Mircea Eliade - Kutsalin Gercekligi

7/31/2019 Mircea Eliade - Kutsalin Gercekligi

1/24

1

Kutsaln Gereklii: Mircea EliadeDaniel L. Pals

Grkemli; bazen naif, bazen de korkun ve trajik, kadim varlk kiplerini gstermeye alyorum.Mircea Eliade,Journal III: 1970-1978(1)

Max Weber iin, aklama btnleme iidir.Btn insan giriimleri gemi veya mevcut,toplumsal veya bireysel oklu neden vesonularn kesiim noktalarnda ortaya kar.Toplumsal edimlerde, bu fikirler, saikler, koullarve balamlar a kesintisizdir. Yani; neyiaklamaya alrsak alalm dini bir tren,siyasi bir olay, kltrel veya toplumsal bireilim nedenlerden (ya da neden trlerinden)birine, dierlerini dlayacak ekilde ayrcalktanyamayz. Dinsel davran, phesiz, iktisadi

koullardan etkilenir, ama Marxn iddia ettiigibi, btn dini iktisada indirgeyemeyiz. Dinselinan, yine kesin olarak, Freud ve Durkheimndnd gibi belli toplumsal ve psikolojikihtiyalara cevap vermektedir. Ama yine de,btn dinsel pratii toplumsal ykmllklereindirgeyemeyeceimiz gibi, Tanr inancn dasadece nevroza geri gtremeyiz. Bu altta yatankoullarn ve durumlarn nemi aktr amafikirler, inanlar ve niyetler de nemlidir. Belli birtr nedensellik btn hikayeyi anlatamaz; her biribelli bir ksmn anlatabilir.

Bunun byle olduunu varsayarak, biraz daha ileri gidelim. Weberin iddia ettii gibi,aklamalar getirirken fikirleri ve inanlar gz nnde bulundurmamz gerektii doruysa,belki de, aslnda en nemlisi bunlardr. Belki de dinsel inanlarn kendileri, indirgemecilerinilevsel aklamalarda bulduklarn varsaydklar gerek ve altta yatan kuvvetlerdir. Marxgibi bir kuramc dinin iktisadi bir aklamasnda srar ediyorsa, biz de dinin yalnzca ( enazndan temel olarak) dinsel bir aklamasn veremez miyiz? Dini aklamann en iyiyolunun, dindar insanlarn kendilerinin dini akladklar gibi aklamak olabileceininermek ilk nce ve temel olarak bu insanlarn fikirlerine, duygularna, inanlarnabavurmak o kadar da sama olmayabilir. Bu konum, dnya dinleri aratrmacs nlRomen (daha sonra Amerikal) kuramc Mircea Eliadenin konumudur.

Birka Avrupa dilinde konuan ve yazan gerek bir okkltrl hoca olan Eliade,Romanyada domu ve eitim alm, Bat Avrupada alm, ders vermi, kariyeriniBirleik Devletlerde tamamlamtr. Birok entelektel ilgisine ve yetenekli bir kurgu yazarolmasna ramen Eliade, hayatn, Avrupa geleneine uygun olarak kendisinin dinler tarihidemeyi tercih ettii, karlatrmal din almalarna adamtr. Genliinde bir sreHindistanda alm ve daha sonra memleketi Romanyada ve Avrupann eitli yerlerindearatrmalarna devam etmitir. Bir sre Fransada niversite grevinde bulunur. 1950lerdeBirleik Devletlere tanr, Chicago niversitesinde profesr olarak Amerikan


2/24

2

niversitelerinde din almalarnn tevik edilmesinde nemli bir rol oynar. En bandanitibaren, dinin insan yaamndaki roln tamamen yanl anladklarn dnd indirgemecikuramlara kar kar. nsancl olduunu dnd bir yaklam benimseyen Eliade, uzunhocalk kariyeri boyunca dinin kendi terimleriyle aklanmas gerektii tezini savunmutur.Bu yzden, kuram, kendi deerinin yannda, btn indirgemeci rakiplerine meydan okumasve Weberin dahi tesine gemesi itibar ile de dikkate deerdir.

Arka Plan

Mircea Eliade, 9 Mart 1907de Budapete'de dodu. Babas Romanya ordusunda subayd.Kk bir ocuk olarak sessiz yerleri, bilimi, ykleri ve yazmay seviyordu. zyaamyksnde, 18 yana geldiinde, yaynlanan yznc makalesini kutladn anlatyor (2).Daha bu gen yata, bir gazete tarafndan ykler, ke yazlar ve kitap tantmlar yazmasiin ie alnmt. Hatralarndan biri ocukken yaad bir olayla ilgili. Eliade, bir gn evinkullanlmayan odalarndan birine girdiinde, yeil perdelerin arasndan szan gne nntm mekan olaanst bir ekilde zmrt ve altn renkleriyle aydnlatmasnn onu naslbylediini anlatyor. Gzleri kamam ve bylenmi bir halde, kendini tamamen farkl,akn bir dnyaya tanm gibi hisseder. Eliade, bu ansn, dinsel deneyimleri aklarken

kulland kelimeleri kullanarak, derin bir nostalji olarak betimliyor te dnyal birmkemmeliyetin gzel mekanna zlem (3). Bu te dnya idealleri temas tm eitimiboyunca srecektir. Budapete niversitesinde ve talyada, talyan Rnasansnn mistik vePlatoncu dnrleri zerine alr. Bu srada, stn Ruh'la tinsel birlemeyi vurgulayanHindu dncesini kefeder. Hemen ardndan, nl bilgelerden Surendranarh Dasguptaylaalmak iin Hindistana gider. 1928 ylnda Kalkta niversitesi'ne kaydolur veDasguptann evinde almaya balar. Daha dnyevi bir dzlemde, Dasguptann kzyla birilikisi olur. Bu yzden, ho olmayan bir ekilde hocasyla ayrlr ve Himalayalarda birgurudan yoga eitimi almaya balar.

Daha sonraki yllarda Eliade, geriye bakarak, Hindistanda geirdii zamann zerindebelirleyici bir etkisi olduunu aklar. Orada zellikle ey kefettiini sylyor: Kutsal

deneyimlerin yaam deitirebilecei, simgelerin gerek manevi yaamn anahtar olduu vebelki de en nemlisi, gl ve yaygn bir halk dini mirasna, hatrlanamayan zamanlardan berivarolan ve derinden hissedilen manevi bir yaam biimine sahip Hindistann krsalkesimlerinden ok daha fazlasnn renilebilecei. Basit kyller, tarmn gizemi iindeeyleri kutsal ve ebedi olarak grrler; dnya, onlar iin, kesintisiz bir yaam, lm veyeniden dou dngsdr. Buna ek olarak, Eliadenin deyimiyle bu arkaik din, dnyannpek ok yerinde paylalan bir hayata bak asdr. Bu din, Hindistan kylerinden, kendiyurdu Romanyann krsal kelerine, Avrupa ve skandinavyadan, Dou Asyaya veAmerikalara; ilkel insanlarn, nesiller boyunca, topra atalarnn rettii ekilde iledikleriyerlere kadar uzanr. Eliade, Hindistanda ilk defa kozmik dinsel hissi kefettiini yazyor(4).

Eliade, yl sonra, 1931de, askerlik grevini tamamlamak iin Romanyaya dner.Yazmaya devam eder ve 1933de, yirmi alt gibi gen bir yata, Dasguptann kzyla yaadaka dayal romanMaitreyiyle (Bengal Geceleri) ulusal bir hrete kavuur. Bu yllar dieralardan da olayldr. Konu zerine birka almann ilki olacak doktora tezi, Yoga: Hint

Mistik Teolojisinin Kkenleri (1936), Franszca baslr. Derecesini aldktan sonra Eliade,dnemin etkili filozoflarndan Nae Ionesconun asistan olarak ders vermeye balar. NaeIonesco, Archangel Michael Lejyonu olarak bilinen Romen milliyetisi rgtnliderlerindendi. Bu rgtn Demir Muhafz olarak bilinen iddet ve terr yanls kanad,


3/24

3

Romanyadaki misyonunu Almanyadaki Nazi partisine benzetiyor ve Hitlere yaknlkhissediyordu. Eliadenin bu evreden arkadalar olmasna ramen, kendi payna entelektelhayat, dergi karmay, yazmay, edebiyat, felsefe ve sanatla ilgili gncel konularntartld toplantlar dzenlemeyi tercih eder. Dier konularla ilgili konumakta isteksizdi vekendini siyaset d bir olarak tarif ediyordu.

2. Dnya Sava yllar srasnda, Eliade, Romen hkmeti tarafndan diplomatik bir grevleLizbon'a gnderilir. Sava bittiinde, Romanyaya dnmemeyi tercih eder, Parise yerleir veEcole des Hautes Etudesde ders verme ans yakalar. Yine burada, gelecekteki almalar vedncesi iin rotasn izen iki kitap iin aratrmasn tamamlar. Karlatrmal Dinde

Biimlerde (1949) din iin simgelerin roln aratrrken, Ebedi Dn Mitinde tarih vekutsal zaman kavramlar ve arkaik din ve modern dncenin farkllklarn aratrr. Her ikikitap da Franszca yaynlanr. almalarnda ilerledike, Freudun eski alma arkada, nlsvireli psikolog Carl Jungdan esinlenir. Eliade, Jungla 1950de, svire, Asconadadzenlenen Avrupal entelektellerin geleneksel toplants Eranos konferansnda tanmt.Jungun 1960taki lmne kadar, bu yal hocaya dzenli ziyaretlerde bulunur. Eliade,Jungu, sadece kendi arkaik din zerine fikirlerinin destekisi olarak deil, bu fikirlerinyaayan rnei olarak gryordu. Jungla tartmalaryla ilgili olarak Eliade unlar yazyor:

Kkleri hala Toprak Anada olan, ama ayn zamanda cennete de yakn bir inli bilgeyi ya daAvrupal bir kyly dinliyor gibi hissediyordum. (5)

1950ler, Eliadenin akademik kariyerinde nemli deiiklikler getirir. Chicagoniversitesinde verdii derslerden sonra Divinity Schooldan gelen hocalk teklifini kabuleder, 1962de bu okulun stn Hizmet Profesrleri'nden biri olur. Hayatnn geri kalanboyunca devam edecek olan Chicagodaki grevi, kendisini rnek alan ancak alldk birekilde giderek grlerine itiraz eden bir kuak yetenekli renciye rehberlik etmesine izinverir. Etkisini yaln bir istatistik vererek ler. Chicagoya geldiinde, Birleik Devletlerdedinler tarihi zerine hatr saylr sadece krs varken, 20 yl sonra bu say otuza kar veyars rencileri tarafndan doldurulmutur. Romanyadan Hindistana, oradan daChicagoya uzanan entelektel yolculuunda, Eliadenin birok kartln kesitii bir

kariyeri ve hayat olur: Dou ve Bat, gelenek ve modernlik, gizemcilik ve aklclk,tefekkr ve eletiri. 22 Nisan 1986daki lmne kadar aratrmalarna ve yazlarna devameder.

Eliadenin k Noktas: ki Aksiyom

Eliadenin kuramnn ayrntlarna gemeden nce, ilk nce temellerine bakalm. ki fikir,kuramnn aksiyomlar ya da ketalar grevini grr, bunlar dier her eyin temelindedir.lkin, daha nce de anld, indirgemecilie kar kat bir tutum. Eliade, inatla, dininbamszlna, zerkliine, baka bir gerekliin yan-rn olarak aklanamayacanainanr. Dinsel grngnn u zelliinde srar eder:

Ancak kendi dzeyinde anlalrsa tannabilir, yani; dinsel bir ey olarak allrsa. Bylebir grngy fizyoloji, psikoloji, sosyoloji, iktisat, dilbilim, sanat ya da baka bir tralmayla anlamaya almak yanltr: Bu abalar, dinsel olana zg ve indirgenemezolan karrlar; kutsal unsuru. (6)

Doal bilimlerin diliyle bunu yle ifade edebiliriz; din, baml deiken olarak, testlerdeveya deneylerde her zaman deien olarak dnlemez. Din, sabit ya da bamsz deikenolarak alnmaldr; hayatn dier ynleri toplumsal, psikolojik ya da iktisadi dine baml


4/24

4

olarak dnlmelidir. nsan davrannn bir unsuru olarak din, sonu olmaktan ok, nedenolarak i grr.

kinci aksiyom ynteme dairdir. Eer din aslnda bamsz ise, sadece sosyoloji ya dapsikoloji yoluyla aklanamaz ise, o zaman nasl aklanmaldr? Eliade iki gr asnbirletirmemiz gerektii eklinde cevap verir. Din aratrmaclar, genelde gemii

altklarndan, konu bir anlamda tarihtir. Buna gre, dier tarihiler gibi, bulgular toplar vedzenler, genellemeler yapar, bu genellemeleri eletirir ve neden ve sonulara ulamayaalrlar. Bu bakmdan, disiplinleri, dinler tarihidir. Ayn zamanda, din almas sadecetarihsel de olamaz. Dini aklarken, Eliadenin grngbilim (fenomenoloji Yunanca

phenomenondan, grnm) dediine de bavurmalyz: eylerin bize sunduu biim, ya dagrnmlerle karlatrmal almas. Her bilim ksmen grngbilimdir. Spektrumdakikrmz rengi biliriz nk bu rengin grn maviden ve mordan farkldr. Ayn ekilde,dinsel bir biimi bir inan ya da bir ayin bilmenin yollarndan biri dierleriylekarlatrmaktr. Eliade, daha nce Max Mllerin din almalar benimsemi olduu, filozofGoethenin dil zerine szlerini benimser: Bir eyi bilen hibir ey bilmez. Karlatrmaolmadan gerek bilim olmaz.

Tarihilerin karlatrmalara, zellikle benzerlikler bulmak iin yaplan karlatrmalarapheyle yaklatklar dorudur. Akademisyenin pheci zihni, iki eyin asla aynolamayacan dnme eilimindedir: Her zaman, her yer, bir dierinden farkldr. Eliadebuna katlmaz. Baz genel biimlerin, belli kapsayc dinsel grng biimlerinin, kendizaman ve mekanlarndan karlarak, dierleriyle karlatrlabilir olduunu dnr.Zamanlar ve yerler deiebilir ancak kavramlar genelde ayndr. Matematiki klidYunanlyd, kendi zamannn insanyd; ancak geometrisini sanki dn gelitirmiisinealabiliriz. nsan, tarihsel olabilir ama teoremleri zamanszdr. Ayn ey dinin kavramlariin de geerli. Zeusa tapnma, bir anlamda, tarihte belli bir zamana ve yere baldr; antikYunan dinine ait bir inan ve pratiktir. Ancak, tanrlarla ilgili Yunan yklerinde Zeusun birkarsnn olduuna, Olimpos Danda yaadna ve dier kutsal varlklardan daha glolduuna dikkat edersek, onda, dnyann birok farkl zamanlarnda ve yerlerinde ortaya

kan gk tanrnn tipik zelliklerini grmek ok zor olmaz. Zeus, sadece Yunanllara aitolabilir, ama gk tanr grngs deildir ve bu gibi tanrlar birok kltrde grldnden,bu biimlerin izini srerek birbirleriyle paylatklar ve paylamadklar zelliklere dikkatederek ok ey renebiliriz.

Bu aksiyomlarla beraber, imdi, Eliadenin programnn ana unsurlarna bakabiliriz, ancakburada birok kitabna bakmamz gerekiyor. Eliade, btn yazlarnda ayn temel fikirleri vebiimleri aratrma eiliminde olmasna ramen, kitaplar, Frazer ya da Durkheimda olduugibi, kuramnn tek ve byk bir tehiri deildir. Ayrca, bir kurgu yazar olarak, akademikalmalarnda bile bir romanc gibi yazar; ak bir argman yerine uzun ve dolambalyorumlar. Bu byle olarak, kuramnn birka merkezi temasna ve bu temalarn her birini eniyi aklayan kitabna bakalm. Srasyla unlar aratracaz:

1. Eliadenin din kavram. Bu en iyi Kutsal ve Dindnda (1957) izilmitir, belki de genelokuyucu iin kuramna en iyi giri.2. Sembolizm ve Mit anlay. Bu en ak olarak gelecek almalar iin ajandasn belirleyenKarlatrmal Dinde Biimlerde (1949) bulunur.3. Hem arkaik, hem modern kltrlerde grld ekliylezaman ve tarih aklamas. Butemalar, Eliadenin kitaplar iinde en iddial ve zgn olanEbedi Dn Mitinde (1949)uzun uzun tartlmtr.


5/24

5

Eliadenin Din Kavram: Kutsal ve Dind

Kutsal ve Dind (1957), dini anlamaya alrken atacamz en nemli admn ilk admolduunu iddia eden ksa bir giri almasdr. Eliade, tarihinin, btn yaam insanlarnsadece kk bir blmn ieren modern uygarln dna kmas ve arkaik insann

dnyasna girmesi gerektiini syler. Arkaik halklar, tarih ncesi zamanlarda yaam ya dabugn iin kabile toplumlarnda ve krsal halk kltrlerinde yaayan halklardr; bukltrlerde, doa dnyasndaki iler avlanma, balklk, tarm gndelik hayatn birparasdr. Bu halklar iinde her yerde grebileceimiz ey, bu insanlarn yaamlarnn ikiayr dzlem zerinde yaanddr: Kutsal ve dind. Dind, gndelik ilerin sradan,rastgele ve byk oranda nemsiz olann alandr. Kutsal ise bunun tam kartdr. Doast,srad, unutulmaz ve mhim olan eylerin alandr. Dind, geici ve glgelerle dolu iken;kutsal, ebedi, tzsel ve gereklik doludur. Dind; deiken, genellikle kaotik olan insanilerinin arenasdr; kutsal, dzenin ve mkemmeliyetin alandr; atalarn, kahramanlarn,tanrlarn yuvas. Arkaik halklarda nereye bakarsak bakalm, din bu temel ayrmla balar.

Eliade, burada Durkheimn kutsal ve dindyla ilgili sylediklerini tekrar ediyor

grnmektedir. Bu artc deil. Eliade, Durkheimn etkisiyle dini bu ekilde tanmlayanFransz entellektel geleneinde eitim almt. Ancak, daha yakndan bir bakla aralarndabir fark olduu grlr. Durkheim, kutsal ve dindyla ilgili konuurken aklnda her zamantoplum ve toplumun ihtiyalar vardr. Durkheim iin, kutsal olan toplumdur klanilgilendiren eyler; dind bireyi ilgilendiren eyler bunun kartdr. Durkheim iin, kutsalsimgeler ve ayinler doast ile ilgili konuur grnrken, bu aslnda eylerin yzeygrndr. Simgelerin amac, klan totem tanr olarak simgeleyerek insanlara toplumsalgrevlerini fark ettirmektir. Eliade kutsaldan konutuunda ise aklnda olan kesinlikle klanatapnma deildir. Ona gre, dinin konusu doastyle ilgilidir, bu olduka ak; dininmerkezinde, kendinde kutsal vardr, sadece toplumsal temsil etmenin bir yolu olarak kutsaldeil. Durkheimn dilini kullanmasna ve bu terimin tanrlardan daha fazlasn iermesineramen, Eliadenin din gr, dini en bata doast varlklar alanna inan olarak kavrayan

Tylor ve Frazerinkilere daha yakndr.

Durkheimn yerine, Eliade, rehber olarak baka bir dnre kulak vermemizi nerir: Almanteolog ve din tarihisi Rudolf Otto. 1916da, Otto, tam da bu konuda, kutsal kavramntopluma ya da toplumsal ihtiyalara atf yapmadan kulland mehur Kutsal Fikri(AlmancadaDas Heilige) balkl kitabn yaynlar. Bu kitapta, Otto, insann bireyseldeneyiminin dramatik bir trnden bahseder. Pek ok insan, yaamlarnn belli bir noktasndaolaanst ve kar konulamaz bir eyle karlar. Kendilerinden tamamen ayr birgereklie gizemli, huu verici, gl ve gzel yakalanmlardr. te bu kutsaldeneyimidir; kutsalla karlama. Otto buna, Latince terimler kullanarak tremendum et

fascinans olan bir mysterium adn verir; ayn anda hem korkutan hem cezbeden gizemli birey. Buna verdii bir dier isim ilahi ( numinous, Latince numenden: tin veya kutsalvarlk) duyumudur. nsanlar bu tr bir karlama yaadklarnda, deimez bir ekilde,kendilerinin hi olduklarn, ncilde sylendii gibi toz ve klden baka bir eyolmadklarn hissederler, kutsal ise bunun tam kartdr: Grkemli, tzsel, yce ve sahidengerek. Otto, bu huu verici ilahi duyumunun esiz ve indirgenemez olduuna inanr. Diergzel ve korkun olan eylerle karlamalara benziyor gibi grnse de onlara pek benzemez.Bu heyecan verici deneyim dierlerinden farkl olarak, din dediimiz eyin duygusalekirdeidir.


6/24

6

Eliadenin kutsal kavram Ottonunkine olduka benzer. Kutsalla karlamalarnda insanlarte dnyal olanla bir temas hissederler. Bildikleri dier gerekliklere hi benzemeyen birgereklie, korkulacak kadar gl, tuhaf, kalc ve gerek bir varolu boyutunadokunduklarn hissederler.

Modern ncesi toplumlarn yeleri ve tm ilkeller iin, kutsal, gce eittir ve son tahlilde,

gereklie. Kutsal, varlkla doludur. Kutsal g, gereklik demektir, ayn zamandakalclk ve etki Bylece dindar insann olma, gereklie katlma, gle dolma arzusukolaylkla anlalabilir (7).

YahudiHristiyan ya da Mslman okuyucular, doal olarak, Eliadenin yukarda Tanrylakarlamadan bahsettiini varsayabilirler, ancak Eliadenin kutsal fikri bundan ok dahagenitir. Kutsal; tanrlar, atalar ya da lmszler alan da olabilir, Hindularn Brahmandedikleri, btn kiilikten rak bir st tin de. Kutsal nasl anlalrsa anlalsn, dinin rolonunla iletiime geirmek, kiiyi dnyevi evrenin, tarihsel durumun dna karmak,niteliksel olarak farkl bir evrene; farkl, akn ve kutsal bir dnyaya yanstmaktr.(8) Dahas,kutsal anlay, sadece belli halklarda ya da belli zamanlarda bulunan olumsal bir ey deildir.Modern Bat medeniyetinin sekler toplumlarnda insanlar, bunu; ryalar, nostaljiler ve hayal

gcnn rnlerinde olduu gibi artc, bilind yollarla gsterir. Ne kadar gizlenirsegizlensin, bastrlsn ya da unutturulsun, kutsal grs insan dncesinin ve etkinliininkalc bir zelliidir. Hibir insan onsuz deildir. Kutsal fark etmeye ak gzler onu heryerde grebilir.

Bu kutsal fikri, arkaik halklar arasnda yaygn olmasnn yannda, bu halklarn varolular iinmutlak derecede nemlidir, yaamlarnn neredeyse her ynn ekillendirir. Bu insanlar,gnn hangi saatinde olduklarndan ya da yaadklar yerden bahsettiklerinde bile kutsalaatfla konuurlar. Antik Yunanllar gndelik ilerinden konutuklarnda, doal olarak, her gngne arabasn gkyz boyunca sren tanr Phoebus Apollo mitine bakarlar. Gnle birliktekalktklarnda, n onlarla beraber olacan varsayarlar, nk Phoebus tam o anda atlarngemliyordur; o seyahat ederken insanlar, ondan, ne kadar k getiini ve ne kadar k

kaldn renerek ilerini yaparlar ve yolculuun sonunda, o atlarn dinlendirirken onlar dauyuyabilir, dier gn iin g toplayabilirler. Bizim iin bu tr mitolojik ykler elendiriciolmaktan teye gitmezken, arkaik insanlar iin ok daha fazlasdr. inde dndkleriereveyi, takdir ettikleri deerleri, harekete getiklerinde takip etmeyi setikleri Eliadeninbazen arketipler dedii modelleri sunarlar. Byle kutsal biimler her trl arkaik etkinliiynetir; en nemli ve trensel olandan, en sradan ve nemsizine kadar. Hatta, Phoebusyksne benzer mitleri olan baz antik kltrler iin insan kullanm iin tasarlanan her bir atarabas, gne tanrs tarafndan srlen at arabasnn modeline dayanmaldr. Dierleri iindeayn kural geerlidir. skandinavyada yaayan eski insanlar iin, rnein, balklkta veulamda kullandklar sandallar herhangi bir biimde yaplamaz; kutsal modeli izlemekzorundadr, llerin cenazelerinde yerletirildikleri geminin modelini. Bu tr kurallar vardr,nk arkaik halklar, tanrlarn izledii yollarn en iyileri olduu kaidesinde srar ederler,

tanrsal modeller hayatn nasl yaanmas gerektiini gsterir.

Kutsal ve Dindnda, Eliade, bir ok kltrden rnekler vererek, byle geleneksel halklariin tanrlar tarafndan koyulan biimleri takip etmenin ne kadar ciddi bir i olduunu gsterir.Kutsaln otoritesi her eyi denetler. rnein, kylerini kurarlarken arkaik kabileler sadeceuygun bir yer semezler. Ky, hierofaninin ( Yunanca hieros vephainenden: "ilahitecelli", kutsal grnm) olduu yere kurulmaldr. Bu yerin kutsal tarafndan, muhtemelenbir tanr veya ata biiminde, ziyaret edildii dorulandnda, buray dnyann ( Yunanca'dakozmos: dzen veya dnya) merkezi olarak kuran kutsama ayini yaplr. Bu merkezin


7/24

7

evresinde, belli bir ilahi dzeni ortaya koyacak ekilde bir komnite ina edilebilir; kutsal birsistemdir bu. Bu kurulan toplum, trensel merkezi noktadan evreye doru uzandndan,kendisini evreleyen ln, ormann ya da ovann dzensizliinden ayrlr. Kaos yerine,tanrlar tarafndan verilen tasarma uygun olarak ina edilmi bu ky, bir kozmostur. Tehlikeve dzensizlik dnyasnda, gven ve tasarm yeridir.

Birok kltrde, bu kutsal merkez, evrenin byk blgesini; gk, toprak, yeraltnbirletirecek ekilde yere saplanan ve gkyzne uzanan bir direk, stun ya da baka bir dikeynesneyle iaretlenir. Bu nokta, bir aa veya da olarak da iaretlenebilir ve sadece kynmerkezi olarak deil, axis mundi (Latince; dnyann merkezi) olarak da dnlr; bunokta, btn dnyann evresinde dner grnd aks, merkezi stundur. ncildeki yklerihatrlayacak olursak, Yakubun merdiveni hikayesinin bu biime tam olarak uyduunugrrz; Yakub yolculuk etmekten yorulmu, akta bir yerde yatmaya karar vermitir ve birta yastk olarak kullanr. Geceleyin, ryasnda, uyduu yerden ge uzanan, zerindemelekler olan bir merdiven grr. Uyandnda korku iindedir, nk kutsalla karlamtr.Buras ne kadar da korkun! diye dnr, buras Tanrnn evinden baka bir ey olamaz,buras gn kapsdr(9). Sonra, meleksel merdiveni yanstacak ekilde ta dikey olarakyerletirir; ta, artk yastktan stuna dnmtr. Yakub iin, bu zel yer axis mundidir;

insann, g topraa balayan kutsal merkezi, birbirinden ayr kutsal ve dind dnyalarbirletiren kutsal yeri bulduu nokta.

Eliade, Ortaa Hristiyanlnda, erken dnem slamiyette, antik Babilde, modernJavada, Amerikann Kuzeybatsnda yaayan yerliler arasnda ve Vedik Hindistandakikylerde nereye bakarsak bakalm bu tekrar eden biimi bulabileceimizi syler. Hayat,kutsal bir merkezin; g topraa, kutsal dnyeviye balayan dikey bir ykseli simgesininevresinde rgtlenir. Byk tapnaklar, her zaman bu tr kutsal merkezlerin ya da dazirvelerinin evresinde ina edilmitir. evreleyen dnya, bunlardan doru farkl blgelere,genellikle pusulann drt ynne, blnr. Evrenin kendisinin bir merkezden balamas vedrt bir yana yaylmas gibi, Bali ve Asya ilerinde, kyler kavak noktalarnda kurulmaldr,bylece dnyann drt ana blgesini yanstabilirler. Baz kabile kltrlerinde, ky

merkezindeki tren evleri, drt ana yn temsil eden drt stunla desteklenir, evin ats gkkubbenin simgesidir, merkezdeki kare aklk dualarn kutsal dikey eksen boyunca tanrlaraykselmesine izin verir.

Bir kltrden dierine kk deiiklikler gsteren tm bu ekiller ve trenlerde, bu ilahibiimlerin ya da modellerin rol aktr. Arkaik ky, tapnak, hatta ev, dnya imgesi ( imagomundi) olmaldr, ilksel olarak ilahi edimle biimlenen dnyann bir yansmas. Bu tr yerlerina edilirken, ina sreci yapnn kendisi kadar nemlidir. Sadece eylerin kendileri deil,ortaya klar da kutsal yanstmaldr. Yani, yine, insan yaplar ve edimleri, tanrlarndnyay var ettikleri sreci takip etmelidir. Bu yzden, arkaik halklar, kozmogonik mitlere ilahi bir komutla ya da tanrlarn kaosa ve erre stn geldikleri bir mcadele sonucudnyann nasl var olduunu anlatan ykler ok byk nem atfederler. Her yeni bir eybaladnda bir tapnak ina edildiinde, bir ocuk doduunda, yaamn yeni bir safhasnagirildiinde bu sre yaratln tekerrr, tanrlarn dnyay var ettikleri kkensel edimlerinve mcadelelerin bir tekrar olmaldr. Eliade, antik Hindistandan bu tanrlara yknmeninhayran brakan bir rneini verir; bir ev ina etmeden nce, bir astronom, duvar ustalarna ilkta nereye koymalar gerektiini syler: Bu noktann dnyaya destek olan ylann stndeolduu dnlr. Duvar ustas, ylann kafasn sabitlemek iin bir kaz sivriltir ve yeresaplar. Buraya temel ta konur. Bu nokta, artk dnyann merkezidir. Kutsal metinlerdebetimlendii gibi ylan delmek, ndra ve Soma tanrlarn yaptnn bir tekrar olduundan


8/24

8

ok kutsaldr. Bu tanrlar, kaosun, biimsiz olann, karanln simgesi olan ylan ilk defavuranlardr. Ylan yok ederek, daha nce biimsiz bir karmaann olduu yerde dzenli birdnyay var etmilerdir (10). Snak ina edildiinde, ortaya kan eser tanrlarn eseriniyanstmaldr. Eliade, baka yerlerde, ayn srecin baka rneklerine iaret eder. rnein,birok mitte ejderha, Hindistanda ylann oynad rol oynar; ejderha byk okyanuscanavar ve sv kaosun simgesidir; karanlk svnn derinliklerinden kar, bir kahraman veya

tanr tarafndan boyun edirilmelidir ki dzenli doa sistemi ve insan uygarl varolabilsin.

Eliadenin grne gre; bu youn tanrlara yknme abas, arkaik halklarn daha derin birarzusunun parasdr, bu insanlar sadece kutsal alan yanstmak deil, onun iinde olmak,tanrlar arasnda yaamak isterler. Bu konunu ayrntlarn,Ebedi Dn Mitine kadar bir sreerteleyelim. imdilik sadece, Eliadeye gre, btn arkaik halklarn, bir d, insantarihinde trajik bir kayp anlayn paylatn syleyelim. Eliade, bununla sadece ncildeanlatlan Tanrnn emrine uymadklar iin cezalandrlan Adem ve Havva hikayesinikastetmez. Arkaik halklar, d derin bir ayrlk olarak bilirler. nsanlar, dnyadakidurumlarnn farkna vardklar anda, yokluk hissine, olmalar gereken ve olmak istedikleriyerden kutsal alandan uzak olma hissine kaplrlar. Eliadenin szckleriyle en tipiktutumlar, derin bir cennet nostaljisi, tanrlara yakn olma zlemi, doast aleme dnme

arzusudur.

Arkaik Din: Simge ve Mit

Kutsal alan duyumsamak ve aramak baka bir ey; bulmak ve tarif etmek baka. Arkaikinsanlar inanlarn ve zlemlerini ifade etmeye alsalar da, dindndan tamamen farkl olankutsaln doas gerei bu aba imkansz grnr. Sradan deneyimden tamamen baka olaninsan nasl anlatr? Eliadeye gre cevap dolayl ifadedir: Kutsaln dili, simgelerde vemittedir.

Simgeler, biliyoruz ki, benzerlik ya da analoji ilkesinden kaynaklanr. Belli eylerinnitelikleri, ekilleri, zellikleri baka bir eye benzerlikleriyle dikkatimizi eker. Dini deneyim

alannda, baz eyler kutsala benzer, kutsal nerir; doastyle ilgili ipucu verirler. Mitler desimgeseldir ama biraz daha karmak bir yoldan; mitler, anlat biimi verilmi simgelerdir.Mit sadece bir imge ya da gsterge deildir; yk biimi verilmi imgeler dizisidir. Tanrlarn,atalarn, kahramanlarn yklerini ve doast dnyalarn anlatr. Bu olduka akgrnyor. Peki, bu dolayl dil aslnda kutsalla ilgili ne anlatr? Gerek olduu sylenir amane tr bir gereklik? Nitelikleri, zellikleri nedir? Eliade btn hayat boyunca altsembolizm ve mitlerde bu sorularn cevaplarn aramtr. Yerimiz sadece bu almalarnsadece en nemlisini incelememize izin veriyor; 1949da, Eliade Fransada alrken baslanKarlatrmal Dinde Biimler.

Karlatrmal Dinde Biimler, ok geni bir alandaki dinsel simgeleri aratrmak veaklamak iin tasarlanmtr. Simgesel dncenin doasn, simgenin ne olduunu, naslaltn, arkaik insanlarn bunlar nasl kullandklarn inceler. Ayrca, birok rneinyardmyla, simge ve mit manzumelerinin belli sabitleri, tekrar eden biimleri takip etmeeiliminde olduunu gsterir. Eliade, setiimiz yer ve zaman ne olursa olsun, belli ortaksimgelerin, mitlerin ve ayinlerin tekrar ettiini iddia eder.

Simgelerin nasl altn gzlerken, ilk dikkat eken, dnyada karlatmz her eyinsimge grevi grebileceidir. Sradan hayat oluturan eylerin pek ou dinddr; bunlarsadece kendileridir, daha fazlas deil. Ama doru zamanda, dind olan herhangi bir ey


9/24

9

kendinden daha fazla bir eye dnebilir kutsaln bir gstergesine veya iaretine. Bir alet,bir hayvan, nehir, ate, yldz veya bir ta, maara, aan bir iek, bir insan nsanlarkefettikten veya karar verdikten sonra her ey kutsaln gstergesi olabilir. Dahas, bir kerebyle tanndktan sonra btn simgesel nesneler ikili bir karakter kazanr: Bir anlamda, herzaman olduklar ey olarak kalsalar da, yeni bir ey, kendilerinden baka bir haline gelirler.rnein, Kabe olarak bilinen mabette Mslmanlar kutsal siyah bir taa ok byk sayg

gsterirler. Bir dzeyde, bu nesne bugne kadar sadece bir ta olarak kalm olsa da,Muhammedin sadk takipileri bunu sadece byle grmezler. Hierofani anndan itibaren yani Mslmanlarn bu ta kutsalla temas halinde grmelerinden itibaren bu dind nesnednmtr; artk sadece bir ta deil, kutsal bir nesnedir; buna, iinde kutsal tayangrkemli bir paket denilebilir. Eliade, doastnn doal nesnelere giriine kutsalndiyalektii diyor. Somut, eklen snrl, hatta tanabilir olsa da, kutsal bir ta dier birnitelii sayesinde; katl inanann gzne, snrllklarnn tam kart olarak grnr.Kabe, Mslmanlar iin, deimez, kadiri mutlak, sonsuz, dnyann mutlak yaratcs birTanr olduunu nerir. Sradan bir mantkla dnldnde, tabii ki, kartlarn bubirliktelii akld grnr. Eer dind, kutsaln tam kart ise, nasl kendisinin tam karthaline gelir? Doal olan, nasl doast hale gelir? Eliadeye gre bu mmkndr nkinsan aklnn bu dnmde bir rol yoktur. Simge ve mit, genellikle eliki fikriyle alan

hayal gcne seslenir. Kiiye bir btn olarak; kiiliin duygularna, istencine, hatta bilinalttaraflarna tamamen hakim olur. Kiilikte kart gdlerin bir arada olmas ve ryalarda,fantezilerde mantkd eylerin olabilmesi gibi dinsel deneyimde de kutsal ve dind birarada olabilir. Anlk bir keif sezgisiyle dinsel muhayyile, eyleri sradanlklar vedindlklar dnda grmeye balar ve onlar kutsala dntrr. Doal olan, doast halinegelir.

Eliadenin, Max Mller gibi, sembolizm ve mit iin materyali doa dnyasndan bulmasilgintir. Arkaik zihne gre, fiziksel dnya; muhtemel imgeler, ipular, iaretler vebenzerlikler iin hakiki bir kaynaktr. Dnyada grdmz her ey, tanrlarn zamannbanda var ettii byk bir erevenin parasdr ve her yerde kutsal ldamak iin bekler.Btn gzellii, vaheti, karmakl, gizemi, eitlilii iinde doa dnyas, doastnn

farkl ynlerini gstermek iin srekli Eliadenin kutsaln kiplikleri dedii pencereleraar. Bu, geleneksel kltrleri, hayali figrler ve simgeler asndan bu kadar zengin yapaneydir, bu kltrlerin dnyalar; folklor ve efsanelerle, yaratl aklamalaryla, tufanykleriyle, kahramanlarn, canavarlarn, tanrlarn epik ykleriyle doludur. Anlat biimiverilmi simgeler toplam olarak bunlarn tm mitle ilikilendirilebilir. Bunlar kutsalnykleridir; ilahi yaamn doast dnyasn, insanln doal dnyasna yaklatrr.

Yzyllar boyunca, elbette, insanlar saysz mit, simge ve bunlarn eitlemelerini retmitir.Bunlarn hepsini elde etmek imkansz. Bu zorunlu da deil. Eliade, temel simgeselbiimlerden ve sistemlerden ok ey renilebileceini dnr.

Gk Sembolizmi: Gk Tanrlar ve Dierleri

Arkaik kltrlerde en ok karlalan ortaklk, bu insanlarn gk tanrlarna, dnyannzerinde duran gn ilham ettii kutsallklara olan inanlardr. Gk, zerimizde ykselensonsuz, hakim ve ebedi kubbe, aknlk hissi verir, otorite ve gereklikle doludur. Bunauygun olarak, gk tanr tam da byle hayal edilir. Maorilerin Iho tanrs gibi bu tanr ykselmitir; Afrikadaki Yoruba kabilelerinin Olorun tanrs gibi gn sahibidir; erkenrann byk Ahura-Mazdas gibi, btn yasalar koyan ve dnyann ahlaki dzeniniuygulayandr. Gkler yksekte olduundan, bu tanrlar ok yksek ve uzakta olarak


10/24

10

resmedilir, insan dert edemeyecek kadar uzakta. Avustralya mitleri, gk tanrnn geriekiliini anlatr, dier ilkel toplumlarda da, gn tanrs, insann ulaamayaca kadaruzakta grnr, dier dinsel kavraylar bunun yerini almaldr. Genelde bu yeni kavraylar,yamur ve frtna tanrlardr. Bu tanrlar, bir grevde uzmanlam olduklarndan, ok dahasomut ve kiisel, insan hayatnda daha ok yer alan tanrlardr. Eski Hindu tanrs Rudra bunabir rnektir. Gl ve iddetli, hayatla dolu olarak, antik Hindistan kylleri iin bu tanr,

yamur getiren ve cinsel enerjinin kaynadr. O ve benzerleri dii eleriyle kutsal evlilikleryaparlar; kanl kurbanlarn ve orjilerin grld ifrat dolu ayinlerin merkezinde yer alrlar.Hayal gleri ar lde gl ve etkileri ok byktr. Aslnda, Eliade, Frazer anmsatrbir ekilde yle syler: "Yamurlu gkyz, boa, byk Tanradan oluan bu yap, proto-tarihsel Avrupa dinlerini birletiren unsurlardan biridir. (11)

Gk tanrlarndan, frtna tanrlarna bu deiimin nedenini tahmin etmek ok zor deil.Yamur ve bereket tanrlarnn ekicilii, erken uygarln en nemli olaylarndan biriyleilgilidir tarmn kefi. Topra srmek, tohum ekmek, hasat tm bu etkinlikler yeni birhayat biimi dourmutur ve bununla birlikte yeni hierofaniler ve dier trl simgeler.Tarmsal bir dnya da, bereket getiren frtna ve cinsellik tanrlar, gn uzak tanrlarndanok daha gl ve canl bir ekilde kutsal tarlar.

Yunanistandaki Dionisos ve Msrdaki Osiris gibi Oul tanrlar, tarm anda grnrolmulardr. Bu tanrlar, frtna tanrlar gibi, dinamiktirler ama farkl bir ekilde. Rolleri acekmek ve lmektir. Antik Akdeniz dnyasnda ok popler olan gizem dinlerininmerkezinde bu tanrlar vard. Bu tanrlarn isimleri bitki tanrlar olduklarn sylese de,aslnda genelde dramatik ve ilahi kurtarc olarak grnrler. Eliade, zellikle bu tanrlarda,dini simgelerin psikolojik tarafn bulur. Bu tanrlar sadece dnya ve kutsal hakkndakonumazlar, insan varoluunun yaplar ve kozmik yaplarn arasndaki devamllgsterirler (12). Bu tanrlarn mitleri, doadaki hayat ve lm emberini yanstmann yannda,her bir bireyin yaamndaki byk kiisel mcadeleyi de tekrar eder: Doum, yaam, lmdramasn ve yeniden dou, kurtulu umudunu. Eliade, baka hibir simgenin, insanlarnaclarn paylaan, len ve aclarn telafisi iin tekrar dirilen bu kurtarc tanr kadar ilahi

yaam insan yaamna yaklatramayacan anlatr. Tam da bu insanlk zelliiyle, bu trbir tanr din tarihinde nemli bir rol oynar (13).

Gne ve Ay

Eliade, baz erken kuramclarn (zellikle Max Mller) btn mitolojinin merkezi olarakgrd gnee tapnmann aslnda ok nadir olduuna dikkat eker (14). ok daha yaygn vebelirgin olan mitler ve simgeler, durmadan deien ayla ilgilidir. Ay, evrimsel hareket eder;doar, dolunay haline gelir ve bir sre iin tamamen grnmez olur. Ayn safhalar; okyanusdalgalarnn gel-gitleri, yamurlar ve bunlar yoluyla topran bereketi, bitkilerin bymesigibi dier olaylarla aka balantldr. Her zaman baa dnd iin, ay, srekli yenileniinarketipik imgesidir. Eliade, ayn baat temasyla ilgili olarak unlar yazyor: kartlarnbirbirini izlemesinin dourduu ritimdir, kart kipliklerin birbirini izliyor olu'udur, dramaolmadan olamayacak bir olutur bu. (15)

Ay sembolizmi, dikkat ekici bir genileme gc de gstermektedir, durmadan yenibalantlar kurar. Sularn ve bitkilerin dnda, ay, genellikle, yaamn son safhas olan lme,derisini dkerek kendini yenileyen ylana ve doumla hayat yenileme gc aylk adetdnemlerine dayanan kadna da bal dnlr. Aslnda, ritim lt ve enerji, hayat veyeniden dou kayna olarak ay grs, evrenin eitli dzeylerini bir araya getiren,


11/24

11

birbirinden ok farkl grngler arasnda paralellikler, benzerlikler ve birlikler reten bir arer.(16) Ay-yamur-bereket-kadn-ylan-lm-periyodik yenilenme biiminde bir uzun basayesinde, kii bu ay ana bu noktalardan herhangi birinden girebilir. Basit bir yamurayiniyle, ya da bilee taklan bir ylan muskasyla rnein, hepsi, birbiri ardna gelen vekesien kartlklar temel temas zerinde duran bu byk kozmik birlikler manzumesinebalanlabilir.

Oul tanrlar gibi, ayn da hem kozmik hem de kiisel boyutlar vardr. Bir dzeyde,kutsalla ilgili ifaat, yani; tad g, gsterdii tketilemez yaam ve gereklik (17)deerini lerken, dier taraftan, psikolojik olarak insanlk durumunun ikili karakterinihatrlatr: Kkmz glgelerin ve lmn yeri olan dind alandaysa da, yine de, kutsal,lmsz ve gerek eylerin alann zleriz. Eski alarda, lm ve hastaln arasnda, arkaikinsanlarn kiisel yenilenme ve lmszlk umutlar her yeni ayla beraberdorulanyordu.(18). Ay, bir anlamda, ikilikleri gsterir: Ik ve karanlk, bo ve dolu, yenive eski, doum ve lm, erkek ve dii. Yine de dnm ve deiimleriyle, btn ikiliklerinstesinden gelmeyi de nerir, birok kutsal simgeletirmelerinin anahtar temas. Eliade,burada, tanrlara yakn yaayan ilk insanlarn ne erkek ne de kadn olduunu anlatan, ikicinsin birliinden bahseden androjeni mitlerine iaret eder. Ayrca, bu tema, kavuma mitleri

btnnn temalarndan sadece bir tanesidir. nsan trne ortak olan bu ykler, btnkartlklarn sonuna, btn ayrmlarn zlmesine ve kutsaln kkensel birliine dneduyulan ok gl bir umudun ifadesidir.

Su ve Talar

Gk ve ay gibi byk simgelerin yannda, arkaik halklarn dnyas, genellikle daha baatsimgelerle bal daha zayf gstergeler ve imgeler asndan da zengindir. Su, rnein, heryerde, biimsizi, tanrlarn dnyay dzenlemesinden nce eylerin biim verilmemi doasnifade eder. Yenilenme srecini balatr. Ne dnya, ne de insann kendisi, suyun diplerinebatarak kaosa dnmeden yeniden doamaz, yeni bir yaratl bylece ortaya kacaktr. Kabuledilme trenlerinde ve saflama ritlerinde, su, temizleyen ve arndran grevini grr, bizi,

yeni bir balangcn yaplabilecei, biimd, ilksel, ar duruma geri gtrr.

Buna kart olarak, talarn sembolizmi ise tam tersini nerir. Suyun aksine, talarn tz, sert,przl ve deimezdir. lkel kii iin, ta, insanlnn belirsizliini aan bir eyi; varlnmutlak kipini gsterir. Gc, hareketsizlii, bykl; ayn anda korkutucu, ekici ve tehditedici olan bir eyin mevcudiyetini gsterir(19). Bu szckleri Latince sylersek,fascinans vetremendum, Rudolf Ottonun kutsal iin kulland szcklere varrz. Normal bir tadikkatimizi ekmez; kutsal bir ta ise huu ve korku dourur.

Dier Simgeler: Toprak, Bereket, Bitkiler ve Tarm

Yaam, gelime ve bereket sembolizmleri, arkaik halklarn dinlerinde, tarmn ortayakndan nce ve sonra, byk rol oynar. Eliadenin bu kategoride ele ald biimlerden birkan buraya alabiliriz.

En erken imgelerden biri, tm yaayan eylerin kayna kutsal ana olarak topraktr. Gkbabayla toprak anann kutsal evlilii, Gney Pasifikten, Afrikaya, AkdenizdenAmerikalara birok mitolojide bulunabilir. Gk, yamuruyla topra besler, toprak da tahlve bitki retir. Tarmn ortaya kyla birlikte insanlarn bitkilerin ve tahllarnyetimesindeki rolleri arttka, nceki anne olarak toprak simgeleri, yukarda bahsedilen


12/24

12

oul tanrlar gibi daha dinamik ve daha duygusal olan, rnlerin kaderini kendi doum,cinsel birleme, reme ve lm evriminde yaayan byk tanra simgesiyle yerdeitirmitir.

Ancak; toprak ana veya tanradan daha yaygn olan, aa sembolizmidir. Kutsal aalar,btn dinlerin tarihlerinde bulunabilir. Dnyann her yerindeki halk geleneklerinde, ilkel

metafizik ve gizemcilikte ve elbette ikonografi ve popler sanatta(20). Baz aasembolizmleri, antik Norve mitolojisindeki kozmik aa Yggdrasil gibi, axis mundi,dnyann merkezi sembolizmini ikinci bir temayla birletirir; yaamn kutsal kayna olarakaa. Dier canl dikey nesneler gibi, bu aalar kendini durmadan yenileyen dnyayaamn temsil eder. Dahas, aalar uzun mrl olduklarndan, ilerinde tadklar yaamtketilemezdir; bylece, insanlarn lmszlk umutlarnn oda olurlar. Antik yaam aacmitlerinin bir ounda, Adem ve Havvann Cennet Bahesindeki yasak aa snavndabaarsz olmas gibi, bir snav gemek zorunda olan bir kahraman grrz. Ejderhayyenerek ya da bir ayartmaya direnerek, bu byk insan lmszlk dln kazanr. Aalar,bize, kutsaln yaamn kayna ve tek hakiki gerek olduunu anlatr. Aalar, snav geenleriin lmszlk datr.

Eliade, bitki mitlerini anlayabilmek iin ilkel insanlarn doal dnyann glerininzayflamasndan ya da tkenmesinden duyduklar korkuyu hatrlamamz ister. Arkaik zihiniin, her ey bitki, hayvan ya da insan bir dzey veya yaratktan dierine geen ayn kapaldevre yaamla canlanr (21). Hasat zaman len tahllar ekildiklerinde gelecek ylnmahslne can verir. Hasattan, tlp un haline getirildikten ve frnlandktan sonra,yaamlarn insanlara geirirler. Artk, nlerde yenilen ekmekteki yaam gc halinegelmilerdir. Bu sk balant, niye pek ok efsane de, ldrldkten sonra aaca dnen birinsan veya maktl bir tanrnn veya kahramann kanndan kaynaklanan bir aa veya bitkibulunduunu gsterir. Yaam gc, bir canly terk ettiinde bir bakasna gemelidir;azaldnda yeniden doldurulmaldr. Her zaman, gel gitler, zayflama ve yenilenme vardr.Arkaik halklar iin, gerek, sadece her zaman ayn kalan deil, organik ve dngsel biimdeoluandr da(22). Kutsal, sadece bir ta gibi kalc olan deildir; bir bitki gibi yaam dolu

olandr. eyleri, yiyecein bedeni yenilemesinde olduu gibi sadece fiziksel olarak deil,manevi olarak da durmadan yenileyen bir gtr. Bitki sembolizminin kiisel, insancl mesajebedi yaam vaadidir. Bitkinin ldkten sonra yeniden domas gibi, kadn veya erkek debelki bir gn lmden geri dnecek ve lmszle doacaktr. Eliade, tm bunlarda, kutsallailetiim kurabilmede ayinsel edimin nemini grebileceimize dikkat eker. Kabul edilme,saflama, gnahtan arnma ayinleri, kullandklar iaretlerle ve srelerle, btnyenilenmelerin byk kkenini dnyann, kadir emirlerle veya tanrlarn mcadeleleriyle,kaostan kp biimlenmesi ve yaratln yeniden yaatr.

Simgelerin Yaps ve Mahiyeti

Eliade, bereket ve bitkilerden sonra, mekan ve zaman sembolizmlerine geer. Bunlarnilkinden daha nce bahsettik, ikincisinden biraz sonra ksaca bahsedeceiz. Bu srada, busembolizmlerde baka bir eye daha dikkat edelim.Biimlerdeki tartmalarn ou,dnyann farkl yerlerindeki mnferit simgeler ve mitlerle ilgilense de, Eliade, btn sembolikdnn iki temel zelliine dikkat eker. Birincisi, ou sembolizmin ve mitolojininyapsal, ya da sistem benzeri mahiyetidir; dieri ise sembolleri deer asndan sralamaklailgilidir.


13/24

13

Tartmas boyunca, Eliade, simgelerin ve mitlerin, nadiren tek balarna var olduklarnvurgular. Doalar gerei her zaman daha byk bir simge manzumesinin paralardrlar;dier imgelerle ya da baka mitlerle bir rnt kuracak ekilde baldrlar. Arkaik halklarndnce dnyalar, kutsal, mmkn olduunca hayatn dier tm boyutlarna genileten ensoylu trenlerden, en basit gnlk ilere kadar ilikiler, balar, tekrarlarla doludur. Birkarnek bu sreci gstermeye yardmc olabilir. Kutsaln ilk grnnde kkensel

hierofani , diyelim Msrl firavun Akhenaton gibi bir dindar insan, gerek Tanr grsngnete bulur (Freud, Yahudi tek tanrclna ilham veren Akhenatonun dinsel adan birdahi olduunu dnyordu). Bunun hemen ardndan, gne, kutsaln simgesi haline gelir.Duvarlara izilir, mcevher olarak taklr, saray trenlerinde bayraklarda grlr. Bu iaretler,gne zerine dnme vesilelerini oaltr; ilk kutsal karlamann gerekletii yerin veyadurumun tesine geecek ekilde dier yerleri, insanlar ve olaylar kutsallatrr. Zamanla,daha fazla balant kurulabilir. Gne kiiletirilir, gnele ve gnein maceralaryla ilgiliykler mitlerde ifadelerini bulur. Akhenaton ya da takipileri, gnein, geceyi malupettii iin, savan efendisi olduunu iddia edebilirler ya da her sabah gnein douunu,kiisel yenilenme ve lmszln gstergesi olarak grebilirler. Scaklndan dolay gne,her bahar doann canlanna balanabilir; gnebakan gibi bitkilerle, ya da altn gibi tzlerle,renk ve ekil benzerliklerinden dolay ilikilendirilebilir. Bu her bir yeni balantyla, kutsal,

hayatn yeni bir ynne ular.

Bu sistematik genilemenin bir dier canl rnei, yukarda geen ay dngs mitleri vesimgeleridir. Merkezi ayn safhalarnda olacak ekilde bu simgesel manzume, an srekliolarak genileterek, kutsall hayatn dier boyutlarna iletir: Sular ve yamurlar, bereket vekadn, ylanlar ve kefaret, hatta deniz kabuklar, sarmallar ve yldrmlar. nsanlar, aynsafhalarn sarmal deniz kabuklarna balamaya zorlayacak biimsel bir mantk kural yokturancak, bu balantlar kuracak belli bir sezgisel ve hayali simge mant vardr. Simgelerdoal bir yoldan, bir ereve, bir btn olarak dnya, unsurlar birbirine bal bir sistemretecek ekilde baka simgelere ve mitlere atfta bulunur.

Simgelerin bu sistemik mahiyetinin yannda, Eliadenin bahsettii ikinci konu, simgeleri ve

mitleri karlatrmaktr. Baz simgeler dierlerinden daha iyi olabilir mi? Mitleri deerlerinegre sralayabiliriz miyiz? Bunu yaparken ltlerimiz ne olmal?Biimlerde Eliade busorulara dorudan cevaplar vermez, ama yine de baz imgelerin ve mitlerin dierlerinden dahastn olduunu dnd aktr. Temel lt, lek ya da byklktr. Simgebydke, daha btn ve daha evrensel hale gelir; kutsaln mahiyetini daha iyi iletir.Burada yine bir rnek faydal olabilir. lkel bir kyn insanlar yakndaki bir aatadoastnn izleriyle karlarlarsa, bu bir hierofani saylabilir; aa, kutsal gsterir. Ancak;eer yallar meclisi, bir zaman sonra, bu sembolizm zerine yeniden dnrse ve bu kutsalaacn aslnda kozmik aa ve dnyann merkezi olduuna karar verirse, bu da hierofanidirama daha yksek bir dzen iinde. Kutsaln daha iyi bir temsilidir nk kapsam dahagenitir, lei ilk kutsal aatan daha byktr. O zaman, yallarn kararyla bu yerelaataki kutsaln grnm, ilk halinden ok daha etkileyici bir kutsal imgesi olarak yenidendeerlendirilir (Eliadenin demeyi tercih ettii gibi). Yeni dnya aac sembolizmi, eski basitky hierofanisi simgesinin tesine geer.

Yine, hierofanin bir tr, teofanidir (Yunanca theostan, ilah): Tanr'nn grnm.Teofani, bir ta kadar basit bir eyde bile ortaya kabilir. Ayn zamanda, kendi RomenOrtodoksi geleneinden yararlanarak, Eliade, Hristiyanlkn, Tanry, Nasral sada vcutbulmu olarak grdne iaret eder. Bu insan teofanisi, ta teofanisine gre daha stndr, misyonerlerin bir zamanlar dnd gibi Hristiyanlk doru, dier dinler yanl olduu


14/24

14

iin deil; insan, duygular ve akl olduu iin, doas gerei, bir hayvandan ya da tatan dahazengin ve daha doludur. Bu yzden, bir simge olarak sa figr, Tanr-insan, kutsalngerekliini ve tamln daha iyi yakalar. Dahas, Hristiyanlar enkarnasyonla ilgili evrenseliddialarda bulunurlar; daha nihai ve kapsayc bir teofanin olamayacan sylerler. Bykkozmik aa, kydeki aaca gre neyse, sa Mesih de dier teofanilere gre odur dahageni, daha byk ve sonu olarak kutsaln daha iyi bir imgesidir. sa, kadiri mutlak

Yaratcnn insan biimi olarak, kutsaln kapsamn, diyelim sadece ormanlarn ve krlarntanrs olarak tasvir edilen Yunan tanrs Pandan daha iyi iletir.

Bu simgelerin yer deitirmesi ve yeniden deerlendirmesi kavramlar Eliadeninkuramnda nemli bir rol oynar. Bunlar, Eliadenin sadece zamansz din biimleriyle deil, budinlerin tarihsel deiimleriyle de ilgilendiini gsterir. Onun grne gre, insanlar, srekliolarak, kutsal alglarn yeni ve zgn yollarla ifade etmekle meguldrler; yeni mitleryazarlar, yeni simgeler kefederler, bu simgeleri farkl, daha kapsaml manzumeler iinedzenlerler. Buna uygun olarak, dinler tarihinin grevi, ilkin, simgeler, mitler, ayinler vebunlarn sistemlerini kefetmek ve sonra bunlarn, insan gemii boyunca, farkl alarda veyerlerde geirdikleri deiimlerin, birbirleriyle girdikleri etkileimlerin izini srmektir.Bundan sonra, ilki kadar nemlidir bu daha grngbilimsel taraf iin iine girer. Tarihi,

bu malzemeleri karlatrr ve bunlarn kutsaln taycs olarak farkl anlam dzeylerini vetrlerini belirlemeye alr. Farkl alar ve yerlerde simgelerin, mitlerin ve ayinlerin sreklideiim halinde olduunu gzler. Tarih boyunca, durmadan retilir, gzden geirilir, boakarlr ve yeniden yaratlrlar. Evrimci bir dnr olsayd Eliade, btn bu deiimleringelimeler olduunu, her yeni mit ya da simgenin bir ncekinden daha iyi olduunusyleyebilirdi. Ama bu Eliadenin gr deil. Eliade, simgelerin ve mitlerin doalmantnn, bunlar daha evrensel olmaya, belli bir zamann ve mekann tikelliindenarnmaya ve evrensel arketipe daha yakn olmaya zorladna inanr; yerel bir tanrann,arketipik byk bereket tanrasnn zelliklerini kazanmas gibi. nsan deneyiminin fiilidurumlarna bakldnda, simgeler bozulabilir ve gerileyebilir de. Tarih, kltrlerin kutsalnmantna kar hareket etmeleri iin vesileler de yaratr rnein, dnyann yaratl mitininkaybedilmesi ya da yozlamasnda veya kk bir frtna tanrsnn nceki hakim gk

tanrsnn yerine gemesiyle daha az evrensel olan simgenin daha evrensel olan simgeyle yerdeitirmesinde olduu gibi. Bu gibi durumlarda, kutsaln yeni bir boyutu kefedilebilir amadierleri kaybolur. Ama yine, bu bir kltrde yaanyorken, bir dierinde gk tanr yenidengrnebilir. Simgelerin ve mitlerin doal eilimi gelimek ve yeni ilikiler kurarakanlamlarn geniletmektir, ama farkl zamanlardaki ve yerlerdeki eitlemeler, farkltoplumlarn farkl mitolojik yaratclklarndan, hatta tarihsel tesadflerden doar (23).

alar boyunca, o zaman, arkaik ve dier halklar, kutsal simgeleri ve mitleri seerken hayalgcnn zgrlnden yararlanmtr. Eliade, simgelememi ya da bir mitin paras halinegelmemi ok az nesne olduuna dikkat eker. Yine de, tm bu yaratcla ramen, dinselmuhayyile asla rastgele ya da kaotik olmamtr.Biimler, bunun tam tersini vurgular:Zamana ve mekana ya da belli bir kltre bal olmadan, arkaik insanlar, ayn tip simgelere,ayn mit temalarna ve ayn evrensel manta geri dnte dikkat ekici bir istikrar gsterirler.Dinin tarihsel ayrntlarna odaklandka, tekrar eden ve genileyen rntlere rastlarz.

Tarih ve Kutsal Zaman

Tm bunlardan sonra, kutsaln sembolizmini aratrrken, insann tarihsel kaytlarnn okbyk nem tad ak hale gelmi olmal. Bu kaytlar bize, indeki kutsal bir da ya daHindistandaki Ganj nehri dolaymyla farkl halklarn kutsal nasl fark ettiklerini gsterir.


15/24

15

Ancak, arkaik inananlarn kendilerinin tarihteki durumlar ise bambaka bir meseledir. Onlariin, sradan dind yaamn olaylar, gndelik emek ve mcadele, kamak istedikleriolaylardr. Tarihin dnda, tamamen kutsaln kusursuz alannda olmak isterler. Eliadenin buarzuya verdii isim, daha nce de sylediimiz gibi, cennet nostaljisidir. Bu kuramnnmerkezinde olan bir kavramdr. Birok yerde buna atfta bulunsa da, bu yazda bize rehberlikeden metin iinde en iyi ncsnde aklar. Bu metin, 1949daBiimlerle birlikte

yaynladEbedi Dn Miti: Ya da Kozmos ve Tarihtir.

Eliade bu kitabn en nemli kitab olduunu dnr ve eletirmenler de bu eilimdedir.Eliade, bu kitapta gl bir tez ortaya koyar: Btn arkaik halklarn dncesine hakim olantema, tarihi btn tarihi ortadan kaldrma ve dnyann balad zaman tesi noktayadnme gayretidir. Eliade, bu balangca geri dnme arzusunun, arkaik halklarn ruhlarnda enderin zlem, srarc bir gnl yaras olduunu iddia eder. Arkaik ayinin ve mitin sabit temasdnyay yaratcnn elinden kt gibi, taze, saf ve gl yaamak isteidir (24). Dahance de bahsettiimiz gibi, yaratl mitlerinin, pek ok arkaik toplum iin bu kadar merkeziolmasnn nedeni budur. Ayn nedenle pek ok ayin yaratl edimiyle alakaldr. imdiyekadar ayinler zerinde pek fazla durmadk ama Eliade ayinleri nemser, zellikle yaratlaklamalaryla ilgili olarak. Bu ayinler, genellikle, tanrlarn in illo tempore ( Latince o

zaman) dnyann varolduu an yaptklarnn bir tekrardr. Her yeni yl enlii, heryeniden doum ve yeniden btnleme miti, her kabul edilme treni, balangca bir dn,dnyay yeniden balatmak iin bir frsattr. Arkaik yeni yl enliklerinde, bir gnah keisiyollanr, bylece toplum iblislerden, hastalklardan, gnahlardan arndrlr. Bu sadece biryldan dierine gei deildir, eski yldan, gemi zamandan kurtulmadr.Bir anlna daolsa mitik, kadim zamana, saf zamana, yaratl anna geri dnme (25) abasdr.Hindistanda, ta giyme trenleri dnyann balangcnda koyulan biimleri takip eder.Kurban trenleri de dind zamann, geen srenin, tarihin rtk feshidir.(26)

Eliade, bu geri dn mitlerine ilham veren motiflerin nemli olduunu dnr. Dier tmhalklar gibi arkaik halklarn da, zdrabn ve lmn gizeminden etkilenmelerinin yannda,amasz ve anlamsz yaamla ilgili kayglar vardr. Anlamn, kalcln, gzelliin,

mkemmeliyetin peindedirler ve aclardan kamaya alrlar. Yaamn kk sorunlar vezorluklar sorun deildir; bunlara katlanlabilir. Ama bir btn olarak insan servenininanlamsz, lmle sona erecek bo bir gsteri olma olasl hibir arkaik halkndayanamayaca bir fikirdir. Eliade bu deneyime tarih deheti adn verir. Bu, insanlarn,mitlerin, zellikle ebedi dn mitlerinin ekimine neden bu kadar gl bir ekildekapldklarn aklar. Sradan yaam nemsiz olduu iin, gerek anlam tarih iindebulunamayaca iin, arkaik halklar tarihin dnda konumlanrlar. Hayatn donukluu, borutinler ve gndelik zorluklar karsnda kstaha itiraz ederler: Simge ve mit dolaymyla,dnyann ilk mkemmelliine, umut ve vaad dolu yaamn kkenlerine tekrar ularlar. lkelinsan, zamana dngsel bir yn vererek, geri dndrlemezliini durdurur. Her ey, her anyeniden balar. (27)

Bu tarih deheti, sadece arkaik halklar tarafndan deil, dngsel zamann hakim olduuantik dnyann byk uygarlklar tarafndan da duyumsanr. rnein, Hindistanda en eskiretiler, dnya nihai olarak yok edilip yeniden var edilene kadar, insanlarn, umutsuzca,byk rme ve k dnglerinden geen bir dnyada yaamaya yazgl olduklarnsyler. Bu ktmser gre tepki, ebedi dnn klasik dou versiyonu eklinde ortaya karyeniden dou ve reenkarnasyon retisi. Bunu, Gautama Buddhada ve Jainizminkurucusu Mahavirann retilerinde ve nl Hindu Upaniadlarnda bulabiliriz. nsanlndoann bitimsiz emberlerinde hapsolduunu grerek, bu retmenler, tarihin samal ve


16/24

16

dehetinden ka iin saf tinsel bir patika bulunabileceinde srar etmilerdir. Ruhun, hakikikendiliin, sonunda tinsel bir kan gerekleebilecei uzun yeniden doum dizileri boyuncasabr iinde mcadele ederek, bedenden, ruhun tarihle temel ba, kurtulabileceini ilanederler. Hepsi, farkl yollarla, moksha retisi, ruhun nihai olarak doadan ve tarihtenkurtuluu, dolaymyla bir anlam nermilerdir. Baka yerlerde, geri dn retisi bakabiimlerde ortaya kmtr. Belli Yunan topluluklar ve antik randa Zerdt peygamberin

takipileri arasnda insan tarihinin, ebediyetten meydana gelmi tek bir emberden olutuu,ve bir gn kacak bir yangnla ya da baka bir felaketle sonsuza kadar sona erecei inancylaifade edilmitir. Bu nihayet zemininde, Zerdtn takipileri, zgrlk yolunu, son yargda,iyilik ve k tanrs Ahura-Mazdaya sadk kalanlara verilen cennet dlnde bulurlar. Budinlerin ortaklklar aktr. Kltrel olarak arkaik halklardan daha ileri olsalar da, bykAkdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Hindistan ve Gneydou Asya uygarlklaryla birlikte,tarih sorunuyla kar karyadrlar ve ka yolunu bulmak iin aba harcarlar.

Arkaik Dine Bakaldr: Yahudilik ve Hristiyanlk

O zaman, arkaik veya uygar, antik kltrlerin hepsinde, tarih sorunu merkezidir ve zm,

ka, ebedi dn mitinin eitli biimlerinde bulunur. Eliadeye gre, bu biim o kadaryaygndr ki sadece bir yerde antik Filistin Yahudileri arasnda farkl bir ey bulunabilir.Dnya zerinde ilk defa, antik srailde yeni bir dini bak kendini gsterir. Mitik balangcadn fikrini tamamen reddetmese de, Yahudilik, kutsaln, tarihin dnda bulunabilecei gibiiinde de bulunabileceini iddia eder. Bununla birlikte, arkaik dinin tm denklemi nemlilde dnr. Yahudilikte ve daha sonra Hristiyanlkta, ki ondan tremitir, doannamasz dngleri arka plana itilmitir ve anlaml bir hikaye tarih boyunca ekilleneninsani olaylar sahneye kmtr; srailin Tanrs olarak kutsal, bu hikayenin bir parasdr.Sonsuz, amasz dnya dngleri yerine, Yahudilik, kutsal tarihsel olaylarn anlaml birdizisini iddia eder. Bu arpc yenilik, srailin peygamberleri Amos, eya, Yeremya vedierleri tarafndan ekillendirilmitir. Halklarnn bana felaketler geldiinde, bupeygamberler bu belalar kalmas gereken dertler olarak deil, Tanr tarafndan verilen,

tarih iinde katlanlmas gereken cezalar olarak temsil etmiler. Eliadeye gre, bupeygamberler konumalarnda ve kehanetlerinde u fikri dorularlar:

Tarihsel olaylar, Tanrnn iradesi tarafndan belirlendikleri srece kendilerindedeerlidir. Yahudi halknn Tanrs artk bir dou tanrs deildir. Arketipik davranlarnyaratcs deil, durmadan tarihe mdahale eden, olaylar yoluyla iradesini gsteren(istilalar, kuatmalar, savalar, ve dierleri) bir kiilik olmutur. Tarihsel olgular byleceinsann Tanrya gre durumlar haline gelmi ve bu yzden, daha nce hi olmadkadar dini deer kazanmlardr. (28)

Bir halkn, bu kiisel tarih Tanrsyla karlamasnn yenilii, olunu ldrerek tanryasunmaya hazrlanan brahimin hikayesinden anlalabilir. Eliadeye gre, Yahudilik arkaik

bir din olsayd, bu korkun olay, tanrlarn kutsal glerini yenilemek iin ilk doan ocuunldrlmesi, bir insan kurban etme olacakt. Yahudilik iinse bu olayn olduka farkl birmahiyeti vardr. brahimin, imannn bir iareti olarak olunu isteyen bir Tanrylakarlamas olduka kiisel bir tarihsel alveritir. Bu Tanrnn ilahi glerini yenilemekiin kurbanlara ihtiyac yoktur ( ve aslnda oul zhaka kyamamtr) ama halkndan, eeristenirse byle u bir kurban verecek kadar sadakat beklemektedir. Hristiyanlk ayn bakasn devralr. sann yaad olaylar dizisi ve lm tek bir tarihsel vaka oluturur, sadecebir kere olan, Hristiyanlar ve Tanrlar arasndaki gven ve balayclk ilikisini kuranbelirleyici bir an haline gelir. manl Hristiyanlar, sa Mesihin hayatn, armha geriliini, ve


17/24

17

yeniden diriliini verlerken, mevsimlik yeniden canlanla ilgilenmezler; yaptklarnn ebedidnle bir ilgisi yoktur. zel bir tarihsel olay hatrlarlar, bu olay onlardan kiisel inanlailgili bireysel ve nihai bir karar bekler.

Tabii ki, bu yeni tarihsel din, insan psikolojisinde derin kkleri olan eski arkaik tavrlara karbir anda zafer kazanm deildir. Yahudilik durumunda, Baal klt gibi bereket dinlerinin,

antik sraildeki sradan insanlar iin ekicilii bunun bir kantdr. Hristiyan kltrlerde de,arkaik mevsimsel yeniden doum trenleri devam etmi ve daha saf tarihsel unsurlarlaharmanlanmtr. Her iki gelenek de Mesihi hareketlere aktr. Tanrnn seilmi kulunundnn, dnyann sonunu getirecek bir felaket ve mkemmel dnyann geliini bekleyen bututkulu gruplar arkaik zihnin izlerini tarlar; bir gn biteceine inanarak tarihe tahammlederler (29). Sonu olarak, Yahudi-Hristiyan gelenein her iki taraf da belli bir gerilim vednle ilerlemektedir. Kutsal, hem tarihin iinde, hem de dnda bulmulardr.

Tm Dine Bakaldr: Modern Tarihselcilik

Eliade iin, YahudiHristiyan tarihsel din dnemeci olduka nemli bir olaydr. Arkaiktavrlardan uzaklamann balangcdr; ebedi dn mitine ilk bakaldr. Yine de, bu,

dnyada yaanan tek byk dinsel dnm deildir. kinci devrim en az dieri kadarnemlidir ve ok yakn bir zaman nce, Bat uygarlnn tam merkezinde, modern Avrupa veAmerikada balamtr. Son birka yzylla birlikte insan tarihinde, bir kez daha, yeni bireyle kar karyayz: Kutsaln varoluunu veya deerini tmyle reddeden felsefelerin geniolarak kabul grmesi. Bu grlerin savunucular iin, kutsaln konumland yer neresiolursa olsun, tarihte veya tarih dnda, insann kutsala ihtiyac yoktur. Onlara gre, hakikat,bize nasl yaanacan, yaamann nihai amacn syleyecek tanrlarn, kutsal arketiplerinolmaddr. Kutsal olmadan yaamay renmeliyiz. Kutsal diye bir ey yoktur.

imdilik, bu modern, tamamen kutsal-d grn iyi mi kt m olduu sorusunu bir kenarakoyalm. Eliadenin ilk kaygs bu grn nereden ktdr. lgin bir ekilde, bu ikincidevrimin kapsn ilk devrimi yapan dnsel deiimin atn dnr: Yahudi-Hristiyan

tarihsel dinin ortaya k. lk bakta bu kafa kartrc grnebilir ancak Eliade iin silsileok aktr. Her eyi arkaik din ve ebedi dn miti balamna yerletirdiimizde bunugrebiliriz. Arkaik insanlar iin doa dnyasnn ok nemli olduunu hatrlayalm. Budnya, her an kutsalla canlanabilir; sembolizmle, doastne brnr; efsane ve mit,frtnann ve yamurun ardndaki tanrlarn arklarn syler. Kutsala dair ipular bir aata,tata, uan bir kuun izinde bulunabilir. Doa, ilahi olann giysisidir. Yahudilik veHristiyanlkta ise durum bu deil. srailin peygamberleri ve ncilin yazarlar doaybastrm, tarihi n plana karmt. Mevsimler, frtnalar ve aalar kutsallktan arndrlr,srailin Tanrs ve Hristiyanlk, kendini dramatik insani olaylarla ifa etmeyi seer Yahudilerin Msrdan ka, Eriha sava, sa Mesihin doumu, lm ve yeniden dirilii.Doann oyunda hala yeri vardr ama sadece yardmc oyuncu olarak. srailli peygamberler,Kzl Denizi ikiye ayran byk rzgr hala kutsaln gstergesi olarak grrler, ama tarihselbak asnn altnda bunu olduka farkl okurlar. Onlar iin, bu, arkaik insanlarndnebilecei gibi mthi bir doa olay olarak deil, Tanrnn amalarna hizmet ettiiiin ilahi olan aa karr. Tanr, halkn dmanlarn elinden kurtarr.

Eliadeye gre, bu dini duyarllktaki deiim olduka nemlidir, sadece kendi iinde deil,dourduu sonular asndan da. Giderek, neredeyse fark edilmez bir ekilde, doadinlerinden tarih dinlerine doru bu ilk hareket, iinde bulunduumuz dnemdeki deiimiin zemin hazrlamtr yeni tarih dinlerinden, dini gzden karan tarih ve toplum


18/24

18

felsefelerine. Yzyllar boyunca, zellikle Bat uygarlnda, ilahi olann doadan yava yavakarlmas, modern a ncesinde sadece birka izole bireyin ciddiyetle benimseyebileceibelli bir dnce tarzn toplumlarn bir btn olarak benimsemesinin yolunu amtr. Bu tarzseklerliktir: nsan dncesinde ve ediminde kutsala referanslarn tmyle ortadan kalkmas.Eliade, sekler dnrlerin bu dind hamlelerinin ardndaki anlay ortaya koyarken u treyler syleyebileceklerini iddia eder: Eer ncil dinleri Yahudilik ve Hristiyanlk, dnyadaki

dinsel bilinte bu kadar byk bir deiim dourabildilerse, bu bize bir dier deiimi debizim yapabileceimiz iznini vermez mi? Eer peygamberler kutsal doadan karma vesadece tarihte bulma hakkn kendilerinde grdlerse, niye biz de onlar takip edip kutsal hemtarihten hem de doadan karmayalm? Ksaca, kutsal fikriyle ilgili gzden karlamazhibir ey yoktur. Eliade iin, modern zamanlarn son yzylnda bu kadar byk birekimle dnyaya yaylan bu dnme biimi, tm sekler, dind felsefelerde i bandadr.Bu felsefelere Yahudilik ve Hristiyanlkn istenmeyen vey evlad diyebiliriz.

Eliade bu sekler retileri tarihselcilik olarak tarif eder; kutsal ve doastne referanslarreddeden ve sadece sradan ve dind olan tanyan dnce tr. Tarihselciler, anlam, dahabyk bir yaam amac aranacaksa, bunun arkaik dncede tarihten bir ebedi dnretisiyle kaarak bulunamayacan iddia ederler. Ama bunu Yahudi-Hristiyan yolda da

tarihte byk bir plan ya da tanrsal bir ama olduunu iddia ederek bulamayz. Sadecekendi iimizde bulabiliriz.

Bu tarihselci dncenin rnekleri, birok modern manzumede ve dnrde bulunabilir.Alman filozof Hegelin gelimecilii, Karl Marxn komnizmi, 20. yzyl faist ve varoluubak alar bunlardan bazlardr. Modern kapitalizm de bunlar arasnda saylabilir. Tm bumanzumelerin ortak noktas, yaamlarnda anlam ve nem arayan insanlarn bunu kendileriniyaratmas gerektiine inanmalardr kutsaldan herhangi bir yardm almadan, tarihin dindalannda. Tabii ki, bu birok farkl yoldan gerekletirilebilir. Faistler ve Marksistler iin,tanrlar ve kutsal olmasa da tarih bir yere gitmektedir. Bir ulusun veya rkn zaferinde ya daproleteryann iktidaryla son bulacaktr. Varoluular tarihin tek bir amac olmadndnme eilimindedirler; tarih hibir yere gitmez, o zaman, sadece zel hayatlar ve

bireysel tercihler nemlidir. Kapitalist giriimci parann ve dier maddi deerlerin anlamlolduunu dnerek benzer bir seim yapar. Bu tr insanlar iin, sadece kiisel zgrlk vebaar nemlidir; kendi durumlarnn, arkaik halklardan daha iyi olduunu bile iddiaedebilirler. Arkaik insanlarn yaamlar tanrlarn sunduu tasarma uymak zorunda olduuiin, bu insanlarn zgrlkleri yoktur.

ada dnyada, bu dind felsefeler ok ekicidir, sadece Batda deil, tm dnyadataraftarlar vardr. Ancak Eliade, tm bu felsefelere pheyle yaklar. Tm bunlarn arkaikdinden veya Yahudilik ve Hristiyanlk inancndan daha yksek derecede bir anlam nerdiidoru mudur? Liderinin her emrine uymak zorunda olan modern bir faist, evini yenilemeayini yapan arkaik bir kadndan daha m zgrdr? Kendini partisinin davasna adam birkomnistin yaam, arkaik bir kabile yesinden ya da bir ortaa keiinden daha manlamldr? Varoluu bir filozof, o ok deer verdii zgrl igalci bir ordu tarafndan biranda yok edilebilecekken, her bahar rnlerine can vermesini umarak mevsimlik bereketenliini kutlayan arkaik bir kylden daha m mutludur?

Arkaik Dinin Geri Dn

Tm endielerine ramen, Eliade, bu modern felsefelerle tartmasn uzatmaz. Sadece, bufelsefelerin insan kiilii iin daha tatmin edici olduu konusunda phelerini dile getirir ve


19/24

19

arkaik dinin, gizli yollarla bugn iin bile hala gncel olduunu gstermeyi dener. rnein,T.S. Eliot ve James Joyce gibi sanatlarn ebedi dn mitine eserlerinde nasl sadkkaldklarna dikkat eker. Zamanmzn byk spor msabakalar da benzer yaknlklargstermektedir; bir oyun zamannda younlam olarak, ilkel ritelin kutsal anlarnabenzer ekilde youn duygular uyandrrlar. Tiyatro, televizyon ve sinema dramalar, sradangeen saatlerden ve gnlerden tamamen farkl kutsal zaman aralklar yaratrlar. Popler

kltrn imgeleri ve ykleri, sradan insanlarn yaamlarn zerlerine kurduklar karakterarketipleri yaratmalar bakmndan arkaik mitlere benzer: siyasi ya da askeri bir kahraman,bahtsz bir ak, sinik, nihilist, melankolik bir air. Bunlar ve dierleri, mitlerinkahramanlarnn ve tanrlarnn arkaik insanlar iin oynadklar rolleri bizim iin oynarlar.Hatta, modern okuma alkanlnn, ilkel halklarn azdan aza aktardklar szelgeleneklerinin yerini ald bile sylenebilir: Bu, gnlk hayatn basklarndan uzak bir kazaman yaratma arkaik arzusunu yanstr.

Son olarak, gizli modern eitlemelerinin yannda, Eliade, arkaik cennet nostaljisinin zgnbiiminde bile asla tamamen yok olmadn gzler. Grdmz gibi, Hristiyanlk kutsalsadece tarihte arar. Yine de, Romanyann ve Orta Avrupann Hristiyan kylleri arasnda,arkaik zihin alkanlklar, kilisenin inan sisteminin tarihsel bakiyesini neredeyse tamamen

siler. Bu kozmik Hristiyanlkta, Nasral sann tarihte yaam bir insan olduu kabuledilir, ancak bu olgu, dier arkaik kltrlerin mitlerinin tanrlarna benzer ekilde kyllerin,halkna zaman zaman ziyaretlerde bulunan, doann efendisi olarak sa Mesih imgesiyle yerdeitirdiinde, neredeyse tamamen yok olur. Bu kozmik Hristiyanlkn ayinleri ve trenleri,tarihsel say deil, doann glerini yenileyen, insanl balangca geri gtren ebediMesihi kutlar. Bu arkaik inan, takipilerine, Yahudilikten devralnan tarihsel bak asnnasla salayamayaca bir anlam derinlii sunar.

EliadeninEbedi Dnn sonunda bahsettii bu kozmik Hristiyanlk'n, gen bir adamken,Hindistan krsalnda karlat ve ok etkilendii kyl dinine ok benzediini sylemektefayda var. Aka sylemese de, Eliadenin, bu tr kozmik halk dinlerine yaknlk duyduu,arkaik zihin yapsn tatmin edici bulduu bir gerektir.

Analiz

Eliade'nin takip ettii aratrma program, Weberin programndan ok daha keskin bir ekildeFreud, Durkheim ve Marxn fonksiyonel indirgemeciliklerinden ayrlr. Ayn zamanda,kresel dzeydeki karlatrmalar ve dini kendi terimleriyle aklamaya ball,Viktoryen antropologlar Tylor ve Frazern bak alarn hatrlatr. Bu kuramsal ajandann unsuru zel bir yorum gerektirmektedir.

1. ndirgemecilik Eletirisi

Eliade, en bandan itibaren, ada ve bizim adamz indirgemeci tutumlarlauyumadn ilan eder. Freud, Durkheim ve Marxa kar, kesin bir ekilde, dinsel fikirlerinve edimlerin bamszln iddia eder. Weber gibi, psikolojinin, toplumun, iktisadn ve dierkuvvetlerin din zerindeki etkisini kabul eder, ancak bu etkilerin belirleyiciliini ya datahakkmn reddeder. Dinin inanann bak asndan grldnde anlalabileceinde srareder. Roma hukukunun sadece Romallarn deerleriyle anlalabilecei gibi ya da Msrmimarisinin Msrllarn gznden grlmesi gerektii gibi, dini davranlar, fikirler vekurumlar dini bak asnn altnda, onlara ilham veren kutsaln bakndan grlmelidir.zellikle arkaik halklar durumunda, dind yaamn toplumsal, iktisadi ya da dier trl


20/24

20

kutsal denetledii doru deildir; aslnda, dindnn her ynn denetleyen ve ekillendirenkutsaldr.

2. Kresel Karlatrmaclk

Eliadenin kuramnn bir dier temel zellii geni ve iddial tasarmdr. Eliade, tabii ki, pek

ok kaynaktan, farkl yer ve zamanlardan veri toplayan tek kuramc deil, ama kesinlikle pekoundan, bu bakmdan, daha hrsldr. Hem iyi bir tarihi, hem de iyi bir grngbilimciolma gibi ikili grevini ok ciddiye alr ve dini tm biimleriyle sahici bir kapsayclklaanlamaya urar. Analizlerinin ardndaki aratrmalar kapsam olarak ok genitir. Burada gznne aldmz temel metin, almalarnn sadece bir ksmdr. Eliade, Hint yogas,Avustralya dinleri, Avrupa halk gelenekleri, Asya amanlar, peygamberler ve mistiklerzerinde de almalar hazrlamtr. Dier kitaplar simya, kabul edilme trenleri, byclk,ryalar, mitler, oklt, sanatta sembolizm, din almalarnda yntem ve dier ilgili konularzerine younlamtr. Emekliliinde bile, lmne kadar neredeyse tamamlad byklekli almasDini Fikirler Tarihi zerine almaya devam etmitir. Bu geni aplkresel ilgi, Eliadeye, zellikle Amerikadaki rencileri arasnda, hayranlar kazandrmtr.pheci eletirmenler, te yandan, Eliadenin, ok fazla kresel ve bu yzden yzeysel

olduunu iddia etmilerdir. ltifat olmad kesin olan tonlarla, yaklam Frazercbulunmu,Altn Daln phe eken amalar ve yntemlerine bir geri dn olarakgrlmtr (30).

3. ada Felsefe zerine

nc ve son olarak, tarihselci dedii felsefelerle ilgili yorumlarnda grdmz gibi,Eliade kendini, uzak alarda yaam halklarn garip gelenekleriyle ilgilenen tarafsz birentelektel olarak grmez. Kariyeri eski metinlerle, arkaik fikirlerle uramakla gemi olsada, Eliade, kendi zamannn fikirleri ve kltryle de ilgilidir; sahip olduu gemiinbilgisini, bugn iin toplumun nnde duran felsefi konular tartmak iin kullanr. rnein,modern a entelektellerinin, uygarlk tarihinin byk bir ksmnda insan urasn ayakta

tutan arkaik dncenin psikolojik deerini azmsadklarn iddia ederken olduka samimidir.Yine, bazlar, Eliadenin bu felsefi tarafn takdir ederken, dierleri, bunun Eliadeninbilimsel nesnellik iddiasna zarar verdiini iddia etmilerdir. Bu konuda sylenecek dahabaka eyler de var, ama bu kadaryla bile Eliadeyle ilgili son grevimize geliyoruz;eletirmenlerin Eliadenin kuramyla ilgili temel ikayetlerine bakalm.

Eletiri

Eliadenin din teorisi baz evrelerde hayranlk uyandrrken, dierlerinde reddedilmitir.ndirgemeci yaklamlara kar ald cesur tavr ve ilgilerinin genilii dnldnde, buok da artc deil. Biraz nce sonulandrdmz tartmann da gsterdii gibi, Eliadebyk sorularla uramaktan, gndemdeki konularla ilgili taraf tutmaktan ekinmez. Bu ikikonuda, dier pek ok entelektel pheci bir tutum taknrlar. Eliadeyi kmseyenlerinEliadeye getirdikleri sulamalar, kk ikayetler ve daha ciddi olanlar olarak ikiye ayrmakbize yardmc olacaktr. almalaryla ilgili dile getirilen phelerin bazlar oldukamarjinal, hatta yanl grnyor. rnein, bazlar, Eliadenin kresel karlatrmacolduunu iddia etmesine ramen, almalarnda, in dinleri ve slamiyetle ilgili bulgulararastlanmadn sylyorlar. Dierleri, iddialarna ters den rneklere kitaplarnda hi yervermediini, dayand isimleri ve metinleri dikkatli deerlendirmediini ve modernkavramlarmz antik halklara uyguladn iddia ediyorlar (31). Dier bazlar, grlerinin


21/24

21

Viktoryen evrimcilie bir geri dn olduunu, yntemlerinin bilimsel olmaktan ok sezgiselve speklatif olduunu iddia etmilerdir (32). Adil olacaksak, ilk nce, bu eletirilerinbazlarnn Eliadenin kuram kadar kapsaml olan her kurama kar yaplabileceine dikkatekmeliyiz, dierlerine ise, ksmi cevaplar getirilebilir ve dzeltilebilir. slam ve in dinlerizerine konumamas, rnein, bu geleneklerden Eliadenin vard sonularla elienbulgular sunulmadka, ciddi bir gzlem deildir. Sonuta, genel bir gzlem yapmaya alan

birinin btn ulalabilir bulgular bilmesi mmkn olmayabilir. Yine, Eliadenin eski tarz birtoplumsal evrimci olduunu sylemek ok doru grnmyor. Eliade tarihsel deiimlerikabul eder, ama ona gre, bu deiimler geri dndrlemez bir evrimsel geliimleeitlenemez.

Bu noktalar bir yana, Eliadenin yaklamyla ilgili, daha nemli konularda baka sorularsorulabilir. zellikle, teoloji, tarih, kavramsal kesinlik ya da aklkla ilgili ekincelervurgulanmtr.

1. Teoloji

Baz gzlemciler, Eliadeyle ilgili temel sorunun dinsel olduunu iddia etmilerdir. Bu

gzlemciler, kuramnda, nesnelliine zarar veren, bu yzden bilimsel olmasn engelleyen,dinsel ve felsefi belli rtk nsel varsaymlar olduunu sylemilerdir. Son yllarda, bazeletirmenler, Eliadenin aslnda gizli bir Hristiyan teolog hatta misyoner olduunu iddiaediyorlar. Eliade Tanrya inanr; sonunda Hristiyanlkn en iyi ve en doru din biimiolduunu gstermek iin dier tm dinlerin lehinde konuur (33). Tahmin edilebilecei gibi,bu sulama tartmalara yol amtr ve ne yazk ki, Eliadenin kendi ifadeleri bu konuyaaklk getirmiyor. Eliade, zyaam yks, an defteri ve kariyerini tartt bir syleiyaynlanmasna ramen, kendi dinsel inanlaryla ilgili her zaman kaamak cevaplarvermitir. Yine de, almalarnn ardndaki Hristiyan saikleri kabul edecek olsak bile, srf buyzden, argmanlarn ve analizlerini gzden karamayz. Din kartl, Marx ve Freudailham verdi diye kuramlarn reddedemeyeceimiz gibi. Burada sorulmas gereken soru, bu trnsel inanlarn, bu inanlar kabul etmeyenler iin kuram geersiz klacak ekilde kuramagerekten girip girmediidir. Sorunu bu ekilde ortaya koyduumuzda, belki desylenebilecek en iyi ey udur: Eliade kendi din yandalnn yapt bilimi etkilemesineizin vermi olsa da, eletirmenler bu konuyu herkesi tatmin edecek ekildekantlayamamlardr. lgin bir ekilde, bu konu zerine yazan en dikkatli ve nesnelgzlemcilerden biri, Eliadenin kuramnn normatif bir din bak asna dayandn amaEliadenin konumunun Hristiyanlktan daha ok tarih-kart Hinduizm gibi dou dinlerineyakn olduunu iddia ediyor (34). Dierleri, Eliadenin kiisel inancnn, ok takdir ettiiarkaik halklarn kozmik dini olduunu ve bu yzden arkaik olmayan, hem Yahudilik veHristiyanlkn tarihsel bak asna hem de dind modern bak asna hakszlk ettiiniiddia ediyorlar.

2. Tarihsel YntemDier bir dizi eletiride, sorunun teolojide deil, tarihte olduunu iddia edilmitir. Yukardadikkat ektiimiz gibi, Eliade, din almalarn grngbilimsel ve tarihsel bir giriim halinegetirdiini dnyordu. Dinin zamansz sembolik biimlerini aklamann yannda, bubiimlerin tarihsel durumla birlikte nasl deitiini de gsterdiini iddia ediyordu. Ancak,Eliadeyi tarihsel adan eletirenler, bu konuda onun kadar emin deiller. Olduka ikna edicibir ekilde, bu zamansz biimlerin sadece Eliade iin geerli olduuna iaret ediyorlar.Eliadenin yorumlarnda bu biimlerin zgn tarihsel balamlarna ve bununla birlikte,


22/24

22

rnein byk aa, ay dngs ve ebedi dnte grlen kk ama nemli farkllamlaraok az yer verilir. Eliade, genellemelerini yaparken zaman ve mekan olarak birbirinden okuzak yerlerden rnekler verir, bu rnekleri kendi balamlarndan karr, yzeyselbenzerlikler bulur ve bunun zerine tm bunlarn bir biim oluturduu sonucuna ular.Binlerce yl ncesinin Hindistanna, ya da Orta alar Avrupasnn kyllerine, bugnyaayan ilkel halklara baksa da, tm bu dinlerde dncenin ayn temel kategorilerini bulur.

Her yerde ayn ana fikri ifade eden ayn tr simgeleri ve ayn mit biimlerini bulur: Kutsalngereklii, kutsaln arketiplerine gven, tarihten ka, dn sembolizmi. Bu argmandankolayca karlabilecek sonu, Eliadenin tm programnn, yarm yzyl nce Frazerayneltilen eletirilere ak olduudur. Evrensel bir din kuram gelitirmek isteyen herkesinbuna benzer bir yntem izlemesi gerektii doru olabilir, ama bu zorunlu olarak Eliadeyigeerli yapmaz. Frazer durumunda olduu gibi, belli bir toplumu derinlemesine alandikkatli bir antropolog ya da tarihi, bu toplumun simgelerinin veya mitlerinin Eliadeninbyk rntlerine uymadn gsterdiinde, Eliadenin kuramnn temellerinde bir atlakoluur. Bu atlaklardan biri ya da bir ka yapy zayflatmayabilir ama bu tr birikimselzayflamann etkisi ciddi hale gelebilir.

3. Kavramsal Kafa Karkl

Bu iki sorunun yan sra, son olarak, Eliadenin almalarnda belli anahtar kavramlar,karklk deil belki ama, kesinlikten uzak ve iyi odaklanmam grnr. Tam Eliadedenok ak olmasn istediimiz anlarda, Eliadenin tartmas hayal krc bir ekilde mphemve anlalmaz olur. Keskin, kesin izgiler yerine kendimizi sisin iinde buluruz. Bir rnekvermek gerekirse, sembolizm konusunda, antropolog Edmund Leach, nemli bir kafakarklna iaret eder. Eliade, bize mitlerin genellikle kutsal ve dind arasndaki ayrmortaya koyduunu syler ve daha sonra bunlar birbirine balayan bir nc eydenbahseder: bir sal, kpr ya da merdiven, bir direk ya da byk aa. Eliade, nemli olannsimgenin ierii deil yaps, kutsalla dind arasnda kurduu balant olduunu syler.Balanty salayan nesnenin bir sal ya da kpr olmas nemli deildir, burada nemli olansimgelerin sunduu biim ya da erevedir, simgelerin kendilerinin ieriklerinden ok,

simgeler arasndaki ilikiler. Ayn zamanda, Eliade baka yerlerde de, ayn derecede birvurguyla belli baz balant simgelerinin axis mundi olarak byk aa dierlerinden dahastn olduunu syler. Ancak bu, tabii ki, simgenin ieriinin nemli olduu anlamna gelir.O zaman, burada bir kafa karkl var. Leach sorar: Eliade, en bandan itibaren belki dekendi dinsel gerekeleri yznden kiisel olarak tercih ettii belli simgelerin dierlerindendaha iyi olduuna karar vermi olabilir mi? erik, biimsel ilikilerden daha m nemlidir?Leach hakl olsun veya olmasn, simgeler ve anlamlar, Eliadenin kuram iin, bu tr birtereddde izin veremeyecek kadar nemlidir.

Benzer bir sorun, kutsal kavramnn kendisinde de vardr. Ne zaman arkaik insanlar iinkutsaln tam olarak ne olduunu ortaya karmaya alsak, bu grev ok zor hale gelir.Eliadeye gre, kutsal eriilmesi ok zor olan bir merkez imgesiyle sembolize edilebilir amaeriilmesi kolay bir merkez olarak da. Talar, przl, kat ve deimez olduundan kutsaltemsil edebilir, ancak ay da, deien safhalaryla doum, lm, yeniden beliri kutsaltemsil eder nk gereksadece ayn kalan deil, organik ve dngsel biimlerde oluandrda. (35). Baka bir yerde, tanrlarn inananlar iin herey haline gelme eilimindeolduunu reniyoruz (36). Baka bir deyile, Eliadenin anlad ekliyle kutsaln ierii yada mahiyeti, nemli lde deiiklie aktr. Ama bu byleyse, eer kutsal kavram, igremeyecek kadar biimsiz ve deiebilirse, bu kavram ne kadar faydal olabilir? Kutsalla


23/24

23

ilgili, dindnn kart olmasnn dnda ok az ey sylenebilirse, kutsal kavram zerine birkuram ina etmek ne kadar reticidir?

Bu sorunlara ramen, Eliade, ann fonksiyonel indirgemecilie kart olarak dinseldavrann bamszln iddia eden birka dnrnden biri olmas bakmndan takdiri hakediyor. Neredeyse tm dnya dinlerinden veri toplamas ve tek bir kapsayc sistem iinde

bulgular aklamaya almas bakmndan da sayg gerektiriyor. Byle hrsl bir programnbaarl olup olmad baka bir konu. Baarl olmadn dnenler arasnda, Eliadeninkresel bir kuram umudundan vazgeilmesinin ok daha verimli olaca ve aratrmannamalarnn yeniden gzden geirilmesi gerektii iddia edilmitir. Bu aratrmaclar, genelbiimler aramak yerine bunun tam kart yaplarak ok daha fazlasnn renilebileceinidnrler: Belli bir yerin ve zamann dinine younlaarak ve bu dini derinlemesine veayrntl olarak alarak.

Notlar:

1) Mircea Eliade,Journal III: 1970-1978, ev.: Teresa Lavender Fagan (Chicago: University of

Chicago Press, 1989), s. 179.2)Autobiography: Volume 1, 1907-1937, Journey East, Journey West, ev.: Mac Linsott Ricketts (SanFrancisco: Harper & Row, 1981), s. 94. Eliadenin kendi zyaam yksne ve anlarna ek olarakyaamyla ilgili u almalar vardr: Ioan Culianu,Mircea Eliade ( Asisi, Italya: Cittadella Editrice,1977) ve Ivan Strenski, Four Theories of Myth in Twentieth-Century History: Cassier, Eliade, Levi-Strauss and Malinowski ( Iowa City, IA: University of Iowa Press, 1987), s. 79-128. Eliadenin erkenyllarnn en kapsaml almas, Mac Linscott Ricketts,Mircea Eliade: the Romania Roots, 1907-1945, 2 cilt (New York: Columbia University Press, 1988).3) Mircea Eliade, Ordeal by Labyrinth: Conversations with Claude-Henri Roquet(Chicago:University of Chicago Press, 1978), s. 6-8.4) Eliade, Ordeal, s. 54-56.5) Eliade, Ordeal, s. 162-63.6) Mircea Eliade, Patterns in Comparative Religion, ev.: Rosemary Sheed (New York: Meridian

Boks [1949] 1963), s. Viii.7) Mircea Eliade, The Sacred and the Profane: The Nature of Religion, ev.: Willard R. Trask ( NewYork: Harcourt, Brace & World [1956 Franszca], 1957), s. 12-13.8) Mircea Eliade,Autobiography, Volume II: 1937-1960: Exiles Odyssey, ev.: Mac Linscott Rickets( Chicago: University of Chicago Press, 1988), s.188-899) Genesis 28:17.10) Eliade, Sacred and Profane, s. 55-56.11) Eliade, Patterns, s. 91.12) Mircea Eliade, Methodological Remarks on the study of Religious Symbolism, The History ofReligions: Essays in Methodology, Mircea Eliade ve Joseph Kitagawa, ed. (Chicago: University ofChicago Press, 1959) iinde, s. 103.13) Eliade, Patterns, s.98-99.14) Eliade, Patterns, s. 124.

15) Eliade, Patterns, s. 183.16) Eliade, Patterns, s. 170.17) Eliade, Patterns, s. 158.18) Eliade, Patterns, s. 158.19) Eliade, Patterns, s. 216.20) Eliade, Patterns, s. 265.21) Eliade, Patterns, s. 315.22) Eliade, Patterns, s.314-15.23) Eliade, Patterns, s. 322.


24/24

24) Eliade, Sacred and Profane, s. 9225) Mircea Eliade, The Myth of the Eternal Return: Or, Cosmos and History (New York: HarperTorchbooks [1949], 1959), s. 52.26) Eliade,Eternal Return, s.3527) Eliade,Eternal Return, s. 89.28) Eliade,Eternal Return, s. 104.29) Eliade,Eternal Return, s. 111.

30) William A. Lessa, The Sacred and the Profane incelemesi,American Anthropologist61 (1959):1147 iinde.31) Bu eletirilerin tamam iin John A. Saliba, Homo Religiosus in Mircea Eliade: AnAnthropological Evaluation (Leiden: E. J. Brill, 1978)a baknz.32) Eliadenin evrimci olduu iddias iin Dorothy Libby,Rites and Symbols ofnitiation incelemesi,American Anthropologist61 (1959): 689a baknz. Dier eletirilerle ilgili olarak, Anthony F.C.Wallace,Religion: An Anthropological View ( New York: Random House, 1966, s. 252ye veAnnemarie de Waal Malefijt,Religion and Culture: An Introduction to Anthropology of Religion (New York: Macmillan, 1968), s. 193e baknz.33) Bu eletiriyi en sesli dile getiren Kanadal Akademisyenlerden Donald Wiebe birka makale vekitapta Eliadenin indirgemecilik kartlnn bilimsel bir ilke deil dinsel bir nyarg olduunuyazyor. rnein,Religion and Truth (The Hague, Hollanda: Mauton Publishers, 1981)e baknz.34) Douglas Allen, Structure and Creativity in Religion: Hermeneutics in Mircea EliadesPhenomenology of Religion and New Directions ( The Hague, Hollanda: Mauton Publishers, 1978), s.221-45, zellikle s. 221-22.35) Eliade, Patterns, s. 314-15.36) Eliade, Patterns, s. 262.

Daniel L. Pals,Eight Theories of Religion, 2. Bask, Oxford University Press, 2006,iinde yer alan Reality of The Sacred: Mircea Eliade (s. 193228) balkl blmdenevrilmitir.

eviren: zgr Sert

Ekopolitik.orgda yaynlanmtr.

Documents

Mircea Eliade - Kutsalin Gercekligi