“eenige bijzonderheden”

missie en wetenschap

tentoonstelling van25.02.06 tot10.06.06

kadocdocumentatie- en onderzoekscentrumvoor religie, cultuur en samenleving

organisatiekadoc-k.U.Leuven

samenstellingLuc Vints

VormgeVing alexis Vermeylen

openelke werkdag van 9 tot 17 uur - zaterdag van 9 tot 12.30 uur

gesloten17 april, 1, 25, 26, 27 mei en 5 juni 2006

infokadocVlamingenstraat 39 - B3000 LeuvenT +32 (0) 16 32 35 00F +32 (0) 16 32 35 01internet: http://kadoc.kuleuven.bee-mail: postmaster@kadoc.kuleuven.be

�

colofon

001

�

Een man met een baard in een lang gewaad, hét profiel van ‘een waar missionaris’. Hij bekeert haveloze mannen en vrouwen, staat tussen een massa kinderen, bouwt kerken, scholen en hospitalen, rijdt op zijn paard, kameel of moto door de steppe of brousse, waadt met opgeschort habijt door een wilde rivier, ... alweer op weg om ‘zieltjes te winnen’ voor zijn Kerk, waarvoor hij zich opoffert. Hij is een romantische held, een zoveelste pater Damiaan, die, meestal alleen, pionierswerk verricht in een ver en onherbergzaam land, zijn handen uit de mouwen steekt voor ‘de goede zaak’ en ‘het vak’ al doende leert. Dat is het klassieke, haast negentiende-eeuwse beeld van de missionaris.

Vanaf het begin van de twintigste eeuw wordt aan dat profiel gesleuteld, wordt gezocht naar een meer weten-schappelijk onderbouwde aanpak, die oog heeft voor de eigen geschiedenis, religie, cultuur en samenleving van de ‘te missioneren’ volkeren. Missionarissen doen nu ook aan wetenschap. Ze bestuderen de mensen bij wie ze leven, brengen hun missiegebied in kaart en kijken er naar de rijke fauna en flora; ze leggen de inlandse talen vast, stellen grammatica’s en woordenboeken samen en schrijven daarover dikke boeken en toegankelijke arti-kels onder titels als ‘eenige bijzonderheden over ...’.

Naar aanleiding van een tentoonstelling over Eskimopater Franz Van de Velde in het Gentse Huis van Alijn gaat KADOC in zijn archieven, bibliotheek en audiovisuele collecties op zoek naar gelijkaardige figuren, zoals pater Tempels met zijn Bantoefilosofie, pater Hulstaert en zijn studies over de Mongo, pater Mostaert en zijn onderzoek bij de Mongolen, broeder Hutsebaut en zijn werk bij de okapi’s in het evenaarswoud of broeder Gillet en zijn bota-nische tuin in Kisantu.

In een proloog tonen we u het stereotiepe beeld van de missionaris. Knikkende negertjes, een missiespel en wer-vende affiches roepen eerst de verdwenen wereld op van ‘nonkel pater bij die arme kindjes in China en Congo’.

�

001Leo Bittremieux, scheutist, met Yombe-beeldBittremieux (1881-1946) vertrok in 1907 voor het eerst naar congo. Hij bestudeerde er de volkeren bij wie hij leefde, vooral de Yombe, en publiceerde over hen. Hij verzamelde verschil-lende beelden van de Yombe die in 1911 door de scheutisten aan de Leuvense universiteit werden gegeven.

002Staande figuur met harskastje (nduda), Yombe, West-CongoVoor 1911 in situ verworven door pater Leo Bittremieux, scheutist; in 1911 door de scheutisten aan de Leuvense uni-versiteit geschonken.

003“Ziehier het type van een waar missionaris!”Postkaart met Ludolf E. Van Genechten, eerste congo-missio-naris van de norbertijnenabdij van Postel, “na een heldhaftig missieleven van ruim 31 jaar, in zijn geboorteland overleden op 20 december 1935”.

004Pater Damiaan, enkele weken voor zijn dood in 1889Foto genomen door William Brigham en in 1936 ruim ver-spreid door de paters van de Heilige Harten naar aanleiding van de overbrenging van het stoffelijk overschot van damiaan naar Leuven.

005Marcelleus Sterkendries, minderbroeder, in een “Missionsgespräch”, ca. 1910

006 Pater Pattijn, Witte Pater, met de kinderen van zijn missie in Put-Sainte Marie (Mahagi), ca. 1925

007 De scheutisten Van Ass, Jos Van Hecken en Antoon Schotte op een kameel in hun missie in China, 1931

008 Pierre Van de Velde, jezuïet en broer van Franz, met enkele confraters en hun gidsen op tocht in de Ranchi-missie (Indië), jaren 1930

009 Lucien Van Roey, dominicaan, met de kinderen van zijn missie in Kongo, jaren 1930

010 De paters Despas en De Ronne, redemptoristen, op weg naar een missiepost, ca. 1930

�

011 Kledij van een Witte Pater, geïnspireerd op de lokale kledij in Noord-Afrika

012 Kalender ‘Het beschavend Belgenland’ uitgegeven door het Leuvense Sint-Albertus Patroonschap en Kring van Jonge Werklieden in 1908 (voor het jaar 1909)België nam in november 1908 Leopolds kongo Vrijstaat over.

013 Congo belgekaart, met portretten van de ‘pioniers’, onder wie enkele mis-sionarissen, ca. 1930.

014 Affiche met aankondiging van een lezing van Victor Van Tricht, jezuïet, 28 nov. 1887

015 Affiche met aankondiging van een missietentoonstelling in Brussel van 6 tot 18 feb. 1924Toen werd in België een van de eerste missiefilms vertoond.

016 Affiche van het Genootschap van de Heilige Kindsheid, 1929

015

�

017 Affiches met aankondiging van missiezondag 21 okt. 1934 en 24 okt. 1937

018 Prent met voorstelling van een missionaris en twee kinde-ren

019 Missiespaarpotjes

020 Missiespel ‘Voyage missionnaire au Congo’, Werk van de Heilige Kindsheid, jaren 1930

021 Missiespel ‘Reis van den missionaris’, Franciscanessen Missionarissen van Maria, ca. 1940

022 De voorstelling van de missionaris in algemene, populaire tijdschriften‘de beschaving rukt op in de congolese brousse’, Le Patriote Illustré, 30 juni 1929.

023 De voorstelling van de missies en de missionaris in de missietijdschriftenDe Katholieke Missiën (Genootschap voor de Voortplanting des Geloofs), 1876; Nieuw Afrika (Witte Paters), 1936.

024 De voorstelling van de missionaris in algemene, populaire tijdschriften Ons Volk Ontwaakt, 1929.

025 De voorstelling van de missies en de missionaris in publi-caties voor de jeugdZonneland, 18 juli 1926; De laatste overwinning van den zwart-rok, een verhaal over de groote missietochten onder de Huronen en de Irokeezen van Noord-Amerika, een publicatie uit de averbode-reeks Uit verre landen, 1925.

�

Franz Van de Velde (1909-2002) vertrok in 1937 naar de mis-siegebieden in Noord-Canada. In Pelly Bay, waar hij verbleef van 1938 tot 1965, kreeg hij van de Netjiliks-eskimo's de naam Ataata (pater) Vinivi. In 1965 verhuisde Van de Velde naar Iglulik en vanaf 1967 naar Hall Beach. Gedurende al die jaren leidde Van de Velde het leven van een Eskimo. Naast zijn missie- en pastorale activi-teiten maakte hij uitgebreide notities over de Eskimocultuur en -geschiedenis, publiceerde zelf enkele werkjes maar produceerde vooral veel basismateriaal (ook talrijke foto's) voor etnologische, geografische, biologische, historische, antropologische en lingu-istische studie. In 1987 keerde Van de Velde definitief naar België terug. Over hem loopt nu een tentoonstelling in het Huis van Alijn in Gent.

026 Vitipik,1958; 57 min.Filmdocumentaire over de missies van de oblaten bij de eski-mo’s in Pelly Bay, canada. Hoofdfiguur is pater Franz Van de Velde, door de eskimo’s Vinivi genoemd. Zoals bij het boek, moest de titel van de film, ‘Vitipik’, eigenlijk ‘Vinivi’ zijn. Voor het boek heeft Van de Velde het later zelf rechtgezet. Productie: Barney a. Sarecky, Hollywood ; oblaten (oMI) Realisatie. Guy Mary Rousseli�re (oMI)Guy Mary Rousseli�re (oMI)

�

De grotere belangstelling voor een meer wetenschappelijk onder-bouwde missiologie dateert van ca. 1910. Een van de sleutelfigu-ren was Wihelm Schmidt, pater van Steyl, hoofdredacteur van het internationaal etnologisch tijdschrift Anthropos. Samen met kardinaal Mercier nam hij in 1912 het initiatief tot de eerste internationale Religieus-Ethnologische Week in Leuven. Die stu-dieweek vormde de basis van de latere Missiologische Weken onder de leiding van Pierre Charles, jezuïet. Hij was de spilfiguur van de Leuvense missiologische school, die het adaptatie-begrip hanteerde en aan inlandse godsdiensten en culturen een zekere waarde toekende.

027 Jozef Hoogers, scheutist, “Théorie et pratique de la piété filiale chez les Chinois”, gepubliceerd in Anthropos, 5 (1910)

028 Verslagboeken van de Semaines d’Ethnologie Religieuse, 1911-1914

029 Verslag van de ‘Vacantieleergangen over Volkenkunde en Godsdienstleer’ in Onze Kongo, 3 (1912-13) 148-155

030 Verslag van de Semaine d’Ethnologie Religieuse in Mouve-ment des Missions Catholiques au Congo, 24 (1912) 132-135

031Enkele verslagboeken van de Missiologische WekenTot in de jaren 1950 speelde de jezuïet Pierre charles er een centrale rol.

Die missionaire aandacht voor de inlandse volkeren en culturen was niet vrijblijvend en werd tevens aangemoedigd door het koloniale milieu. Dat beschouwde de missionarissen als bevoor-rechte getuigen, o.m. voor de Société belge de Sociologie. Die publiceerde vanaf 1907 een reeks ethnografische monogra-fieën over de Kongolese volkeren. Ze werden uitgegeven door de christen-democratische jurist en publicist Cyrille Van Overbergh en de Leuvense hoogleraar in de etnologie Edouard De Jonghe. Ze deden daarvoor een beroep op missionarissen.

032 Edouard De Jonghe. “L’activité ethnographique des Belges au Congo”, gepubliceerd in het Bulletin de la Société belge d’Etudes coloniales, 1908, 4de Jonghe wijst onder meer op de rol van de missionaris.

033 Publicaties uit de Collection de monographies ethnographiquesDe boeken presenteren allerlei gegevens over Congolese volkeren, onder meer verzameld door missionarissen. Pater Colle, Witte Pater, stelde zelf de monografie over de Baluba samen.

�

034 Nota van pater Roy en brieven van mgr. De Clercq, scheu-tist, aan E. De JongheUit het archief de cleene-de Jonghe.

035 “Chinees met de Chinezen” kledij van een missionaris-scheutist in china.

036Catecheseprent ‘in Chinese stijl’ van Leo Van Dijck, scheu-tist

‘Belgische’ wetenschappelijke publicaties over China (en vooral Chinees-Mongolië) waren veelal het werk van de missionaris-sen van Scheut. Zij kregen dit gebied kort na hun stichting in 1862 toegewezen en maakten er kennis met de inlandse talen en culturen. Verschillende leden van de congregatie groeiden uit tot echte specialisten in de sinologie en de mongolistiek. We pre-senteren hier het werk van enkelen. De scheutisten maakten zich niet alleen op het vlak van de taal- en volkenkunde verdienstelijk, maar droegen ook bij tot de geografische kennis van het gebied.Hun ervaringen vertaalden ze soms ook in meer populaire uitga-ven. Apart staat de figuur van Vincent Lebbe, lazarist. Hij pleitte voor een verregaande vorm van aanpassing aan de Chinese cul-tuur en gebruiken.

037Arthur Segers, scheutist. China. Het volk, dagelijksch leven en ceremoniën. 1932Segers leefde van 1904 tot 1918 in china. In het boek gaat hij in op alle mogelijke aspecten van het leven in china. ook de oude traditie om de voeten van vrouwen te ‘verminken’ komt aan bod. Een afgietsel van zo’n voet en een schoentje komen uit de archivalia van Louis de Maesschalck, scheutist.

038Copie de lettres van Louis Van Reeth, scheutist In deze brief aan zijn ouders, broers en zus (geschreven op 3 nov. 1885 en aangekomen op 12 feb. 1886) schrijft hij over de volkeren die hij ontmoet.

039Vincent Lebbe, lazarist. Kruisweelde. Chineesche vertellingen. 1930

040Albert Gueluy, scheutist. Catéchisme élémentaire figuré du Chinois d’après l’édition de Chang-Hai. 1887

041Eugène Grossé, scheutist. Practisch Chineesch-Neder-landsch woordenboek volgens klanken en sleutels. 1935

10

042 Edmond Devloo, scheutist. An anthology of 3600 classified Chinese proverbs and wise sayings. 1972.

043 Kaart van de streek van de bronnen van de Hoang-Ho, 1892deze kaart werd getekend door J. du Fief ‘naar de vertaling van een chinese kaart en studiewerk door pater Gueluy.

044 Louis. Schram, scheutist. Le mariage chez les T’ou-Jen du Kan-Sou (Chine). 1932Id. Monguors of the Kansu-Tibetan frontier. 1954-1961.

045 Willem A. Grootaers, scheutist. La géographie linguistique en Chine. 1945de chinese vertaling dateert van 1994. Id. The sanctuaries in a North-China city : a complete survey of the cultic buildings in the city of Hsüan-hua (Chahar). 1995.046 Jozef Mullie, scheutist. Het Chineesch taaleigen. Inleiding tot de gesprokene taal. 1930-1933deze uitgave verscheen ook in het Engels (1932-1937).de scheutisten-oriëntalisten voerden een intense briefwis-seling over hun wetenschappelijke arbeid. deze brief is van Mullies confrater antoine Mostaert.

039

11

047 Kaart van het vicariaat Tsining, getekend door Jozef Raskin, scheutist, 1935Hij maakte daarvoor gebruik van informatie van zijn confrater Jozef Rutten en van de jezuïet Emile Licent.

048 Joseph Van Oost, scheutist. Au pays des Ortos (Mongolie). 1932Notitieboekje en partituur.Van oost had bijzondere belangstelling voor de Mongoolse muziek. Hij schreef erover en componeerde zelfs.

049 Antoine Mostaert. Textes oraux Ordos. 19371937Id. Dictionnaire Ordos. 1941-1944.Id. Altan Tobči : a brief history of the Mongols. 1952.Notitieboekje en telegram.Mostaert (1881-1971) was dé specialist van het Mongoolse dialect van Zuid-ordos. Zijn werk werd internationaal gewaar-deerd. Het telegram is een uitnodiging van de Universiteit van Washington.

050 Kaart van het apostolisch vicariaat van Centraal-Mongolië, getekend door Jozef Rutten, scheutist, 1905

051 Vincent Lebbe, lazarist, met enkele Chinese confraters, Tientsin, 1912

052 Jozef Van Roey, scheutist, in december 1923 in Wang tzen miao

053 De paters Rondelez en Denys, scheutisten, in Siwantze, 1940

054 “De laatste voorbereiding tot de Missietaak”. Postkaart uit-gegeven door de scheutisten

055 Het Chinamuseum in Scheut, ca. 1920

056 Enkele scheutisten bij een reusachtig boeddhabeeld nabij Tatung

1�

De Belgische missionaire aanwezigheid in Midden-Afrika is nauw verbonden met de exploitatie en de kolonisatie van het gebied door Leopold II (1885-1908) en België (1908-1960). Vanaf het einde van de jaren 1880, maar vooral na de Eerste Wereldoorlog waren zeer vele religieuze instituten in Congo actief. De weten-schappelijke arbeid van hun leden was zeer divers, maar betrof toch in belangrijke mate de taal- en volkenkunde. Dat resulteerde niet zelden in meer ‘populaire’ verhalenbundels. Sommige missio-narissen maakten, ook internationaal, naam op het vlak van de Congolese fauna en flora. Enkelen groeven in de (soms bloedige) geschiedenis van de Belgische kolonie.

057 Zittende moeder- en kindfiguur, Yombe, West-CongoVoor 1911 in situ verworven door pater Leo Bittremieux, scheutist; in 1911 door de scheutisten aan de Leuvense universiteit geschonken.

058 Postkaart met Congolese beelden, ca. 1920 uitgegeven door de missionarissen van Scheut

059 “Kerkelijke kaart van de Onafhankelijken Congo Staat”, verschenen in Missions en Chine et au Congo, ca. 1890

052

1�

060 Kaart van de omgeving van Leopoldstad, getekend door Luykx, redemptorist, 1909-1911

061 Leo Bittremieux, scheutist. Wit en zwart. 1930Id. Mayombsche namen. 1934. dit boek wordt ingeleid door Wilhelm Schmidt. Bittremieux heeft hier ook aandacht voor liederen.Id. Woordkunst der Bayombe. Lied en spel, dans en tooneel inLied en spel, dans en tooneel in Beneden-Kongo. 1937. Id.Id. La société secrète des Bakhimba au Mayombe. 1936. Id. Vertellingen uit Mayombe. 1924. Brief- wisseling van Bittremieux met zijn overste (1910 en 1912) over de tijdschriften Congo en Anthropos en met mgr. de clercq, o.m. over het tijdschrift Aequatoria [zie verder].

056 Ivo Struyfs, jezuïet. Kongoleesche fabels en dierensprookjes. 1925Id. Kongoleesche geestesverhalen. 1926.

057 Linguïstische kaart van Belgisch Kongo, door Gustaaf Hulstaert, 1948

061

1�

058 Marcel Vanneste, Witte Pater. Wijsheid en scherts : sprook-jes van een Nilotisch volk : Alur-teksten (Mahagi, Belgisch-Congo) met Nederlandse vertaling en verklaringen. 1953

059 M. Plancquaert, jezuïet. Soixante mythes sacrés yaka. 1982

060 Raphael Van Caeneghem, scheutist. Hekserij bij de Baluba van Kasai. 1955Van caeneghem correspondeerde o.m. met pater Hulstaert. In deze brief van Hulstaert uit 1941 komt o.m. het tijdschrift Aequatoria ter sprake. [Zie verder.]

061 J.M. de Decker, jezuïet. Les clans Ambuun (Bambunda) d’après leur littérature orale. 1950. de inleiding is van de hand van Pierre charles.

062 A. De Rop, missionaris van het Heilig Hart. De gesproken woordkunst van de Nkundo. 1956

063Leo Gilliard, scheutist. Grammaire synthétique du Lontomba. 1928

064 Gaston Van Bulck, jezuïet. Manuel de linguistique bantoue. 1949

065 Louis B. De Boeck, scheutist. Contribution à l’Atlas linguistique du Congo belge : 60 mots dans les parlers du bassin du Haut-Congo. 1953.

066 Kaart met de inlandse dialecten in de streek van Nieuw Antwerpen (Makanza), door Louis B. De Boeck, 1953.

067 Edmond Boelaert, missionaris van het Heilig Hart. Lianja-verhalen. 1957Id. Lianja : het nationaal epos der Mongo. 1960

068 Notities van een getuigenis in de jaren 1930 van een over-levende van de ‘Rood Rubber-gruwelen’ in Kongo Vrijstaat (ca. 1900)Pater Boelaert verwerkte die getuigenissen in het tijdschrift Aequatoria (1947).

1�

069 Gustaaf Hulstaert, missionaris van het Heilig Hart. Dictionnaire lomongo-français. 1957. Id. Grammaire du lomongo. 1961-1966.aantekeningen van pater Hulstaert voor zijn woordenboek.

070 De paters Boelaert (1899-1966) and Hulstaert (1900-1990) Zij stichtten in 1937 het tijdschrift Aequatoria, dat zich toele-gde op de taal, de cultuur en de geschiedenis van de Mongo in centraal-congo. Hun wetenschappelijk onderzoek genoot internationale uitstraling en werd - onder meer met een doc-toraat honoris causa voor Hulstaert (in Mainz en kinshasa) - sterk gewaardeerd. Hun archief wordt dit jaar aan kadoc overgedragen.

071 Frans Bontinck, scheutist. Aux origines de la philosophie bantoue: la correspondance Tempels-Hulstaert (1944-48). 1985

069

1�

072 Placide Tempels, minderbroeder. Bantoe-filosofie. 1946Tempels (1906-1977), een zielsverwant van Hulstaert, maakte naam met zijn werk over de ‘Bantoefilosofie’, dat in diverse ta-len werd uitgegeven. Tempels’ archief bevat vele notities over en geluidsopnamen van inlandse verhalen, spreuken, gezeg-den, liederen en raadsels, waarover hij artikels publiceerde.

073 Notities over Congolese spreekwoorden en liederen uit het archief van de redemptoristen

074 Broeder Hymelinus Jozef Hutsebaut (1886-1954Hutsebaut (1886-1954)Broeder-missionaris van de norbertijnenabdij van Tongerlo, was vanaf 1911 werkzaam in Buta, in het evenaarswoud. Hij had een bijzondere belangstelling voor de congolese fauna en flora. Hij bestudeerde vogels - in het afrikamuseum van Tervuren bevindt zich zijn verzameling - en legde zich toe op het africhten van olifanten. Hij werd echter vooral bekend als okapi-specialist. Hij slaagde er als eerste in het dier in gevan-genschap te kweken. Via hem kwamen verschillende exem-plaren van de zeldzame diersoort terecht in Europese die-rentuinen. In het blad van de abdij van Tongerlo, Tongerloo’s Tydschrift en later Toren, komt zijn werk meermaals aan bod. Zelf brengt hij er in 1929 verslag uit van zijn reis met een levende okapi naar België.

075 Just. Gillet, broeder-jezuïetHij werd bekend met zijn botanische tuin in kisantu, gestart in 1899. Wie een bezoek bracht aan congo, passeerde bij hem. (cf. chalux. Un an au Congo Belge. 1925). de jezuïeten pakten1925). de jezuïeten pakten graag met zijn werk uit (o.a. in de Revue missionnaire des Jésuites belges, 1928). Het filmfragment (ca. 1’30”) is genomen uit Nzambi Mpungu. Mission des R.P. Jésuites de Kisantu, een speelfilm-documen-taire uit 1928 over de missie van de jezuïeten in kisantu, door Ernest Genval, een van de oudste missiefilms.

074