Ivo aniSimbolini identitet Hrvatske u trokutuSredinji lik mita o hrvatskom pograniju ili predzidnosti, herojski Brani-telj-Grada- Koji- Gine-Pred-Njegovim-Zidinama, jest "hrvatski Leonida", ban Nikola Subi Zrinski, koji je 1566. poginuo u obrani "hrvatskih Termopila" - Sigeta, tvrave u dananjoj jugoistonoj Maarskoj, koju je bila opsjela premona osmanska vojska pod sultanom Sulejmanom Velianstvenim. Zrinski je lik niza likovnih kompozicija i knjievnih djela, to su poela nastajati ve neposredno nakon pogibije, po njemu su nazivane ulice i parkovi, sportska i druga drutva, njegov lik i ime i danas se apliciraju na proizvode iroke potronje... Kult Zrinskoga odravali su i Slovaci. Pogubljenjem kralja Stjepana Tomaevia 1463. Bosansko Kraljevstvo pada pod osmansku vlast, a dio stanovnitva prima islam. Neizbjena posljedica islamizacije bilo je prihvaanje osmanske dravne ideje, u kojoj je borba za osmansku dravu istovjetna borbi za islam. U tome je smislu bila intonirana i ideologija o Bosni kao bedemu islama, kojom je proeto i cjelokupno bosanskomuslimansko narodno pjesnitvo: bosanski muslimani kao graniari, serhatlije, treba da i po cijenu ivota uvaju vjeru, din, i (osmansku) dravu, devlet. Tako, anonimni ljetopisac, suvremenik bitaka na Kupi ujesen 1491. i Krbavskom polju 1493. Hrvate dosljedno oznaava kao "nevjernike", a svoju stranu kao "pravovjerne". etiri stoljea kasnije Kosta Hrmann, visoki inovnik novouspostavljene habsburke uprave u BiH, zapisao je u Prozoru muslimansku narodnu pjesmu Boj na Sigetu, gdje se iz suprotnoga kuta prikazuje sredinji dogaaj hrvatske nacionalne mitologije. Osmanska vojska uz goleme gubitke opsjeda Siget dvanaest godina, dok se ne ustanovi daje Sulejmanov uvar peata izdajica koji u dosluhu sa Zrinskim ak nagovara Turke neka odustanu, jer da je Siget neosvojiv. Kada pak na njegovo mjesto sultan postavi Bosanca, hodu uprilia, Turci osvajaju grad. "Ban se ne htje predati nikako", to odgovara povijesnoj istini, nego "pobjee do Malteza grada".

Jugoslavensko razdoblje i intermezzo Nezavisne Drave HrvatskeNakon sloma 1945. antikomunisti, razasuti u emigraciji, zakljuuju da je za Hrvatsku jo jednom bio koban njen predzidni, granini poloaj, daje, obnovivi nakon rata Jugoslaviju i priznavi vlast Titovih komunista, sebini i nezahvalni Zapad opet je izdao Hrvate. Pjesniki najjai izraz takva raspoloenja dao je 1948. pisac i ustaki dunosnik Antun Bonifai u poemi Kip domovine 1945. U tom fantazmagorinom i sarkastinom svoenju povijesnih i politikih rauna, Hrvat se pokazuje kao "vjena budala", a Hrvatska kao "vjeni Siget, majica sto Termopila" - meu njih su, osim onih tradicijom verificiranih poput Grobnika i Sigeta, uvrtena i dva nova iz netom okonana rata: Viegrad na Drini, "istonoj granici Hrvatske", i legionarski Staljingrad. Hrvati su pred partizanima i Crvenom armijom na kraju rata krenuli u povlaenje u "dubokoj, djetinjoj" vjeri da e ih Zapad doekati, jer su se za nj borili i branili "zakon, uljudbu, vjeru Kristovu", a zavrili su prevareni - zapadni saveznici izruili su ih "olou balkanskom". Radikalna emigracija, koju svaki spomen mosta asocira na ideologiju jugoslavenstva, ustrajava u motivu predzia, u nadi da e tako zainteresirati zapadne vlade za hrvatsko pitanje. Bitne aspekte njena svjetonazora ikonografski objedinjuje potanska marka to ju je u propagandne svrhe tiskala 1953: na njoj su povijesni hrvatski grb, portret kardinala A. Stepinca, rtve montiranoga komunistikoga procesa, maksimalistiki zemljovid Hrvatske, te kamena krstionica kneza Vieslava iz cca. 800. godine, simbol pokrtenja Hrvata, a ispod svega natpis: Antemurale Christianitatis Pope Leo X1519. No, metafora mosta ne svia se ni demokratskom i tolerantnom Vladku Maeku, takoer izbjeglome voi Hrvatske seljake stranke. Kada ga je takoer izbjegli liberalni novinar Bogdan Radica potkraj 1955. upitao ne bi li "ipak" Hrvatska, kao katolika i zapadnjaka zemlja, "mogla biti most izmeu Srednje Europe i Balkana", odbio je Hrvatsku definirati u vjerskim kategorijama, kao "katoliku", a onda se pozabavio onom metaforom: Nije za mene Hrvatska ni zapadnjaka, ni istonjaka, nego je seljaka. Ne svia mi se rije most, jer se po mostu gazi, a po nama se ionako ve gazi stoljeima. Pokojni Stjepan Radi namijenio je u svojoj viziji Hrvatskoj posve drugu ulogu, nego da bude bilo iji most [Njena je misija] da zapali baklju seljake i narodne slobode, pravednosti i ovjenosti. Od kraja pedesetih, s usponom politike nesvrstavanja, komunisti poinju graditi i alternativnu mitologiju, ponajprije za vanjskopolitiku upotrebu. Pa kao to retorika tvrave ima pandan u retorici predzia, tako i nova metafora mosta nasljeduje staru paralelnu simbolinu proizvodnju. Jugoslavija, zemlja izvan blokova, nije ni Istok ni Zapad, ni komunistika (na sovjetski nain) ni kapitalistika (na ameriki nain), ni bogati Sjever ni siromani Jug, nego istodobno i Europa u Treem svijetu (pokretu nesvrstanih) i Trei svijet u Europi, dakle most, spona i susretite svjetova. Za cijelo poratno vrijeme crkvena hijerarhija u Hrvatskoj ustraje na tradicionalnoj koncepciji Hrvata kao predzia kranstva, suprotstavljajui se tim mitom slubenome ateizmu vlasti. Njenu vizuru moda ponajbolje saima postavljanje poprsja biskupa i bana Petra Berislavia, poginuloga 1520. u borbi s Osmanlijama, u zagrebaku katedralu 1971. godine. Natpis na ploi kree od ope obavijesti daje taj "heroj kranstva" Hrvatskoj "pribavio naslov'predzie kranstva'", do formulacije da je poginuo "za slobodu Hrvatske", to ve aludira na konkretne politike odnose u Jugoslaviji.Republika HrvatskaMotiv predzia oivio je u Hrvatskoj novom snagom za velikosrpske agresije 1990-1991. kao dio opreke kulturni Zapad (Hrvatska) - nekulturni Bizant (Srbija), ali i demokracija - komunizam. Dva rubna grada, na sjeveru i jugu, izrasla su u nove simbole nacionalnoga pogranija, u dva nova Sigeta, ili, poetinije, Hrvatska oblikom nalikuje ptici koja eli uzletjeti u slobodu i demokraciju, na kraju jednoga krila je Vukovar, na kraju drugoga Dubrovnik, i "tu su nam stali na krila, tu su nas priepili", dok je posebno Vukovar neslomiv "smaragdni brid" Hrvatske koji je kao "metropola obrane" pokazao da "rub moe biti sreditem". U diskursu je od poetka esta bila i sintagma o predziu kranstva, s time da je u prvoj fazi, ukazujui na brutalnost i vojnu nadmo agresora, vie teila za openitom uspostavom ekvivalencije dviju povijesnih situacija i na tome predloku zadobivanjem europske pomoi. Utoliko se varirala s novim, vremenu prilagoenim atributima. Na Grobniku je 1992. pod pokroviteljstvom predsjednika Tumana prireena proslava 750. obljetnice bitke s Tatarima. Oni su, priopuje organizator, bili "doli s istoka, pljakali po Hrvatskoj i pokuali je podjarmiti", to jasno "asocira na opasnost koja se danas nadvila nad Hrvatsku - ponovno s Istoka". Rije je prije svega o obrani domovine i prava na samoodreenje, a islamska vjera Tatara uope se ne spominje. Naime, bosanski muslimani tada su rtve istog agresora i slubeno saveznici: istoga dana kada najavljuju grobniku proslavu novine donose estitke u povodu Bajrama, te sa solidar-nou izvjeuju o stradanju Bonjaka i zajednikom otporu njih i Hrvata na mnogim mjestima u BiH. No, u drugoj fazi, od proljea 1993. i poetka rata s Armijom BiH, odnosno Bonjacima, brzo se izgubio znaenjski paralelizam koji je imao sugerirati paralelizam opeg povijesnogeografskog okvira, ali je ipak jasno potcrtavao razliitost konkretnih sadraja. Sada paralelizam postaje potpun, jer ukljuuje islamsku vjersku odrednicu i sintagma se vraa izvornom smislu obrane kranske Europe od "Turaka", odnosno islama. Umjesto vjerski neodreenih Tatara, na scenu se vraaju Osmanlije, jasno odreeni kao muslimani, odnosno Bonjaci kao njihovi povijesni sljednici. Voa separatistike struje Hrvata u BiH Mate Boban, marioneta vlasti iz Zagreba, u izjave i proglase uklapa ulomke arija iz opere Nikola ubi Zrinski, dok javni diskurs protagonista te politike obiluje figurativnim i eksplicitnim izjednaavanjem Bonjaka s Osmanlijama. Iako je oba puta rije o analogijskom miljenju, razlika nije mala: prvi put se tipski odnos iz prolosti aplicira na konkretni odnos u sadanjosti kako bije bolje objasnio, ali vremenski diskontinuitet ostaje jasan; drugi put konkretni odnos iz sadanjosti prevodi se u tipski odnos iz prolosti kako bi se u svim kategorijama poistovjetila dva vremena i njihovi protagonisti. Prvo je "samo" anakrona i disfunkcionalna retorika, drugo je propaganda. Dopustivi Hrvatskoj da vojno slomi srpsku pobunu i ujedno deblokira Biha, demokratski i civilizirani svijet (...) opet je prepustio Hrvatima ulogu 'antemurale Christianitatis', odnosno zajedno s Muslimanima PREDZIE CIVILIZACIJE. Predzidni motiv u izvornom je znaenju sustavno promicao predsjednik Franjo Tuman, nakon 1993. s dodatnim osloncem na Huntingtonovu teoriju o sukobu civilizacija. Ne samo za domau javnost nego i u istupima u inozemnim medijima isticao je kako je Hrvatska u obrani Europe stekla naziv predzia kranstva. Posjet pape Ivana Pavla II. Hrvatskoj u rujnu 1994. pronositelji predzidne retorike u politici i medijima oekivali su kao trenutak kada e i vrhovni autoritet potvrditi suvremenu validnost njihove ideologeme, a na to daje hrvatski narod "u cijeloj svojoj povijesti do dananjih dana (...) odluno stajao i na braniku zapadnog kranstva, opravdano stekavi naziv 'antemurale Christia-nitatis'", u pozdravnom je govoru gosta podsjetio i sam predsjednik,86 no papa je donio hladan tu. Ni u pozdravnim govorima ni u propovijedima, iako je u njih ukljuivao prikaz povijesnih veza Hrvata i Sv. Stolice, nije spomenuo naslov koji su navodno njegovi prethodnici slubeno ovjerili. Umjesto toga, govorio je o vjerskoj snoljivosti i osudio upotrebu vjere u politike svrhe, a uz blaenike i svece Hrvate naao je mjesta i za sv. Cirila i Metoda kao simbole religijskoga i kulturalnoga proimanja. Potkraj 1999. Tuman umire, a na izborima 3. sijenja 2000. HDZ gubi od koalicije pod vodstvom socijaldemokrata i socijalnih liberala. Jo jedan kontekst naglo se raspada i jo se jednom otvara slobodno trite simbolikih diskursa. U nadmetanju za oblikovanje novoga identiteta teite se, oekivano, opet usmjeruje prema mostu i susretitu. Voa socijaldemokrata i novi predsjednik vlade Ivica Raan upravo e u razgovoru s glavnim urednikom katolikog tjednika izriito redefinirati simbolinu geografiju zemlje: Kamo su nas doveli oni koji su tvrdili da nismo na Balkanu, a ponaali su se balkanski? Kamo su nas doveli oni koji su tvrdili da je Hrvatska predzie kranstva i na taj nain potirali kranstvo? (...) Za razliku od njih, ja mislim daje geopolitika i geostrateka pozicija Hrvatske izuzetna vrijednost i vrlina. Mi smo srednjoeuropska drava, mediteranska takoer, i, makar malim dijelom, balkanska. To govori i o sloenosti naeg identiteta, ali i o znaenju nae pozicije u ovom dijelu Europe. ZakljuakMotiv predzia, u meuigri s motivima mosta i raskrija, ukljuenje u pet-stoljetnom kontinuitetu u sve aspekte i struje hrvatske nacionalne ideologije i politikoga diskursa, te interpretiran u nizu sadrajnih i formalnih varijacija. Kroza nj se kultura pretvarala u "podlogu na kojoj se vri suvremeno insceniranje politike legitimizacije davanja i uskraivanja prava, kao i insceniranje legitimizacije drutvenog ukljuivanja i iskljuivanja". Takoer, kroza nj su se prelamale definicije periferij i njihovih odnos prema centru, unutranjem i izvanjskom, pokazujui kako su granice "fizike, doslovne strukture drave koje ujedno strukturiraju i cijeli jedan niz znaenja i pripadanja povezanih s raznolikim identitetima". irenju izvornoga srednjovjekovnoga znaenja i u moderno vrijeme znatno je pridonosila injenica to su cijelo vrijeme, sve do drugoga svjetskog rata, u Hrvatskoj, kao i kod drugih srednjoeuropskih i balkanskih naroda, politiku esto vodili sveenici, toje Crkva sudjelovala u javnom ivotu kao jak, katkad i najjai nadomjestak drave, te to je, posebno kod katolika, nakon uspostave komunizma postala sredite oporbenoga djelovanja i okupljanja, pa samim time i glavna graditeljica alternativne retorike i simbolike. Nakon njegova sloma preuzela je pak vanu ulogu u procesu preobrazbe i ponovne izgradnje identiteta srednjoeuropskih drutava. Motiviku identitetskog okupljanja oko metafore antemurale fidei Hrvati od poetka dijele s Maarima (tovie, ona je u razdoblju 15-18. st. bila kljuan pojam idejnoga zajednitva hrvatsko-ugarskog plemstva), te s ostalim narodima tzv. jagelonskoga pojasa - Litavcima, Poljacima, Slovencima, ali i s pravoslavnim Srbima, te - s muslimanskim Bonjacima. Nita loginije od toga, i nita lake ideologizirati ili previdjeti negoli to.

Vjekoslav PericaULOGA CRKAVA U KONSTRUKCIJI DRAVOTVORNIHMITOVA HRVATSKE I SRBIJEMitovi su, pored ostalog, materijal od kog se grade nacije. Nacija mora imati "nacionalnu" povijest a ova kao takva, "nacionalna," ne moe biti stvarna, dakle onako kako se doista dogodila, nego je mitoloka, patriotska, skrojena tako da emocionalno vee ljude uz njihove nacije te osigura legitimitet stukturama vlasti. Kad se, pak, radi o etnikim nacijama koje poistovjeuju vjersko i nacionalno, poput naih sluajeva, dakle, pravoslavne Srbije i katolike Hrvatske, tada mitovi koje vjerske organizacije komemoriraju i "posvete" dobijaju posebu vanost. To znai da su Srpska pravoslavna crkva i Rimokatolika crkva u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini "profesionalci" s dugim iskustvom u sferi mitskog i mitolokog. Mitski temelji tih mladih europskih nacionalnih drava formirani su jo u vrijeme kad je zajednika jugoslavenska drava bila iva, u stvari ta je konstrukcija poela ve u vrijeme Drugog svjetskog rata kad se ta druga Jugoslavija pripremala uz razliite alternative i u borbi s ovima. Tako su mitovi-rivali ivjeli jednim paralelnim ivotom i u stalnoj meusobnoj utakmici. Kad su osamdesetih godina mitovi o zajednitvu oslabili a mitovi-rivali ojaali, multietnika se federacija brzo sruila. Moja je teza da su temeljni nacionalni mitovi sadanjih Srbije i Hrvatske stvarani izmeu Drugog svjetskog rata do posljednjih Balkanskih ratova, dakle i u bivoj jugoslavenskoj dravi. Ovi mitovi su graeni meu oporbenim strukturama u zemlji, od kojih su crkve bile jedina organi- zirana i od vladajueg reima "tolerirana" oporba, ali i u raznim izbjeglikim grupama u inozemstvu. Ja u se ograniiti na one nacionalne mitove u ijem su stvaranju znaajnu ulogu imale religijske organizacije, odnosno takozvane "nacionalne crkve" - Srpska pravoslavna crkva i Katolika crkva u Hrvatskoj ili kako ona samu sebe zove "Crkva u Hrvata" (tako da se ne ogranii samo na teritorij Hrvatske nego na cijeli etniki korpus hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini i drugdje u svijetu). Mitovi koje u analizirati kao temljne nacionalne mitove Srbije i Hrvatske su u stvari "mitologije" jer se sastoje od vie mitova, novijih i starijih. Radi se o mitovima o koncentracionom logoru Jasenovac (Jasenovaki mit) i mitu o kardinalumueniku Alojziju Stepincu kao "novijem nacionalno-dra-votvornom materijalu," te o mitovima o Hrvatima kao kranskoj europskoj naciji koja opstoji "u kontinuitetu" ve trinaest stoljea ("Trinaest Stoljea Kranstva u Hrvata" ili "Mit od stoljea sedmog") i o "Mitovima Stare Srbije" (Svetosavlje, Kosovski mit, i drugi) kao neto starijoj "mitskoj grai" revitaliziranoj pod novim uvjetima i fuziranoj s ovim spomenutim novijim mitovima pa sve do najnovijih mitova iz devedestih godina kao to su hrvatski "domovinski rat" (Mit o srpskoj agresiji) i srpski mitovi o "Vjerskim ratovima na Balkanu" ili "Graanskom ratu u Jugoslaviji." Svi ovi spomenuti mitovi u procesu konstrukcije, rekonstrukcije, fuzije i prilagoavanja sadanjosti ine danas vladajue nacionalne mitologije i artikuliraju identitete dviju novih europskih nacionalih drava. Kod nacionalnih mitova Srbije i Hrvatske, od podjednako velike vanosti su mitovi koji povezuju etnogenzu, dakle mit o stvaranju nacije u drevnoj prolosti i mitovi o "zlatnom dobu" etnikih srednjovjekovnih kraljevstava, te moderni mitovi stvoreni nedavno od sredine devetnaestog stoljea pa do zadnjih dekada kroz nacionalistike pokrete, ratove i revolucije. Ideja navodnog kontinuiteta izmeu etnike pre-dmoderne nacije i moderne nacionalne drave tako postaje kljuna a "zlatno" se doba iznova komemorira skupa sa patriotskim slavljenjem tek roenih mladih nacionalnih drava kao navodno bogom-danim zasluenim trijumfom i konanim ostvarenjem slobode naroda. Uz mit o zlatnom dobu, takoer znaajna uloga pripada jo jednoj podvrsti antiquitas mita - mit o muenitvu u koji spada ideja kolektivnog muenitva naroda te herojska djela narodnih voa. Kult rtve i muenitva bit e vrlo jako naglaen kod konstrukcije mitova u oba naroda, Srba i Hrvata. I na kraju, treba kazati da su oba naroda u mitologije svojih nedavno roenih nacionalih drava ugradila mitove o posebnosti nacije, to jest, sui generis myth (da bi se to vie razlikovali ba jedni od drugih te od ostalih susjednih naroda, naroito onih koji govore vrlo slinim jezikom ili jezicima), te "antemuralentemurale" mit koji ovim dvama malim, inferiornim i od velikih i bogatih nacija esto prezrenim europskim narodima daje iluziju navodno vane povijesne uloge u obrani kulturno-povijesnihgranica Zapada (Hrvati) odnosno bizantijsko-pravoslavne tradicije (Srbi). Jasenovaki mit je kronoloki prethodio Stepinevom mitu. Nastanak Jasenovakog mita vezanje uz stvarnu povijesnu patnju zatoenika Jasenovca, tog najveeg koncentracionog logora u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj (NDH). Tu su dravu zajedniki osnovali faistika Italija i nacistika Njemaka poslije sloma Jugoslavije 1941. te postavili grupu ekstremnih hrvatskih nacionalista zvanih Ustae kao kvislinki reim sa sjeditem u Zagrebu. Brutalna okrutnost totalitarnog ustakog reima i zloini u Jasenovcu nisu nikad bili "mitski" to jest, niti su posve izmiljeni niti je sve o Jasenovcu toliko pretjerano da se grubo iskrivljuju povijesne injenice kako bi srpski nacionalisti ili komunisti na tome zaradili politiki profit, mada je pretjerivanja u broju rtava bilo, kao i manipulacija patnjama nevinih u politike svrhe. Drugim rijeima, mit o Jasenovcu e poput koprene prekriti stvarne motive zloina i relevantne povijesne okolnosti pod kojima su se dogodili. To e se iskrivljavanje, odnosno mitologizacija postii, prije svega, prenaglaavanjem utjecaja religije kao navodno "glavne razlike" izmeu Srba i Hrvata, a time se katolicizam javlja kao navodno glavni inspirator plana unitenja srpskog naroda i pravoslavlja. Dolazi, dakle, do poistovjeivanja vjerskog i nacionalnog inae vrlo naglaenog u srpskom nacionalizmu, te grubog, preopirnog uopavanja, to je dovelo do demoni-ziranja jednog cijelog naroda i jedne cijele crkve, dok se drugom narodu i drugoj crkvi gradi muenika i svetaka aureola. Moda je najvea ironija u Jasenovakom mitu u tome da su mu srpski nacionalisti otkrili tobonje motive u katolicizmu i velikohrvatstvu, ba kao to su Ustae vjerovale da e unititi srpski nacionalizam fizikim unitenjem Srpske pravoslavne crkve i pokatolienjem preivjelih hrvatskih Srba, koji e time postati ne samo rimokatolici nego i Hrvati, a time e oslabiti velikosrpska ideja. Tako su ustae, zapravo, usvojili skoro identini pogled na svijet svojstven Srpskoj pravoslavnoj crkvi, svetosavskoj mitologiji i srpskom nacionalizmu. Ista je logika, takoer, razvidna i iz ustakog pokuaja etnike asimilacije muslimana u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, mada se njima u vjeru nije diralo jer oni (tada) nisu imali "crkvu" koja spaja vjersko i nacionalno i radi poputneke tvornice etniciteta i nacionalnosti. Dalje, mitsko je u Jasenovakom mitu od samog poetka bilo etniko i religijsko prisvajanje Jasenovca kao gotovo iskljuivo srpsko-pravoslavnog te tumaenje motiva ustakih zloina kao toboe primarno inspiriranih katolikom vjerom i potaknutih od Katolike crkve u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Vatikanu. Prvi mitski prikaz Jasenovakog sluaja objavila je Srpska pravoslavna crkva u Sjedinjenim Amerikim Dravama i Kanadi u knjizi koja je izila u Chicagu 1943. na engleskom jeziku pod naslovom koji bi glasio u prijevodu: "Muenitvo Srba. Progon Srpske pravoslavne crkve i masakr nad srpskim narodom. Prema ovom izvoru - a to e kasnije postati od kljunog znaaja za srpsku nacionalistiku revoluciju osamdesetih i devedesetih, u NDH se vodio "vjerski rat" katolika i muslimana protiv pravoslavnih Srba, a u tom ratu katolici i muslimani su uivali potporu faista i nacista. U Srbiji Slobodana Miloevia i Dobrice Cosia kasnih osamdesetih i ranih devedesetih, Jasenovac e postati "Jugoslavenskim Auschwitzomugoslavenskim Auschwitzom. Ustaki zloini e biti proglaeni jo okrutnijim od zloina Holokausta, a NDH gora od nacistike Njemake. Mnogi e pisci i govornici prvaci srpske nacionalistike revolucije osamdesetih portretirati Srbe kao mueniki narod uporediv jedino sa idovima rtvama Holokausta i antisemitskih pogroma. U prvoj polovici pedesetih godina srpski episkopi u egzilu, meu kojima je najvaniju ulogu odigrao vladika iki Nikolaj Velimirovi, dali su poticaj i glavne ideje konstrukciji Jasenovakog mita. Velimirovi je sve do svoje smrti 1956. radio na stvaranju kulta "srpskih novomuenika" rtava Jasenovca, ustatva i komunizma. Onih 700.000 Srba koje su na teritoriju NDH pobile ustae i oni pobijeni od partizana, po viziji ovog vjerskog voe, postali su mona srpska vojska svetaca i muenika slina onoj vojsci duhova s Kosovog polja 1389. Po Velimirovievoj mitskoj viziji, te e ujedinjene vojske braniti srpski narod snagom povijesnog pamenja prenesenog na budua pokoljenja Na tom e pamenju bujati nacionalni ponos, i zlu ne trebalo, udnja za osvetom (mada je Velimirovi istakao i napisao da osveta ne smije biti primarni cilj Jasenovakog kulta nego pamenje i oprez da se zlo ne ponovi). Jasenovaki mit je konstruiran u dvije faze. U prvoj, izmeu Drugog svjetskog rata i ranih ezdesetih, artikulirane su glavne teze o genocidu, vjerskom ratu i muenitvu Srba, a identificirani su i demonizirani glavni neprijatelji srpskog naroda: katolici, muslimani i komunisti (ovi su tako demonizirani da faisti i nacisti vie nisu figurirali kao veliki neprijatelji Srba mada se i to poelo isticati s prostom upotrebom Holokausta u propagandne svrhe kasnih osamdesetih i devedesetih). Jasenovac dakle nije postao mitom zbog diskutabilnog broja rtava oko kojih se svaaju srpski i hrvatski povijesniari i istoriari, nego prije svega zbog interpretacije i manipulacije glede uzroka i motiva ustakih zloina; teze o "vjerskom ratu"; ignoriranja povijesnih okolnosti i strateke upotrebe mita kao pokretake snage srpske nacionalistike revolucije. Bilo kako bilo, teza Jasenovakog mita o navodnoj glavnoj vjerskoj pozadini ustakog genocida te ulozi Katolike crkve i katolianstva kao vjere i kulture Hrvata u poticanju ustakih genocidnih zloina napose je teko pogaala Vatikan i Katoliku crkvu u Hrvatskoj. Proces Stepincu 1946. nanijeti e samo tetu komunistima, a koristit e Katolikoj crkvi u Hrvatskoj, u hrvatskoj dijaspori i u Vatikanu te hrvatskom nacionalizmu, ali i Srpskoj pravoslavnoj crkvi i srpskom nacionalizmu. I prije procesa Stepincu znalo se da je ustaka NDH drava u dobroj mjeri institucionalizirala katolianstvo i kao dravnu crkvu i kohezivnu snagu kvislinke drave, i uope, previe toga je bilo glede veza klera i ustaa da bi se ustatvo svelo samo na nekoliko individualnih zloinaca. Sud kojim su dominirali hrvatski komunisti osudio je nadbiskupa Ste-pinca na esnaest godina zatvora za suradnju s ustaama u ratu te pomaganje kontinuiranog ustakog otpora poslije rata. Stepinac se pred sudom drao prkosno i arogantno ne skrivajui antikomunizam ali i ne pokazujui suut ili elju da ze izvini rtvama ustakog terora. Tuitelji pak nisu uspjeli dokazati sve to su zacrtali ambicioznom optunicom. Nadbiskup je otiao u zatvor, a hrvatski nacionalisti i Crkva su dobili junaka i kandidata za muenika. Povijest e pokazati da je proces buduem kardinalu bio kardinalna pogreka Titovog reima. Taj e proces dati impuls konstrukciji dvaju potentnih antikomunistikih i antijugoslavenskih mitova. Kasnije e neki vodei jugoslavenski komunisti, kao recimo, Milovan ilas, priznati da je proces Stepincu bio politika pogreka. Naime, bilo je dosta dokaza o kljunoj ulozi katolicizma u NDH te spajanja vjere i ustake ideologije, a bilo je i dosta klera i vodeih laika lanova Katolike akcije koji su otvoreno podrali ustae (mnogi su nosili i ustake uniforme i bili visoki dunosnici dravne administracije), te se i bez politiki rizinog procesa zagrebakom nadbiskupu moglo dokazati vezu izmeu hrvatskog ustakog nacionalizma i nacionalistikog katolicizma. Proglaenje Stepinca krivim stvorilo je sliku o institucionalnoj potpori Crkve i Vatikana NDH mada Vatikan nije de iure priznao ni NDH niti talijansku okupaciju Istre i Dalmacije. Tako je teza Jasenovakog mita o "vjerskom ratu" i uroti Vatikana protiv Srpske pravoslavne crkve dobila nove argumente. Smrt je Stepinca snala 1960. ve pod aurom muenitva. Odmah poslije njegove smrti hrvatski su nacionalisti i Crkva poeli konstrukciju novog mita kao to su srpski nacionalisti inili s Jasenovcem jo od 1943. Njime su Crkva i hrvatski nacionalisti krenuli u protuofanzivu spram jugoslavenskih komunista i srpskih nacionalista a ujedno gradili mitske temelje nove samostalne hrvatske drave. U rujnu 1984. dolo je do spektakularnog "dvoboja crkava" odnosno bitke mitova na tlu dvaju nacionalnih svetita. Tada su odrane dvije velike crkvene svetkovine: komemoracija Srpske pravoslavne crkve u Jasenovcu i zavrna proslava devetogodinjeg jubileja u Mariji Bistrici (takozavani "Nacionalni Euharistijski kongres - NEK '84. Ne treba posebno isticati da e se to srpsko-hrvatsko "vjeno" neprijateljstvo sada usaeno u nacionalne identitete i nacionalne crkve, negativno odraziti i na susjedne narode poput Bonjaka, Srba i Hrvata u Bosni i Hercegovini, Makedonaca, Albanaca i drugih. Prema iznesenom, moje su teze da su temeljni nacionalni mitovi Srbije (slubeno: Srbija i Crna Gora) i Hrvatske, kao novih nacionalnih drava, nastali od starijih, mada preraenih etnikih mitova, te od novijeg materijala uglavnom iz socijalistike ere. Naravno, ovomu treba dodati i najnovije mitove konstruirane tokom Balkanskih ratova devedestih godina kao to su, recimo, hrvatski "mit o domovinskom ratu i mit o srpskoj agresiji," te srpski "mit o vjerskim ratovima na Balkanu," odnosno, "mit o graanskom ratu u Jugoslaviji." Ovaj se lanak najvie bavio mitovima konstruiranim izmeu 1943. i 1998.Ana AntiEVOLUCIJA I ULOGA TRI KOMPLEKSA ISTORIJSKIHMITOVA U SRPSKOM AKADEMSKOM I JAVNOMMNJENJU U POSLEDNJIH DESET GODINAU mitologiziranom srpskom naunom i politikom diskursu, Srbi su prikazivani kao branioci sutine hrianske evropske civilizacije od, kako se navodi, destruktivnog islamskog uticaja i zastraujue dominacije napredujueg Otomanskog carstva u srednjevekovnom periodu. U toku protekle decenije brojni funkcioneri reima Slobodana Miloevia u raznim politikim govorima, napisima i obraanjima naroito su energino insistirali na ovom tipu srpskih istorijskih mitova u njegovoj originalnoj/klasinoj formi kao jednom od glavnih teorijskih i praktinih mehanizama za opravdavanje navodnog legitimiteta i nametljivih i prekomernih ovlaenja drave Srbije na Kosovu. Istorijski udbenici za osnovne i srednje kole takoe su puni takvih, sa naune take gledita problematinih, stavova i pristupa. Svesni da nemaju nikakvih realnih ansi da poraze mone pomahnitale horde islamske imperije, srpski ratnici su se borili, patili, ginuli i pali u ropstvo, a sve u ime svesne plemenite rtve koja je zatitila i omoguila postojanje itavog hrianskog sveta. Ovde se uopte ne pominje znaajna etnika i konfesionalna autonomija koju su u okviru otomanske drave uivali mnogobrojni etniki i religijski izuzetno raznovrsni narodi i zajednice. Solidna i nauno potvrena injenica da je, i pored toga toje bio daleko od modernih demokratija, otomanski dravni sistem pokazivao izuzetan nivo etnike i verske fleksibilnosti u poreenju sa veinom hrianskih evropskih zemalja iz istog perioda, ignorie se namerno i sistematski. Udbenici navode da su Turci hriane (Srbe) zvali "nevernicima" nikada ih nesmatrajui ravnopravnim ili punopravnim graanima; tavie, anarhija i nasilje podravano i ohrabrivano od strane samog dravnog aparata bili su neopisivo tetni i nepodnoljivi za hriansko stanovnitvo. Pojedini delovi istorijskih udbenika za zavrne razrede osnovnih i srednjih kola posveuju izuzetnu panju glorifikovanju nacionalne i regionalne politike srpskog kneza iz devetnaestog veka Mihajla Obrenovia: knez Obrenovi prikazan je kao neko ko je, razvijajui srpsku nacionalnu svest i kanaliui efikasno ogromnu i monu nacionalnu energiju i slobodarske tenje, inicirao i sproveo kljune pripreme za uspeno ispunjavanje grandioznih nacionalnih i revolucionarnih zadataka koji su Srbiji predstojali. Njegov krajnji cilj nije bilo samo kolektivno osloboenje Srbije od stranih izrabljivaa i porobljivaa, i politiko ujedinjenje etnikih Srba u svim "srpskim zemljama" (ukljuujui i Bosnu); udbenici naglaavaju da su srpka vlada i knez takoe preduzimali ozbiljne mere, razvijali i vodili organizovanu akciju meu ostalim balkanskim narodima i dravama kako bi zapoeli, inpsirisali, pripremili i predvodili sveobuhvatni balkanski anti-turski oslobodilaki pokret. Meutim, originalna forma ante murale mitova u srpskom akademskom i javnom mnjenju pretrpela je ozbiljne i inventivne transformacije u periodu posle kasnih osamdesetih i ranih devedesetih godina prolog veka. Faktori koji su prouzrokovali ove znaajne promene svakako ukljuuju pogoravanje jugoslovensko-amerikih odnosa, koje je kulminiralo 1999. godine u NATO-ovoj kampanji vazdunih udara na SRJ, kao i meuetniki i meureligijski sukobi u Bosni, Hrvatskoj i na Kosovu. U ovoj potkategoriji ante murale istorijskih mitova prepoznatljiva je mitologizirana interpetacija novijih kao i starijih istorijskih dogaaja. U istorijskim udbenicima i naunim tekstovima analiziranim u okviru istraivanja nisu pronaeni primeri ove novije, tran-sformisane ante murale ideologije. Istorija se ponovila: 6. aprila 1999. Beograd je proao kroz uasavajue identinu apokalipsu jo jednom. U zakljuku, autor tvrdi da agresori, bez obzira na trenutne politike pozicije i ideoloke principe ili stavove koje upotrebljavaju da bi opravdali svoja (ne)dela, ipak ostaju ono to u biti i jesu: brutalni i nasilni ratni zloinci, varvari i vandali koji napadaju i unitavaju deje ivote, bolnice, kole, zdravstvene objekte, mostove, izbeglice, autobuse i vozove, itd. U drugoj vrsti potkategorije transformisanih istorijskih mitova tipa ante murale Srbi se pojavljuju kao najizdrljiviji i najozbiljniji bedem odbrane hrianske Evrope u sukobu sa albanskom islamskom kulturom i tradicijom koje su navodno neodvojivo povezane sa vandalizmom i politikom i ideolokom netolerancijom; Albanci, neprijatelji, koji su apsolutno i nepovratno iskljueni iz porodice civilizovanih evropskih naroda, predstavljaju najdramatiniju pretnju evropskoj civilizaciji, njenim humanim vrednostima, kao i izuzetnim umetnikim dostignuima. Dr Milorad Vasovi, profesor Beogradskog univerziteta, koji je sproveo izuzetno sveobuhvatno istraivanje o poznatom srpskom geografu i geologu Jovanu Cvijiu, i objavio brojne radove o ivotu i dostignuima ovog slavnog naunika, ponudio je u magazinu Vojska specifinu interpretaciju Cvijievih stavova i upozorenja: Kosovo i stara Raka, sa svojom izuzetno velikom albanskom populacijom, predstavljaju najopasniju pretnju opstanku i dobrobiti Slovena na Balkanu. Srbi ne smeju naputati svoju istorijsku kolevku, Kosovo i staru Raku; oni imaju obavezu i odgovornost da spree i neutraliu demografsku, kulturnu i versku ekspanziju Albanaca (odbrana itave slovenske hri-anske zajednice na Balkanu). Ffundamentalistika islamska komponenta teroristikih napada 11. septembra bila je posebno naglaena i zloupotrebljena u skoranjim interpretacijama konflikta u Bosni od 1992-1995 od strane Vlade Republike Srpske. Glavni politiki izvor je zvanina izjava Vlade Republike Srpske, izdata neposredno posle 11. septembra, prema kojoj su poslednja meunarodna tragina previranja uzrokovana delovanjem Al-Kaide u SAD konano celom civilizovanom (hrianskom) svetu pokazala protiv kakvog neprijatelja su Srbi bili prisiljeni da vode rat u muslimansko-srpskom sukobu u Bosni s poetka devedesetih. SAD i Evropa pruali su podrku i pomo musliman- skoj strani ne shvatajui da e i sami sluiti kao naredna meta udovine ideologije islamskog terorizma; da je svet bio na pravoj strani u vreme konflikta, Srbi bi sigurno do sada ve eliminisali sve predstavnike religijskih i ideolokih anomalija sa Balkana, i verovatno bi preduhitrili i spreili sadanju eskalaciju islamskog terorizma u ostatku sveta. Bosna devedesetih bila je mesto na kome su ratnici Al-Kaide i mudahedinskih mrea sa Bliskog istoka i iz severno-afrikih zemalja bili bezmalo najznaajniji uesnici sukoba na bonjakoj strani (srpski mediji bili su puni pristrasnih izvetaja o mudahedinskom ueu i zloinima u ratu, npr. web site iz Republike Srpske Free Srpska - NATO go home, i dr).Sui generisIstorijski mit tipa sui generis pojavljivao se u srpskim intelektualnim kru-govina i irem javnom mnjenju u izuzetno specifinoj formi: kao negiranje mnogobrojnih negiranja etnikih i kulturnih slinosti Srba sa brojno, politiki i/ili vojno slabijim nacijama (etnikim zajednicama): Bonjacima (Bosanskim Muslimanima), Hrvatima, Makedoncima i na kraju Crnogorcima. Dva istorijska udbenika za osnovne i srednje kole uzimaju kao prirodnu i opte prihvaenu stvar tvrdnju da su etniki i nacionalni koreni stanovnitva Crne Gore ustvari srpski, navodei daje, naroito u 16. i 17. veku, crnogorska teritorija imala istorijski specifinu, gotovo privilegovanu poziciju u okviru Otomanskog carstva kao planinsko, nepristupano, neplodno podruje naseljeno ratobornim srpskim plemenima. U istorijskim udbenicima identitet Bonjaka (Bosanskih Muslimana) ta-koe je jedan od prioritetnih fokusa u graenju obratnih sui generis istorijskih mitova, a jedan od najupeatljivijih primera je svakako navod da je ogromna veina "naih" [srpskih etnikih] sunarodnika koja je prela u islamsku veroi-spovest (inei danas bosansku muslimansku etno-religijsku zajednicu) ivela u Bosni i Hercegovini (uzroci i razlozi religijskih konverzija minimiziraju se i potcenjuju svoenjem na puku zatitu materijalnih interesa i vlasnitva ili pominjanjem maglovitih pojmova izbegavanja neravnopravnog statusa u Oto-manskom carstvu). tavie, znaajan deo srpskog stanovnitva, kako autori poglavlja nastavljaju, bio je prinuen da napusti Bosnu i nastani se u graninim predelima Austrije i Mletake republike u 16., 17. i 18. veku. Udbenik dalje komentarie traginu sudbinu Srba iz ovih oblasti koji su neprekidno ratovali sa svojim sunarodnicima islamske religije, tj. Muslimanima Bosanskog paaluka. to se tie etnikog porekla Bonjaka, istorijske injenice u vezi sa verskim konverzijama pripadnika Crkve bosanske ili katolikog stanovnitva potpuno su ignorisane u pomenutim analiziranim politikim i istorijskim izvorima. Moda je najtipiniji i najimpresivniji primer srpske tradicije obratnog sui generis mitologiziranja u naunim i akademskim krugovima lingvistiki manifest Slovo o srpskom jeziku (objavljen 1998. i prezentovan na Meunarodnom kongresu slavista u Krakovu, Poljskoj) iji su autori petnaest srpskih univerzitetskih profesora i relativno istaknutih pisaca (Radmilo Marojevi, tadanji dekan Filolokog fakulteta Beogradskog univerziteta, Slobodan Rakiti, predsednik Udruenja pisaca Srbije, i dr). U ovoj studiji lingvistiki argumenti prelaze u arbitrarna razmatranja i tvrdnje u oblasti etnologije i istorije. Glavna teza autora odnosi se na njihovo zalaganje za usvajanje principa da se odluke o postojanju i priznavanju posebnosti razliitih etnikih grupa donose na osnovu jezikih razlika, a ne na osnovu veroispovesti (to je princip koji, prema tvrdnjama autora, preovlauje u celoj Evropi, a bio je prihvaen i od strane srpskog jezikog reformatora Vuka Karadia). Prema ovom kvazinau-nom manifestu, srpski jezik, knjievnost i ukupna kulturna batina obuhva-taju Srbe sve tri religije - pravoslavne, katolike i islamske. Srbi, u naunom i etnolokom smislu, mogu legitimno biti priznati kao posebna etnika skupina upravo zbog svog osobenog izvornog jezika - tokavskog nareja. Slovo ovo nareje tretira kao iskljuivo srpsku kulturnu i istorijsku karakteristiku, njime govore pravoslavni, katoliki i muslimanski Srbi iz Bosne, Srbije, Rake (Sandaka), Slavonije, Dalmacije, Dubrovnika, Kosova, Crne Gore. U istorijskom delu studije objanjava se kako su, nakon Ilirskog pokreta iz devetnaestog veka i programirane i namerne "kroatizacije" katolikog srpskog ivlja (tokavskog nareja), katoliki etniki Srbi bili vetaki, i sa naune take gledita nasilno, apsorbovani i asimilovani u hrvatsku etniku grupu (akavskog nareja). Ilirska "kroatizacija" ili "hrvatizacija" opisana je i predstavljena na izuzetno paranoian nain, kao sutinski antisrpski pokuaj slabljenja srpskih progresivnih kapaciteta. U svetlu eeljevih ranijih otvorenih stavova da makedonski narod predstavlja neodvojivi organski deo srpske nacije, sadanji konflikt Srba i Makedonaca sa istim etnikim "neprijateljem" - Albancima - doao je kao krunski dokaz fundamentalno identinog etnonacionalnog karaktera ova dva naroda. Srbi i Makedonci u ovoj perspektivi doivljavaju se kao kreatori jedinstvenog, efikasnog i homogenog nacionalnog politikog fronta protiv zlonamernog i inferiornog Drugog. I politiki i akademski diskurs otkrivaju brojne raznovrsne izuzetke od opisanog pravila i nove modifikacije srpskog mita sui generis. Drago Kala-ji, tobonji beogradski intelektualac, elaborira na temu navodno apsolutno razliitog i odvojenog etnikog i rasnog porekla jugoslovenskih (bosanskih) Muslimana: Bonjaci nikako ne pripadaju porodici evropskih naroda, poto predstavljaju rezultat meanja lokalnog stanovnitva sa otomanskom vojskom i administratorima rodom sa Bliskog Istoka i iz severne Afrike. Tako je formirana "polu-arapska" potkultura, predodreena genetskim kodom za specifinu vrstu drutvenog ponaanja koja je potpuno nespojiva sa modernom evropskom civilizacijom i vrednosnim sistemom. Pojava autentinog (ne-obratnog) mita tipa sui generis u srpskim izvorima Slovo o srpskom jeziku je izuzetno koristan izvor za istorijsko istraivanje i analizu jer sadri i odreene elemente istinskog (autentinog) sui generis procesa i mehanizma odbrane srpske etnike i lingvistike posebnosti i razliitosti u odnosu na hrvatski (akavski) kulturni i etniki prostor, to je inae prilino retko u srpskoj tradiciji stvaranja istorijskih mitova. Naime, nakon to su priznali postojanje posebnog hrvatskog jezika i nacije (legitimno razliitih od ostalih slovenskih i junoslovenskih jezika i nacija), autori Slova osudili su proraunati politiki pokret koji je ta dva naroda - Srbe i Hrvate - predstavljao kao jedan sa dva imena i zajednikim narodnim i standardnim jezikom (narodni: kajkavica, akavica i tokavica). Ovaj projekat naneo je veliku tetu srpskoj etnikoj grupi, poto je njegova primarna namera bila da vetaki sjedini dve nespojive kulture i dva fundamentalno razliita jezika, a zatim da ih podeli po potpuno drugaijem, nenaunom principu - veroispovesti. Posle tridesetih godina devetnaestog veka (kada su lideri Ilirskog pokreta - etniki Hrvati, sa kajkvskim maternjim narejem - prihvatili tokavsko nareje, tj. srpski standardni jezik u Karadievoj redakciji, kao sopstveni standardni jezik) i Karadieve smrti, pogrena ideja o srpskohrvatskom etnikom i lingvistikom jedinstvu posluila je kao osnova za uvoenje dvojnog imena (srpskohrvatski, hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski) za oznaavanje srpskog knjievnog jezika. Naalost, ovo je bilo samo tranziciono sredstvo, i proces se zavrio potpunom eliminacijom prideva srpski iz naziva zagrebake verzije srpskog knjievnog jezika. Kasnije preimenovanje sarajevske varijante srpskog standardnog jezika u bosanski bilo je samo logiki nastavak ovogsramnog akta bez presedana u opstoj lingvistikoj istoriji. Srpski ekstremni desniar i optuenik za zloine protiv ovenosti i obiaja rata, Vojislav eelj, vidi ideju stvaranja jugoslovenske drave i formiranje jugoslovenskog nacionalnog identiteta kao delove projekta koji je za glavni cilj imao slabljenje, podrivanje i konano potpuno unitenje posebnosti i individualnosti srpske etnike zajednice. Jo jedan udbeniki primer autentinog mita sui generis povezan je sa srpskim stavom prema partizanskom mitu posle raspada SFRJ. Tradicionalna istoriografija zadrala je visoko pozitivno generalno vienje ukupne istorijske uloge partizana i narodno-oslobodilake borbe u jugoslovenskim zemljama u Drugom svetskom ratu. Udbenici za zavrne razrede osnovnih i srednjih kola opisuju partizanske aktivnosti i zalaganja u izuzetno povoljnom kontekstu: sledbenici ideologije Komunistike partije vodili su patriotsku, beskompromisnu antifaistiku borbu, u kojoj su zadobili odlinu reputaciju, svetsko potovanje i politiki autoritet u domovini zahvaljujui svojoj apsolutnoj spremnosti da za ideale slobode, jednakosti i drutvene pravde rtvuju sve. Draa Mihailovi i njegov pokret predstavljeni su kroz poznate davnanje stereotipe: saradnici okupatora i kvislinzi, za koje je eliminacija partizana kao potencijalnih rivala u bespotednoj borbi za politiku mo bila mnogo vanija od oslobaanja zemlje od najveeg zla dvadesetog veka. Meutim, noviji udbenici ipak ukljuuju izvesne razliitosti u odnosu na zvanina istorijska objanjenja tog istog perioda u vreme SFRJ: etnici se ne osuuju za zloine poinjene protiv Bonjaka, niti za planove stvaranja homogene i etniki iste Velike Srbije (takve optube se i ne pominju). tavie, uveni tabu je prekren: autori navode numeriku premo vojnika srpske nacionalnosti u redovima patizana, to je u skladu sa izjavama nekoliko srpskih intelektualaca, naroito Vuka Drakovia, ranih devedesetih. Takoe, politika i akcije NDH i progon pravoslavnog svetenstva objanjeni su izuzetno detaljno, uz kontroverznu opasku da je veliki broj graana Zagreba sa oduevljenom dobrodolicom na ulicama doekao okupatorske nemake trupe kada su ove ule u grad.Mit drevnostiMitovi drevnosti bili su najee korieno sredstvo opravdavanja navodno legitimnog osvajanja novih teritorija i definisanja granica od strane srpske nacije. Starije verzije politikih programa i platformi srpskih nacionalistikih stranaka sadre takve mitske interpretacije u vezi sa Kosovom, Bosnom i de-lovima Hrvatske. uveni Memorandum SANU'iz 1986. godine elaborira o istorijskim pravim Srba na bukvalno sve teritorije koje naseljavaju; ovo istorijsko pravo stekli su ne samo time to su ih prvi zauzeli nego i izvanrednim naporima da date teritorije oslobode od okupatorskih snaga. dok su tvrdnje akademika zanimljiv primer specifinog politikog principa na kome je baziran proces stvaranja istorijskih mitova drevnosti, lanak iz vojnog magazina Vojska predstavlja korienje kulturnog/arheolokog principa za argumentovanje politikih izjava o srpskim istorijskim pravima na teritoriju pokrajine Kosova. Najtipinija verzija stvaranja istorijskih mitova drevnosti prepoznatljiva je u kratkoj etnikoj istoriji bosanskog grada Brkog, koja je objavljena kao uvod u tekst izdat povodom privrednog sajma odranog u tom gradu juna 1997. godine. Ovaj kvazinauni tekst otkriva brojne neloginosti, kao i greke koje proizilaze iz neznanja (ili namernog zanemarivanja) osnovnih istorijskih injenica: Kako navode autori (oslanjajui se na istoriju razvoja srpske drave i zakonodavstva), Srbi su bili prisutni na teritoriji Brkog mnogo pre osnivanja samog grada i pojave njegovog imena; odredjeni istorijski izvori iz desetog veka - citati i propratne informacije, naravno, nisu priloene - pominju oblast Posavine (ije je ekonomsko i kulturno sredite Brko) kao teritoriju "prave Srbije" za vreme vladavine srpskog kneza aslava. Sve ovo navedeno je i objavljeno uprkos notornoj injenici da je prva drava koja se moe smatrati srednjevekovnim prethodnikom Srbije prvi put formirana tek u jedanaestom veku; Politiki i nauni izvori sadre priblino jednak broj tvrdnji da Makedonci, Bonjaci, Crnogorci i Hrvati imaju zajednikog etnobiolo-kog pretka u srpskoj naciji. Objanjenja toga koji su motivi bili presudni u kulturnom i politikom udaljavanju pomenutih etnikih grupa od njihovih neopobitnih veza sa Srbima uvek ukljuuju neki vid antisrpske teorije zavere: strani faktor (obino neka velika meunarodna sila ili savez - formalni ili neformalni takvih sila), iji je primarni globalno-politiki cilj slabljenje srpskih zemalja, uvek igra kljunu ulogu u fragmentaciji srpskog etnikog i politikog korpusa. Upravo na ovaj nain formulisan je najkonstruktivniji aspekt procesa srpskog istorijskog mitologiziranja: koncepti sui generis i ante murale sarauju i ustvari su komplementarni, jer Srbi, kao najportvovanija, najupornija, najjuspjenija i najozbiljnija odbrambena snaga u borbi protiv promenljivog spo-ljanjeg faktora, moraju biti odluno i nepovratno eliminisani, a potencijalno najubojitija strategija za postizanje tog cilja je rasparavanje njihove izuzetno iroke etnike baze.Ulf BrunnbauerDREVNA NACIONALNOST I VJEKOVNA BORBA ZADRAVNOST: HISTORIOGRAFSKI MITOVI U REPUBLICIMAKEDONIJI (BJRM)

Znaaj mita za kolektivno bie nacije je svakako specifian za Makedoniju. Historiari smatraju da im je zadatak da potaknu podrku za nacionalnu ideju i stanovnitvo nadahnu nacionalnim identitetom, putem pozivanja na slavnu prolost nacije. Nacionalistika motivacija je vaan stimulus za razvoj akademske historije, ali ona nosi i sklonost ka stvaranju mita i historiju ini jednom od najvie ispolitiziranih akademskih disciplina. Nakon uspostave Republike Makedonije, makedonski jezik je kodificiran, utemeljene su makedonske nacionalne institucije, i stvorena nezavisna Makedonska pravoslavna crkva - Makedonci su stekli sve osobine samouvjerene nacije (jezik, historiju, religiju, politiki suverenitet nad odreenom teritorijom), a javna kultura je temeljena na ideji makedonskog nacionalnog identiteta. Makedonci su kulturno bili najblii Bugarima, te je izgradnja makedonske nacije imala antibugarsku crtu; potreba za diferencijacijom Makedonaca od Bugara osjeala se ee nakon 1948. godine, kad je Tito raskinuo sa Staljinom a Bugarska ostala vrsto u sovjetskom taboru. U operaciji koja podsjea na Frojdov koncept 'narcizma malih razlika' sve je preduzeto da se Makedonci razlikuju od Bugara (mada su im jezik i obiaji bili slini), dok je Bugarska nastavila poricati postojanje makedonske nacije, tvrdei daje makedonski jezik tek bugarski dijalekt. Bugarska nije jedina osporavala makedonsku nacionalnu afirmaciju; Srbija i Grka su takoer bile sumnjiave prema makedonskoj naciji. Ali zajedniki razlog odbacivanja makedonske nacije od strane Bugarske, Srbije i Grke bio je njihova vlastita aspiracija na tu teritoriju. Nepriznavanje makedonske nacionalnosti, koje su pothranjivale Grka, Srbija, i Bugarska, posebno je izraeno ponovno 1991. godine, kada je Republika Makedonija proglasila nezavisnost. Bugarska je priznala novu dravu, ali Bugari i dan-danas postavljaju pitanje autentinosti zasebne makedonske nacije i jezika. U Srbiji, Slobodan Miloevi navodno pravi planove podjele Makedonije izmeu Srbije i Grke. Makedonija u meunarodnim odnosima 1993. biva priznata kao 'Biva Jugoslavenska Republika Makedonija' (BJRM), jer Grka polae pravo na iskljuivu upotrebu termina 'Makedonija'. Stvaranje nacionalnog mitaNacije, nespremne svoje postojanje posmatrati kao rezultat spornih i dvosmislenih historijskih procesa, predstavljaju sebe kao drevne, trajne i autohtone. Nacionalne historiografije moraju stvoriti veze meu lanovima nacije, dati znaenje stradanjima nacije, potkrijepiti polaganje prava nacije na domovinu, te ubijediti 'druge' u autentinost drevnosti nacije. Makedonska historiografija, stoga to je bila zakanjela pridolica meu nacionalnim historiografijama Balkana, imala se suoiti sa posebnim tekoama u tome nastojanju. Svi znaajni dogaaji i linosti onog to bi se moglo tvrditi da je 'makedonska historija' ve su bili ukljueni u nacionalne iskaze susjednih zemalja; svaka makedonska nacionalna historija bila je u sukobu sa tim starijim historiografijama. Sukob za bugarskom historiografijom bio je najvei. Bugarska je Makedoniju i njeno slavensko pravoslavno stanovnitvo smatrala konstitutivnim elementima svoje nacionalne prolosti, a bugarski historiari su to potkrepljivali pozivanjem na srednjovjekovno Bugarsko kraljevstvo kao i na bugarsku patrijariju sa kraja XIX i poetka XX stoljea, od kojih su oba ukljuivala i dijelove Makedonije. Makedonski Institut za nacionalnu historiju je dobio zadatak da prezentira jednu asnu i dugu historiju nacije.

1. Mitovi o porijekluPrva generacija makedonskih historiara datira proces 'makedonskog preporoda', tj. pojave makedonske nacije, u XIX stoljee, kada su navodno intelektualci poeli tvrditi da su makedonski jezik i narod zasebni od drugih junoslavenskih jezika i naroda. 'Vnutranja makedonska revolucionarna organizacija' (VMRO)19, osnovana 1893., i Ilindenski ustanak protiv osmanske vlasti 2. avgusta 1903. (dan proroka Ilije) smatraju se najznaajnijim politikim manifestacijama makedonske nacionalne svijesti u tom periodu. Makedonska drava u obliku Socijalistike Republike Makedonije stvorena je tokom Drugog svjetskog rata kao izraz nacionalnih aspiracija makedonskog naroda, i prije svega zahvaljujui nastojanjima komunista, makedonskih partizana i Komunistike partije Jugoslavije (ija je uloga izmeu 1944. i 1991. bila posebno naglaavana u makedonskoj historiografiji). Sa sve veom institucionalizacijom makedonske historiografije, porijeklo makedonske nacije se gura dublje u prolost. Poevi krajem 1950-tih, makedonska nacionalna historija poinje da se datira od VII stoljea, kad su se Slaveni naselili u region Makedonije. Gledite da Makedonci i Bugari potjeu od razliitog slavenskog ivlja postaje popularno. Meutim, takve teorije o etnogenezi ne mogu se potkrijepiti injenicama; potreban je bio bolji dokaz za postojanje makedonske nacije u Srednjem vijeku.On je naen u carstvu Cara Samuila i njegovih nasljednika, koje je postojalo u Makedoniji izmeu 969. i 1018. godine, sa prijestolnicama u Prespi i Ohridu. U novom izdanju Historije makedonskog naroda, iji se prvi tom pojavio 2000., Samuilova drava se definitivno naziva 'Makedonskom dravom', onom u kojoj su 'Makedonci' bili vladajui narod. injenica da su je bizan-tijski autori, od kojih imamo najvie informacija o Samuilovoj dravi, zvali 'Bugarskom', a njene stanovnike 'Bugarima' spominje se tek usput i ne uzima se ozbiljno. Najznaajnija promjena u mitu o porijeklu desila se sa nezavisnou i dovela do toga da i antiki Makedonci postanu predmet nacionalnog diskursa. Ta promjena je oita reakcija na grko protivljenje koritenju imena Makedonija i simbola sunca Vergine, esnaestokrakog sunca Filipa II Makedonskog, kao dravnoga simbola. Makedonski historiari osporavaju polaganje prava Grke na ekskluzivno vlasnitvo nad teritorijom antike Makedonije i njenim simbolima. Tokom 1993. godine, Makedonska akademija nauka i umjetnosti objavila je knjigu Makedonija i njeni odnosi sa Grkom na engleskom jeziku, u kojoj se odbacuju grke tvrdnje. 'Univerzalno je poznato da klasini grki autori nisu priznavali Makedonce kao svoje sunarodnike, da su ih zvali barbarima, te da su makedonsku dominaciju nad Grkom smatrali tuinskom vlau, koju su izvana donijela druga plemena (.) Aleksandar je irio helenizam na grkom jeziku, kojeg je smatrao jezikom kulture, ali njegov maternji jezik Grci nisu razumjeli: to je injenica za koju postoje eksplicitni dokazi.' Akademski historiari obino ne idu tako daleko u tvrdnjama o neposrednom etnikom kontinuitetu izmeu antikih i slavenskih Makedonaca, ali naglaavaju tradiciju dravnosti, koju su antiki Makedonci u tom regionu uspostavili i prenijeli srednjovjekovnim i savremenim Makedoncima. Umjesto etnikih (i time, podrazumijeva se, biolokih) veza izmeu ta dva naroda, stvorena je ideja kulturne i institucionalne sklonosti, koja je izraza nala u njihovoj dravotvornoj sposobnosti.2. Mitovi o kontinuitetu Mit o porijeklu mora se udruiti sa mitom o kontinuitetu kako bi se izgradila stabilna veza izmeu savremene nacije i njenih predaka. 'Makedonska historija se ne moe tretirati drugaije do kao historijski kontinuitet od nastanka imena Makedonija do danas'. Za Makedoniju, mit o kontinuitetu ima tri komponente: naziv teritorije, etniki identitet, i vjekovnu borbu za dravnost. Zamiljeni kontinuitet naziva Makedonija posebno je zanimljiv jer historijski izvori sve do XIX stoljea rijetko, ako ikad, govore o 'Makedoniji' ili 'Makedoncima'. Da bi se objasnio taj prekid izmeu antikih i modernih Makedonaca, tvrdi se, naprimjer: 'Naziv te konkretne teritorije - Makedonija - nikad nije osporavan u toku brojnih administrativnih ili teritorijalnih promjena koje su se zbile u doba osmanske vladavine. Gradnja etnikog kontinuiteta, druga komponenta mita o kontinuitetu, zadatak je ak i delikatniji, jer se etniki 'Makedonci' rijetko pojavljuju u primarnim izvorima prije XX stoljea. Ipak, unato potpunom nedostatku dokumentarnih dokaza za takvu odrednicu, makedonski historiari slavensko stanovnitvo tog regiona zovu Makedoncima i u srednjovjekovno doba, kad je teritorija Makedonije pripadala bizantijskoj, bugarskoj pa srpskoj dravi, ali i tokom osmanskog perioda. Tvrdi se da 'kroz cijeli period bizantijske vladavine, Makedonci nastavljaju njegovati svoje etnike karakteristike - svoj jezik, kulturu i obiaje (). I u sljedeim stoljeima, kada Makedonci imaju cijeli niz tuinskih gospodara, oni ostaju zaseban slavenski narod.' Isto se tvrdi i za osmanski period - unato surovoj represiji i asimilatorskim nastojanjima, makedonski narod je sauvao svoju etniku jedinstvenost. Makedonski historiari naglaavaju one intelektualce iz XIX stoljea koji su se izjanjavali kao 'Makedonci', tagod da su oni sami pod tim podrazumijevali. Trea komponenta mita o kontinuitetu je dravnost. Drave antikih Makedonaca, Samuilova drava te Republika Makedonija uspostavljena 1944., smatraju se dokazom specifine osobine vjekovnog posjedovanja dravnosti makedonskoga naroda. Dugi periodi bez nezavisne makedonske drave opisuju se kao vrijeme neprestane borbe za nezavisnost. 'Makedonski narod' se navodno pobunio protiv vlasti Rima jo davne 148. godine p.n.e.69, ba kako se suprotstavljao bizantijskoj, bugarskoj, srpskoj, osmanskoj i grkoj okupaciji. 'Oslobodilaki pokret' kulminirao je u XIX stoljeu, jer 'za makedonski narod, kao i za susjedne narode na Balkanu, XIX i poetak XX stoljea bili su prepuni oruanih buna koje za cilj imaju svrgavanje osmanlijske politike dominacije i stvaranje nacionalne drave.' 'Cilj makedonskog revolucionarnog pokreta uvijek je bio jasan: autonomijom do makedonske dravnosti' - to je standardna ocjena makedonske historiografije, mada dokumentarni dokazi ukazuju na snanu probugarsku tendenciju unutar makedonskog revolucionarnog pokreta. Stvaranje VMRO, 1893. godine obiljeava trenutak kada 'nacionalni oslobodilaki pokret' postaje masovni pokret. Borba je svoj vrhunac dosegla Ilindenskim ustankom, 2. avgusta 1903., sa ciljem svrgavanja osmanske vlasti. Makedonska nauka ignorira injenicu da je Ilindenski ustanak prerastao u bugarsku nacionalnu akciju. Pobunjenici su nosili bugarske zastave i pjevali bugarske pjesme 'Makedonija, stara Blgarija' ('Makedonija, stara Bugarska'). Makedonija je bila ustanovljena na godinjicu Ilin-denskog ustanka, 2. avgusta 1944., prvom sjednicom ASNOM-a, prve makedonske socijalistike skuptine.3. Mitovi o viktimizacijiMakedonski historiari portretiraju svoju naciju kao rtvu asimilacije, ak i kao rtvu pokuaja istrebljenja: 'Makedonski narod na Balkanu imao je teku i traginu sudbinu. U tom portretu, hrabri Makedonci sauvali su svoju etniku posebnost i nikad se nisu prestali boriti za nezavisnu dravu. Historija treba da poui sve Makedonce daje bez vlastite nacionalne drave njihov identitet ugroen. Taj mit o viktimizaciji da se direktno prevesti u politiku akciju. Godine 2001., kad se raspravljalo o ustavnim reformama, sa ciljem ispunjavanja nekih albanskih zahtjeva, historiari su upozoravali da se makedonski Ustav ne liava klauzule po kojoj je Republika Makedonija nacionalna drava Makedonaca, mada je prijetio graanski rat ukoliko se ne postigne kompromis. Mit o viktimizaciji slui i da se definiraju oni 'drugi', protiv koji se mora postii nacionalna homogenizacija. I napokon, ovaj mit pomae da objasnimo zato makedonska nacija, unato svojim inherentnim kvalitetima, nije postigla ono za im je udjela: jedinstvo i nezavisnost cijele Makedonije. Najznaajniji pojedinani dogaaj u mitu o viktimizaciji jest podjela Makedonije nakon Balkanskih ratova; ona je unitila i 'etniko' i 'geografsko' jedinstvo zemlje i rezultirala surovim asimilacijskim pokuajima od strane Srbije, Bugarske i Grke. Prema historiaru Ivanu Katardievu, makedonski narod je bio rtva 'prvog masovnog etnikog ienja na Balkanu u XX stoljeu'88 (autor ne spominje masovni progon i ubijanje muslimana u Makedoniji po okonanju osmanske vlasti nad regionom), a makedonske manjine van Makedonije i sad su suoene sa diskriminacijom i nepriznavanjem. Samo u Vardarskoj Makedoniji, koja je srpsko/jugoslavenska teritorija, Makedonci su uspjeli na koncu ipak osnovati svoju dravu. Sudbina 'Makedonaca' pod stranom vlau utisnuta je u mit o izgubljenoj domovini. Ta pria sugerira Makedoncima kakva treba da bude priroda njihovog odnosa prema susjedima: treba im pristupati sa sumnjom, jer oni ele prisvojiti Makedoniju kao to i svoju makedonsku manjinu loe tretiraju. Mit o viktimizaciji u makedonskoh historiografiji takoer od albanske manjine pravi unutranjeg 'drugog', unutranjeg neprijatelja. Tokom jugoslavenskog perioda, makedonski historiari su malo panje posveivali albanskoj manjini, a ono to se o njima pisalo bilo je voeno principom 'bratstva i jedinstva'. Nakon 1991., kako se intenzivirao sukob izmeu makedonske veine i albanske manjine, makedonska historiografija Albance ili preoblikuje kao one 'druge' ili ih ignorira - broj publikacija o historiji albanskog stanovnita u Makedoniji ni ukoliko ne odraava njegov realni broj. Predstavljanjem historije Albanaca u Makedoniji kao negativnog mita, makedonski historiari doprinose prevlaujuoj atmosferi netolerancije i neznanja vis--vis albanske manjine u zemlji. Ti mitovi su veoma ekskluzivistiki, demoniziraju jednu etniku skupinu i imaju inherentne antagonizirajue efekte.

Pukotine u mituOkretanje prolosti je i reakcija na opu atmosferu neizvjesnosti, koja pogaa makedonsko drutvo od stjecanja nezavisnosti. Prolost postaje ponovo vano pitanje - ironino je to da kraj slubene politizacije historije nije doveo do kraja politizirane historije. VMRO-DPMNE111, koja je bila glavna opozicija izmeu 1990. i 1998. a vladala od 1998. do 2002., bila je spremna proglasiti se legitimnim nasljednikom historijske VMRO i htjela ukljuiti meuratnu VMRO u tradiciju makedonskih narodnooslobodilakih borbi. Partijski voa Ljubo Georgiev-ski proglasio je lidere VMRO u meuratnom periodu borcima za nezavisnu Makedoniju, dok su komunistiki makedonski lideri bili za integraciju Makedonije u Jugoslavensku federaciju, ime su je izlagali hegemoniji Beograda.112 Stoga je VMRO stvarni otac nezavisne Makedonije, mada je moda smatrala Makedonce dijelom bugarskog naroda. Historiari koji vjeruju u vjekovno postojanje makedonske nacije i koji poriu svaku vezu sa Bugarskom optuuju kritiare da su probugarski orijentirani. A revizionisti, ak i kad govore o nekim vezama izmeu Bugara i Makedonaca, ne idu na dekonstrukciju makedonske nacije ili propagiranje bugarske etnike samoidentifikacije. Umjesto toga, oni ciljaju na uspostavu jedne alternativne vizije nacionalne prolosti i odbacivanje srpskoga uticaja na makedonski nacionalni identitet. Sljedbenici jugoslavenske tradicije makedonske dravotvornosti prihvataju, sa druge strane, jak uticaj srpske kulture i jezika i vide Jugoslaviju kao nunu fazu i razvoju makedonske nacionalne svijesti i dravnosti. Antijugoslavenski, antikomunistiki i antisr-pski revizionisti vide Jugoslaviju kao nametnuto skretanje sa puta makedonske nacije. Obje vizije prolosti imaju politike implikacije: revizionisti pokuavaju iskonstruirati jednu nacinalnu putanju koja VMRO-DPMNE definira kao istinskog nasljednika nacionalnog duha, dok tradicionalisti vide Socijaldemokrate kao nositelje jugoslavensko-makedonske tradicije. Ali oba su diskursa nacionalistika i mitologijska. Razilaze se uglavnom po tome to stvaraju razliite tuince, one 'druge' od kojih se njihova nacija treba diferencirati: za revizioniste, Srbi preuzimaju tu ulogu od Bugara, koji su tu ulogu igrali u jugoslavensko-makedonskom nacionalnom diskursu. Ta dva tabora se meusobno optuuju za 'prosrpstvo' ili 'probugarstvo', pri emu se u oba sluaja implicira da oni drugi nisu 'pravi' Makedonci, ve izdajice nacionalne stvari. Obje opcije nude objanjenja i rjeenja dubokih politikih i socijalnih rascjepa u doba tranzicije. Ali, na kraju su to samo dvije strane iste medalje: oni naglaavaju nacionalnu i etniku individualnost Makedonaca pozivanjem na historiju zamagljenu mitologijskih vizijima. Oni su zdrueni oko jo jednog pitanja: i jedni i drugi identificiraju Albance-muslimane kao glavnog domaeg 'drugog' i kao prijetnju.

ZakljuakMakedonski historiari, poput drugih nacionalistikih historiara, ispisuju mitove o naslijeu, o 'zlatnom dobu', o herojskim djelima i vrlinama, o propasti i obnovi, kako bi prenijeli vrijednosti nacije sadanjoj generaciji i pokazali joj put u budunost. Tako makedonski historiari razumijevaju historia magistra vitae est. Oni smatraju da im je patriotska dunost baviti se pitanjima nacije, to ih neizbjeno pribliava politici, jer su pitanja nacionalnog identiteta visoko ispolitizirana. Politike partije nastoje svoja specifina gledita i projekte ostvariti uz pomo akademskih historiara. Politizacija historije i svih nacionalnih pitanja pokazuje da makedonsko dravotvorstvo jo nije dovreno. Negativan stav susjeda prema Makedoniji izaziva kod stanovnitva te republike duboki osjeaj nesigurnosti, to se kompenzira javnim diskursom o pitanjima nacionalnog identiteta.