fiktivnog literarnog svijeta u realnost. Tome se moemo su-prostaviti "pravilnim itanjem" koje ignorira vanliterarnu realnost. In-gardenov koncept itanja knjievnog teksta je ekskluzivistiki i u od-nosu na historijski roman reduktivan, jer je spreman prihvatiti samo estetsku dimenziju a zanemariti njegovu spoznajnu funkciju. Ingarde-nova elitistika estetika je indiferentna spram pitanja koja si postavlja ova rasprava, i zato neupotrebljiva u traenju odgovora na njih.

Gyrgy Lukcs (Der historische Roman, 1955, na maarskom 1937) gleda na istorijski roman izrazito drugaije nego Ingarden: vrijednost romana otkriva u njegovoj lojalnosti historijskoj realnosti, dakle u nje-


207 Temeljni problemi historijskog romana govoj spoznajoj dimenziji; estetika tu stoji po strani. Historijski roman je svjedoanstvo o povijesti i istovremeno je i umjetnost. Dobar, to jest pravi historijski roman trebao bi biti samo onaj roman u kome je prolost uslov za sadanjost, koji prikazuje neizbjenu propast starih drutvenih formacija a historiju razumije kao dijalektiki proces sa vlastitim zakonitostima i krajnjim ciljem osloboenjem ovjeka i drutva. Lukcs je batinik klasicistike teorije romana, koja je os-novnu funkciju romana u vidjela u moralnom djejstvu na itaoca, spo-jenim, dakako, s privlanom i zabavnom priom. Sa Ingardenom ga ipak povezuje elitistiki ekskluzivizam, koji ga tjera na traenje "pra-vog'' historijskog romana, u vrednovanje i pretjerano selekcioniranje tekstova - nesimpatian ton njegovoj knjizi daje neprestano nabrajanje "greaka'' onih kapitalnih djela historijske proze koja su bili pisana iz "konzervativne" perspektive. Usljed ideoloke pristrasnosti Lukcsev je pristup neprimjeren potrebama anrovski orijentisane literarne his-torije. Lukcsev uticaj nije bio ogranien na autore iz socijalistikih zemalja (recimo Gcentsrski 1963 i Mitrovi 1982), osjea se i u nekim amerikom radovima (Fleishman 1971, Show 1990), koji procjenjuju historijski roman po tome da li dovoljno cijeni pozitivnu ulogu naroda u historijskim dogaajima (Schabert 1981, Henderson 1974, Dekker 1987). Filozofska dimenzija Lukcseve teorije romana ni danas nije prevaziena: on je naime prvi problematizirao tradicionalnu poe-toloku predrasudu o dihotomnom odnosu izmeu fikcije i fakcije (Schabert 1981), to je jo i danas jedan od sredinjih problema anra.

Izmeu historije i historijskog romana nije uvijek bilo razlika koje pos-toje danas dapae, razvijali su se paralelno i u meusobnoj zavis-nosti. Dok nije krenula k podruju nauke historija jedva da se razlik-ovala od knjievnosti, bila je zapravo sastavni dio pripovjedne litera-ture. S druge strani pseudofakcijski roman prije Scotta kopirao je his-toriografski diskurs do te mjere da njegova knjievna dimenzija i nije bila ba jasno uoljiva. Razliku je u historiografski diskurz upisao tek historizam 19. stoljea, najvie pod utjecajem njemake akademske historiografije Leopolda Rankea. Umjesto kronikalnog naina bil-jeenja poeo se afirmirati znanstveni stil sa citatom dokumenata i svim drugim to struni diskurz razdvaja od literarnog; profesionalna historiografija odrekla oblikovanja prie i pripovjedne retorike. S druge strane i u historijskom romanu fiktivni i faktini segment diskurza pre-gledno su se razdvojili (Wesseling 1991).

Iako nema nikakve dvojbe o tome da produkcija Waltera Scotta i nje-govih sljedbenika spada u knjievnost a ne u historiju, historijski je roman 19. stoljea tek konkurencija savremenoj popularnoj, neakademskoj historiografiji (recimo Thomasa Macaulayja ili Thomasa Carlyla), koja je ustrajavala na pripovjednoj i esejistikoj, sugestivnoj i imaginativnoj forme istorije i razlikovala se od profesionalne histo-riografije po tome to je zahtijevala uivljavanje u prolost umjesto gole deskriptivnosti. Reputirala je preciznim i djelotvornim opisima dogaaja i osoba, a bila skromna u objanjenjima ekonomskih, soci-jalnih i religijskih pitanja. I knjievnosti i historiji do neke granice cilj je bio zajedniki: iriti historijsko znanje, ali, barem kod Scotta, ne toliko znanje o vladarima i ratovima koliko o svakodnevnom ivotu u


208 Miran Hladnikprolosti. Tridesetih i etrdesetih godina 19. stoljea pod utjecajem Edwarda Bulwerja - Lyttona historijski se roman opisivanjem histori-jskih linosti i opsenim pasaima historinog diskurza ponovo prib-liio historiji. Romanopisci studiraju arhive i dokumente nita manje intenzivno nego historiari; itaoci i kritiari smatrali su historjski ro-man dijelom historiografije a autorima nije bilo na kraj pameti da se od predbacivanja za anahronizam brane umjetnikom slobodom - preuzeli su ulogu popularnih historiara i u odbrani se radije pozivali na historijske izvore(Simmons 1973).

Razlike izmeu fakcije i fikcije zamagljuje i injenica da pojedini his-toriari piu romane16. Naunici oito ele prevazii dosadnost, neza-nimljivost i nepopularnost svoje struke dobrom, sugestivnom i auten-tinom priom, kakvih je knjievnost puna. Jasno im je, naravno, da fikcija ima mnogo vei domet nego historiografija (Tebbel 1962). Za-jedniko historijskom romanu i historiji je i to da autori ne piu iz vlasti-tog iskustva nego se o dogaajima koji su se desili prije njihovog ro-enja (Tebbel 1962, Henderson 1974), moraju poduiti iz istih histori-jskih dokumenata. Historiar esto poprijeko gleda na romanopisca. Nepotrebno je ljubomoran na njegovu popularnost, smatra Tebbel (1962), jer su oba u slubi nacije, koja treba ljude informisane o povi-jesti e da bi umjeli pravilno odluivati o budunosti. Historiarev odnos prema literaturi sa historijskom tematikom moe biti i otvoreno nepri-jateljski: u tom sluaju obino joj spoitava ljigavost i konstitutivnu dvosmiselnost (da joj je fikcionalnost samo maska iza koje se skriva ideoloka poruka. Poziva se pri tom i na nekadanju razliku izmeu termina story i history: prvi (pria) je znaio samo zabavu bez obaveza, namijenjena ubijanju vremena, razbibrigi, history (istorija) pak je podrazumijevala ozbiljno i pouno itanje (Davis 1983). Su-parnitvo je porodilo i tako zlobne izjave kao to je ona poznatog engleskog historiara Thomasa Carlyla: "Definitivno je samo istorija prava poezija'' ili "Realnost je velianstvenija od fikcije'' (po Fleish-manu 1971). Carlylov izrijek slino kao i kolega Thomasa B. Macau-layja, Hippolyta A. Taina i Julesa Michegodina ipak ne moe sakriti oaranost Scottovom romanesknom tehnikom.

Romanopisci batinici scottovske paradigme doputaju historijskom romanu da izmilja, ali samo dok pria ne vri nasilje nad historijskom istinom. Kad ih u tom pogledu uporedimo sa historiarima, zakljuu-jemo da historija (koja zbog stava nauke spram upotrebe narativnih sredstava ima svezane ruke) zapravo koristi historijski roman za vlas-titu popularizaciju, a da mu pri tom ne priznaje mu sebi jednakovri-jedan status, tvrdei kako se historijski roman moe razvijati samo tamo gdje ozbiljnoj istoriji nedostaje dokumenata. Romanopisci su naravno uvjereni u suprotno da roman znai nadgradnju historije i

16 Na prijelomu stoljea takvi su tekstovi u Njemakoj dobili ime "profesorski roman'', izmeu dva rata bio je popularan osobizo Lion Feuchtenwanger, danas je najpoznatiji profesor romanopisac naravno Umberto Eco, izmeu ostalog i autor jedne od tipolokih klasifikacija anra. Kod Slovenaca moemo spomenuti Maksa Pleternika (Prvi dnevi drugega triumvirata, 1880), Ivana Janeia (Gospa s pristave, 1894) i Antona Slodnjaka (Slovenska trilogija, 1938, 1946, 1976).


209 Temeljni problemi historijskog romana da tek fikcija oivljuje mrtav historijski dokument (Borgmaier i Reitz 1984).

Razlike izmeu historijske nauke i historijskog romana kao produkta umjetnosti rijei zamagljene su i na nivou recepcije. italac moe sasvim legitimno itati historijski roman u svrhu informiranja o prolosti (najvie je historijskih romana i bilo napisano s namjerom popular-iziranja historijskog znanja a ne zbog estetskog efekta - McGrady 1962). Stvar je dakle dogovora kako definiramo historijski roman: kao knjievnu formu ili kao formu historiografskog diskursa. Kad se od-luimo historijski roman itati kao umjetnost nas ne zanima vie nje-gova adekvatnost empirijskoj realnosti a razrjeujemo ga i obaveze da bude ilustracija nekog od ideolokih konstrukata historije, to je od historijskog romana traio Lukcs. Naivna je i apsolutizacija druge konstitutivne ravni anra, tj. njegove historijske informativnosti: histori-jski roman dapae u svojoj elji da zorno predstavi historiju, zornom uini samo odreenu svijest o historiji, tj. svijest o vremenskoj razlici izmeu trenutka opisivanja i opisanih dogaaja (Borgmaier i Reitz 1984). Normativno orijentirana literarna teorija nije ba naisto kakav bi to bio "pravi historijski roman''. U svojim vrijednosnim sudovima nekad jadikuje nad pretjeranom zavisnou od historiografske injen-ice, nad nepreoblikovanou historiografskog gradiva, drugi put je nezadovoljna egzotinim prikazom vremena, romantinom slikovitou prolosti koja je sama sebi svrha. Obino joj je uzor nenametljiva is-prepletenost historijskih injenica i fikcije u sugestivnu literarnu sliku. Tako bi se "isti istorini roman'' nalazio negdje na kompromisnoj sredini izmeu ova dva kraja (McEwan 1987).

Savremeno doba postavilo je nov odnos izmeu historije i histori-jskog romana. Nije vie u pitanju status fikcije, postaje upitan kon-cept objektivne nauke. U proteklim stoljeima nauka se emancipi-rala kao posebna disciplina s tim da se odrekla narativnosti, koja je tako postala prepoznatljivo obiljeje fikcije (umjetnosti). U post-modernistinoj nauci pripovijedanje, pria, kao temeljnji oblik arti-kulacije ljudskog iskustva, ponovo dobija ugledno mjesto. Nezaobi-lazna je u kognitivnoj psihologiji, u istraivanju umjetne inteligen-cije, historiji (Rtgers 1982), iroko se upotrebljava u popularnom strunom diskurzu ("pria filozofije'', "pria o stihu'', "pria slove-nake literature'') i u svakodnevnom razumijevanju svijeta ("ovaj je iz neke druge prie"). Nauni interes za priu koja je dugo bila ekskluzivna svojina literature nanovno zbliava podruja historije i literature i onemoguava povlaenje jasne granine crte izmeu njih. Filozofija historije je ve na prijelomu stoljea ustvrdila da historiografska pripovijest nije transparentan i objektivan nain prikazivanja historijskih dogaaja i da su uzrono-posljedini od-nosi u historijskom diskursu i njegov teleoloki kontinuitet prije posljedica jezike logike nego strukture opisanih pojava. Historija nije samo kronoloko nabrajanje dogaaja nego je selekcioniranje dogaaja tako da odabrani dogaaji tvore priu i pripisuju joj odre-eni smisao. Historiografija dakle gleda na dogaaje tako kao da je njihov smisao u budunosti (Wesseling 1991).


210 Miran HladnikU historiografiji se granica izmeu fikcije i fakata, izmeu histori-jskog romana i historije poela gubiti nakon 1945. godine, najiz-razitije pak u radovima Haydna Whitea (1973, 1978): istorija nema vie nikakve principijelne prednosti pred literaturom glede objektiv-nog znanja o proteklom. Obje su zasnovane na retorikoj prirodi jezika i miljenja (Show 1990), obje prolost konstruiraju iz istih dokumenata po zajednikim pravilima koji trae da konstrukcija mora biti vjerovatna, obje moraju vagati izmeu znaajnih, manje znaajnih i beznaajnih podataka, obje su dakle interpretativne. Posljedice relativizma Whitovog teorijskog polazita pokazuju se u dananjem akademskom diskursu u izvjesnoj mjeri kao resigna-tivno, ponekad ak cinino odricanje mogunosti koliko-toliko ob-jektivnog prikazivanja prolosti. Historiarev prvi interes je profilirati svoju, "linu viziju istorije'', legitimna je tavie i interpretacijska samovolja. Korektiv pekulacijama jedino je akademska publika (Wilson 1994). U savremenoj praksi ipak nema opasnosti od brkanja literarnog i historiarskog diskursa. Savremeni historijski roman ne pristaje na lojalnost faktima, historiju on radije "falsifi-kuje'', pravi je iznova, dok u isto vrijeme historiografija bez fakata ne moe. Praktina razlika izmeu historije i knjievnosti je i u dru-gaijoj selekciji dogaaja: romanopisca u prvom redu interesuju oni dogaaji koji su za historiara beznaajni i obrnuto.

O odnosu izmeu prolosti i sadanjosti

Moe li vremenska razdaljina izmeu nekadanjeg dogaanja i nje-gove interpretacije u sadanjosti definirati historijski roman bolje nego problematian odnos izmeu fiktivnosti i faktinosti? Kolika mora biti vremenska udaljenost pripovjedaa od dogaaja da bismo dobili his-torijski roman? Scottov prvi historijski roman Waverly (1814) je prika-zao dogaaje koji su se zbili 60 godina ranije. Meu normativno raspoloenim knjievnim historiarima formiralo se uvjerenje da je to vrijeme "pravog historijskog romana''; ako pria see odve u prolost ona vie nije iskustveno povezana sa sadanjou i srozava se u trivijalnu egzotiku kostimskog romana. "Idealna udaljenost" bila bi dvije generacije unatrag, tj. mladost pripovjedaevih djeda i bake (Wolff 1970, Borgmaier i Reitz 1984, 7-38). im se historijski roman odmakne od te granice u opasnosti je da deklinira u antikvarnu mu-zealnost ili se poistovjeti sa romanom vremena, koji se umjesto prolou u stvari bavi sadanjou.

Neke teorije (recimo Schiffels 1975) vremenske razdaljine ne zasni-vaju se na godinama nego na historijskom osjeanju. Tekst je histori-jski roman i kada govori o vremenski bliskim dogaajima, pod uvjetom da svjesno podvlai vremensku razliku izmeu trenutka pripovijedanja i vremena zbivanja i da na njoj gradi svoj temeljni utjecaj na itaoca (Roberts i Thomson 1991). Ipak osjeanje vremena, iz pragmatinih razloga, ne moe biti osnova definicije historijskog romana. Ono je prepoznatljivo obiljeje romana vremena (Zeitroman, generacijski roman?), koji, istina, u izvjesnoj mjeri proizlazi iz historijskog romana, ponegdje ga ak i potiskuje (nakon 1945. primjerice njemake liter-


211 Temeljni problemi historijskog romana arne historije poglavlje Historijski roman zamjenjuju naslovom Zeitro-man), ali ipak posjeduje vlastite anrovske karakteristike17.

Po svoj prilici specifini osjeaj prolosti kao sutinsko odreenje anra za praktine je potrebe identifikacije historijskog romana mnogo manje upotrebljiv od dogovorene vremenske distance. Dok je u ro-manu vremena pripovjedanje o prolosti odreeno je autorovim linim doivljajem toga vremena, u historijskom romanu to nije sluaj. Da bismo neki tekst svrstali meu historijske romane potrebna su nam dakle odreena knjievnohistorijska znanja: autorova godina roenja, njegova mogua upletenost u dogaaje o kojima pripovijeda, i sl. Ro-man koji govori o drugom svjetskom ratu ratni je roman ako ga je na-pisao nekadanji sudionik ili autor koji je barem ivio u to vrijeme, a historijski je ako ga je napisao autor roen poslije rata i bez nepos-rednog iskustva u tom vremenu.

Osjeanje vremena moda je uistinu korisno za produkciju tekstova ija se pria dogaa u autoru iskustveno nedostupnoj prolosti, ali koji, makar i kalendarski precizno odreeni, nikada nisu imali namjeru biti historijskim romanom, dapae i percipirani su kroz drugaiju anrsku identifikaciju: Bevkov Vedomec (1931, dogaanje 1858), Jal-nov Pas ovar Marko (1929 , dogaanje u feudalnom vremenu), Du-lareva Krka umire (1943, dogaanje1881-82), Preihovi Samonikli (1937, dogaanje oko 1850) svrstao sam meu seljake povijesti, Cvetino Borograjsko (1855 i dalje) je "povijest iz vitekih vremena'', narodna povijest Genovefina (govori o mavarsko-francuskom ratu) i niz drugih svetake su i porodine povijesti.

Posebni oblik historijskog romana je roman hronika. U njemu su do-gaanja iz prolosti predstavljena u formi izvijea koja nastaju u ne-posrednoj vremenskoj blizini. Autor nastupa u ulozi fiktivnog pronalazaa, izdavaa, urednika ili komentatora kronike odnosno ru-kopisa (pisama, dnevnika), koji je tobo napisao stari kroniar. Da bi se itatelj to lake uivio u tu standardnu fiktivnu hronikalnu situaciju pripovijedanje se stilistiki arhaizira. Ako tekst utaji svoju literarnu tj. fikcijsku dimenziju onda historija govori o falsifikatu odnosno mistifi-kaciji. U romantizmu hronika je esto oblik kominog romana (Hans Friedrich Reske, Metzler Literatur-Lexikon, Stuttgart, 1992, s. u.).

17 Roman vremena nema jasne hronoloke linije dogaanja, vie nastoji dati sliku vremena. Nedavne dogaaje, uglavnom politike i kulturne prirode predstavlja mo-zaino, montano, u obliku dijaloga, iz razliitih perspektiva i po pravilu statino. Um-jesto indivude glavni lik je kolektiv, skupina osoba, od kojih svaka predstavlja svoj tip karakteristian za vrijeme. Fiktivni likovi obino su prikriveni portreti poznatih linosti, to podsjea na roman sa kljuem. Drutvenokritike tekstove romana vremena pone-kad je teko razlikovati od tendencioznog romana (Metzler Literatur-Lexikon, Stuttgart, 1990[2]). Roman vremena ima i svoju trivijalnu varijantu, prim. Volker Neuhaus: Der zeitgeschichtliche Sensationsroman i Deutschland 1855-1878: "Sir John Retcliffe'' und seine Schule (Berlin: Erich Schmidt Verlag, 1980). Budui da govori o historijskim dogaajima iz sredine prolog stoljea, danas bismo ga mogli itati kao historijski roman, ali knjievnohistorijsko znanje, tj. injenica da je nastao tik poslije samih do-gaanja, presuuje da ga svrstamo meu oblike reportanog romana.


212 Miran HladnikO tipovima historijskog romana

Odnos izmeu sadanjosti i prolosti generira uvijek nove tipologije historijskog romana. Normativnom zahtjevu za ravnoteom izmeu lojalnosti prolosti i interesima za sadanjost rijetko je udovoljeno. Za jedan tip romana prolost je zanimljiva kao vrijeme sasvim drugaije od sadanjosti (tako shvaeno vrijeme karakteristino je za utopijski roman i za roman strave). U drugom pak tipu romana prikazana prolost samo je metafora naeg aktuelnog svijeta ili kostim u koji se oblai vjeita i vanvremena ljudska problematika. Negiranje historije kao posebne vrijednosti vodi, meutim, ka granicama anra: prelazi u filozofski, psiholoki, tendenciozni roman i sl. (McEwan 1987).

Ima li prolost u historijskom romanu samo jednu funkciju ili ih moe imati vie? Moe li se funkcija prikazane prolosti u vremenu mijen-jati? Normativna rasprave odluuju se za jednu jedinu funkciju, koju izvode iz prototipskog teksta anra, ponajvie iz Scotta. Ali ni tu stvari nisu tako jednostavne kako se ini na prvi pogled. Najvjerovatnije historijski roman nikada imao samo jednu zadau, jednu misiju, uvijek ih je iz teksta mogue razabrati vie. Od itaoca i njegovog vremena zavisi na ta e biti usredotoen. Tipologije historijskog romana u pogledu funkcije koju u njemu ima prolost, zbog kompleksne vieznanosti prolosti uglavnom nisu upotrebljive za uspjenu an-rovsku klasifikaciju tekstova, ali pruaju dobru preglednost moguih funkcija historijskog romana.

Prvi tip su tekstovi koji idu za prezentacijom prolosti (klasini histori-jski roman, tj. isti epski [scottovski] historijski roman). Prolost je tu jer je zanimljivo drugaija od sadanosti. Unutar ovog tipa prolost moe biti:

1. egzotina, slikovita, poetina, ukratko, sama sebi svrha,

2. a moe biti i u dvostrukoj relaciji sa sadanjou:

a) ako je simpatinija od sadanjosti onda se radi o eskapis-tinim tekstovima (Henderson 1974 navodi ovdje ro-mance),

b) ako je prikazana u tamnim bojama onda se razumijeva kao razvojni predstupanj suvremenosti, to je posvuda htio vidjeti Lukcs (recimo idejnohistorijski roman).[20]

U drugom tipu historijsko u odnosu spram drugog vremena ima in-strumentalnu ulogu; tekstovi se bave:

1. opeljudskim problemima: zbivanja iz prolosti identina zbivan-jima u sadanosti dokazuju nepromjenjivost ljudske udi (recimo historijska romanca, cape and sword novel [roman intrige i maa], Zvacov avanturistiki historijski roman ili psiholoki historijski ro-man)

2. aktualnim socijalnim problemima ali je iz politikih, cenzurnih i slinih razloga izravan govor u sadanjem vremenu nepodoban ili


213 Temeljni problemi historijskog romana ak zabranjen pa se prolost pojavljuje kao metafora, krinka, ka-muflaa za sadanjost (Dokoupil 1987 to naziva projekcijskim, a Henderson 1974 satirinim romanom). I u ovom sluaju autorima je na raspolaganju vie stupnjeva u rasponu izmeu dva krajnja:

a) metafora moe imati samo spoznajnu dimenziju u smislu izreke da se istorija ponavlja,

b) moe imati mobilizacijsku (propagandnu, agitatorsku) funkciju18.

Drugaija je klasifikacija u pogledu odnosa izmeu fakcije i fikcije. Na jednoj strani je profesorski roman sa maksimalnim udjelom histo-riografskih injenica, dokumenata, historino prikazanih osoba i do-gaaja i malim udjelom fiktivnosti, a na drugoj strani tekstovi ija se fabula dogaa u prolosti ali su sa stajalita historije ili ista izmiljot-ina ili ih nije mogue niti precizno vremenski i mjesno locirati i provjeriti (para-, kvazi-, pseudohistorijski roman)19. Izmeu ovih krajnosti je niz mogunosti koje se na skali pozicioniraju glede stupnja vjerovatnoe. Uporedo sa Scottovim tipom u kome prikazane historijske linosti imaju sporednu ulogu, ve tridesetih godina 19. stoljea dolazi do apsolutizacije historijskog miljenja, to je na jednoj strani dovelo do stroge naune istorije, a na polju knjievnosti do prevage dokumen-tarnosti u romanu20.

Formalni kriterij nudi jo dodatne klasifikacijske mogunosti: hronika, dokumentarni historijski roman..., ali ovde nee biti tretirane.

Historijski roman i periodizacijska razdoblja

Premda poznata definicija tvrdi da je anr konkretizacija vrste u odre-enom vremenu21, anrovski su i periodizacijski pogled na literaturu u praksi esto inkompatibilni. Stoga je uputno s opreznou upo-tebljavati termine kao to su romantini, realistiki, naturalistiki... historijski roman. Opreznost preporuuje i injenica da historije trivi-jalne literature historijski roman rado stavljaju na prvo mjesto meu trivijalnim anrovima22, a da pri tom trivijalna literatura u odnosu na

18 Do 19. stoljea autori su kombinovali poetino i historino tako to su od-abirali znaajne likove iz svjetske historije i ukljuivali ih u romaneskne avan-ture. Postepeno su u samoj historiji otkrili poetinost, te navike, karaktere i atmosferu drugih vremena uzeli za glavni predmet romanesknog interesa (Larousse 1976). 19 U slovenakoj knjievnosti podruju pseudohistorijskog romana pripadaju Reharove fabrikacije povijesti (Oceanopolis, 1933, Semisiris, 1939). 20 Schnhaar (1990) s tim u vezi navodi amerike autore Daniela Hawthorna i Harriet Beecher-Stowe, engleske Williama M. Thackerayja i Charlesa Dick-ensa, Njemce Gustava Freytaga i profesorski roman Felixa Dahna, ali i Gus-tava Flauberta i Lava N. Tolstoja, koji je sa Ratom i mirom (1863--69) postao novi identifikacijski autoritet anra. Simmons (1973) i Wesseling (1991) ovom nizu pridodavaju Edwarda G. Bulwerja-Lyttona, koji u formi romansiranog ivotopisa ponovo u sredite stavlja dokumentirane historijske linosti. 21 Pavao Pavlii, Knjievna genologija (Zagreb: Liber, 1983). 22 Npr. Peter Domagalski, Trivialliteratur: Geschichte, Produktion, Rezeption, 1981; o trivijalnosti anra isto Dokoupil (1987) i Mllenbrock (1980).


214 Miran Hladnikrenomirana djela ima status nekakve "vjeitosti'', rijeju, u velikoj je mjeri indiferentna prema periodizacijskim paradigmama. Nipoto ne elim rei da je historijski roman u principu bezvrijedno stvaralatvo; predbacivanje za trivialnost pogodilo ga je zbog relativne krutosti an-rovskih pravila; tekstovi koji su imitirali arhetipski uzorak u vremenu vladavine poetike inovativnosti dobili se status manjevrijednih. Stupanj trivialnosti je odreivan je i odsutnou dokumentarnosti odnosno autorovog historijskog studija. Sve je to bilo dokaz "neozbiljnosti" i gole zabavnosti ispripovijedane radnje. Predbacivalo se ponajvie tekstovima na temu srednjeg vijeka jer za njegov studij nije bilo na raspolaganju dovoljno strune literature (Bauer 1930). Ne treba li i veliki dio Ecovog uspjeha pripisati ba ushienosti kritiara nad autorovom historijskom naitanou?

Lukcsevi pojmovi romantike i realizma kod periodizacije historijskog romana nisu nam od pomoi. Za njega oni predstavljaju dva osnovna historijski neograniena, periodiki promjenjiva odnosa prema svijetu. Romantika u tom paru ima negativan a realizam pozitivan predznak, sva druga razdoblja stvrstavaju se na + ili stranu po stupnju srod-nosti sa realizmom odnosno romantikom tako da su na pozitivnoj strani prosvjetiteljstvo i socijalni realizam, a na negativnoj modernizmi svih vrsta.

Periodizacijske dileme u vezi sa nastankom historijskog romana na slovenakom je jeziku pregledno rekapitulirao Janko Kos u popratnoj strunoj studiji uz novo izdanje Scottovog romana Waverly (1973). Najpotpunije ih ilustrira nesigurno Lukcsevo stajalite. 1916. u knjizi Die Theorie des Romans historijski roman on negativno kvalificira kao uzor idealistike romantike koja bei u prolost da se ne bi suoila sa problemima sadanjosti. 1937 u monografiji o istorinom romanu vidio je u njemu pozitivni uzor realistike literature, koji kroz niim istuueg junaka, tipinog za svoje vrijeme, reflektira zakonitosti vremena23; no budui da se u drugom desetljeu 19. stoljea ipak jo ne moe go-voriti o punom realizmu, u svezi sa Scottom upotrebio je pojam in-stinktivni realizam. Scottova reputacija sporna je zapravo od samog poetka: romantiar Goethe hvalio ga je zbog realistike inovacije, tj. empirijske preciznosti opisa, realist Stendhal ga je, ba zbog opis-nosti, kritizirao da su mu junaci bez potrebne psiholoke produbl-jenosti, da je sve samo vanjska (itaj: romantiarska) slikovitost. Prev-ladalo je svrstavanje Scotta u romantiku (Van Tieghem, Wolff 1970, Fleishman 1971, Kos 1973, Borgmaier i Reitz 1984), iako se radi vie o vanjskoj nego unutranjoj romantici. Romantian je napose junak sa svojom intenzivnom matom, sanjar sa kontemplativnim pogledom na svijet, romantina je estetizacija prolosti; druge pak razine Scottovog djela svojstvene su susjednim periodizacijskim kategorijama: ideologija je prosvjetiteljska (rjeenje je u razumu, svijet se moe po-praviti pameu i znanjem), pripovjedni postupci se ugledaju na pros-vjetiteljski i neoklasicistiki roman te predromantinu romance (Fleishman 1971), ukoliko se ne radi tavie o periodizacijski indifer-

23 Historijski roman je u principu realistika literatura i za Simmonsa (1973), Laroussa (1976) i Mitrovievu (1982).


215 Temeljni problemi historijskog romana entnim klieima trivijalnih anrova vitekog, pikarskg, sentimentalnog i romana strave.

Druga je polovina 19. stoljea Scottov romantini model historijskog romana dopunila sa Thackerayevim kritikim (realistikim) modelom (Wolff 1970, Scanlan 1990). Najdalje se od Scotta pomakla roman-sirana biografija, koja je, istina, povezana i sa drugaijom anrovskom tradicijom, sa romanom o umjetnikovom ivotu24. Naturalizam se his-torijskog romana zbog vremenski udaljene tematike, koju autor ne moe iskustveno savladati, u principu odrekao, ali se teko rijeiti osjeaja da je ba historiareva erudicija, karakteristina za profesor-ski roman, anticipacija i kasnije vrlo primjerna realizacija naturalistike poetike. Naturalizam je razvio osjeaj za margine povijesti, prenio ga na nacionalnu samoglorifikatorsku patetiku i u njemakoj literaturi doivio veliki trini uspjeh. Nova romantika je spojila naturalistiki stil i romantino veselje do pustolovine, neto kasnije toj se kombinaciji pridruila i psihoanaliza.

Prvi svjetski rat i relativistika filozofija Benedetta Crocea zaustavili su razmah historizma a sa njim i historijskog romana. Piscima historija nije bila vie prostor drugaijeg i izuzetnog, poeli su upozoravati na ponavljanje pojava u prolosti i na zavisnost historijskih predodbi od naih trenutanih interesa. Tehnikom viestruke fokalizacije (polifoni-nosti) izraavaju uvjerenje da historijska istina vie lica (Wesseling 1991). Modernistiki historijski roman25 pokazuje kako se kolektivna prolost odraava u individualnoj svijesti - zato je najei oblik tog vremena biografski roman ili roman o umjetnikovom ivotu. Tei k subjektivizaciji historije, njenom transcendiranju i religioznoj ili mi-tolokoj simbolizaciji. Historiar koji razmilja o svojoj struci esto je glavni lik spomou kojeg roman brine i o samorefleksivnoj dimenziji anra. Za anr je karakteristina velika raznovrstnost: anrovski tipovi egzistiraju uporedo i teko je govoriti o izdiferenciranim razvojnim fazama. Prepoznatljiv je ekspresionizam (Max Brod, Alfred Dblin, Klabund) a po jasnom politikom angamanu i socialistiki realizam (Louis Aragon).

24 Funkcionalno gledano biografski roman ipak predstavlja jedan vid paralele historijskim: prvi pripovijeda o sazrijevanju pojedinca, tema drugog je sazri-jevanje nacije. Biografski roman prikazuje poznatu historijsku linost kao no-sioca duha vremena. Jednako je zamren odnos izmeu biografskog romana i biografije kao i odnos izmeu historijskog romana i historije. Kao pripovijedni oblik pak biografija je starija od historije; jo u 19. stoljeu historija je bila zapravo niz biografija poznatih linosti u hronolokom rasporedu. U 20. stol-jeu biografski je roman podvrgnut istim promjenama kao i historijski: ne ide vie za duhom vremena ve analizira i interpretira psiholoke mehanizame koji upravljaju ponaanjem velikih linosti. 25 Termin modernistiki historijski roman, koji upotrebljava Wesselingova, nema nikakve veze sa modernom kakvu poznaje slovenaka knjievna his-torija. Slovenaka moderna je ime za duhovne i stilske promjene na prijelomu stoljea do prvog svjetskog rata. Kod Wesselingove modernistiki historijski roman je novi tip historinog romana koji se javlja 20-tih godina.


216 Miran HladnikSavremeno doba u historijskom je romanu konvencionaliziralo samo-refleksivnost, koju u nj unosi ve modernizam. Nema vie historijskog romana bez eksperimenta (Fleishman 1971). anr reflektira metode historijskog istraivanja i pisanja i na taj se nain ponovo postavlja iznad historiografije. Historijsko znanje relativizira sa izriitom sumnjom u objektivnost historijskih spoznaja istina historije nedos-tupna je historijskom romanu jednako kao i historiografiji. Razlika iz-meu modernizma i postmodernizma je u tome to se prvi poigravao sa razliitim interpretacijama istoga fakta a drugi konstruira alterna-tivnu kontrafakturnu historijsku istinitost (takozvane alternativne prie) mimo historijskih fakata i protiv njih, te tako na parodian i ponekad komian nain realizira mogunosti koje historija nije realizirala. Dru-gim rijeima, modernizam je bio zaokupljen epistemolokim pitanjem kako razumjeti svijet, postmodernizam pak bavi se ontolokim pitan-jem kako napraviti svijet). Postmodernizam je k tome vie naklonjen politizaciji anra. Postavlja se u poziciju drutvenih manjina, prikazuje utopijsko pluralistiko multikulturno drutvo i postavlja si metahistori-jsko pitanje: da li je historijsko znanje samo sebi svrha ili je i ono sred-stvo politike moi. Odgovor daje na fonu apokaliptike vizije svijeta i u opoziciji sa historiografijom: historiografija tematizira po pravilu prolost pobjednika, postmodernistiki historijski roman pak tematizira stavove gubitnika (Wesseling 1991).

Postmodernistiko oblikovanje historijskih tema je trenutano posljed-nja faza u razvoju historijskog romana. Savremeni pisci kritiki komen-tiraju prirodu i funkciju historijskog znanja; historijski dogaaji sami po sebi vie ih ne zanimaju. anrovi se mijenjaju hibridizacijom i preuzi-manjem konvencija drugih anrova. Tako je postmodernistiki autore-fleksivni historijski roman miks historijskog romana 19. stoljea, detek-tivske prie i naune fantastike. Ve spomenuta srodnost sa utopijom (historijski roman je invertirana utopija - Henderson 1974, McEwan 1987; povezuje ih esto idealiziranje prolosti odnosno budunosti naspram sadanjosti i tema putovanja kroz vreme) nudi obima an-rovima zajedniko ime ukronija (pristaje i parahistorijskom odnosno pseudohistorijskom romanu i takozvanoj apokrifnoj historiji - Wessel-ing 1991). Sa strogog normativnog gledita dananji bi historijski ro-man dakako bio samo falsifikacija istorije.

Historijski roman anr sa nacionalnopolitikom funkcijom

Historijski roman poznaju sve razvijene nacionalne literature. Razvoj anra bio je u veliki mjeri ovisan o istom zajednikom uzorku i ta in-jenica stvrstava historijski roman meu anrove svjetske literature. Ali s obzirom da njegov nastanak tijesno povezan sa raenjem nacion-alne svijesti postao je jedan od "najnacionalnije" interpretiranih an-rova, kako meu romanopiscima tako i meu knjievnim historiarima. Politikoj tendencioznosti pridonjela je jasna lokacija u prostor itao-evog nacionalnog interesa i tematizacija proteklih dogaaja koje je itatelj interpretira kao anticipaciju vlastite savremene politike i na-cionalne sudbine. Izuzetak u tom pogledu predstavljaju historijski ro-mani o antici i o geografski udaljenijim zemljamama koji se samo pos-


217 Temeljni problemi historijskog romana redno daju ukljuiti u itaoev aktuelni politiki kontekst. Da je to mo-gue dokaz je Bartolov Alamut (1938) sa izrazito aktuelnom politikom porukom. Zbog specifine nacionalne funkcije anra monografije o historijskom romanu obino su nacionalno omeene.

Scottov historijski roman izraz je autorovog ambivalentnog odnosa prema kotskoj domovini, koja je sa naglom industrializacijom gubila samostalnost. Priznavao je nunost tog razvoja, ali mu je istodobno pripisivao tragian karakter, jer je znaio gubitak niza tradicionalnih porodinih, nacionalnih i aristokratskih vitekih vrijednosti. Scottu su s jedne strane pripisivali socijalnu progresivnost (Lukcs), s druge pak konzervativnost. Bio je kritian prema srednjem vijeku ali ipak vie naklonjen estetskoj kontemplaciji o historijskim zbivanjima nego pravcu njihova odvijanja; naposlijetku njegova je historija historija aristokracije a ne progresivnog graanstva. U ranijim razdobljima his-torijski je roman bio politiki napredno opredijeljen, u pojedinim litera-turama (recimo meksikoj - Read 1939) imao je status povlatenog liberalnog anra, prepoznatljivog po apelu protiv tiranije, apsolutizma i autoritarnosti. Od pedesetih godina 19. stoljea historijske su teme pod snanim uticajem filozofije i religije. Konzervativni autori nacion-alnu problematiku rado nadomjetaju religioznom i ili je pak prenose u antiku (Simmons 1973, Mllenbrock 1980)26.

Nacionalizam se u historijskom romanu javlja u dvije vrste: liberalni (u ime borbe protiv aristokracije) i etniki ili rasni (u ime borbe protiv tu-inske imperijalne sile). Prvi tematizira drutvenog suparnika, drugi se obraa vlastitom narodu kako bi mu razvio samosvijest i snagu za nacionalnu emancipaciju te oslobaanje od univerzalizama i kulturnog imperijalizma velikih literatura (Lemire 1972). Slovenaki historijski roman po Lemirovoj klasifikaciji spadao bi, zajedno sa grkim, nje-makim, poljskim, ruskim, talijanskim, maarskim ... u tu drugu skupinu. Otuda i potreba za lokalnom obojenou i folklorizacijom prolosti. Najee su nacionalistike teme o negativnim junacima, npr. prie o nacionalnom izdajstvu.

O nacionalnom znaaju anra svjedoi, pogotovo u Njemakoj esto isticanje da nastanak njemakog historijskog romana nije potaknuo Scott, nego je nastao samostalno a Scottovi utjecaji su tek kasnijeg datuma (Sieper 1930, Schreinert 1941, Schnhaar 1990). Njemaki roman 18. stoljea sa historijskom tematikom (Heinrich Clauren, Gott-lieb Meissner, Benedikte Naubert, Heinrich Zschokke) ne pokazuje nikakav utjecaj (engleskog) romana strave (Bauer 1930, 68)27, ve

26 Npr. djelo engleskog katolikog autora Nicholasa Wiesemana Fabiola, or, the Church i the Catacombs, 1854; prijevod na slovenaki 1867, kao i izvorni slovenaki tekst Posljednji dani u Ogleju Alojzija Lukovia Carlija iz godine 1876. 27 Teza o nepovezanosti tradicije romana strave sa historijskim romanom je suprotna tezi koju kod nas zastupa Katarina Bogataj -Gradinik (1991, 1994). anrovi su u istoj razvojnoj liniji: historini roman je u pogledu popularnosti nasljednik romana strave. Meu njima je ipak toliko razlika da ih nije mogue staviti pod zajedniki imenitelj kako predlau neki francuski autori. Historijski roman se razlikuje od romana strave po nacionalnoj patriotskoj noti, dokumen-tiranju dogaanja, lojalnosti historijskim injenicama, lokalnom koloritu, reflek-


218 Miran Hladnikpreuzima motivski repertoar herojsko-galantnog i vitekog romana (npr, misteriozne okolnosti, tajna roenja, kidnapovanje, uhoenje, dvojnik, lana vijest o smrti, ljubavni trokuti, sudbonosni nesporazumi) i odlikuje se moralnom, pedagokom i nacionalnopolitikom tendenci-jom. Od prethodnih anrova razlikuje se po tome to tematizira poznate historijske dogaaje.

Walter Scott je dvadesetih godina 19. stoljea kao najitaniji evropski romanopisac (Larousse 1976) uticao je na stvaranje jednog drugai-jeg pogled na historijski razvoj, po kome historiju ne stvara vie junak, nego narod odnosno nacija. Uspon i pad anra bili su snano ovisni o socijalnim i politikim prilikama u zemlji. Na porast izvorne produkcije u Njemakoj oko 1860. uticali su primjerice meudravni ugovori o zatiti autorskih prava, rat 1866. prouzrokovao je pak opadanje cijele knjievne produkcije. Stimulativno su djelovali i procesi nacionalnog ujedinjenja u Europi: sjedinjenje Italije, vajcarske, Njemake, Slovenije itd. historijski roman tematizacijom slavne prolosti po-etino je argumentirao roenje nacije. Realizovani politiki ciljevi (npr. svenjemako ujedinjenje 1875. godine) pridonose pojaanom interesu historijskog romana za nacionalnodravne teme.

Aktuelni politiki razlozi kumovali su relativno zakanjelom razvoju anra u Americi. Prolost je Ameriku podsjeala na Europu, koja je u njenim oima bila iskvarena i kompromitovana. Stoga amerika proza dugo nije imala smisla za prikazivanje historijskog i socijalnog ivota davala je uglavnom romance, idile i melodrame. Ameriki historijski roman tematizirao je domau lokalnu historiju. Scottov uticaj vidljiv je u lokalnom koloritu, te u motivima uhoenja i bijega, koji postaju jezgro isto amerikih anrova, npr. divljezapadne povijesti. Ameriki roman je na svoj nain prekrojio evropsku tradiciju. James Fenimore Cooper npr. preobraava lik romantinog ovjeka van zakona u lik osamljenog jahaa te aktuelizira predromantini lik plemenitog divljaka. Historijska

siji o prolosti, romantino-nostalginom idealizacijom srednjeg vijeka (u opoziciji sa zgraanjem nad "mranim srednjim vijekom'' u romanu stvrave), odsustvom natprirodnog itd. Ne moe, istini za volju, previdjeti niz karakter-istika koje govore u prilog njihovom srodstvu: prolost je ve u romanu strave viena kao neto drugaije od sadanjosti, glavni likovi su izmiljeni, srodne su i pripovjedne konvencije. Standardna mjesta radnje su podzemne tamnice u zamkovima ili samostanima, gdje se vre torture i ruevine zamkova, gdje se skuplja urotnika grupa. Nedae junaka korespondiraju sa nevremenom u prirodi, samostani su poprita orgija i silovanja. Karakteristian je lik zlobnog zavodnika sa misterioznom prolou koji juri nevinu glavnu junakinju. Drugi likovi su moderni Prometej ili Faust, vjeiti idov, fatalna enska, lojalni sluga, smijeni sluga, majka i ki, otac tiranin, dobri pooim, zlobna maeha, krijum-ari, cigani. Meu shemama i motivima treba spomenuti proroanstva, snove, anateme, generacijski okraj sa ubistvom, incestom, proganjanjem i bijegom, skrivanje pod lanim imenom, prepoznavanje pomou medaljona, prstana, pisma, pokop ivog tijela, dvojnike, razdvojene pa opet sastavljene zaljubl-jenike, prekinuto vjenanje, tajni brak i sl. Iz navedenog jasno je da se radi o eminentno fabulativnim anrovima. Dogaaji su nanizani tako da se radnja prekida na kraju poglavja u trenu najvee napetosti. Jedan od postupaka koji su i danas vitalni je fikcija naenog rukopisa.


219 Temeljni problemi historijskog romana tematika tu popunjava kostur avanturistikog (akcionog) romana (Bo-gataj-Gradinik 1991). tematika tu popunjava kostur avanturistikog (akcionog) romana (Bo-gataj-Gradinik 1991).

I u 20. stoljeu historijski je roman nacionalno specifian: u Americi tematizira osvajanje divljega zapada i graanski rat, u Evropi etniku problematiku (Ivo Andri) i lokalnu historiju. Politiki je ili barem idejno angairan. Zloupotrebio ga je osobito nacionalsocializam 30-tih i 40-tih godina kada mu je trebalo historijsko opravdanje za vlastitu poli-tiku akciju. Posegnuo je u dalju prolost i zbog manjka dokumenata konstruisao nacionalnu mitologiju i rituale. Protnivnici faizma, autori u izgnanstvu, upotrebili su historijski roman za kritiku aktuelnih socijalnih i politikih odnosa ; u oba sluaja vie je po srijedi politiki nego estet-ski in. Dananja se debata opet vrti oko politike relevantnosti histori-jskog romana. Marksistiki teoretiari i dekonstrukcionisti spoitavaju mu konzervativnost, manjak angamana i socijalnu indiferentnost, drugi (npr. Wesseling 1990) su ba suprotno uvjereni da je savremeni historijski roman izrazito politiki angairan.

I u 20. stoljeu historijski je roman nacionalno specifian: u Americi tematizira osvajanje divljega zapada i graanski rat, u Evropi etniku problematiku (Ivo Andri) i lokalnu historiju. Politiki je ili barem idejno angairan. Zloupotrebio ga je osobito nacionalsocializam 30-tih i 40-tih godina kada mu je trebalo historijsko opravdanje za vlastitu poli-tiku akciju. Posegnuo je u dalju prolost i zbog manjka dokumenata konstruisao nacionalnu mitologiju i rituale. Protnivnici faizma, autori u izgnanstvu, upotrebili su historijski roman za kritiku aktuelnih socijalnih i politikih odnosa ; u oba sluaja vie je po srijedi politiki nego estet-ski in. Dananja se debata opet vrti oko politike relevantnosti histori-jskog romana. Marksistiki teoretiari i dekonstrukcionisti spoitavaju mu konzervativnost, manjak angamana i socijalnu indiferentnost, drugi (npr. Wesseling 1990) su ba suprotno uvjereni da je savremeni historijski roman izrazito politiki angairan.

Na kraju ovog pregleda rasprava o historijskom romanu moemo zakljuiti da je poistovjeenje historijskog romana sa scottovskim po-lazinim modelom neodrivo i da se treba odrei popularne definicije anra (Dickinson 1986) kao pripovjedne proze sa jasno odreenim linostima, vremenom i prostorom dogaanja. Pokazalo se da nije mogue govoriti o konstantnim formalnim karakteristikama anra bez preciznijeg vremenskog ogranienja korpusa tekstova i bez uvaavanja pripadnosti pojedinanoj nacionalnoj literaturi. Knjievno-historijski opis slovenakog historijskog romana nastae tek nakon preciznije formalne analize tekstova sa historijskom tematikom od sredine prolog stoljea do danas. Tako e se moi provjeriti i tvrdnje knjievne nauke da historijski roman nema vlastite strukture (Show 1990) i da uvijek parazitira na drugim anrovima te usporeivati ga sa realizacijama u drugim nacionalnim literaturama. Poslije uspjeha "pro-fesorskog romana'' Ime rue Umberta Eca (Il nome della rosa, 1980) suvine su bilo kakve dvojbe o nespojivosti anra sa dananjim vre-menom.

Na kraju ovog pregleda rasprava o historijskom romanu moemo zakljuiti da je poistovjeenje historijskog romana sa scottovskim po-lazinim modelom neodrivo i da se treba odrei popularne definicije anra (Dickinson 1986) kao pripovjedne proze sa jasno odreenim linostima, vremenom i prostorom dogaanja. Pokazalo se da nije mogue govoriti o konstantnim formalnim karakteristikama anra bez preciznijeg vremenskog ogranienja korpusa tekstova i bez uvaavanja pripadnosti pojedinanoj nacionalnoj literaturi. Knjievno-historijski opis slovenakog historijskog romana nastae tek nakon preciznije formalne analize tekstova sa historijskom tematikom od sredine prolog stoljea do danas. Tako e se moi provjeriti i tvrdnje knjievne nauke da historijski roman nema vlastite strukture (Show 1990) i da uvijek parazitira na drugim anrovima te usporeivati ga sa realizacijama u drugim nacionalnim literaturama. Poslije uspjeha "pro-fesorskog romana'' Ime rue Umberta Eca (Il nome della rosa, 1980) suvine su bilo kakve dvojbe o nespojivosti anra sa dananjim vre-menom.

Literatura:Literatura: Anton R. Bauer: Der historische Trivialroman i Deutschland im

ausgehenden 18. Jahrhundert. Disertacija. Plauen: Otto Adam, 1930.

Katarina Bogataj-Gradinik: Grozljivi roman. Ljubljana: DZS, 1991 (Literarni leksikon, 38).

Literarne konvencije u slovenakom istorinom romanu 19. stol-jea. Primerjalna knjievnost 1994, t. 1. 1--34.

Raimund Borgmaier i Bernhard Reitz (ur.): Der historische Ro-man, 1--2. Heidelberg: Winter, 1984 (Anglistik und Englischunter-richt, 22, 24).


220 Miran Hladnik Anthony Cuddon: Historical novel. A Disctionary of Literary The-

ory. Cambridge: Blackwell, 1991[3]. Lennard J. Davis: Factual Fictions: The Origins of the English

Novel. New York: Columbia University Press, 1983. George Dekker: The American Historical Romance. Cambridge

itd.: University Press, 1987 (Cambridge Studies i American Litera-ture and Culture).

A. T. Dickinson, jr.: American Historical Fiction. Metuchen: Scare-crow, 1986[5].

Blahoslav Dokoupil: esk historick romn 1945--1965. Praga: eskoslovensk spisovatel, 1987.

Willem Drop: Verschijningsvormen van den Nederlandse his-torische roman i den negentiende eeuw. Disertacija. 1958.

Henryk Dubowik idr.: Polska powie'sc historyczna: Wybranie za-gadnienia sa dziejw recepcji i warsztatu twrczego. Bydgoszcz: Bydgoskie towarzystwo naukowe, 1986 (Prace wydzia/lu nauk humanistycznych, B/3).

Gnter Dux: Die Zeit i der Geschichte: Ihre Entwicklungslogik von Mythos zur Weltzeit; mit kulturvergleichenden Untersuchungen i Brasilien... Frankfurt: Suhrkamp, 1989.

Hartmut Eggert: Studien zur Wirkungsgeschichte des deutschen historischen Romans 1850--1875. Frankfurt: Klostermann, 1971 (Studien zur Philosophie und Literatur des neunzehnten Jahrhun-derts, 14).

Berthold Emrich: Literatur und Geschichte. Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte, 2. Berlin: Gruyter, 1965[2]. 111--143.

Neil McEwan: Perspective i British Historical Fiction Today. Bas-ingstoke i London: MacMillan, 1987.

Avron Fleishman: The English Historical Novel: Walter Scott to Virginia Woolf. Baltimore i London: John Hopkins, 1971.

Petra Gallmeister: Der historische Roman. Formen der Literatur i Einzeldarstellungen. Ur. Otto Knrrich. Stuttgart: Krner, 1981 (Krners Taschenausgabe, 478).

Daniel D. McGarry i Sarah Harriman White: Historical Fiction Guide: Annotated Chronological, Geographical and Topical List of Five Tousand Selected Historical Novels. New York: Scarecrow Press, 1963.

Hans U. Geppert: Der "andere'' historische Roman: Theorie und Strukturen einer diskontinuierlichen Gattung. Tbingen: Niemeyer, 1976 (Studien zur deutschen Literatur, 42).

Konrad Grski: Polskij istorieskij roman i problema historizma. Moskva: Izdatel'stvo Akademii nauk SSSR, 1963.

Donald McGrady: La novela histrica en Colombia 1844--1959. Austin i Bogota: Institut of Latin-American Studies; University of Texas, 1962.

Malcolm Hayward: Genre recognition of history and fiction. Poet-ics 22 (1994). 409--21.

Harry B. Henderson: Versions of the Past: The Historical Imagina-tion i American Fiction. New York: Oxford Press, 1974.

Rainer Hess, Gustav Siebenmann idr.: Literaturwissenschaftliches Wrterbuch fr Romanisten. Tbingen: Franke, 1989[3] (UTB).


221 Temeljni problemi historijskog romana Robert Hodel: Fiktivno i dejansko u Selitvah (1929) M. Crnjan-

skega (Zgodovinski roman?). SR 41 (1993). 245--52. Jozef Hvi: Slovensk historick prza. Bratislava: Lita, 1988. Wolfgang Iser i Fritz Schalk (ur.): Dargestellte Geschichte i der

europischen Literatur des 19. Jahrhunderts. Frankfurt: Kloster-man, 1970 (Studien zur Philosophie und Literatur des 19. Jahr-hunderts, 7).

Janko Kos: Walter Scott i rojstvo historinog romana. Walter Scott, Waverley, 1. Ljubljana: CZ, 1973 (Sto romanov, 64). 5--41.

Evropski izviri slovenskega romana u 19. stoljeu. SR 33 (1985). 41-49.

Larousse = Le roman historique. La grande encyclopdie La-rousse. Pariz: Larousse, 1976.

Maurice Lemire: Les grandes thmes nationalistes du roman his-torique canadien-franais. Qbeck: Les Presses de l'Universit Laval, 1970 (Vie des godinatres canadiennes, 8).

Gyrgy Lukcs: Der historische Roman. Berlin: Aufbau-Verlag, 1955.

Marija Mitrovi: Poloaj i znaaj historinog romana druge polov-ice 19. stoljea u jugoslovanskih literaturah. Obdobje realizma u slovenskem jeziku, knjievnosti i kulturi. Ljubljana: Filozofska fa-kulteta, 1982 (Obdobja, 3). 69--78.

Heinz-Joachim Mllenbrock: Der historische Roman des 19. Jahr-hunderts. Heidelberg: Carl Winter Universittsverlag, 1980 (Forum Anglistik).

Gilles Nlod: Panorama du roman historique. Pariz: Editions Sodi, 1969.

John Lloyd Read: The Mexican Historical Novel 1926--1910. Dis-ertacija. New York: Institut de las Espaas..., 1939.

David Roberts i Philip Thomson (ur.): The Modern German His-torical Novel: Paradigms, Problems and Perspectives. New York i Oxford: Berg, 1991 (Berg European Studies).

Janez Rotar: Nekatere znailnosti dananjega historinog ro-mana u jugoslovanskih knjievnostih. SSJLK 19. Ljubljana: Filo-zofska fakulteta, 1983. 33--47.

Kurt Rtgers: Der Kommunikative Text und die Zeitstruktur von Geschichten. Mnchen, 1982. Disertacija (Alber-Broschur Phi-losophie).

Margaret Scanlan: Traces of Another Time: History and Politics i Postwar British Fiction. New Jersey: Princeton University Press, 1990.

Ina Schabert: Der historische Roman i England und Amerika. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1981 (Ertrge der Forschung, 156).

Walter Schiffels: Geschichte(n) Erzhlen: ber Geschichte, Funk-tionen und Formen historischen Erzhlens. Kronberg: Scriptor, 1975 (Theorie-Kritik-Geschichte, 7).

Rainer Schnhaar: Historische Erzhlung. Historischer Roman. Metzler Literatur-Lexikon: Begriffe und Definitionen. Ur. Gnther i Irmgard Schweikle. Stuttgart: Metzler, 1990[2].

Mira Sereti: Stilske osobine hrvatskog historijskog romana. Hrvatska knjievnost prema evropskim knjievnostima od narod-


222 Miran Hladniknog preporoda k naim danima. Ur. Aleksandar Flaker i Krunoslav Pranji. Zagreb: Liber, 1970. 175--255.

Harry E. Show: The historical novel. Encyclopedia of Literature and Ciriticism. Ur. Martin Coyle idr. London: Routledge, 1990. 531--43.

Clara Sieper: Der historische Roman und die historische Novele bei Raabe und Fontane. Weimar: A. Duncker, 1930 (Forschungen zur neueren Literaturgeschichte, 62).

James C. Simmons: The Novelist as Historian: Essays on the Victorian Historical Novel. Pariz: Mouton, 1973 (Studies i English Literature, 88).

Josef tecaron, pan: On the quantitative syntactic characteristics of fiction and non-fiction historical texts of the twentieth century. Prague Studies i Mathematical Linguistics, 9 = Linguistic and Lit-erary Studies i Eastern Europe, 34. Amsterdam i Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1986. 75--84.

John Tebbel: Fact and fiction: Problems of the historical novelist. The Burton Lecture. Lansing: Historical Society of Michigan, 1962.

Claus Trger: Historischer Roman. Wrterbuch der Literaturwis-senschaft. Leipzig: VEP Bibliographisches Institut, 1986.

Leon Twarog: Historical novel. Handbook of Russian Literature. Ur. Victor Terras. New Haven i London: Yale University Press, 1985. 159--60.

Elisabeth Wesseling: Writing History as a Prophet: Postmodernist Innovations of the Historical Novel. Amsterdam i dr.: John Benja-min, 1991 (Utrecht Publications i General and Comparative Litera-ture, 26).

Hayden U. White: Metahistory: The Historical Imagination i Nine-teenth Century Europe. Baltimore: John Hopkins University Press, 1973.

Tropics of Discourse: Essays i Cultural Criticism. Baltimore: John Hopkins University Press, 1978.

Gerald J. Whitrow: Time i History: Views of Time from Prehistory to the Present Day. Oxford i New York: Oxford University Press, 1990[3].

Theodore A. Wilson: Recreating the past: Narrative, objectivity, and creativity i international history: Predavanje na University of Kansas, Lawrence, 15. sept. 1994.

Annette Wittkan: Historismus: Zur Geschichte des Begriffs und des Problems. Gttingen: Wandenhoek, 1992.

Erwin Wolff: Sir Walter Scott und Dr. Dryasdust: Zum Problem der poetischen Genre bei Pukin. Dargestellte Geschichte... Ur. W. Iser i Fritz Schalk. Frankfurt: Klosterman, 1970. 15--37.

Prijevod sa slovenakog: Damijan inigoj i Vedad Spahi


Documents

Miran Hladnik