МОНГОЛ УЛСЫН СТАНДАРТ Код 13.020.10 Байгаль орчны удирдлага (менежмент) – Амьдралын мөчлөгийн үнэлгээ – Зорилго, хамрах хүрээний тодорхойлолт ба тооцоо шинжилгээнд ISO 14041 стандартыг хэрэглэх жишээ Environmental management- life cycle assessment – Examples of application of ISO 14041 to goal and scope definition and inventory analysis

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Стандартчилал, хэмжилзүйн үндэсний төвийн Зөвлөлийн 2002 оны 03 дугаар сарын 28 –ны өдрийн 07-р тогтоолоор батлав. Энэхүү стандарт нь 2002 оны 05 дугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн хүчинтэй. Энэ стандарт нь зөвлөмжийн шинжтэй байна. 1 Хамрах хүрээ Энэхүү техникийн тайлан нь ISO 14041 стандартын зарим заалтын арга хэрэгсэл болгон гүйцэтгэж байгаа амьдралын мөчлөгийн тооцоо шинжилгээний (АМҮ) практик ажиллагааны тухай жишээг харуулж байна. Эдгээр жишээг дээр дурдсан стандарт хэрэглэж байгаагаас арай өөр арга зам гэж ойлгох хэрэгтэй. Мөн эдгээр жишээ нь зөвхөн АМҮ-ний судалгааны зарим хэсгийг л тусгаж байна. 2 Техникийн холбогдолтой удиртгал Эдгээр жишээ нь 1 дугаар зураг дээр үзүүлснээр ISO 14041 стандартын хувьд зургаан гол түлхүүр асуудалд төвлөрч байна. Нэгээс олон жишээг зарим чиглэлийн ажилд зориулан гаргасан бий. Шалтгаан нь ихэнх тохиолдолд нэгээс олон практик туршлага гарч байгаад оршино. Нэгээс олон жишээг хэрэглэх тухай шийдвэр нь зорилгоос хамааралтай бөгөөд жишээ бүр зохих судалгаатай, эсвэл амьдралын мөчлөгийн үе шатандаа буй бүтээгдэхүүний тогтолцооноос болж өөрчлөгдөн хувирч байна. Жишээг стандартын холбогдох заалт ёсоор иш татаж, тусгайлан хэрэглэхээр харуулж байна. Боломжтой байлаа ч, янз бүрийн тохиолдлыг дүрслэн үзүүлэхдээ дараахь бүтцийг сайшаан загвар болгосон. Үүнд: Стандартын агуулга Ерөнхий төсөөлөл Тодорхойлон бичсэн жишээ 1 дүгээр хүснэгт – ISO 14041 стандарт ба энэхүү стандартад буй жишээнүүдийн хооронд таарч буйг харуулсан гарчиг /лавлагаа/

MNS ISO/TR 14049 : 2002

ISO 14041 ISO/TR 14049 стандарт дахь жишээ 0 Удиртгал 1 Хамрах хүрээ 2 Норматив ишлэл 3 Нэр томъёо ба тодорхойлолт 4 АМНБ-ын бүрэлдэхүүн хэсэг

4.1 Ерөнхий зүйл 4.2 Бүтээгдэхүүний тогтолцоо 4.3 Нэгж үйл явц 4.4 Өгөгдлийн ангилал 4.5 Бүтээгдэхүүний тогтолцооны загварчлал

5 Зорилго, хамрах хүрээг тодорхойлох 5.1 Ерөнхий зүйл 5.2 Судалгааны зорилго 5.3 Судалгааны хамрах хүрээ

5.3.1 Ерөнхий зүйл 5.3.2 Функц, түүний нэгж ба стандарт

урсгал 5.3.3 Тогтолцооны анхны зааг 5.3.4 Өгөгдлийн шалгуурыг тодор-

хойлон бичих 5.3.5 Оролт, гаралтыг агуулж буй анхны

шалгуур

5.3.6 Өгөгдлийн чанарын шаардлага 5.3.7 Шүүмж

6 Тооцоо шинжилгээ (инвентор анализ) 6.1 Ерөнхий зүйл 6.2 Өгөгдлийг цуглуулахад бэлтгэх 6.3 Өгөгдлийг цуглуулах 6.4 Тооцоолох журам

6.4.1 Ерөнхий зүйл 6.4.2 Өгөгдлийг батлах 6.4.3 Өгөгдлийг нэгж үйл явцад

хамааруулах 6.4.4 Өгөгдлийг үйл явцын нэгжид

хамааруулах, нэгтгэх 6.4.5 Тогтолцооны заагийг нь шинэчлэх

6.5 Зарцуулалт ба бусдад дамжуулан хуваарилах

6.5.1 Ерөнхий зүйл 6.5.2 Хуваарилалтын зарчим 6.5.3 Хуваарилалтын журам 6.5.4 Дахин ашиглах болон дахин

боловсруулж ашиглах хуваа-рилалтын журам

7 АМҮ-ний хязгаарлалт (АМҮ-ний үр дүнг

тайлбарлах ) 8 Судалгааны тайлан

ХАВСРАЛТ А. Өгөгдлийг цуглуулах маягтын талаархи жишээ Б. Ялгаатай, хуваарилалтын журмын жишээ

3 Илрүүлж буй функц, түүний нэгж ба стандарт урсгал (зарцуулалтын норм)-ын жишээ

4 Харьцуулах тогтолцооны функцийг ялгаж байгаа жишээ

5 Нэгж үйл явцын болон тогтолцооны заагийн

оролт, гаралтыг тогтоож буй жишээ 9 Мэдрэмжийн шинжилгээ хийж буй жишээ 10 Оруулж буй өгөгдлийн чанарын үнэлгээний тухай

жишээ 11 Оруулж буй өгөгдлийн чанарын үнэлгээний

тухай жишээ 9 Оруулж буй өгөгдлийн чанарын үнэлгээний тухай

жишээ 3 Илрүүлж буй функц, түүний нэгж , зарцуулалтын нормын талаархи жишээ 10 Мэдрэмжийн шинжилгээ хийж буй жишээ

6 Хуваарилалтаас зайлсхийх жишээ 6 Хуваарилалтаас зайлсхийх жишээ 7 Хуваарилалтаас зайлсхийх жишээ 8 Дахин боловсруулж ашиглахаар хуваарилах

журмыг хэрэглэх тухай жишээ

9 Оруулж буй өгөгдлийн чанарын үнэлгээний тухай

жишээ 10 Мэдрэмжийн шинжилгээ хийж буй жишээ

2

MNS ISO/TR 14049 : 2002

3 Илрүүлж буй функц, түүний нэгж , зарцуулалтын нормын тухай жишээ 3.1 Стандартын эх бичвэрийн тухай ISO 14041 стандартад :

- АМҮ-ний хамрах хүрээг тодорхойлохдоо бүтээгдэхүүний функцийг тодорхойлох (гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн) талаар тодорхой болгох гэснийг;

- Энэ функционал нэгжийг тодотгон функционал ангиллыг нь тодорхойлох бөгөөд

түүний судалгааны зорилго, хамрах хүрээндээ нийцэж байгааг анхаарахыг;

- Функционал нэгжийн анхдагч зорилгын нэг бол оролт, гаралтын утгын өгөгдлийг хэвийн байдалд оруулсан (математик ойлголтоор) стандарт утгыг хангахад орших бөгөөд тийм болохоор түүнийг оновчтой тодорхойлж, хэмжих боломжтойг;

- Функционал нэгжийг тодорхойлж байгаа функцийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай

бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг тодорхойлох бөгөөд энэ нь зарцуулалтын норм /стандарт урсгал/ нь болж байгааг;

5.3.2-т : - Зарцуулалтын норм ба тогтолцооны зааг дээр тулгуурлан иж бүрэн тогтолцоон дээр хооронд нь нэгж үйл явцыг холбосон байна. Үүнийг тогтолцоо дэх бүх нэгж үйл явцын нормыг функционал нэгжид оруулах замаар гүйцэтгэнэ. Тооцоо нь функционал нэгжээс иш татаж хэрэглэсэн байх бөгөөд бүх тогтолцоонд оролт, гаралтын утгын тухай өгөгдлийг гаргах ёстойг 6.4.4-д мэдүүлж байна гэжээ. 3.2 Ерөнхий төсөөлөл

Функционал нэгж, зарцуулалтын нормыг тодорхойлохдоо дараахь алхмыг ялгаж салгана. Үүнд:

- функцийг нарийвчлан тогтоох; - функцийг сонгох, түүний нэгжийг тодорхойлох;

- бүтээгдэхүүний гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийг тодруулж, зарцуулалтын нормыг

тодорхойлох эдгээр болно.

3

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Á¿òýýãäýõ¿¿í

Õàíûí çóðàã

Ôóíêö

- Ãàäàðãóóã õàìãààëàõ, - ªíãºëºõ, - Áóñàä

Òóõàéí À̯-íä õàìààðàõ ôóíêö

Áóäãààð ºíãºëñºí À òºðëèéí õàíà

Ôóíêöèîíàë íýãæ

98 %-èéí áàðààí äýâñãýðòýé ãàäàðãóó áºãººä 5 æèëèéí òóðøèä ºíãºë㺺 àëäàõã¿é 20 ì2 á¿õèé À òºðëèéí õàíà

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéí ¿ç¿¿ëýëò

1 ëèòð À áóäãààð 8.7 ì2 òàëáàéã áóäíà.

Çàðöóóëàëòûí íîðì

À çóðàã äýýð 2.3 ë

3.3 Ôóíêöèéã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ

3.4 Ôóíêöèéã ñîíãîõ, ò¿¿íèé íýãæèéã òîäîðõîéëîõ

3.5 Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéí ¿ç¿¿ëýëò, çàðöóóëàëòûí íîðìûã òîäîð-õîéëîõ

Òàéëáàð: Ýíý íü àëü íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé, ýñâýë ¿éë àæèëëàãààã ýõë¿¿ëýõ áîëîìæòîé

1 ä¿ãýýð çóðàã – Åðºíõèé òºñººëºë - æèøýý

4

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Эдгээр алхмын дарааллын зураг жишээг ашиглаж, 1 дүгээр зураг дээр дүрслэн үзүүлсэн. Энэ жишээг бас дараахь сэдэв (3.3-аас 3.5)-т ашигласан. Дараачийн жишээг 3.6-д зааж өгсөн. 3.3 Функцийг тодорхойлох Функционал нэгжийн зорилго нь бүтээгдэхүүний тогтолцоогоор бий болгосон үйлчилгээний тоог тогтооход оршино. Ийм маягаар эхний алхам нь бүтээгдэхүүний тогтолцоог бүрдүүлэх зорилготой, өөрөөр хэлбэл, функцийг тодорхойлон тогтооход оршино. Энэ журмыг эхлэх цэг нь судлах тодорхой бүтээгдэхүүн (жишээ нь: ханын будаг) байж болох, эсвэл өөр хэд хэдэн бүтээгдэхүүн (жишээ нь: будаг ба ханын цаасаар, эсвэл тэдгээрийг хослуулан хэрэгжүүлж болох ханын чимэглэл)-ээр хэрэгжүүлж болох зарим тохиолдолд энэ нь эцсийн хэрэгцээ, эсвэл зорилго байж болно. Онцлог бүтээгдэхүүний эсвэл үйл явцын шинж чанарт хамаарах функц бүр нь ерөнхийдээ:

- бүтээгдэхүүн нь тодорхой хэрэгцээг хангадаг бөгөөд үүнээс үүдэн ердийн үед нийлүүлэгчид эдийн засгийн ач холбогдлын утгыг ашиглаж болох;

- эдийн засгийн ба бусад тогтолцооны функц /ө.х. нөлөөлж болох онцлог

бүтээгдэхүүнд, эсвэл үйл явцын шинж чанар/ -д хамаарна.

3.3 Функцийг тодорхойлох Бүх функц нь тухайн АМҮ-нд харъяалагдахгүй байж болно. Ийм маягаар бүх боломжийн функцнаас гадуурхи зүйлийг тодотгож өгвөл зохино. Жишээ нь: Дотор талын цул ханын хувьд өнгөн хэсгийг нь будсан байхад гадаргуугийн хамгаалалт шаардлагагүй. Дараад нь холбогдох функцаар өөр өөр магадлуурын хослолоор илэрхийлж болох функционал нэгжид хэмжээг тогтоож өгнө. Өнгөлгөө хийж буй хананы хувьд ердийн үед функционал нэгж нь будах талбайг (жишээлбэл, 20м2), хананы төрлийг (ялангуяа шингээх ба холбох шинж чанартай холбоотой), суурь нь болж байгаа гадаргууг нуухын тулд будгийг (жишээлбэл, 98 %-ийн дэвсгэр будгийг) ба ашигтай, эдэлгээний хугацаа (жишээлбэл 5 жилээр)-г тодруулж өгнө. Олон функцтай нэгжийн хувьд өөр өөр тоон хэмжээг энэ нь тусгаарлагч, өнгө будаг хоёулаа болно гэж салбарлуулан жишээлбэл, бүрхэж буй тусгаарлагч материал нь өнгөлөх шаардлагагүй, өмнө нь өнгөлсөн гадаргуу байж болно гэж заримдаа бодно. Тэгвэл, функционал нэгж нь: “5 жилийн хугацаанд өнгө будаг шаардахгүй, 98 %-ийн суурь өнгийн будагтай, 2 м⋅К/Вт дулааныг эсэргүүцэх чадвартай, 20 м2 ханыг бүрхэж байгаа” нэгж болно.

5

MNS ISO/TR 14049 : 2002 Олон талын функцтай нэгжийн бусад жишээг 2 дугаар хүснэгтэд зааж өгсөн. 2 дугаар хүснэгт – Олон талын ажиллагаатай тогтолцооны функционал нэгжийн жишээ

Жишээний дугаар (1) (2) Тогтолцоо

Дахин боловсруулан ашиглаж буй цаас

Дагалдах үүсгүүр

Функц

- Хаягдал цаасыг сэр-гээж хэрэглэх, - Өнгөгүй целлюлозын үйлдвэрлэл - Бусад .

- Цахилгаан үүсгүүр

- Уурын үйлдвэрлэл

- Бусад . Тухайн АМҮ-нд сонго- сон функц

- Хаягдал цаасыг сэр-гээж хэрэглэх, - Өнгөгүй целлюлозын үйлдвэрлэл

- Цахилгаан үүсгүүр

- Уурын үйлдвэрлэл

Функционал нэгж

- 1000 кг хаягдал цаасыг сэргээж хэрэг-лэх, эсхүл - Сонингийн цаасанд зориулсан 1000 кг цел-люлозын үйлдвэрлэл

- 100 МВт-ын цахилгаан үүсгүүр - 125 оС ба 0.3 МПа (3 бар) даралттай, цагт 300 000 кг уурын үйлд-вэрлэл

3.5 Бүтээгдэхүүний технологийн гүйцэтгэл, зарцуулалтын нормыг тодорхойлох Зарим тодорхой функционал нэгжийн тоон хэмжээг тогтоож, шаардлагатай бүтээгдэхүүний холбогдох үзүүлэлтийг тодорхойлоход дараачийн зорилго оршино. Зарцуулалтын норм /буюу стандарт урсгал/ нь бүтээгдэхүүний технологийн гүйцэтгэлд хамаардаг бөгөөд ердийн нөхцөлд стандартчилсан хэмжилтийн аргын үр дүн гэж түүнийг тодорхойлно. Мэдээжийн хэрэг, энэ хэмжилт, тооцооны мөн чанар нь тухайн судалсан бүтээгдэхүүнээс хамаарна. Будгийн хувьд ердийн нөхцөлд стандарт урсгалыг функционал нэгжээр тодорхойлсноор гадаргуугийн талбайг хучихад шаардалагатай литрийн хэм хэмжээгээр илэрхийлнэ. Жишээлбэл, стандартчилсан сорилтод нэг литр А будгаар 8.7 м2 талбайг будахаар (ө.х., бүтээгдэхүүний гүйцэтгэлээр) тодорхойлж болно. 1 дүгээр зураг дээр үзүүлсэн жишээг ашиглавал, функционал нэгжээс шаардсан нөхцөлтэй стандартчилсан сорилтын нөхцөл нь ижил (гадаргуугийн төрөл ба өнгөний бараан дэвсгэртэй уялдан) функционал нэгжийн 20 м2 талбайг 2.3 л будгаар будах шаардлагатай.

6

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Функционал нэгж, зарцуулалтын норм нь ив ижилхэн байхаар түүний нэгжийг тоо хэмжээгээр илэрхийлж болно. 2 дугаар хүснэгт нь аль хэдийнээ бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг илэрхийлж, тийм функционал нэгжийн жишээг харуулж байна. 3.6 Нэмэлт жишээ Цаашилбал дараахь гурван жишээ нь илрүүлж буй функц, түүний нэгж ба зарцуулалтын норм/ хэм хэмжээ / нь зохих хэмжээндээ байгааг харуулж байна. 3 дугаар хүснэгт – Цаашид илрүүлж буй функц, түүний нэгж ба зарцуулалтын норм /стандарт урсгал/-ын жишээ

Жишээний дугаар

(1) (2) (3)

Бүтээгдэхүүн Өдрийн чийдэн Лонх Гар хатаах Функц - Гэрэлтүүлэгийн

чадал

- Дулаан гаргалт

- Бусад.

- Ундааны хам-гаалалт - Гар ажиллагааг хөнгөвчилж буй - Бүтээгдэхүүний гадаад үзэмж, байдлын сайж-руулалт - Бусад.

- Нойтон гар хатаах, - Бактеригүйжүү-лэх, - Бусад.

Тухайн АМҮ-нд сонгосон функц

Гэрэлтүүлэгийн чадал (зөвхөн гу-дамж талбайн гэрэлтүүлэг)

Ундааны хамгаалалт

Угаасан гараа хатаах нь (эрүүл ахуйд үл нийцсэн байдлыг арилгах)

Функционал нэгж

5600 К-д гэр-лийн спектрт 50000 цагт ажиг-лагдаж буй 300 люкс

50000 л ундааг таглаа хийж, хэ-рэглэх хүртэл хамгаалсан

Хатаасан 1000 хос гар

Бүтээгдэхүүний технологийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлт

100 люкс чадал-тай, 10000 цаг-ийн эдэлгээт ху-гацаатай

Нэг удаа хэ-рэглэх 0.5 л-ийн лонх

Нэг гар хатаахад хэрэглэх нэг цаасан алчуур

Зарцуулалтын норм

100 люкс ча-далтай, 10000 цагийн эдэлгээт хугацаатай, 15 чийдэн

0.5 л эзлэхүүнтэй нэг удаа хэ-рэглэх 100000 лонх

2000 цаасан ал-чуур

4 Харьцуулах тогтолцооны функцийг ялгаж буй талаархи жишээ 4.1 Стандартын эх бичвэр

7

MNS ISO/TR 14049 : 2002 ISO 14041 стандартад мэдүүлснээр :

- Тогтолцооны хоорондох харьцуулах ажиллагааг стандарт зарцуулалтын хэлбэрт ижилхэн функционал нэгжээр тоон хэмжээг нь тогтоосон ижилхэн үйл явцын үндсэн дээр хийсэн байх;

- Хэрэв аливаа тогтолцооны нэмэлт функцийг, түүний функционал нэгжийг

харьцуулахад анхаараагүй бол тэдгээрийг баримтжуулна. Жишээ нь: А ба В тогтолцоо нь сонгож авсан функционал нэгжийг төлөөлсөн х ба у ажиллагааг гүйцэтгэж байгаа төдийгүй, А тогтолцоо нь энэ функционал нэгжийг төлөөлөөгүй z ажиллагааг гүйцэтгэж байна гэж үзье. Тэгвэл z функцийг, түүний функционал нэгжээс хасаад баримтжуулна. Сонгох байдлаар z ажиллагааг хүргэж өгөхтэй холбоо бүхий тогтолцоог харьцуулах боломжтой болгохын тулд В тогтолцооны зааг дээр нэмж болно. Эдгээр тохиолдолд сонгож авсан боловсруулах ажлаа баримтжуулж, нотолгоотой болгосон байна гэж 5.3.2-т заасан.

4.2 Ерөнхий төсөөлөл Бүтээгдэхүүний тогтолцоог харьцуулахдаа уг ажил нь технологийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлт, тогтолцооны зааг, өгөгдлийн чанар, хуваарилалтын журам, үнэлж буй оролт, гаралтын утгыг шийдвэрлэх дүрэм гэх мэт ижилхэн функционал нэгж, арга зүйд үндэслэж баталгаажуулахад онцгой анхаарна. Харьцуулах судалгаан дахь алхмын ерөнхий тоймыг 2 дугаар зураг дээр харуулсан.

8

MNS ISO/TR 14049 : 2002

2 дугаар зураг. Харьцуулах судалгаан дахь алхмын ерөнхий төсөөлөл

Çàðöóóëàëòûí íîðìòîé èæèëõýí ¿¿ ?

¯ã¿é¯ã¿é

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òåõíîëîãèéí ã¿éöýòãýëèéã òîäðóóëæ, çàðöóóëàëòûí íîðìûã òîãòîîõ

ÒèéìÆèøèæ ÷àäíà

Çàðöóóëàëòûí íîðìòîé òýíö¿¿ áîëãîæ ÷àäñàí óó ?

Æèøèæ ÷àäààã¿é

4.3 Ôóíêöèéã ñîíãîõ, òîäîðõîéëîõ

4.4 Çàðöóóëàëòûí íîðì / áóþó ñòàíäàðò óðñãàë /-òîé òýíö¿¿ ÷àíàð

Òîõèðóóëæ áàéãàà ã¿éöýòãýëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí çºð¿¿

4.5 ÿéöýòãýë ¿ç¿¿ëýëò-èéí çºð¿¿ áàéäëûã òîõèðóóëàõ íü

Ôóíêöèéã òîäîðõîéëîõ (3.3-ä áàéãàà øèã)

Ôóíêöèéã ñîíãîõ, ò¿¿íèé òîäîðõîéëîëò (3.4-ä áàéãààãààð)

9

MNS ISO/TR 14049 : 2002 4.3 Функцийг сонгох, тодорхойлох, Функционал нэгжийн тодорхойлолт нь судалгааны зорилгодоо ойрхон заагтай байна. Уг зорилго нь бүтээгдэхүүний тогтолцоог харьцуулах гэж байгаа бол тэрхүү үйл явцыг баталгааг хангахын тулд аливаа нэмэлт функцийг тодотгож тодорхойлох бөгөөд холбогдох бүх функцийг тооцоход онцгой анхаарал тавина. 1 дүгээр жишээ: Бохир усны талаархи судалгаа нь тээвэрлэж буй ердийн хаягдлаас өөр функцтай (ө.х., дахин боловсруулж ашиглах шаардлагыг хангасан материал, эсвэл эрчим хүчний тогтолцоог дахин боловсруулж ашиглахаар гүйцэтгэсэн функцтай) байвал зохино. 2 дугаар жишээ: Халаах шаардлагатай, эсвэл хөргөөхөд нөлөөлөлтэй учир төхөөрөмжийг ажиллуулж буй байранд түгээх илүүдэл дулааныг гэр ахуйн цахилгаан төхөөрөмж дээр явуулсан судалгааг оруулах хэрэгтэй. Харьцуулах судалгааны хувьд функцийг сонгох нь үл харьцуулах судалгаанаас маш их чухал ач холбогдолтой. 3 дугаар хүснэгтэд функцад иш татаж хэрэглэсэн нь дараахь асуудал орж байна. Үүнд:

- Лонхны хувьд (2 дугаар жишээ) баглаа боодлын гаднах төрх байдлаас үзвэл, техникийн хувьд ижил төстэй (ө.х., ижилхэн эзлэхүүнтэй ундааг агуулж байгаа) төдийгүй үйлдвэрлэгч, эсвэл хэрэглэгч нь харьцуулах боломжгүй, сав баглаа боодлын онцлог функцийг харьцуулахад хүргэнэ.

- Гар хатаах тогтолцооны хувьд (3 дугаар жишээ) эрүүл ахуйн шаардлагаас үүдэх

зүйлд хүлээн авах боломжгүй гэж, жишээлбэл, цаасан алчуурын бактери /бичил биет/-гүйжүүлэх боломж нь цахилгаанаар хатаалгаар гар хатаах тогтолцоотой харьцуулахыг ч авч үзэх боломжгүй, давуутай зүйл гэж хандаж болох хүнсний үйлдвэрлэлтэй холбоотой байж болно.

4.4 Зарцуулалтын нормын тэнцүү чанар 3 дугаар бүлгийн жишээгээр будах ажлын нэгж нь “98 %-ийн бараан дэвсгэртэй бөгөөд 5 жилийн эдэлгээний хугацаатай, А төрлийн 20 м2 ханыг будах ажил” байсан. Энэ нэгж нь хэд хэдэн өөр зарцуулалт (функц)-тай байхаар санал болгож байна. Үүнд: А төрлийн 2.3 л будаг В төрлийн 1.9 л будаг С тарлийн 1.7 л будаг эдгээр болно. Иш татаж буй эдгээр зарцуулалтын нормыг жишээлбэл, гадаргуугийн төрөл ба өнгөний бараан дэвсгэртэй холбоо бүхий нэг хэв маягийн нөхцлийг ашиглаж буй сорилт дээр үндэслэн тооцоог хийнэ. Стандартчилсан сорилтын нөхцөл ба хэмжилтийн арга нь зориулалтын харьцуулах ажилд тохирсон байвал зохино. Гар хатаалгын жишээ (3 дугаар хүснэгтийн 3 дугаар

10

MNS ISO/TR 14049 : 2002

жишээ)-нд ашигласан цаасны бодит жин нь цаас түгээгчийн загвар хийцээс хамаарч байгаа бол масс, шингээх чадвар ба сунгах, тасралт даах хүч гэх мэтийн цаасны техникийн үзүүлэлт дээр тулгуурласан стандартчилсан сорилтыг ашиглахтай холбоогүй байж болно. Тэгвэл нэлээд тохиромжтой арга хэмжээ нь хатаах гарын тоог тухайн албан газарт байрласан усан сангийн электрон хянах хэрэгсэлд тодорхойлсон зохих хугацааны эхэнд болон төгсгөлд цаасыг дэнслэх замаар цуглуулсан өгөгдөл байж болно. Үүнтэй төсөөтэй агаарын эзлэхүүн, түүний температур мэтийн техникийн үзүүлэлт нь багажны тухайн үе дэх урагшилж буй хугацааг бусад зүйлийн тусламжтай, жишээлбэл, энэ багажид суулгасан хугацаа хэмжигчээ тогтоосон бол стандарт функцийг тооцох үндэс болж чадахгүй тохиолдол байж болно. Тэгвэл, хэрэгцээтэй бүх зүйл нь урагшилж буй цаг болон төхөөрөмжийн цахилгаан багтаамж байна. Өдрийн гэрлийн чийдэнгээр (3 дугаар хүснэгтийн 1 дүгээр жишээ) “50 000 цагт 300 лкс” гэсэн ажлын нэгжийг:

- тус бүрдээ 10 000 цагийн эдэлгээт хугацаатай 3 чийдэнг 5 дахин авснаар; - тус бүрдээ 5 000 цагийн эдэлгээт хугацаатай 2 чийдэнг 10 дахин авснаар

хангаж болно. 100 люксийн 2 чийдэнтэй 100 люксийн 3 чийдэнг харьцуулах үндэслэлтэй нь:

- хоёр төрлийн чийдэнгийн гэрлийн спектрийг харьцуулах боломжтой (эсвэл зөрүүтэй байдлыг нь хэрэглэгчээс хүлээн зөвшөөрөх боломжтой);

- 3 ба 2 чийдэн нь жигдхэн гэрэлтүүлэгтэй байрлуулсан байхтай холбогдуулан

(эсвэл зөрүүтэй байдлыг нь хэрэлэгчээс хүлээн зөвшөөрөх боломжтой);

- сонголтын улмаас (ямар ч тохиолдолд эдгээрийг харьцуулах боломжоос) залгуур ба бусад бэхэлгээ нь нөлөөлөлд өртөхөөргүй байна.

Түүнчлэн хоёр гэрлийн чийдэн нь өдрийн цагаар ажилласан ч харьцуулах боломжтой байна. Ер нь энэ зөрүүтэй байдлыг зарцуулалт нормоор тооцоход анхаарна. Гэхдээ 10, эсвэл 20 жилийн эдэлгээтэй хөргөгч мэтийн удаан эдэлгээний хугацаатай бүтээгдэхүүний хувьд технологийн хөгжилд нь ач холбогдолгүй хүчин зүйл байж болно. Ер нь 20 жилийн эдэлгээтэй нэг хөргөгчийг 10 жилийн эдэлгээтэй дараачийн үеийн хоёр хөргөгчтэй харьцуулан жишиж болохгүй. Бодитой хөргөгч нь одоо байгаагаас нэлээд эрчим хүчний үр ашигтай (ө.х., функционал нэгжид ногдох бага эрчим хүч зарцуулна) өнөөдөртөө 10 жилийн эдэлгээтэй байх нь тодорхой бөгөөд 10+10 сонголтын хоёрдогч хөргөгчийн эрчим хүчний үр ашгийн чиглэл тогтоосон төслөөр тодорхойлох ёстой байхад, 20 жилийн сонголттой хөргөгчийн хувьд түүний эрчим хүчний үр ашиг нь хөдөлгөөнгүй байдалд тогтсон байна. Дахин ашиглах 90 %-ийн хэмжээтэй 0.4 л эзлэхүүнтэй 12 500 дахин боловсруулж ашиглах боломжтой лонх байж болох учраас 0.5 л эзлэхүүнтэй нэг удаагийн хэрэглээний 100 000 лонх нь техникийн хувьд 50 000 л ундааг ижилхэн хамгаалах функцийг биелүүлж чадах болно. Гэвч, зарим тохиолдолд тэр болгон хэрэглэгчид өөр өөр эзлэхүүнтэй буюу масстай лонхыг хооронд нь нарийн ялгах боломж байхгүй байж болно. Хэрэв хэрэглэгч / захиалагч / нь 1 лонхыг 1 лонхтой тэнцүү гэж тооцвол,

11

MNS ISO/TR 14049 : 2002 эргүүлэн олон удаа ашиглах лонхыг оруулж ирсэн үед ундааны нийт хэрэглээ нь буурна. Энэ тохиолдолд агуулгаас нь үл хамааралтай сав баглаа боодлыг судалж чадахгүй. Энэ нь 2 дугаар зургийн “Үгүй” гэсэн сумаар заасан жишээ мөн. Мэдээжийн, судалгааны зорилгыг ундааны хэрэглээн дээр нэмээд, хэрэглээний өөрчлөлтийг тооцож байгаа сав баглаа боодлыг харьцуулах ажлыг дахин тодорхойлж болно. Харьцуулах боломжгүй функционал нэгж, нөгөө нэг жишээ ( 2 дугаар зургийн баруун гар талд байгаа “Үгүй” гэсэн сум ) нь хурдан хөргөх сонголттой нэг, нөгөө нь энэ сонголтгүй хоёр хөлдөөгч байна. Хэрэв хурдан хөргөх сонголтыг чухал гэж хэрэглэгчээс үзвэл энэ хөргөгчийг ердийнхөөр харьцуулах боломжгүй бөгөөд аливаа тооцоо буюу тогтолцооны өргөтгөлөөр эдгээрийг жишиж чадахгүй. 4.3-ийн төгсгөлд заасан жишээний хувьд төстэй зүйл нь үнэн байна. 2 дугаар хүснэгтэд байгаа шиг олон талын ажиллагаатай зарим тогтолцоонд функцийг:

- хаягдал цаасыг шатаах үйлдвэрт дахин боловсруулж ашиглаж байгаа систем шиг ижилхэн функционал нэгжийг хангаж болох мяндас холбогч эдийг үйлдвэрлэж буй;

- зөвхөн цахилгаан ба дулааныг үйлдвэрлэж буй тус тусдаа байгаа чадлын болон

дулааны хэсэг төхөөрөмжийг шинээр бий болох хоршигч үйлдвэр шиг ижилхэн функционал нэгжийг түгээх зорилготой, хэд хэдэн системээр салгаж болно.

Гэхдээ ажлыг нь салгаж болохгүй, бие биетэйгээ уялдаа холбоотой ч зарим ажиллагаа байж болно. Жишээлбэл, гэрлийн чийдэнгийн үүсгэж буй дулааныг нэгдсэн функцнаас нь салгаж болохгүй. Бусад тохиолдолд, холбоо бүхий хоёр функцийг техникийн хувьд боломжтой төдийгүй, байх ёстой бусдын талаар өөр хувилбар байх боловч, салангид функц нь шууд нэгдсэн функцад харьцуулах боломжтой гэж үзэж болохгүй. Үүний нэг жишээ бол, хэрэглэгчийн сонгох чадвараас хамааран хөлдөөгч ба тусдаа хөргөгчид харьцуулан жишиж болох, эсвэл болохгүй хөлдөөх ба хөргөх ажлыг хослуулсан ажиллагаа (сүүлийн сонголт нь ердийн үед багтаамж нь хос ажиллагаатай, ижилхэн сонголтоос илүү орон зайг эзлэж болно) байна. Дээр байгаа ихэнхи жишээнд хоёр бүтээгдэхүүний тэнцүү чанарыг хэрэглэгчийн хүлээн авах боломжоор тодорхойлдгийг анхаарах хэрэгтэй. Сонголтын үнэ цэн нь бүтээгдэхүүнтэй холбоо бүхий нэмэлт мэдээлэл, жишээлбэл, байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн талаар буй мэдээллээс хүлээн авах боломж ба хоёр бүтээгдэхүүнийг харьцуулах боломжтой юу, үгүй юү гэдэгт нөлөөлж болно. Ийм маягаар, бүтээгдэхүүний боловсруулалт, эсвэл стратегийн удирдлагын зорилгын хувьд хоёр бүтээгдэхүүнийг харьцуулахад шууд тэнцүү биш, харин үнийн болон мэдээллийн онцлог нөхцлийн хувьд тэнцүүү байгаа нь оновчтой байж болно. 4.5 Гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн зөрүүтэй байдлыг тохируулах нь

12

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Зарцуулалтын норм нь шууд тэнцүү (4.4-ийн дээд талд буй будгийн жишээгээр) бол тохируулах шаардлагагүй. Өөр тохиолдолд, тохируулга шаардлагатай. Тохируулах журам нь хамтад нь хийсэн бүтээгдэхүүний хуваарилалт шиг, ө.х., илүү тохиромжтой сонголт нь гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн зөрүүтэй байдлаас зайлсхийх тогтолцооны заагийг сайжруулсан зүйл шиг ижилхэн зарчмыг мөрдөнө. Энэ хэсэгт хоёр сонголтыг хоёулангаар нь жишээ болгон үзүүлсэн. 4.4-д байгаа гэрлийн чийдэнгийн тохиолдолд харьцуулах тогтолцооны (чийдэнгийн патроноор өргөтгөж байгаа) нэгийг тохируулах шаардлага байж болно. Нэлээд зохистой ийм тогтолцооны өргөтгөл, эсвэл судалсан функционал авч үзэх нөгөө нэг жишээ нь лонхыг оруулж өгөх шаардлагатай 4.4-д буй лонхны жишээгээр ишлэл болгож дурдсан. Хөргөгчийг харьцуулах үзүүлэлт нь багтаамж буюу эзлэхүүн дээр үндэслэх болно. Мэдээжээр анхдагч багтаамжтай холбоотэй төдийгүй, хөргөгч нь гал зууханд байгаа бол хөргөгчийн эзлэхүүнийг ч тодорхойлох ажиллагаа байж болно. Хэрэв эзлэхүүн нь адилхан байх шаардлагатай бол багтаамж нь тусгаарлагч зузааны зөрүүтэй байдлын улмаас ялгаатай байж болно. Үүнийг зөвхөн хэрэглээний үзүүлэлт (жишээлбэл, голдуу дэлгүүрт очих, хөргөгчийн гадна хадгалж байгаа зарим зүйл, гэрийн аль нэг газарт нэмж байгаа нөгөө нэг хоёрдогч хөргөгч)-ийг үзэх замаар тохируулна. Эдгээр үзүүлэлтийн өөрчлөлт бүр нь судалгаанд багтах төрөл бүрийн боловсруулалтад оролтын хувиралтыг дагуулна. Нөгөө талаас багтаамжийг тэнцүү байлгах шаардлагатай бол тусгаарлагч зузааны өөрчлөлт нь хөргөгчийн эргэн тойронд буй физикийн биетэд (бусад гал зуухны хэрэгсэлд) тохируулгыг шаардаж болно. Хэрэв багтаамж, эзлэхүүн нь хоёулаа тэнцүү байх шаардлагатай бол мэдээжээр тусгаарлагч зузааныг өөрчлөн нийцүүлж чадах тохируулга боломжгүй. Бас шаардлагатай ажиллагааны сонголт нь судалгаанд хамруулж чадах боломжтой сонголтыг тодорхойлж байна гэдгийг энэ нь харуулж байна. Дээрхи жишээ ёсоор тогтолцооны өргөтгөлөөр хийх тохируулга нь байнгын байх боломжгүй. Хэрэв нэгэн зүйл нь хөлдөөлт ба хөргөлтийн зөвхөн хөлдөөх буюу хөргөх ажиллагааг судалж байгаа (жишээлбэл, хөргөдөг ч, хөлдөөж болохгүй хүнсний бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгт оруулахын тулд) бол хоёр функционал хослолын нөлөөллийг тохируулах, микро хүрээлэлд буй зүйлд тохируулга хэрэггүй. Ийм маягаар хөлдөөх ба хөргөх хос функцаас оролт, гаралтын утгыг ямар нэг байдлаар энэ хоёр функционал хооронд хуваарилах хэрэгтэй. Хоёр тасалгааны харьцангуй, эрчим хүчний шаардлагын хэмжүүр дээр, мөн түүнчлэн: Vadj = Vc × (tr - tc)(tr - 5) гэж тооцсон мэдэгдэж байгаа температурын тохируулгатай эзлэхүүн дээр үндэслэн үүнийг хийж болно. Vc - тасалгааных нь температур, tr - өрөөний температур, tc - хөргөгчийн тасалгааны температур ба 5оС - стандарт температур байна.

13

MNS ISO/TR 14049 : 2002 Хэрэв “se-д ногдох бүтээгдэхүүн” гэж хөлдөөгч ба хөргөгчийг задлан шинжлэн, хоёр тасалгааны хоорондох өөр өөр харьцаатай хоёр хөлдөөх ба хөргөх хослолыг харьцуулах боломж нь эцсийн эцэст захиалагчийн нүдэнд өртөх бодит байдал зэргээс хамаарна. Энэ тохиолдолд техникийн коэффициентоор (жишээлбэл, температурын тохируулгатай эзлэхүүнээр) зөрүүтэй байдлыг тохируулах нь төдийлэн зохимжтой биш. 5 Тогтолцооны заагийн болон тогтоож буй оролт, гаралтын үйл явцын нэгжийн утгын холбогдолтой жишээ 5.1 Стандартын эх бичвэрийн тухай ISO 14041 нь 5.3.5-т мэдүүлснээр:

- Анхны тодруулах зүйлийг ердийн үед бодитой өгөгдлийг ашиглан хийнэ. Оролт, гаралтын утгыг судлах үед нэмэлт өгөгдлийг цуглуулсны дараа бүрэн дүүрэн тодотгож өгөх ба мэдрэмжийн шинжилгээнд хамруулах нь зүйтэй;

- Тогтоосон шалгуур болон зөвшөөрөх аргыг тов тодорхой бичнэ;

- Хэд хэдэн шалгуурыг АМҮ-ний практикт a) масс, b) эрчим хүч ба c) байгаль

орчинтой холбоотой зүйлийг багтааж буй судалгаанд оролтын утгыг шийдвэрлэхийн тулд ашиглана;

a) масс: Шалгуур гэж массыг ашиглаж байгаа үед тохиромжтой шийдэл нь хуримтлагдах байдлаараа (загвар болгож байгаа бүтээгдэхүүний тогтолцооны массыг оруулах утга руу) тодорхойлсон процентоос илүү хувь нэмрээ оруулж байгаа утгыг судалгаандаа тооцохыг шаардаж болно. b) эрчим хүч: Үүнтэй төстэй шалгуур гэж эрчим хүчийг ашиглаж байгаа үед тохиромжтой шийдэл нь хуримтлагдах байдлаараа бүтээгдэхүүний тогтолцооны эрчим хүчний тодорхой процентоос илүү хувь нэмрээ оруулж байгаа утгыг судалгаандаа тооцохыг шаардаж болно. c) байгаль орчны хамааралтай зүйл: Байгаль орчинд холбоотой шалгуурын талаархи шийдвэр нь бүтээгдэхүүний тогтолцооны өвөрмөц өгөгдлийн ангилал бүрийг үнэлсэн тоо хэмжээ рүү нэмж тодорхойлсон процентоос илүү хувь нэмрээ оруулж байгаа утгыг судалгаандаа тооцохыг шаардаж болно гэжээ.

5.2 Ерөнхий төсөөлөл АМҮ-ний судалгааны зорилго нь өвөрмөц өгөгдлийн ангиллыг сонгох чиг хандлагыг хангана. Өвөрмөц өгөгдлийн сонголт нь оролт, гаралтын утгын талаар дэлгэрэнгүй жагсаалтыг оруулж болох, эсхүл судалгааг шалгаж байгаа тухайн асуултад онцлог байж болно. Тогтолцооноос гарах өгөгдлийг ангиллын зорилго, хамрах хүрээний жагсаалтад оруулсан байна. Эрчим хүчний хэмнэлт нь байгалийн нөөцийн ашиглалт, түүнээс гарган авах зүйлд мэдэгдэхүйц нөлөөтэй байж болох ба голдуу ойлгоход хялбархан учраас АМҮ-нд багтаана.

14

MNS ISO/TR 14049 : 2002

АМҮ-ний судалгааны хамрах хүрээнд оруулж буй сонгосон материалын зарцуулалтад хамаарч буй шийдвэр нь энэ үр дүнд нөлөөлнө. Судалгааны учрыг тайлбарлахад нөлөөлсөн нь мэдээж, материалын зарцуулалтыг багтаах нь чухал. Материалын оролт, гаралтын утга ба тогтолцооны заагийг сонгох үйл явцыг 3 дугаар зураг дээр дүрслэн харуулсан. 5.3 Тодорхойлж байгаа бүтээгдэхүүний тогтолцооны нэгж, тэдгээрийн зааг Судалгааны зорилго, хамрах хүрээнд таарах бүтээгдэхүүн хангамж, ашиглалтын үе шатанд бүтээгдэхүүний тогтолцоог бүрдүүлж байгаа нэгж үйл явцыг зөвшөөрвөл зохино. 4 дүгээр зураг нь холбогдох оролт, гаралтын утга бүхий нэгж үйл явцын талаархи тогтсон ойлголтыг дүрслэн үзүүлж байна. Нэгж үйл явцын тухай жишээ нь хөнгөн цагааныг хайлуулах, түүнийг хэсэг хэсгээр үйлдвэрлэхээр байж болно. Нэгж үйл явцын ажил нь түүхий эд, эсхүл бүтээгдэхүүний тогтолцоонд цаашид боловсруулах завсарын бүтээгдэхүүнд хоёрдугаар зэргийн материал, эрчим хүч болон байгаль орчинд дамжиж орохтой холбоо бүхий завсарын материал (цэвэршүүлсэн хөнгөн цагаан)-ын утгыг шилжүүлнэ. Энэ мэдээллийн дагуу шилжүүлэх ажлыг явуулж, тусгай үйл явцаар тогтоож болно. Дараа нь судалгааны зорилготой холбоо бүхий асуудлыг тайланд орууж, онцлог байршлын жагсаалтыг бэлтгэнэ.

Òîäîðõîéëæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîãòîëöîîíû íýãæ ¿éë ÿâö ( 5.3 )

Íýãæ ¿éë ÿâö á¿ðò àíõäàã÷ ºãºãäëèéã öóãëóóëàõ ( 5.4 )

Ìàòåðèàë, ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëò íîðìûí àíõíû ¿íýëãýý ( 5.5 )

Øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàæ áóé ä¿ðýì ( 5,6 )

Îðîëò/ ãàðàëòûí óòãà áà òîãòîîñîí òîãòîëöîîíû çààã ( 5.7 )

3 äóãààð çóðàã – Îðîëò, ãàðàëòûí óòãà áà òîãòîîñîí òîãòîëöîîíû çààãèéí åðºíõèéé òºñººëºë

15

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Àãààðûí áîõèðäîë

ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë îðóóëàõ

Íýãæ ¿éë ÿâö

Ýð÷èì õ¿÷ ºãºõ

íýìýëò ìàòåðèàë îðóóëàõ

Çàâñàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í

Äàãàâàð á¿òýýãäýõ¿¿í

Óñíû áîõèðäîë Õàÿãäàë áîëîâñðóóëàëò

Õºðñíèé áîõèðäîë

4 ä¿ãýýð çóðàã – Íýãæ ¿éë ÿâöûí òîãòñîí îéëãîëòûí òóõàé æèøýý

Нэгж үйл явцын заагийг тогтоохын тулд бодит өгөгдөл бүхий бүтээгдэхүүний тогтолцооны хамгийн өчүүхэн хэсгийг тодорхойлохдоо сонирхсон хүн амын дотор хуваарилах газрыг холбож өгнө. Тухайн хуваарилах газраас гүйцэтгэсэн онцлог үйл явцад чанар өөрчлөгддөг учраас хуваарилалтын журмын хэрэгцээг багасгах үүднээс нэгж үйл явцын ажлын заагийг тогтооно. Цагаан гуурсан шилийг үйлдвэрлэх нэгжийг дүрсэлж, нөгөө нэг жишээг холбогдох оролт ба гаралтын утгаар нь 5 дугаар зураг дээр харуулсан.

16

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Øèëíèé õýëòýðõèé

Õºíäèé, öàãààí øèë

Øèë:

Ò¿¿õèé ýä

Ñîä (Na2CO3) Áóëàã øàíä

Õ¿õýð õ¿÷ëèéí íàòðè (Na2SO4)

55%-èéí õýëòýðõèéòýé

öàãààí ãóóðñàí øèëíèé

¿éëäâýðëýë

Êàëþìèòà/Calumite

Àììèàê (NH3) Ãóóðñàí øèëíèé ¿éëäâýðëýëèéí õàÿãäàë Íàòðèéí ø¿ëò (NaOH)

Òîñëîõ ìàòåðèàë Õàéëñàí áà åðäèéí òîñ; Óñíû áîõèðäóó-ëàëò

(Buwal 250, 1996) Õºðãºëòèéí óñ

Íèéòèéí çîðèóëàëòòàé öàõèëãààí ñ¿ëæýý-

íèé ýð÷èì õ¿÷ Àòìîñôåðò ãàðàõ õàÿãäàë

Àøèãò ìàëòìàëûí ò¿ëø

Äèçåëèéí òîñ

* Түүхий эд: - доломит (уулын чулуулаг) **Агаар бохирдуулах бодис: - аммиак

- жонш - хлорт устөрөгч - шохойн чулууны тоос - фторт устөрөгч - болор элс - нүүрстөрөгчийн

давхар исэл - хүхрийн давхар исэл

- нүүрстөрөгчийн дан исэл - азотын исэл - хар тугалга - тоос

5 дугаар зураг – Цагаан гуурсан шилний үйлдвэрлэлийн нэгж үйл явцыг дүрслэн харуулсан жишээ

17

MNS ISO/TR 14049 : 2002 5 дугаар зураг – Цагаан гуурсан шилний үйлдвэрлэлийн нэгж үйл явцыг дүрслэн харуулсан жишээ ( үргэлжлэл ) Модуль: Шил: 55%-ийн хэлтэрхийтэй цагаан гуурсан шилний үйлдвэрлэл (Buwal 250, 1996)

Салбар: баглаа боодлын үйлдвэрлэл

Оролтын утга Материалын ангилал Нэгж Тоо хэмжээ

Шилний хэлтэрхий: хоёрдогч түүхий эд Бусад тогтолцоо-ноос гарах бүтээг-дэхүүн

кг 601.30

Доломит: түүхий эд Ердийн зарцуулалт кг 72.50 Жонш: түүхий эд Ердийн зарцуулалт кг 31.10 Шохойн чулууны тоос: түүхий эд Ердийн зарцуулалт кг 27.00 Болор элс: түүхий эд Ердийн зарцуулалт кг 253.10 Сода (Na2CO3) Завсрын

бүтээгдэхүүн кг 62.80

Хүхрийн хүчлийн натрий (Na2SO4) Завсрын бүтээгдэхүүн кг 3.20

Калюмати /Calumite/ Завсрын бүтээгдэхүүн кг 6.50

Аммиак (NH3) Завсрын бүтээгдэхүүн кг 0.30

Натрийн суурь (50%-ийн NaOH) Завсрын бүтээгдэхүүн кг 21.40

Тосолгооны материал Завсрын бүтээгдэхүүн кг 0.662

Хөргөлтийн ус Ердийн зарцуулалт кг 1.70 Хотын сүлжээнээс авсан цахилгаан (Swiss) Завсрын

бүтээгдэхүүн кВт⋅ц 291.00

Дизелийн тос (үйлдвэрлэл) Завсрын бүтээгдэхүүн кг 0.14

Түлш (нэгдсэн шатаах ажил) Завсрын бүтээгдэхүүн кг 152.4

Гарах утга Цагаан гуурсан шил Завсрын

бүтээгдэхүүн кг 1000.00

Усны зарцуулалт Завсрын бүтээгдэхүүн м3 1.68

Гуурсан шилний үйлдвэрлэлийн хог хаягдал Завсрын бүтээгдэхүүн кг 4.44

Гуурсан шилний үйлдвэрлэлийн тусгай хог хаягдал Завсрын бүтээгдэхүүн кг 0.65

Аммиак: агаар бохирдуулах бодис Ердийн зарцуулалт г 0.72 Хлорт устөрөгч: агаар бохирдуулах бодис Ердийн зарцуулалт г 53.3 Фторт устөрөгч: агаар бохирдуулах бодис Ердийн зарцуулалт г 14.80 Нүүрстөрөгчийн давхар исэл: агаар бохирдуулах бодис Ердийн зарцуулалт кг 521 Нүүрстөрөгчийн дан исэл: агаар бохирдуулах бодис Ердийн зарцуулалт г 27.80 Хүхрийн давхар исэл: агаар бохирдуулах бодис Ердийн зарцуулалт г 1292.00 Азотын исэл: агаар бохирдуулах бодис Ердийн зарцуулалт г 1158.80 Хар тугалга: агаар бохирдуулах бодис Ердийн зарцуулалт г 44.60 Тоос: агаарт бохирдол үүсгэх Ердийн зарцуулалт г 589.60 Хайлуулсан өөх ба тос: усны бохирдуулалт үүсгэх Ердийн зарцуулалт г 42.00

5 дугаар зураг – Цагаан гуурсан шилний үйлдвэрлэлийн нэгж үйл явцыг дүрслэн харуулсан жишээ

18

MNS ISO/TR 14049 : 2002

5.4 Нэгж үйл явц бүрийн анхдагч өгөгдлийн цуглуулга Өгөгдөл цуглуулах журмыг эцсийн эцэст цуглуулахаар зэхэж байгаа өгөгдлөөс хуваарилах газрын багахан хэмжээний дээж болгон оруулах анхны өгөгдлийн бодит байдлын хяналтын үр дүнгээр удирдаж болно. Нийлүүлэгчид асуулгыг төлөвлөж, хуулбарлан илгээхдээ сайн бодож хийнэ. Гэвч асуулга нь хангалттай ганцхан арга биш. Жишээ ба тайлбартай, нэлээд илэрхий асуулгыг хүн бүхэн асуултыг нь ижилхэн ойлгох баталгаа байхгүй. Ийм болохоор хариулахдаа болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Асуулгыг илгээхийн өмнө ба илгээснээс хойш телефоноор холбоо барихад хариултын тоо, чанар нь хоёулаа өсч болно. Гадаадын компаниудтай ажиллахдаа тухайн эх хэл дээр мэдээж тодорхой байх боловч, бусад хэл дээр дэлгэрэнгүй бус, эсвэл ойлгомжгүй байж болох (жишээлбэл, “баррель”, “el”, “га”, “т”, “тонн” гэх мэт) нэгжүүд ба товчилсон нэрэнд онцгой анхаарах хэрэгтэй. Товчилсон нэр ба холбогдох “SI” нэгжийг хэрэглэсэн талаар асуух хэрэгтэй. Нэгж үйл явц бүрт шаардлагатай ерөнхий мэдээллийг дараахь байдлаар бүтцэд нь бий болгож болно. Үүнд:

- нэгж норм (жишээлбэл, өгөгдлийг килограмм тосонд ногдохоор өгсөн байна). Нэгж үйл явцын нэгж норм нь нэг ба түүнээс олон удаа оруулж, эсхүл гаргаж буй материал, эсвэл эрчим хүчний зарцуулалтын норм байна. Бас нэгж норм нь зарим хугацааны хэмжүүр байж болно;

- өгөгдөл нь юуг багтааж байгаагаар, ө.х., нэгж үйл явцын эхлэл ба төгсгөл, мөн

өгөгдөл нь хоёрдугаар зэргийн санаа бодол, баглаа боодол, цэвэрлэгээ, захиргаа, зах зээл, судлагаа ба хөгжил, лабораторийн байгууламжтай холбоотой функц (халаалт, гэрэлтүүлэг, ажлын хувцас, тээврийн асуудал, гуанз, бие засах газар), машин ба үйлчилгээг багтааж байна уу, эсвэл үгүй юү гэдгээр;

- байгууламжийн газар зүйн байршлаар;

- хэрэглэсэн технологи буюу технологийн түвшингээр;

- хэрэв нэгжийн боловсруулах ажил нь нэгээс олон бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж

байгаа бол байгаль орчны хуваарилалтын өөрчлөлттэй холбоотой өгөгдлөөр байршуулсан бол хэрхэн үүнийг хийснээр бий болгоно.

дараахь мэдээллийг ганцхан оролт, гаралт утга бүрийн хувьд тодруулах хэрэгцээ байж болно. Үүнд:

- өгөгдлийг цуглуулах хугацааг, мөн түүнчлэн өгөгдөл нь бүхэлдээ заасан хугацааны дундачийг, эсвэл үүнийг зөвхөн хэсгийг нь танилцуулж байна уу гэдгээр;

- өгөгдлийг хэрхэн цуглуулсан ба хэмжих газар, хэмжих арга, тооцох арга (хэрхэн

дундачийг тооцсныг оруулаад) ба бололцоотой хасах ба зөвшөөрөх аргын ач

19

MNS ISO/TR 14049 : 2002

холбогдлыг эдгээр нь хэрхэн төлөөлж байгаагаар (жишээлбэл, “сардаа 1 дээж”, “тасралтгүй хэмжилт, “бүртгэсэн зарцуулалтаас тооцсон”, “үнэлгээ өгсөн”);

- өгөгдлийн цуглуулга ба цуглуулсан огноо, хариуцах хүний овог нэр;

- батлах журам эдгээр болно.

Оролт ба гаралтын утгыг аль болохоор тодорхой бус утгын (стандарт хазайлт ба түгэлтийн хэлбэр төдийгүй, наад зах нь интервал мэтийн статистикийн мэдээлэл илүү тохиромжтой) заалтаар өгвөл зохино. Орж буюу ирж буй суваг (жишээлбэл, “хувийн усан хангамжийн ус”), мөн гарч байгаа зарцуулалтын чиглэлийг байгаа газарт нь мэдүүлвэл зохино. Урсгалаараа буй, эсвэл байгаль орчин (жишээлбэл, урсгал ус руу цэвэршүүлсэн ус) руу гарч байгаа, эсвэл техникийн боловсруулалт хийж, тэндээс гарч байгаа бол авч үзэхэд хялбар байвал зохино. Зарим нормын хувьд бас чанарыг (жишээлбэл, хуурай бодисын найрлага, тосны агуулга, эрчим хүчний хэмжээг) мэдүүлэхэд чухал. Тээврийн хувьд тусад нь нэгжийн ажил гэж үзэж тайланд оруулах нь тохиромжтой. Тээврийн тогтолцоог тогтоосон дэд бүтэц (жишээлбэл, замын, шугамын, дамжуулах хоолойн, усан тээврийн, төмөр замын), хөдөлгөөнтэй зөөх хэрэгсэл (жишээ нь ачааны машин, нисэх онгоц, контейнер) ба эрчим хүчний эх сурвалж (жишээлбэл, дизелийн, цахилгаан) гэж хуваана. Тээврийн төрөл бүрд дараахь, утгыг тайланд оруулж болно. Үүнд:

- эрчим хүчний төрөл ба зай (жишээлбэл, километрээр), тээврийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн (масс×зай, жишээ нь кг•км) хоёулангаар нь илэрхийлсэн тоо хэмжээ;

- зай ба тээврийн гүйцэтгэл үзүүлэлттэй хоёулантай нь холбоо бүхий байгаль

орчны өөрчлөлт;

- хоосон гүйлтийн тээврийг оруулаад, дундаж ачааны процент ба үүнд ашигласан тохируулах хүчин зүйл.

5.5 Материалын болон эрчим хүчний зарцуулалтын анхны үнэлгээ Өгөгдлийн анхны цуглуулга дээр суурилан материалын болон эрчим хүчний зарцуулалтын анхны үнэлгээг 4; 5 дугаар хүснэгтэд шилэн лонхны жишээгээр үзүүлсэн. 5 дүгээр хүснэгт - Агуулгын хувьд буурахаар эрэмбэлж, жагсаасан шилэн

лонхонд орох хатуу биет

20

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Материал Тоо хэмжээ Нэгж Нийт тоо Нүүрс (хүрэн ба хар нүүрс)а

Түүхий нефтьа

ЭлсаЛаазны хэлтэрхий ба бусад ганаШохойн чулуу ба шохойа

Бусад тогтолцооны холбогдолтой шилний хэлтэрхийа

Байгалийн хий (6.22 м3) а

Натрийн исэла

Хүхрийн хүчила

ЦавууаКаолин ба холбогч утасb

Саванb

Хүхэр, хүчлийн натри Гипохлорид

Өнхрүүлгийн тос

Хлор Хлорт натри Хүчилтөрөгч Цагаан тугалгаb

Антрицид нүүрс Хүхрийн давхар исэл Тодорхойгүй Давхар исэл Устөрөгч Ковальтын исэл

53.1 43.7 8.7 7.3 6.9 6.8 4.9 4.5 4.0 2.7 1.1 0.7 0.6 0.5 0.06 0.05 0.048 0.030 0.030 0.030 0.025 0.020 0.020 0.012 0.005 0.002 0.002

кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг кг

53.1 96.8 105.5 112.8 119.7 126.5 131.4 135.9 139.9 142.6 143.7 144.4

Нийт дүн 145.8 кг +өгөгдөл нь бодитой бус хэвлэлийн бэх ба будагb+ус 7000 л а 5.6.1-д байгаа массын хуваарилалтыг шийдвэрлэх дүрэмд байгаа сэдвийг үз. b 5.6.3-д байгаа байгаль орчинтой холбоотойүйлийг шийдвэрлэх дүрэмд байгаа сэдвийг үз. 5 дугаар хүснэгт – Дотор талд нь шууд зарцуулсан цахилгаан, дулааны

боловсруулалт г. м. зүйл, тээвэр ба анхны түүхий эд гэж хуваасан шилэн лонхны амьдралын мөчлөгийн үе шатанд зарцуулж буй эрчим хүчний боловсруулалт

Эрчим хүч шууд хэрэглэж буй ашиглалт

Цахилгаан %

Дулааны %

Тээвэр %

Анхны түүхий эд

% Түүхий эд материалын гаргалт, баяжуулалт 0.1 2.6

Шилний үйлдвэрлэл 4.5 14.2 Сэгсрэх ба юүлэх ажил 64.4 61.4 Ашиглалт (хэрэглэгчдэд хөр-гөх хэрэгцээ) 15.9

Дахин боловсруулж ашиглах ажил (шилэн хэсгийн цэвэр-лэгээ)

0.1

Шатаалтыг оролцуулан гар ажиллагаатай хог хаягдал 2.9

Шошго- амьдралын нийт мөч- 4.4 8.8 60.6

21

MNS ISO/TR 14049 : 2002 лөг Лонхны орой – амьдралын нийт мөчлөг 10.2 10.5 12.9

Хайрцаг – амьдралын нийт мөчлөг 0.5 2.5 23.6

Хуваарилалт 79.1 Хуваарилалтаас бусад тээвэр 20.9 Нийт дүн % 100 100 100 100 Нийт дүн, кВт⋅ц буюу МЖ-иар 78 кВт⋅ц 750 кВт⋅ц 743 МЖ 67 МЖ 5.6 Ашиглаж буй шийдвэрлэх дүрэм Шийдвэрлэх дараахь дүрмийг дэс дараалан ашиглаж болно. 5.6.1 Массын хуваарилалтыг шийдвэрлэх дүрэм Масс дээр тулгуурласан материалын оролтын утгыг хасах шийдвэрийг байнга хэрэглэсээр байна. Нэгж үйл явцын оролт массын утгын таван процентоос багаар хасч байгаа материал, эсхүл тогтолцоонд оролтын нийт массын нэг процентоос бага хувь нэмрээ болж байгаа зүйл г.м эрхийн дүрмийг ном хэвлэлд нийтлэг оруулж байна. Гэхдээ өгөгдлийн чанарын үүднээс дурын өвөрмөц материалын оруулах хувь нэмрээс илүүтэй, судалгаандаа тогтолцоонд хуримтлагдах хувь нэмэр дээр тулгуурласан шийдвэрлэх дүрмийг хэрэглэх нь зүйтэй. Тохиромжтой шийдвэрлэх дүрэм нь бүтээгдэхүүний тогтолцооны оролтын нийт массын утгаар тогтоосон хувь хэмжээнээс илүү нийт хуримтлагдах дүн бүхий бүх материалыг оруулахыг шаардаж болно. Жишээ нь: 4 дүгээр хүснэгтэд байгаа шилэн лонх бүхий тогтолцооны хувьд тогтолцоо руу урсан орох нийт массын 99 %-иас их оруулсан бүх материалын нийлбэр нь байна гэж шийдвэрлэх дүрэм нь тогтоосон байна. Энэ шийдвэрлэх дүрэм дээр тулгуурлан ганцхан одон тэмдгээр тэмдэглэсэн материалуудыг оруулна. Үлдэж байгаа материалыг цаашдын судалгаанаас хасч болно. 5.6.2 Эрчим хүчний шийдвэрлэх дүрэм Дан ганцхан массын шалгуур дээр тулгуурлаж байгаа оруулан боловсруулах ажил нь тооцолгүй чухал үр дүнг гаргаж ирнэ. Масс нь материалын ач холбогдлын чухал заалт байхад, зарим материал нь бусад зүйлээс илүү их эрчимтэй эрчим хүчтэй байна. Ийм болохоор задлан шинжилсэн тогтолцооны хуримтлагдах эрчим хүчний шаардлага дээр тулгуурласан шийдвэрлэх дүрмээр масс дээр тулгуурласан шийдвэрлэх дүрмийг хавсаргаж зөвлөлгөө өгөх боломжтой. Жишээ нь: Шилэн лонхны хувьд эрчим хүчний шаардлагыг 5 дугаар хүснэгтэд жагсаасан. Шинжилгээ нь зөвхөн оролтын холбогдолтой хуурай жинд үндэслэсэн бол тэр орхиж болох зарим чухал боловсруулах үйл явцыг харуулж байна. “Сэгсэрч дүүргэх” ба “Ашиглалт (хэрэглэгчид ашиг тустай хөргөх ажиллагаа)” нь хоёулаа маш бага оролтын материалтай байдаг ч, эрчим хүчний шаардлагын үүднээс голлох хувь

22

MNS ISO/TR 14049 : 2002

хэмжээг тооцож байна. Бүх үйл явцын нийт дүн нь тогтолцооны нийт эрчим хүчний 99 %-иас илүү байгааг оруулснаар шийдвэрлэх дүрэм нь байж болно. 5.6.3 Байгаль орчинтой холбоо бүхий зүйлийг шийдвэрлэх дүрэм Шилний жишээнд хэрэглэсэн массын шалгуурт байгаль орчинтой холбоотой зүйлийн шалгуурыг хавсаргаж болно. Чухалд тооцогдох хортой бохирдуулах бодисын оруулалтын хувь нэмрийг магадлах материалын чанарын үнэлгээ нь 4 дүгээр хүснэгтэд b зүүлтээр тэмдэглэснийг нэмж оруулах материалд хүргэнэ. Байгаль орчинд холбоотой зүйлийн шийдвэрлэх тоо хэмжээний дүрмийг өвөрмөц өгөгдлийн ангилал, эсвэл нөлөөллийг үнэлэх ангилал бүрийн хувьд тогтоож болно. Шилэн лонхны жишээнд шийдвэрлэх дүрмийг хуримтлагдах хувь нэмэр ангилал бүрийн хувьд анхлан тооцсон тоо хэмжээний 90 %-ийг хамруулж байгаа боловсруулах ажлыг багтаасан шийдвэрлэх дүрмийг хэрэглэнэ. Жишээ нь: “Хүний эрүүл мэндэд хортой, бохирдол бүхий агаар“ гэсэн нөлөөлөх байдлын ангиллын хувьд энэ нь уг ангиллын 90 %-ийг бүрдүүлж байгаа “агаар хортой бохирдуулах бодис болох хар тугалга”, мөн “азотын исэл” гэсэн өгөгдлийн ангилалд ойролцоо үр дүнг оруулна (6 дугаар хүснэгтийг үз). Энэ нь хар тугалга агаар бохирдуулсны (бусад тогтолцооноос авсан шилний хэлтэрхий орсны) улмаас тусдаа үйл явц гэж үзэж, шилний үйлдвэрлэлийг оруулан тооцоход хүргэнэ. 6 дугаар хүснэгт –“хүний эрүүл мэндэд хохирол учруулах хоруу чанар, агаар” гэсэн болзошгүй нөлөөллийн ангилалд наад зах нь 90 %-ийн хувь нэмэр оруулах боломжтой шилэн лонхны тогтолцооны үйл явц Хар тугалга (56 %) Шилний үйлдвэрлэл (72 %)

Бусад дулаан гаргалт (20 %) Цахилгаан үйлдвэрлэл (7 %) Тээвэрлэлт (1 %)

Азотын исэл (34 %) Тээвэрлэлт (73 %) Дулаан гаргалт (15 %) Цахилгаан үйлдвэрлэл (12 %)

5.7 Тогтоосон оролт, гаралтын утга, тогтолцооны зааг Дээр дүрсэлсэн үйл явцыг ашиглан АМҮ-ний судалгаанд багтсан оролт, гаралтын материал ба тогтолцооны заагийг тогтооно. Энэ үйл явц нь масс, эрчим хүч ба байгаль орчинтой бүхий зүйлийн үнэмлэхүй хэмжээний харьцаагаар нэмэлт мэдээллийг олж авахад тустай. Ийм болохоор эдгээр шийдвэрлэх дүрэм нь АМҮ-ний судалгааны ерөнхий чанарыг сайжруулах боломжтой, эдгээр салбарын ухаалагаар сонгож авах хугацаа болон нөөцийг хэмнэхэд чиглүүлнэ. 6 Хуваарилалтаас зайлсхийх жишээ 6.1 Стандартын эх бичвэрийн тухай Хуваарилах журмын хувьд ISO 14041 стандартын 6.5.2-т мэдүүлснээр бол:

23

MNS ISO/TR 14049 : 2002

- Оролт, гаралтын утгын нэгж үйл явц бүрийн хувьд ашигласан хуваарилах журмыг баримтжуулж, нотолгоотой байна.

гэсэн ба мөн 6.5.3-т:

- дараахь алхмын ухаалаг журмыг хэрэглэнэ” гэжээ. Үүнд: а) 1-р алхам: Боломж гарах бүрд хуваарилах ажлыг:

1) 2 буюу түүнээс олон дэд үйл явцад нэгж үйл явцыг хуваарилах, хуваах замаар ; 2) 5.3.2-т заасан шаардлагыг анхааран дагалдах бүтээгдэхүүнтэй холбоо

бүхий нэмэлт функцийг оролцуулан үйлдвэрлэлийн тогтолцоог өргөтгөх замаар зайлуулах нь зүйтэй.

6.2 Ерөнхий төсөөлөл Энэ бүлэг нь ISO 14041 стандартын онцлог удирдамжийг хэрэглэж, уян хатан байдлыг хялбар болгож хуваарилахаас зайлсхийх талаар хоёр жишээгээр харуулж байна. 6.3 ба 6.4-т хоёр жишээг 6 дугаар зураг дээр тусгасан болно. Õóâààðèëàëòààñ

çàéëñõèéõ

Õóâààãäàæ áàéãàà íýãæ ¿éë ÿâö

Õàðèëöàí ººð ä¿íòýé òîãòîëöîîã õàðüöóó-ëàõàä ºðãºòãºõ çààã

6 äóãààð çóðàã – Õóâààðèëàëòààñ çàéëñõèéõ òàëààðõè æèøýý- åðºíõèé òºñººëºë 6.3-т байгаа жишээ нь нэгжийн боловсруулах ажлыг хуваах замаар хуваарилах ажлаас зайлсхийж байгааг дүрсэлж байна. 6.4-т байгаа жишээ нь хоёр сайжруулсан сонгох сонголт нь ижилхэн эцсийн бүтээгдэхүүний ижил тооны зүйлийг гаргаж байгаагаар тогтолцооны заагийг өргөтгөхөд оршино. Энэ арга нь нийт нөөцийн зарцуулалт ба байгаль орчинд гарах хэмжээг жишсэн байхаар уян хатан бөгөөд дулааны ижилхэн тоо хэмжээг энэ хоёр сонголт бий болгож байгааг баталгаатай болгож байна. 6.3 Хуваарилбал зохих нэгж үйл явцыг хоёр, эсхүл түүнээс олон үйл явцад

түгээн хуваарилалтаас зайлсхийх тухай жишээ

24

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Үйлдвэрлэл нь дотооддоо тусдаа салбаргүй ч, заримдаа бүтээгдэхүүнийг хуваарилах ажлыг хийнэ. Жишээлбэл, энэ байрласан газарт онцлог боловсруулалттай уялдаа бүхий зүйлд гүнзгий оролгүй, өгөгдлийн цуглуулгыг дэлгэрэнгүй байдлаар тухайлсан байршилд гүйцэтгэвэл ийм байдал ажиглагдаж болно. Шаардлагагүй хуваарилалтыг 7 дугаар зураг дээр үзүүлснээр чухалчлан үзэж, зөрүүтэй утгын орчимд авчирч болно. Энэ тохиолдолд, хромоор бүрсэн ба органик бүрхүүлтэй ороомгийн хоорондох хуваарилалтыг хромон бүрхүүлтэй ороомгийн үйлдвэрлэл рүү органик бүрхүүлтэй шугам дээр гарч байгаа уусгагчийн зарцуулалттай холбоо бүхий байгаль орчны хувьд оролт, гаралтын утгын хуваарилалтын орчимд авчирч байна. Энэ нь зарцуулалтаараа дээд талын бүх үе шатад үр дагавар нь гарч болно (хэрэв бүрэх шугамд хоёуланд нь өөр өөр ашигтай бол).

Õðîìîîð á¿ðýõ øóãàì Øààðàã

Êîêñûí ¿éëäâýð

Õººðãºí çóóõ

Ãàíãààð õèéõ àæèë

Õàëóóíààð îðîîõ

Õ¿éòíýýð îðîîõ

Á¿ðýýñ òàâèõ øóãàì

Îðãàíèê á¿ðõ¿¿ë òàâèõ

à

Õýìíýëò: Õðîì ãýõ ìýò áî õ

áîõèðäóóëà

äèñ

Îðãàíèê á¿ðõ¿¿ëòýé îðîîìîã

Çàðöóóëàëò: Óóñãàã÷ ãýõ ìýò

Õàÿãäàë áîõèðäóó-ëàõ áîäèñ

7äóãààð çóðàã – Õóâààðèëàëòûã òîãòîîõîîð íàðèéâ÷èëñàí ºãºãäëèéã öóãëóóëàõ, õî¸ð ººð òîãòîëöîîíä õóâààõààñ çàéëñõèéõ òîãòîëöîî

Õðîìîîð á¿ðñýí îðîîìîã

Энэ тохиолдолд өгөгдлийн цуглуулга нь хромон ба органик бүрхүүлд хоёуланд нь ач холбогдол өгч байгаа бол байгаль орчны хувьд оролт ба гаралтын утгыг хоёр шугамын хооронд хуваарилах шаардлага байна. Боловсруулах хоёр ажилд, ганцхан бүрэх шугамын нэгжийн боловсруулах ажлыг салгахын тулд өгөгдлийг тусад нь цуглуулах шаардлага бий. 6.4 Өөр өөр үр дүн гарах тогтолцоог харьцуулах заагийг өргөтгөж,

хуваарилахаас зайлсхийх тухай жишээ Хэрэглэгч ашигласны дараа нийлэг баглаа боодлыг сэргээж хэрэглэхээс нь хамааруулан өөр өөр бүтээгдэхүүн боловсруулж гаргана. Жишээ ёсоор 8 дугаар зураг нь 1 кг нийлэг хаягдлын сэргээн боловсруулахтай холбоо бүхий оролт, гаралтын утгыг харуулж байна. Нэг жишээ бол, дахин боловсруулж ашиглах материалыг багтааж байгаа бөгөөд мөн энд дайвар бүтээгдэхүүнээр гарах уян хатан хальс ч бий. Нөгөө нэг

25

MNS ISO/TR 14049 : 2002 сонголт нь сэргээгдэх эрчим хүчийг багтаах бөгөөд дагалдах дулааныг ч бий болгож байна. Дахин боловсруулж ашиглаж байгаа материал ба сэргээгдэх эрчим хүч нь өөр өөр бүтээгдэхүүн гаргаж буй учраас байгалийн нөөцийн зарцуулалт, байгаль орчны бохирдол гэсэн энэ хоёр сонголтыг шууд жишиж болохгүй. Эдгээр хоёр сонголтын тооцооны харьцуулалтын ажилд тус дэмжлэг өгөхийн тулд 9 дүгээр зураг дээр үзүүлснээр тогтолцооны өргөтгөлийг хэрэглэнэ.

1 êã õóâàíöàð ìàòåðèàëûã äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ çàìààð

Áàéãàëü

îð÷èíä áî- õèðäóó- ëàëò ¿¿ñ- ãýõ, æèøýý: ÑÎ2 õàÿã- äàë áîäèñ

Öóãëóóëàõ àæèë Òýýâýðëýëò ßëãàí àíãèëàõ Áîëîâñðóóëàëò Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷

Áàéãàëü îð÷èíä áîõèðäîë, ¿¿ñãýõ æèøýý íü: ÑÎ2 õàÿãäàë áîäèñ

1 êã õóâàíöàðûã ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ áîëãîí õýðýãëýõ çàìààð

ýð÷èì õ¿÷, óñíû õýìíýëò

ͺºöèéí õýìíýëò Æèøýý: Àíõäàã÷

ýð÷èì õ¿÷íèé áà óñíû õýì-íýëò

ͺºö-èéí õýì-íýëò Æèøýý: Àíõ-äàã÷

Ìàòåðèàëûã äàõèí áîëîâñ-ðóóëæ àøèãëàõ

Áîëîâñðóó-ëàëò

àíãèëàõ

ßëãàí

Òýýâýðëýëò

Öóãëóóëàõ àæèë

Ãàðàõ ¿ð ä¿í

Óÿí õàòàí õàëüñ (0.8 êã) Äóëààí (28 ÌÆã) Ãàðàõ ¿ð ä¿í

8 äóãààð çóðàã – Ìàòåðèàëûã äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ, ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ áîëãîæ õýðýãëýõòýé õîëáîãäñîí æèøýý

26

Öóãëóóëàõ àæèë Òýýâýðëýëò ßëãàí àíãèëàõ Áîëîâñðóó-ëàëò Ìàòåðèàëûã äàõèí áî-ëîâñðóóëæ àøèãëàõ

Óóðõàé Òýýâýðëýëò Óóð ¿éëä-âýðëýë

1 êã õóâàíöàð õàÿãäëûã äàõèí

áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ

Äóëààí ãàðãàõ ¿éë ÿâö òýíö¿¿ ÷àíàð Àíõäàã÷ íººö

Áàéãàëü îð÷èíä áîõèðäóó-ëàõ áîäèñ, Æèøýý: ÑÎ2, õàÿãäàë áîõèð áîäèñ

Öóãëóóëàõ àæèë Òýýâýðëýëò ßëãàí àíãèëàõ Áîëîâñðóó-ëàëò Ñýðãýýãäýõ Ýð÷èì õ¿÷

Óóðõàé Òýýâýðëýëò Öýâýðëýõ àæèë Õàëüñíû ¿éëäâýðëýë

1 êã õóâàíöàðõàÿãäàëààð ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõ

Õàëüñ ¿éëäâýðëýõ òýíö¿¿ ÷àíàð íü

Áàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë, Æèøýý íü: ÑÎ2, áîäèñ

ͺºö-èéí õýìíýëò Æèøýý: Ýð÷èì õ¿÷íèé, óñíû õýì-íýëò

ͺºö-èéí õýì-íýëò, Æèøýý: Ýð÷èì õ¿÷íèé, Óñíû Çàðöóó- ëàëò

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Ãàðàõ ¿ð ä¿í 0.8 êã óÿí õàòàí õàëüñ áà 26

ÌÆ äóëààí

Ãàðàõ ¿ð ä¿í 0.8 êã óÿí õàòàí õàëüñ áà 26

ÌÆ äóëààí

Èæèëõýí ¿ð ä¿í

9 ä¿ãýýð çóðàã – Òîãòîëöîîíû çààãèéã ºðãºòãºõ æèøýý

Сайжруулсан хоёр сонголтын арга нь эцсийн бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг ижилтгэж байхаар тогтолцооны заагийг өргөтгөж байна. Материалыг дахин боловсруулж ашиглах арга замыг анхны нөөцөөс 26 МЖ-тай тэнцэх (бас нэмэлт үйл явц гэдгийг мэдснээр) гаргаж хамтруулна. Түүнээс гадна анхдагч нөөцөөс 0.8 кг уян налархай хальсыг бий болгож, мөн тэнцэх хэмжээний сэргээгдэх эрчим хүчний үүсвэрийн нэмэлт мэдээлэл бий болгож байна. Энэ аргаар ижилхэн тооны хуванцар ба дулааныг бий болгодог учраас бүх нөөцийн зарцуулалт, байгаль орчны бохирдуулах бодисыг харьцуулан жишиж болно. Хоёр ба түүнээс олон нэр төрлийн бүтээгдэхүүнд зөвшөөрөх ижилхэн аргын сонголтыг харьцуулахаар бид ашиглаж болно. Энэ тогтолцоонд нэмэлт үйл явцыг шинжлэж буй тогтолцооны хоорондох үед анхаарч тодруулах хэрэгтэй. Үүнийг тодорхойлохын тулд:

- судалж буй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь хугацааны явцад тогтворгүй байна уу (жижиг зах зээлд холбоо бүхий тэдгээрийн технологийн ялгавартай байж болох тохиолдолд), эсвэл үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь тогтвортой байна уу (ачааллыг бага зэрэг ихэсгэн хэрэглэх боломжтойг тохиолдолд) гэдгийг;

- жижиг зах зээл бүрт онцлог нэгж үйл явц нь үл хамаарах байдлаар шууд

нөлөөлж байна уу (нэгж үйл явцыг хэрэглэх боломжтой тохиолдолд ), эсвэл мөн:

- зах зээлийг хангаж буй аливаа үйл явц, эсхүл технологи нь заавал

мөрдүүлэхээр албадаж байгаа (гарах үр дүн нь хэрэглээг хайхраагүй учраас тэдгээрийг хэрэглэх боломжтой тохиолдолд )-г;

- захиалгагүй нийлүүлэгчид, эсхүл технологи нь хамгийн их буюу бага өртөгтэйг, мөн дараа нь нэмэлт бүтээгдэхүүний хувьд хэрэгцээ нь ерөнхийдөө өссөн, эсхүл буурч буй цөөн тооны нийлүүлэгчид, аль эсхүл технологийг мэдэх шаардлагатай тохиолдолд зах зээл нь нээлттэй бөгөөд түүнд хүргэж өгснийг мэдэх хэрэгтэй.

Технологитой уялдуулж, мөн 9.3.3 дугаар зүйлийг үзнэ үү.

27

MNS ISO/TR 14049 : 2002 7 Хуваарилалтын тухай жишээ 7.1 Стандартын эх бичвэр Хуваарилах журмын талаар ISO 14041 стандартын 6.5.3-т мэдүүлснээр бол:

- Дараахь шаталсан журмыг хэрэглэнэ гэжээ. Үүнд: a) 2 дугаар алхам: хуваарилалтаас зайлсхийж чадахгүй бол тогтолцооны оролт, гаралтын утга нь тэдгээрийн хоорондох бодит уялдаа холбоог тусгах замаар өөр өөр бүтээгдэхүүн, эсвэл функцийн хооронд хаалт болно; ө.х., эдгээр оролт, гаралтын утгыг тогтолцоогоор дамжуулан хүргэсэн функцийн, эсвэл бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг өөрчлөх замаар тусгана. b) 3 дугаар алхам: бодит уялдаа холбоо нь дан ганц хуваарилах үндэс болох буюу хэрэглэж чадахгүй бол тэдгээрийн хоорондох бусад харьцаанд тусгах арга замаар бүтээгдэхүүний болон функцийн хооронд оролтын утгыг хуваарилах нь зүйтэй. Жишээ нь оролт, гаралтын өгөгдлийг бүтээгдэхүүний эдийн засгийн ач холбогдлын харьцаагаар нь дайвар бүтээгдэхүүний дунд хуваарилж болно. 7.2 Ерөнхий төсөөлөл Сонгосон хоёр жишээг ISO 14041 стандартын 6.4.2-д дүрсэлсэн шаталсан журмын дагуу танилцуулсан бөгөөд тухайн бодит уялдаа холбоог тусгаж байгаа арга замаар хуваарилах боломжтой юу гэсэн асуултад хариулахаар үндэслэл болгосон. Нэг жишээ нь тийм гэж хариулж байна. Өөрөөр хэлбэл, хуваарилалтыг цэвэр бодит уялдаа холбоогоор дамжуулан энэ стандартын 7.3.1-т заасан жишээ болно. 7.3.2 нь хуваарилах бодит уялдаа холбоо нь бодитой бус бөгөөд эдийн засгийн цэвэр арга замыг хайсан жишээгээр хангаж байна.

Õóâààðèëàëòûã òîãòîîõ

Áîäèò óÿëäàà îîã àøèãëàæ

÷àäñàí óó? õîëá

Áîäèò

Ýäèéí

çàñãèéí

7.3.1 Öýâýð

ôèçèêèéí 7.3.2

Öýâýð õýìíýëòèéí

Òèéì ¯ã¿é

28

MNS ISO/TR 14049 : 2002

10 äóãààð çóðàã – Õóâààðèëàõ æóðìûí

æèøýý- Åðºíõèé òºñººëºë 7.3 Жишээнд тодорхойлох зүйл 7.3.1 Бодит ажлын харилцаагаар хуваарилах жишээ Сав боодлын тогтолцоог судлах, АМҮ-нд сав боодлын үйлдвэрээс бөөний, эсхүл жижиглэнгийн худалдаачдад тараах зүйл нь бараагаар дүүргэсэн сав боодол орно. Хэрэв судалгааны зорилгын агуулга нь салангид сав баглаа боодлын “амьдрал”-ын мөчлөгийн тооцоон дээр гүйцэтгэхийг шаардаж буй бол уг асуудлыг тухайн баглаа боодол, түүний агуулгын хооронд дахь тооцооны өгөгдлийг бодолцож, хуваарилан шийдвэрлэж болно. Ачаа, хурд ба замын нөхцөл байдал зэргээс хамааран тээврийн хэрэгсэл нь тодорхой хэмжээний түлшийг зарцуулах боловч, энэ жишээ нь зөвхөн ачааны масс, эзлэхүүн дээр төвлөрч байна. Энгийн байдлаар тайлбарлахын тулд1 шатахуун зарцуулалт ба ачааны массын шугаман хамаарлыг ачаатай машинд хэрэглэнэ. Нөгөө талаас ачааны машины замд хоосон гүйлтэд зарцуулсан шатахууныг нормын дагуу тогтмол гэж үзнэ.( 11 дүгээр зураг ). Тээврийн хэрэгслээс бохирдуулах бодис гаргасан гэж бас үзнэ.

À÷ààíû òºëáºðò ºãºõ õóâü

À÷ààíû æèíä îðîõã¿é õóâü

À÷ààíû ìàññ

11 äãýýð çóðàã – Òýýâýðëýæ áóé à÷ààíààñ õàìààðñàí à÷ààíû ìàøèíû ò¿ëøíèé çàðöóóëàëò

Тээврийн зорилго нь хамгийн их боломжтой барааг зөөж байгаа боловч, ачааны машины даацийн нэг хэсгийг тээвэрлэх хэрэгтэй баглаа боодол үргэлж эзлэнэ. Эндээс баглаа боодлын масс, түүнчлэн түүний хийц загвар нь хамгийн их барааны ачаалалд 1 Àëèâàà ýíãèéí á¿òýöòýé ç¿éëýý áóðóó àøèãëàõã¿éí òóëä ¿íýìø¿¿ëýõ õýðýãòýé.

29

MNS ISO/TR 14049 : 2002 авч үзэх боломжтой нөлөөлөлтэй байна. Хуваарилахын тулд 1-рт, ачааны машины даац буюу эзлэхүүн багтаамжийн хэмжээг ханатал нь ашигласан уу гэдгийг шалгах ба баглаа боодлын хувь хэмжээг тодорхойлбол зохино. Энэ нь дараахь байдлаар анхдагч 5 утгыг шаардаж байна. Үүнд:

- ачааны машины хамгийн их даац - ачааны машины эзлэхүүн багтаамжийн хамгийн их хэмжээ

- агуулга зүйлийн нягт

- агуулга зүйлийн тухайн үеийн ачаалал

- баглаа боодлын тухайн үеийн ачаалал эдгээр болно.

Дараахь зүйл бол ачааны машины хамгийн их даац нь тухайн ачаатай тэнцүү байгаа гэж үзсэн массыг хуваарилах, ачааны машины эзлэхүүн багтаамжийн хэмжээг ашиглаж байгаа хоёр жишээ байна. Үүнд:

1) Даацийн ашиглалт: 40 тоннын даацтай ачааны машин ба хамгийн ихдээ 25 тоннын ачааны төлбөр төлж, 25 тонн дүүрэн баглаа, өөрөөр хэлбэл бүрэн даацаар баглаа боодлыг тээвэрлэж байна. Баглаа боодлын хувь хэмжээ 5 тонн байна. Энэ нь даацын 20 %-ийг сав, баглаа боодолд зарцуулсан гэсэн үг бөгөөд тэдгээрт зориулж энэ тээвэр (жинг үл тооцсон ба ачааны төлбөр)-ээр байгаль орчинд 20 %-ийн нөлөөллийг бий болгосон байна.

2) Эзлэхүүн багтаамж ашиглалт: Мөн энэ машины багтаамж, даацын хэмжээнд нь тултал ачсан бөгөөд ижилхэн бараагаар дүүргэсэн 15 сав, баглаа боодлыг зөөвөрлөж байна. Хамгийн ихдээ 17 тонн барааны нийт төлбөрийн 2 тонных нь сав, баглаа боодолд ногдоно. Ашигласан сав баглаа боодлын материал овор хэмжээ ихтэйн улмаас хамгийн их гэхэд л 60 %-ийн барааны төлбөрийг хийсэн нь зөвхөн 15 тонныг зөөжээ. Ачааны машины даацын 40 %-ийг сав, баглаа боодолд зарцуулсан бөгөөд ачааны машины жинг үл тооцон тээвэрлэлтийн 40 % нь сав, баглаа боодолд хамаарч байна.

Гэхдээ бүх барааны төлбөртэй уялдан сав баглааны хувь хэмжээ нь түүнд зориулсан барааны төлбөрөөс байгаль орчинд нөлөөллөх байдалд зөвхөн 12 %-ийг үзүүлж байгаа нь 12 % гэсэн үг. 7.3.2 Цэвэр эдийн засгийн үндэслэл дээр хуваарилах жишээ Нефть боловсруулах үйлдвэрээс битумыг болон мөн дайвар болох бензин, керосин, хий ба түлшний тос мэтийн бүтээгдэхүүнийг гаргаж авсан. Боловсруулах үйлдвэр нь 5 %-ийн битум ба 95 %-д дагалдах бусад бүтээгдэхүүнийг гаргаж болно. Энгийн болгохын тулд2 нефтиэс гарах зүйл, тээвэрлэлт болон боловсруулах үйлдвэрийг 12 дугаар зурагт үзүүлснээр нефтийн нөөц, түлшний зарцуулалт, тээвэрлэлтийн үед гарах бохирдуулах бодис жишээлбэл, VOC мэтийн бохирдуулах бодис, боловсруулах үйлдвэрийн хог хаягдлын, жишээ нь зарцуулсан катализаторын хомсдолыг багтааж байгаа оролт, гаралтын цогц {Di} өгөгдөлтэй нэг нэгжийн үйл явцын талаар харуулна.

30

MNS ISO/TR 14049 : 2002

\ ͺºöèéí çàðöóóëàëò

Íåôòü íýðýõ Òýýâýðëýëò Öýâýðëýãýý

Áèòóì

ÁåíçèíÊåðîñèí Õèéí òîñ Ò¿ëøíèé òîñ

Íýðýëòýýð ìàññûí 95 % íü

Õàÿãäàë áîõèðäóó- ëàõ áîäèñ

Íýðýëòýýð ìàññûí 5 %

12 äóãààð çóðàã – Áèòóì ¿éëäâýðëýõ ÿâöûí òóõàé æèøýý

2 Аливаа энгийн болгох нь түүнийг буруу ашиглахаас зайлсхийхэд зөв арга болно. Түүхий нефтийн бүтээгдэхүүний оролтод дагалдах бүх бүтээгдэхүүнд үндэслэж, зөвхөн битумын үйлдвэрлэлийг тодорхойлох замаар хуваарилалтаас зайлсхийхээс өөр аргагүй. Ийм болохоор битум ба тохирох аргаар дагалдах бусад бүтээгдэхүүнд хамаарах оролтын цогц {Di} өгөгдлийн хувь хэмжээтэй хуваарилалтын F коэффциентыг олсон. F коэффциентээр үржүүлсэн {Di} өгөгдөл нь битумд нэгдэж, байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг харуулж байна. Дараагийн алхам бол бодит магадлуур нь хуваарилалтын коэффциентыг тооцох үндэслэл байна уу гэдгийг тодорхойлоход оршино. ISO 14041 стандартын дагуу эдгээр бодит уялдаа холбоо нь уг бүтээгдэхүүн дэх тоо хэмжээний өөрчлөлтөд үндэслэж, оролт гаралтын утгыг өөрчилсөн аргыг тусгавал зохино. Ийм бодит магадлуурыг олохоор ашигласан нэг журам нь хэрхэн цогц өгөгдөл нь бүтээгдэхүүний гарах утгад байгаа энэ өөрчлөлтийн дагуу хувирч байгааг олохын тулд өөр өөр дагалдах бүтээгдэхүүний хоорондын уялдаа холбоог хувиргахад оршино. Өөр өөр металл А ба В хэсгийг лакаар будах жишээнд ( ISO 14041 стандартын В.3 бүлгийн 3 дугаар жишээг үз.) бодит магадлуур ( лакдах бүтээгдэхүүний тодорхой гадаргууг )-ыг тодотгож чадсан бөгөөд тогтолцоонд хамаарах бүтээгдэхүүнд тоо хэмжээг өөрчилснөөр, өөрөөр хэлбэл лакдсан металл хэсгийн хоёр төрлийн уялдаа холбоог хувирган үзүүлж байна,

31

MNS ISO/TR 14049 : 2002 Битумын болон дагалдах бүтээгдэхүүний массын харьцаа зөвхөн эрчим хүчний зарцуулалтыг багтааж буй үйл явцын магадлуурын мэдэгдэхүйц өөрчлөлттэй өчүүхэн заагт хувирах учир энэ журмыг үл хэрэглэнэ. Ийм тохиолдолд аливаа бодит магадлуурыг жишээлбэл масс, урвуу холбоо бүхий эрчим хүч, дулааныг дамжуулах чадвар, зуурамтгай чанар, тодорхой масс зэргийн магадлуурыг битум ба дагалдах бүтээгдэхүүний хоорондох тухайн бодит харилцааг тусгаж буй магадлуурыг тодорхойлохын тулд авч үзжээ. Энэ тохиолдолд заримдаа массыг хэрэглэх боловч, бүх эдгээр магадлуурыг бусдаас тохиромжтой гэж итгэх аргагүй. Энэ жишээнд битум болон дагалдах бүтээгдэхүүний харилцаа хувирахгүй баримт нь бодит хуваарилалтыг хэрэглэхгүй гэдгийг зааж байна. Ийм болохоор ISO 14041 стандартад санал болгосон 3 дахь сонголтыг, өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн хуваарилалтыг хэрэглэнэ. Сүүлийн гурван жилийн дундаж утга ёсоор нэг килограмм битумын зах зээлийн үнэ нь дагалдах бүтээгдэхүүний дундаж утгын 50%-ийн зах зээлийн үнэ байна гэдгийг санаж болно. Энэ өрөмдөх, сорох, тээвэрлэх ба нефть цэвэрлэхээс шалтгаалах зүйл нь битумын үйлдвэрлэлээс илүү тохиромжтой дагалдах бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл юм гэсэн үг. Тэгвэл хуваарилах коэффициент нь {Di} өгөгдөл бүрийн 2.5 %-ийг битумд болон энэ өгөгдлийн 97.5 %-ийг дагалдах бүтээг-дэхүүнд хуваарилж болно гэдгийг өгүүлж байгаа F = 0.5×0.05 = 0.025 байна. Массыг хуваарилах битумын тохиолдолд {Di} өгөгдөл бүрийн 5 %-ийг гүйцэтгэж болох юм гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. 8 Дахин боловсруулж ашиглах үед хуваарилах журмын тухай жишээ 8.1 Стандартын эх бичвэрийн тухай Дахин боловсруулж ашиглахын тулд ISO 14041 стандартын 6.5.4-т мэдүүлснээр: - 6.5.2 ба 6.5.3 дугаар зүйл дэх хуваарилалтын зарчим, журмыг мөн дахин ашиглах болон дахин боловсруулж ашиглах нөхцөлд хэрэглэнэ. Тэгэхдээ эдгээр нөхцөл нь дараахь шалтгааны улмаас нэмэлт боловсруулалтыг шаардана: a) дахин ашиглах болон дахин боловсруулж ашиглах нь (сайн хольсноор, дахин ашиглах /дахин боловсруулж ашиглахтай харьцуулж болох сэргээгдэх эрчим хүчний бусад үйл явц) түүхий эд болон эцсийн зайлуулж хаях болон явуулах нэгж үйл явцтай холбоо бүхий оролт, гаралт нь нэгээс олон бүтээгдэхүүний тогтолцоог хамтран эзэмших гэсэн утгыг агуулж болно; b) дахин ашиглах болон дахин боловсруулж ашиглах нь материалын анхны шинж чанар нь дараагийн хэрэглээнд өөрчлөгдөж болно; c) нөхөн сэргээгдэх үйл явцтай холбоотойгоор тогтолцооны заагийн тодорхойлолтод онцгой анхаарах шаардлагатай. Хуваарилалтын хэд хэдэн журам нь дахин ашиглах болон дахин боловсруулж ашиглахад тохиромжтой. Материалын анхны шинж чанарын өөрчлөлтийг тооцож үзнэ. Зарим журам нь ISO 14041 стандартад зарчмын хувьд 4 дүгээр зураг дээр дүрслэн

32

MNS ISO/TR 14049 : 2002

харуулсан бөгөөд дээрх шаардлагад хэрхэн хандаж болохыг тайлбарлахын тулд дараахь байдлаар ялгана:

Òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîãòîëöîîíû òåõíèêèéí òîäîðõîéëîõ

Äàõèí áîëîâñ-ðóóëæ àøèãëàõààð õóâààðèëàõ æóðàì

Òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîãòîëöîî-íîîñ ãàðàõ ìàòåðèàëûã èæèë á¿-òýýãäýõ¿¿íèé òîãòîëöîîíä äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ ìàòåðèàë

Õààëòòàé õ¿ðä

Õààëòòàé õ¿ðä

Íýýëòòýé Õ¿ðä

Ìàòåðèàëûí óãààñ áóé øèíæ ÷àíàðûã ººð÷ëºëã¿é äàõèí áî-ñðóóëæ àøèãëàõ

Òóõàéí íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîã-òîëöîîíîîñ ãàðàõ ìàòåðèàëûã ººð á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîãòîë-öîîíä äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ Ìàòåðèàëûí óãààñ

áóé øèíæ ÷àíàðûã ººð÷ëºí äàõèí áî-ëîâñðóóëæ àøèãëàõ.

ISO 14041 – 4 äóãààð çóðàã – òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîãòîëöîîíû òåõíèêèéí òîäîðõîé-ëîëò áà äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ õóâààðèëàõ æóðìûí õîîðîíäîõ ÿëãàà

Íýýëòòýé Õ¿ðä

- хуваарилалтын журмыг хаалттай хүрдэд зориулсан бүтээгдэхүүний тогтолцоонд

хэрэглэнэ. Түүнчлэн дахин боловсруулж ашиглахаар болсон материалын анхны шинж чанарын өөрчлөлтгүй бүтээгдэхүүний тогтолцоонд нээлттэй хүрдийг хэрэглэнэ. Энэ тохиолдолд хоёрдогч материалын хэрэглээ нь цэвэр (анхдагч) материалыг шилжүүлдэг учир хуваарилалтын шаардлагаас зайлсхийвэл зохино. Гэвч нээлттэй хүрдний тогтолцоонд тохиромжтой, цэвэр материалын анхны хэрэглээ нь доор үзүүлсэн нээлттэй хүрдний хуваарилалтын журмыг мөрдөж болно;

- нээлттэй хүрдний хуваарилалтын журмыг материал бусад бүтээгдэхүүний тогтолцоон доторх дахин боловсруулж ашиглах болон анхны шинж чанар нь өөрчлөлтөд өртөж, нээлттэй хүрд бүхий бүтээгдэхүүний тогтолцоонд хэрэглэнэ. 6.5.3-т дурдсан нэгж үйл явцад зориулсан хуваарилалтын журмыг түүний үндэслэл болгон хэрэглэнэ: - физик шинж чанар; - эдийн засгийн ач холбогдол (тухайлбал эхний утгатай хамаарах үлдэгдлийн утга);

эсвэл

- дахин боловсруулж ашиглах дараагийн хэрэглээний тоо.

- Нэмж хэлэхэд, тухайлбал уг бүтээгдэхүүн ба дараачийн бүтээгдэхүүний тогтолцооны хооронд сэргээгдэх үйл явцын хувьд 6.5.2-т үзүүлснээр хуваарилалтын зарчмыг баримтлан ажиглалтыг хангаж тодорхойлно” гэсэн байна.

33

MNS ISO/TR 14049 : 2002 8.2 Ерөнхий төсөөлөл Эдгээр гурван жишээ нь хаалттай хүрд бүхий тохиолдлыг, нээлттэй хүрд бүхий журамтай нээлттэй хүрд бүхий тохиолдлыг болон бүрэн нээлттэй хүрд бүхий тохиолдлыг тус тус харуулж байна.

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõààð õóâààðèëàõ

8.3.1 Õààëòòàé

õ¿ðä

8.3.2 Íýýëòòýé õ¿ðä

(õààëòòàé õ¿ðäòýé æóðàì)

8.3.3 Íýýëòòýé õ¿ðä

13 äóãààð çóðàã – Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ æèøýý- Åðºíõèé òºñººëºë

8.3 Жишээгээр тодорхойлох Сонголт бүхий фторт устөрөгчийн хөргөгч гэж ашигласан HFC-134а үйлдвэрлэх үйл явцад этиленээр нэг түүхий эд болгон хангадаг ч, түүний хувь хэмжээ ( 0.05 нэгж ) нь урвалд орохгүй бөгөөд дахин боловсруулж ашиглах бодис болгон хэрэглэнэ. Энэ ажилд хаалттай хүрд бүхий хуваарилалтын журмыг хэрэглэнэ. Гаргасан этилен нь дараачийн зүйлд хэрэгцээтэй, түүний оролтын нийт тэнцүү чанарын хэмжээг дамжуулах цэвэр зарцуулалт нь үйлдвэрлэх мөчлөгт 0.95 нэгжээр буурна. Энэ үйл явц нь этилений (оролтын) зарцуулалтын хувьд цэвэр бус байж болно. Цэвэрлэх ажлын үе шатыг судлах, тогтолцооны заагийг өргөтгөхөд гарах цэвэр материал гэж дахин боловсруулж ашиглах этилен нь чанарын хувьд ижил түвшинд хүрснийг нэмж болно. Хаалттай хүрд бүхий хуваарилалтын журам нь өргөтгөсөн тогтолцоонд хэрэглэх боломжтой хэвээр үлдэх бөгөөд хуваарилах хэрэгцээгүй байна. Энэ тохиолдолд зарцуулалтын диаграммыг 14 дүгээр зураг дээр үзүүлсэн.

34

MNS ISO/TR 14049 : 2002

14 ä¿ãýýð çóðàã –Õààëòòàé õ¿ðäèéí äàãóó äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ æèøýý- Çàðöóóëàëòûí äèàãðàìì

HFC-134à-ÃÈÉÍ ¯ÉËÄÂÝÐËÝË

ÖÝÂÝÐËÝÕ ÀÆÈË (àëäàã-äàëã¿é)

0.5 íýã-æèéí ýòèëåí

Ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í

0.95 íýãæòýé “öýâýð” ýòèëåí

1.0 íýãæòýé ýòèëåí Энэ жишээн дээр этилений цэвэр зарцуулалтыг ижилхэн хэвээр үлдэх боловч, бусад зарцуулалт болон дамжуулалт жишээлбэл, цахилгааны зарцуулалтыг энэ тогтолцооны амьдралын мөчлөгийн тооцоон дээр нэмж судална. 8.3.2 Хаалттай хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглах нээлттэй хүрдийн

талаархи жишээ Бүтээгдэхүүний онцлог тогтолцоонд дахин боловсруулж ашиглах ажил нь эргүүлэн хэрэглэх шил, ган, хөнгөн цагаан г.м. бүтээгдэхүүний муу сайнаас үл хамааран хоёрдогч материалын нэгдсэн фондод орно. Бүтээгдэхүүний онцлог тогтолцоо нь хоёрдогч түүхий эд энэ нэгдсэн фонд руу орох бөгөөд тэр нэгдсэн фондоос хоёрдогч материалаар хангана. Хэрэв нэгдсэн фонд ба бүтээгдэхүүний амьдралын онцлог мөчлөгийн хоорондох хоёрдогч түүхий эдийн импорт ба экспорт нь тэнцүү байвал бүтээгдэхүүний онцлог тогтолцооны хувьд аливаа асуудалгүй. Хаалттай хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглах үйл явц гэж загварчилна. Хэрэв хоёрдогч түүхий эдийн цэвэр экспорт, эсхүл импортлох бараа байгаа бол нээлттэй хүрд (хаалттай хүрд бүхий журмын дагуу) байх бөгөөд дагалдах бүтээгдэхүүнийг гараар ялган хуваарилах ажиллагааг авч үзэх шаардлагатай. Тэдгээрийг экспортлох, эсхүл импортлох үед дахин боловсруулж ашиглахаар хуваарилах асуудал нь ашиг тустай болно. Хөнгөн цагааны үйлдвэрлэлийн холбогдолтой жишээ нь энэ асуудлыг тодорхойлох бөгөөд хуваарилах асуудлыг шийдвэрлэх саналыг гаргаж өгнө. 15 дугаар зураг нь хөнгөн цагааны баглаа боодлын амьдралын мөчлөгийг хялбарчлан үзүүлж байна.

35

MNS ISO/TR 14049 : 2002 Хөнгөн цагааны баглаа боодлын хувьд тодорхой зүйлийг шаардаж байгаа бодит технологид хоёрдогч түүхий эд болох хөнгөн цагааны найрлагыг тогтоосон хувь хэмжээг ашиглана. Ийм болохоор хаягдал металлын тоо хэмжээ энэ тогтолцоонд буй оролт хэмжээнээс их байна. Яагаад гаргаж буй цэвэр төмрийн хаягдал бүтээгдэхүүний тогтолцооны гадна байгаа нээлттэй хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглахад хэрэглэж байгаа нь энэ болно. Нэгдсэн фондод оруулж буй төмрийн цэвэр хаягдлыг дагалдах бүтээгдэхүүн гэж үзнэ. Энэ хуваарилах асуудлыг шийдвэрлэх санаа нь тогтолцооны заагийг өргөтгөхөд оршино. Түлхүүр асуулт : “Хөнгөн цагааны үйлдвэрийн хаягдлын цэвэр үр ашиг нь юу вэ ? ”. Хариулт нь :

- хоёрдогч хөнгөн цагааны хэмжээг бодитойгоор хэрхэн яаж өсгөж байгаа; - цэвэршүүлж гарган авсан хөнгөн цагааны тоо хэмжээ ямар болох.

“Хуваарилалтаас зайлсхийх тогтолцооны заагийн өргөтгөл”-ийн аргын улмаас бусад бүтээгдэхүүний тогтолцоонд жишээлбэл, хөнгөн цагаанаар хийсэн цонхны гууны үйлдвэрлэлд (16 дугаар зураг) цэвэр металл хөнгөн цагааныг орлуулахтай холбогдуулан бүтээгдэхүүний онцлог тогтолцооноос гарах цэвэр хөнгөн цагааны хаягдлын үр нөлөөг тооцох боломж бий. 15 дугаар зураг дээр дахин эргүүлэн боловсруулах зуухнаас гарах цэвэр хаягдлыг боловсруулах ажил нь байгаль орчинд дахин сөрөг нөлөөллийг бий болгоно. Гэвч 16 дугаар зурагт w кг цэвэр хөнгөн цагааны үйлвэрлэлээр солих үед байгаль орчинд ашигтай талыг авч үзнэ. Журмын дагуу хоёрдогч түүхий эдээр хөнгөн цагааныг үйлдвэрлэх ажил ба ижил бүтээгдэхүүнийг, ө.х., цэвэр материалаар хийсэн ижил бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хоорондын зөрүүтэй байдлыг тооцно. Энэ хоёрын хооронд байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөлд хамаарах зөрүү нь цэвэршүүлэн гаргасан хаягдлын үр ашиг ба хөнгөн цагаан сав боодлын тогтолцоог судлахад итгэл төрүүлнэ. Бүтээгдэхүүнийг онцлон үзэх зүйлийн хувьд эдгээр нөлөөллийг цэвэр хөнгөн цагааны болон хоёрдогч түүхий эд болох хөнгөн цагааны үйлдвэрлэлийн тохируулсан технологийг салгах байдал дээр тулгуурласан. Хаалттай хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглах тухай загварчлалын хүрээнд тооцно (17 дугаар зураг). Энэ нь цэвэр хөнгөн цагааны үйлдвэрлэл ба хоёрдогч хөнгөн цагааны үйлдвэрлэлийн боловсруулах ажил нь бүтээгдэхүүний тодорхой тогтолцоо, түүний зах зээл дээр тогтвортой нөхцөл ив ижилхэн, эсвэл маш их ялгаатай биш байхыг, мөн анхдагч болон хоёрдогч түүхий эд болох хөнгөн цагааны онцлог үзүүлэлт нь ив ижилхэн, эсвэл төсөөтэй байхыг шаардана. Хаалттай хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглах загварчлалд дараахь зөвшөөрөх аргыг хэрэглэнэ. Үүнд:

- 15 дугаар зураг дээр үзүүлснээр гагцхүү ижилхэн 100 кг-ын хөнгөн цагааны баглах материалын үйлдвэрлэл

- ижилхэн, гагцхүү 110 кг-ын бүтээгдэхүүнд онцлог хөнгөн цагаан хаягдлын

хэмжээг сэргээж хэрэглэх ажил болно.

36

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Öýâýð õºíãºí öàãààíû ¿éëäâýðëýë

Áàãëàæ áîîõ ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë

Áàãëàà áîîäëûí ¿éëäâýðëýë

Àøèãëàëò

Õàÿãäàë çàéëóóëàõ æóðàì

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàëòàä îðóóëàõ çóóõ

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ

80 êã-èéí õºíãºí öàãààí áàãëàà áîîäîë

100 êã õºíãºí öàãààí

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàñàí õàÿãäàë 20 êã

õ êã õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýä áîëîõ õºíãºí öàãààí

ó êã àíõäàã÷ õºíãºí öàãààí z êã

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàñàí õàÿãäàë 60 êã

Àøèãëàñàí áàãëàà áîîäîë 80 êã

Õºíãºí öàãààí õýðýãñýë (110-z) êã

ñýðãýýæ àøèãëàñàí õàÿãäàë

Áóñàä

Áóñàä á¿òýýãäý-õ¿¿íèé àìüäðàëûí ìº÷ëºãò àøèãëàõ õàÿãäàë

Áàðèëãûí õºíãºí öàãààí ìàòåðèàë

Áóñàä

Òîãòîëöîîíûçààã

15 äóãààð çóðàã - Õºíãºí öàãààíû áàãëàà áîîäëûã íýýëòòýé õ¿ðäèéí äàãóó äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ æóðìûí äàãóóõ íýýëòòýé õ¿ðä

37

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Өргөтгөсөн тогтолцооны зааг

Барилгын хөнгөн цагаан материалын амьдралын мөчлөг

Öýâýð õºíãºí öàãààíû ¿éëäâýðëýë

Ñàâ áîîäëûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë

Áàãëàà áîîäëûí ¿éëäâýðëýë

Àøèãëàëò

Õàÿãäàë çàéëóóëàõ æóðàì

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàëòàä îðóóëàõ çóóõ

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ

80 êã õºíãºí öàãààí áàãëàà áîîäîë

100 êã õºíãºí öàãààí

Ñýðãýýæ àøèã-ëàñàí õàÿãäàë 30 êã

õ êã õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýä áîëîõ õºíãºí öàãààí

ó êã àíõäàã÷ õºíãºí öàãààí

z êã

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàñàí õàÿãäàë 60 êã

Àøèãëàñàí áàãëàà áîî- äîë 80 êã

W êã õºíãºí öàãààí

(110-z) êã ñýð-ãýýæ àøèãëàñàí

15äóãààð çóðàã - Õºíãºí öàãààíû áàãëàà áîîäëûí íýýëòòýé õ¿ðäòýé äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ æóðìûí äàãóóõ íýýëòòýé õ¿ðä

Öýâýð õºíãºí öàãààíû ¿éëäâýðëýë

Äàõèí áî-ëîâñðóóëæ àøèãëàõ çóóõ

Áàðèëãûí õºíãºí öàãààí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë

Áàðèëãûí õºíãºí öàãààí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë

W êã õºíãºí öàãààí

+ --

38

MNS ISO/TR 14049 : 2002

8.3.3 Дахин боловсруулж ашиглах талаархи нээлттэй хүрд

Öýâýð õºíãºí

öàãààíû ¿éëäâýðëýë Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõààð çóó-õàíä îðóóëàõ

ó êã àíõäàã÷ õºíãºí öàãààí

110 êã õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýä áîëîõ õºíãºí öàãààí

110 êã

Òîãòîëöîî íû çààã

Áàãëàæ áîîõ ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë

Ñýðãýýæ àøèãëàñàí

õàÿãäàë 30 êã

100 êã õºíãºí öàãààí

Áàãëàà áîîäëûí

¿éëäâýðëýë

Ñýðãýýæ àøèãëàñàí õàÿãäàë 20 êã

Áàãëàà áîîäëûí

õºíãºí öàãààí 80 êã Àøèãëàëò

Äàõèí áîëîâñðóóëæ

Õàÿãäàë çàé-ëóóëàí æóðàì- ëàõ

àøèãëàõ

Àøèãëàñàí áàãëàà

Ñýðãýýæ àøèãëàñàí 60 êã õàÿãäàë

áîîäîë 80 êã

17äóãààð çóðàã –Òóñãàé òåõíîëîãèîð õºíãºí öàãààíûã öýâýðø¿¿ëýõ áàãëàà áîîäëûí õààëòòàé õ¿ðä á¿õèé äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ çàãâàð÷ëàë

39

MNS ISO/TR 14049 : 2002 Энэ жишээ нь цайруулсан картоныг шахуургаар багцаалан боосон баглаа боодлын бүтээгдэхүүний тогтолцоо ( ЦКШБ )-ны талаар дурдана. Энэ дэлгэрэнгүй ойлголтоор тодорхой бүтээгдэхүүний тогтолцоог, эсвэл тоо тэмдгийг нямбай харуулж чадсан уу гэдгийг тусгаагүй. Ашиглаж хуваарилах журмыг физик үзүүлэлт болон дахин боловсруулж ашигласан дараачийн үр дагаварт тус тус үндэслэнэ. Үүнийг 18 дугаар зургийн жишээн дээр зарцуулалтыг нь диаграммаар үзүүлж байна. 8.3.3.1 Õóâààðèëàëòûí ¿íäýñëýë

Ñýðãýýñýí / äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàñàí

ÖÊØÁ ìàòåðèàëûí àøèãëàëòûí òîäîðõîéëîëò

Хуваарилалтын хүчин зүйлээрх үндэслэл нь, өөрөөр хэлбэл тухайн бүтээгдэхүүний эдэлгээний хугацаа дуустал анхдагч (уг) бүтээгдэхүүний тогтолцоотой холбоо бүхий анхдагч бүтээгдэхүүн, дахин боловсруулж ашигласан мяндсан бүтээгдэхүүний хоорондын хуваарилах нийт ачааллыг тусгана. 19 дугаар зураг дээр дараахь диаграммаар хуваарилалтын үндэслэлийг харуулна.

Àøèãëàõ òîîí òîîöîî

Àøèãëàëòûí òîîíä ¿íäýñëýñýí õóâààðèëàëòûí õ¿÷èí ç¿éë

8.3.3.2

8.3.3.3

8.3.3.4

8.3.3.5ßëãààòàé òîãòîëöîîíä ¿éë÷ëýõ ýöñèéí à÷ààëàë

18 äóãààð çóðàã – Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ òàëààðõè íýýëòòýé õ¿ðäèéí òóõàé æèøýýã òîäîðõîéëîõ àëõàì

40

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Îéí àæ àõóéí ìåíåæìåíò

Öàéððóóëñàí êàðòîíûã

øàõóóðãààð áîîõ ¿éëä-âýðëýë

Õóâèðãàõ àæèë

Àøèãëàëò

Îðîí íóòãèéí õàòóó õîã õàÿãäàë öóãëóó-

ëàõ, áóëøëàõ/ øàòààõ, áîðäîî áîëãîõ Ñîíãîëò á¿õèé öóãëóóëãà

8.3.3.2 Сэргээж ашигласан/ дахин боловсруулж ашигласан цайруулсан картоныг шахуургаар багцаалж боосон баглаа боодол (ЦКШБ)-ын материалын ашиглалтын тодорхойлолт Хоёр өөр үндсэн ашиглалт нь хаяхаар багцаалан боож, цайруулсан баглаа боодлын картон материал болох түүхий эдийн цаас болон дахин боловсруулж ашиглах бусад цаасан бүтээгдэхүүний хувьд тодорхой байна. Цаасан эдийг ганц удаа хэрэглэнэ гэсэн ойлголтгүй болж байна. Нөгөө талаас дахин боловсруулж ашигласан бусад цаасан бүтээгдэхүүнийг цаашид сэргээж хэрэглэх ба дахин боловсруулж ашиглахад таатай нөхцөл бүрдэж байна. Энэ жишээнд орон нутгийн хатуу хог хаягдал (ОНХХ) болох 30 %-ийн ЦКШБ-ыг зайлуулах газар руу тээвэрлэх бөгөөд дээр зааснаар 70 %-ийг нь сэргээж, дахин боловсруулж ашиглахаар зохих бүтээгдэхүүний тогтолцоо / үйлдвэр/-нд оруулна.

Ýä ìàòåðèàë Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàñàí á¿òýýãäýõ¿¿í

19 äóãààð çóðàã – Õóâààðèëàëòûí ¿íäýñëýë

41

MNS ISO/TR 14049 : 2002 Сэргээсэн ЦКШБ-ын бүтээгдэхүүний 70 %-ийг хүлээн аваад дахин боловсруулж ашиглах бүтээгдэхүүний тогтолцооны мөн чанар нь янз янз байна. Сэргээсэн нийт мяндасын 25 %-ийг цаасан эдийн үйлдвэрлэлд оруулж үнэлнэ. Сэргээсэн нийт ЦКШБ-ын 75 %-ийг хаалттай, эсхүл нээлттэй хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглахаар өөр бүтээгдэхүүний тогтолцоонд оруулж үнэлнэ. 20 дугаар зураг нь материалын зарцуулалт, хувь хэмжээний тухай мэдээллээр хангана. Хувьсах бүх хэмжигдэхүүнийг дараагийн бүлэгт тайлбарлана. Гарах бүх утгыг тооцоонд хэрэглэх зорилгоор 1.0-той тэнцүү (алдагдалгүй) гэж үзнэ.

(z3-x3) Áóñàä òîãòîëöîîíä äàõèí áîëîâñðóóëàà-ã¿é ìÿíäàñ

z3

x3⋅y3

u13⋅z1⋅y3

Àëäàãäàë u13⋅z1⋅(1⋅y3)

u13⋅z1

1⋅z1

äàõèí áîëîâñ- ëààã¿é ìÿíäàñ

Äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàñàí ìÿíäàñ

Àíõäàã÷ á¿òýýãäýõ¿¿í

z1

Ǻºëð¿¿ëýõ

Ǻºëð¿¿ëýõ

Ýä ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë

Äàõèí õýðýãëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë

Ǻºëð¿¿ëýõ

Äàõèí áîëîâñðóóëààã¿é ìÿíäàñ uu12⋅z1

Àëäàãäàë u12⋅z1⋅(1⋅y2)

u12⋅z ⋅y1 2 12⋅z ⋅y1 2

Äàõèí áîëîâñðóóëààã¿é ìÿíäàñ (u13⋅z ⋅y1 3+x3⋅y )⋅z3 3

Àëäàãäàë ⋅(1⋅yx3 3)

õ3

Äàõèí áîëîâñðóóëàà-ã¿é ìÿíäàñ

20 äóãààð çóðàã – Ãîëîãäñîí, ñýðãýýñýí ÖÊØÁ ýäëýõ¿¿íèéã ººð ººðººð àøèãëàõ æèøýý ( z1= 0.70, u = 0.25, u = 0.75, z12 13 3= x3= 0.5, y2=y3=1.0 )

42

MNS ISO/TR 14049 : 2002

8.3.3.3 Хэрэглээний тоон тооцоо 20 дугаар зургийн туслалцаатай хэрэглээний нийт дүн тоог (u) үнэлэх боломжтой. Өөрөөр хувьсах хэмжигдэхүүн, түүнчлэн томъёоны утга нь дараахь байдалтай байна. z1 анхны ашиглалт ба дахин боловсруулж ашигласны дараах анхдагч

бүтээгдэхүүний хувь хэмжээ; u12 эд материалыг дахин боловсруулж ашигласан z1 мяндасын хувь хэмжээ; u13 дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүн дэх мөн дахин боловсруулж

ашигласан z1 мяндасын хувь хэмжээ; u12 + u13 = 1.0 у2 эд материалын үйлдвэрлэлийн зөөлрүүлсэн мяндасын хэмжээ; у3 дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний зөөлрүүлсэн мяндасын

хэмжээ; z3 дахин дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний хувь хэмжээ; х3 Хаалттай хүрдээр дахин боловсруулж ашигласан хувь хэмжээ; z3 =x3 (Телефон утасны зориулалттай шилэн кабелийг нээлттэй хүрдээр дахин

боловсруулж ашиглахгүй гэж үзнэ,) 20 дугаар зураг дээр үзүүлж буй дахин боловсруулж ашиглах ажилд (z1) мяндасын

ашиглалтын нийт (u) тоог дараахь байдлаар тооцно. u = 1 (дахин боловсруулж ашигласан анхдагч бүтээгдэхүүний анхны ашиглалт) + z1⋅ u12⋅ у2 (эд материалын ашиглалт) + z1⋅ u13⋅ у3 (дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний ашиглалт; эхний

дамжлага) + z1⋅ u13⋅ у3⋅( z3⋅ у3) (дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний ашиглалт;

хоёрдахь дамжлага) + z1⋅ u13⋅ у3⋅( z3⋅ у3)2 (дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний ашиглалт;

гуравдахь дамжлага) … + z1⋅ u13⋅ у3⋅( z3⋅ у3)n-1 (дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний

ашиглалт; n дүгээр дамжлага), эсхүл

43

MNS ISO/TR 14049 : 2002 u = 1+ (z1⋅ u12⋅ у2)+ (z1⋅ u13⋅ у3)⋅[1 + ( z3⋅ у3) + ⋅( z3⋅ у3)2 + …] байна. Сүүлчийн хэсгийг нь тооцон бүлэглэвэл: u = 1+ z1⋅ [(u12⋅ у2)+ ( u13⋅ у3)⋅ ( 1/1 – ( z3⋅ у3))] болон гарна. Ийм болохоор дахин боловсруулж хэрэглэх болсон мяндасын ашиглалтын нийт тоо нь: u = 1+ z1⋅ [(u12⋅ у2)+ ( u13⋅ у3)⋅ ( 1/1 – ( z3⋅ у3))] байна. 8.3.3.4 Хэрэглээний тоонд үндэслэсэн хуваарилалтын коэффициентын тооцоо Хэрэглээний дүн тоог (u) дээрх зүйлд ногдох 2.225 гэж үнэлсэн учраас хуваарилалтын коэффциентыг дараахь байдлаар тооцно. Цайруулан багцаалан боосон баглаа боодлын картоны нийт үйлдвэрлэлийн z1 хувь хэмжээ бусад бүтээгдэхүүний тогтолцооны хүрээнд буй дараачийн ашиглалтын хувийг сэргээх бол нийт ачааллын (1- z1) нь анхдагч (уг) бүтээгдэхүүний тогтолцоонд хэвээр үлдэх бөгөөд тэрхүү ачааллын z1 нь дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний хэрэглээний нийт үр дүнд орно. Анхдагч (уг) материал нь бас энэ хувь хэмжээнд орж байгааг санах хэрэгтэй. Тэгвэл анхдагч (уг) бүтээгдэхүүний тогтолцооны хувьд эцсийн ачаалж байгаа хуваарилалтын коэффициент нь:

(1- z1)+( z1/u) болно. Хэрэглээний тоо хэмжээ дээр нэмсэн уг бүтээгдэхүүнд тулгуурлан хуваарилахад зөвшөөрөх аргыг анхдагч уул тогтолцоо, дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний тогтолцооны бүтээгдэхүүний үр дүнгийн аль алинд нь хэрэглэнэ. z1= 0.7 ба u = 2.225 байгаа учраас анхдагч (уг) бүтээгдэхүүний тогтолцооны хувьд хуваарилах коэффициент нь: (1-0.70)+(0.70/2.225)=0.30+0.3146=0.6146 байна. Үүнтэй төсөөтэй дахин боловсруулж ашигласан ЦКШБ-ыг сэргээсэн материалаас дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний ашиглалтын нийт дүнг гаргаж авбал, хуваарилалтын коэффициент нь: z1⋅(u - 1)/u = 0.70×(2.225 - 1)/2.225 = 0.3854 гэсэн утгатай тэнцүү байна.

44

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Уг анхдагч бүтээгдэхүүний болон дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний тогтолцооны нийт дүнгийн нийлбэр нь 1.0 байна. Үүнийг шалгахад энэ нь чухал. 0.6146+0.3854=1.000 8.3.3.5 Янз янзын тогтолцоонд үйлчлэх эцсийн ачаалал Ачааллыг дараахь байдлаар янз бүрийн тогтолцоонд хуваарилна. Анхдагч (уг) тогтолцооны хувьд функционал нэгжид ногдох ЦКШБ бүх тогтолцооны ачааллыг хуваарилах 0.6146 коэффициентээр үржүүлнэ. Энэ нь тооцоо шинжилгээний үр дүнд хаалттай хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглахын ач холбогдлыг үзүүлж байна. Анхдагч (уг) бүтээгдэхүүний тогтолцооны үнэлгээнд оролтын боломжит хувь хэмжээ нь дахин боловсруулж ашигласан бүтээгдэхүүний тогтолцооны дүн дээр явуулна. Дахин боловсруулж ашиглахаар явуулсан материал бол ач холбогдолгүй хог хаягдлаас илүү үнэ цэнэтэй дагалдах бүтээгдэхүүнтэй төсөөтэй баримтын илэрхийлэл болж байгаа нь энэ болно. Дахин боловсруулж ашигласан өөр өөр бүтээгдэхүүний хувьд ЦКШБ тогтолцооны хүрээн дэх мяндасны түүхий эд нь ачаалалд үлдэж буй хувь хэмжээ, эсхүл (1-0.6146= 0.3854) гэсэн тоо болно. Цаашид сэргээгдэхгүй ба нэг удаа ашиглаагүй эд материалын тогтолцооны тохиолдолд, хуваарилалтын коэффициент нь ашиглалтад байгаа дахин боловсруулж хэрэглэсэн түүхий эдийн мяндасын хувьд 0.3854 хэвээр үлдэнэ. Дахин боловсруулж ашигласан цаасан бусад бүтээгдэхүүний тогтолцооны хувьд ашиглалтын нийт тоонд түүхий эдийн мяндастай хамт 0.3854 гэсэн хуваарилалтын коэффициент нь цаашдын тогтолцооны тухай болон бусад тогтолцоонд дахин дахин сэргээн эргүүлэн ашигласныг нь мэдэж, эдгээр бүтээгдэхүүний процент, эсхүл хувь хэмжээний дагуу бууруулна.Ийм маягаар, энэ жишээнд цаашид нээлттэй хүрдийг дахин боловсруулж ашиглах бүтээгдэхүүний хувьд z3 = x3 бол ашиглахгүй. Энэ хоёр тохиолдолд, түүхий эдийн мяндастай ачаалал дээр шинэ бүтээгдэхүүний тогтолцооны хүрээнд түүхий эдийн мяндасыг дахин боловсруулж буй онцгой ачааллыг нэмэх хэрэгцээ байна. Хэрэв цаашид нээлттэй хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглах хэрэгцээ гарсан бол хэдийнээ дээр дүрсэлсэн нэгэн зүйлтэй хуваарилах журам нь адил төсөөтэй байна. Бас дахин хэлэхэд, дээр хийснээр 1.0 хүртэл хувь хэмжээг нэмж байгааг заахын тулд хуваарилалтын коэффициент дээр зөвшөөрөх арга, тооцоог шалгах нь чухал. 9 Оруулж байгаа өгөгдлийн чанарын үнэлгээний талаархи жишээ 9.1 Стандартын эх бичвэрийн тухай ISO 14041 стандартын 5.3.6-д мэдүүлснээр бол:

- Өгөгдлийн чанарын шаардлага нь дараахь магадлуурыг багтаавал зохино: - хугацааны хамаарал;

45

MNS ISO/TR 14049 : 2002

- газар зүйн хамаарал; - технологийн хамрах зүйл болно. - бүх судалгаанд дараахь нэмэлт өгөгдлийн чанарын шаардлагыг авч үзнэ. Үүнд: - нарийвчлал; - иж бүрдэл; - төлөөлөл; - тогтвортой байдал;

- сэргээх боломж болно.

6.3-т:

- өгөгдлийг нийтлүүлсэн хэвлэлээс цуглуулсан бол эх сурвалжийг нь иш татаж байна. Хэвлэлээс цуглуулсан тэдгээр өгөгдөл нь судалгааны талаархи дүгнэлтэд ач холбогдолтой бол холбогдох өгөгдөл цуглуулах үйл явц, түүнийг хэзээ цуглуулсан хугацаа, цаашдын өгөгдлийн чанарын индикатор /заагч/-ын тухай нарийн зүйлийг мэдэж авах, нийтэлсэн ном хэвлэлээс иш татаж хэрэглэсэн байна. Хэрэв ийм өгөгдлийг анхны өгөгдлийн чанарын шаардлагад нийцэхгүй бол олон нийтэд мэдээлнэ.

6.4.2-т: - өгөгдлийн ангилал ба тооцоонд оруулаагүй өгөгдлийн талаар тайланд тодотгол оруулж, байршил бүрийн хувьд зорилгод нийцээгүй болон завсрын өгөгдөлд хандах хандлага нь:

- баримтаар нотолсон “тэг биш” өгөгдлийн утга;

- хэрэв баримтаар нотолсон бол “тэг” өгөгдлийн утга;

- ижил төсөөтэй технологиор ажиллах нэгж үйл явцын тайланд оруулсан утга дээр үндэслэн тооцоолсон утга.

ба 7дугаар зүйлд:

- утгыг тайлбарлах нь үр дүнгийн тодорхой бус утгыг ойлгохын тулд чухал оролт, гаралтын утга, арга зүйн сонголтын өгөгдлийн чанарын үнэлгээ ба мэдрэмжийн шинжилгээг багтаана” гэжээ.

46

MNS ISO/TR 14049 : 2002

9.2 Ерөнхий төсөөлөл Ер нь амьдралын мөчлөгийн тооцоо бол бүтээгдэхүүн, үйл явцтай, эсхүл судалгааны үйл ажиллагааны дор өгөгдлийн холбогдол бүхий хэдэн мянган хэсэг дээр олон зуун цуглуулга ба нэгдмэл зүйлийг оруулна. Судалгааны хүрээнээс хамааран мэдээллийг янз бүрийн компаниуд ба тив дэлхийгээс ч цуглуулна. Ийм болохоор өгөгдлийн чанарын менежмент нь боловсруулах бүх ажлын нэгдмэл хэсэг нь байна. 21 дүгээр зураг дээр өгөгдлийн чанарын үнэлгээг дамжуулах, түүний дэс дарааллыг үзүүлж буй бөгөөд дараагийн зүйл нь хэд хэдэн өгөгдлийн чанарын шаардлага ба амьдралын мөчлөгийн тооцоонд ашиглах, тэдгээрийн / өгөгдлийн чанарын / заагчийг дүрслэн харуулж байна. Çîðèëãî áà õàìðàõ õ¿ðýý

ªãºãäëèéí ÷àíàðûí øààðäëàãà 9.3 Õóãàöààíû õàìààðàëòàé Ãàçàð ç¿éí Òåõíîëîãèéí

9.3.1 9.3.2 9.3.3

ªãºãäëèéí öóãëóóëãà

Àðãà

ç¿é

í á

óñàä

õýâ

ëýë

ªãºãäëèéí ÷àíàðûí ¿íýëãýý 9.4 Íàðèéâ÷ëàë 9.4.1 Èæ á¿ðäýë 9.4.2 Һ뺺ëºë 9.4.3

Ãàæèë/ Çîðèëãîä õ¿ðýýã¿é ºãºãäºë 9.4.6

Íèéöâýðòýé áàéäàë 9.4.4

Ñýðãýýãäýõ áîëîìæ 9.4.5

21 ä¿ãýýð çóðàã - Äàìæóóëæ áàéãàà ºãºãäëèéí ÷àíàðûí ¿íýëãýýíèé åðºíõèé òºñººëºë

47

MNS ISO/TR 14049 : 2002 9.3 Байрласан газрын тусгай жагсаалтыг үндэслэх өгөгдлийн шаардлага Судалгааны зорилго нь түүнийг тодорхойлж байгаа хугацааны хамааралтай, газар зүйн ба технологийн шаардлагын үндэслэлийг гаргахад оршино. Хамруулж байгаа функц нь өгөгдлийн чанарын шаардлагыг тогтоох чухал бөгөөд анхны алхам мөн.. 9.3.1 Хугацааны холбогдолтой хамаарал Судалгаанд ашиглахаар өгөгдлийн төрөл, эх сурвалжтай холбогдуулан хэд хэдэн шийдвэрийг авч явуулах хэрэгтэй. Байрласан газарт онцлог анхдагч, хоёрдогч өгөгдлийн хир зэрэг удаан үйлчилж буй “нас”-ны ялгааг гаргахад ашиглаж болно. Жишээ нь: Эх сурвалжийн хоёр төрлийг ашиглахаар анхаарах зүйлээ тогтоож болно. Янз бүрийн эх сурвалжаас цуглуулсан өгөгдлийн хоёр төрлийг ашиглахад анхаарна. Жишээлбэл эдгээр нь:

- сүүлийн жилд тодорхой компаниас цуглуулсан анхдагч өгөгдөл; - сүүлчийн өнгөрсөн 5 жилд нийтлүүлсэн эх сурвалжаас ашиглаж байгаа хоёрдогч

өгөгдөл байна. Өгөгдлийн нас нь эдгээр онилох зүйлээс зөрүүтэй бол үүнийг тэмдэглэж авах нь зүйтэй. Загварчлал боловсруулах ажилд өвөрмөц хувьсах чанартай ойлголтыг хангах учраас тухайн үед хэмжсэн өгөгдлийг хамгийн шилдэг нь гэж үзнэ. Гэхдээ зохих ёсоор баримтжуулж, тооцоолсон эсхүл үнэлсэн өгөгдөл нь ач холбогдол бүхий өгөгдлийг хангана. Боломжтой бол өгөгдлийг жилийг төлөөлж, хамгийн бага хугацаанд цуглуулна. Ийм өгөгдөл нь болзошгүй улирлын үр нөлөө, байгалийн үйл явцийн хувьсал ба гэнэтийн учрал дээр гарах тодорхой байдлыг хангана. Судалгааны тодорхой хугацаан дээр нэмж хэлэхэд, нийцвэртэй байдлыг шалгах өмнөх 12 сарыг хянаж үзэх ба аливаа гажил байдал, эсхүл тайлангийн болзошгүй алдааг тодорхойлох ажилд туслах ашигтай. 9.3.2 Газар зүйн холбогдолтой хамаарал Орон зайн заагийг онцлог муж, эсхүл зах зээлийн секторт цаашид тодруулж болох судалгааны хувьд бүтээгдэхүүний тогтолцооны хэсэг нь болох байрласан газарт онцлог байгууламжуудыг багтаана. Судалгаа нь эн тэнцүү байдлаар байрласан газарт онцлог байршлыг өргөжүүлж болно. Байрласан газарт онцлог нөхцөл байдалд оролцож байгаа компани бүрт анхлан ханган холбож сэргээгдэх, дахин боловсруулж ашиглах, зайлуулан хаях замаар дараа дараачийн эргүүлэн ашигласан бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг тодорхойлно. Хангамжийн холбоо хэлхээг тухайн бүтээгдэхүүнийг худалдсан онцлог мужаас, нэн ялангуяа түүхий эд нийлүүлэгчдээс энэ судалгаанд оролцоог цаашид идэвхтэй үргэлжлүүлж болно.

48

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Бүтээгдэхүүний зарцуулалтын нормыг баримтжуулсан байдал нь мэдээллийн менежмент ба дараачийн өгөгдлийн чанарын үнэлгээний хэм хэмжээг тогтоодог учраас чухал зүйл. Энэ жагсаалт нь бас судалгааны иж бүрлийн үнэлгээний боломжтой үндэслэлийг хангаж өгнө. 9.3.3 Технологийн хамрах зүйл Өгөгдлийн тухай тайланг гаргаж буй тодорхой байрласан газрын жагсаалтыг үйлдвэрлэл, үйл явц ба байгаль орчны хяналтын технологийн өвөрмөц үзүүлэлтүүдээр тодорхойлоход ашиглана. Худалдааны харилцаа холбоо, засгийн газрын агентлагийн дүгнэлт нь аж үйлдвэрийн салбарыг төлөөлөх, дараачийн тоймыг байцаан шалгах ажлыг хангахад ашигтай. Судалгааны зорилго нь холимог технологи, багтааж болох технологийн төрлөөс бий болсон байршлын тоог хэлж өгнө. Амьдралын нийт мөчлөг нь ийм хөгжлийг магадлаж чадах хугацааг хамруулж байгаа үед технологийн хөгжлийг тооцох нь зүйтэй. 4.4-т байгаа хөргөгчийн жишээг үзнэ үү. 9.4 Өгөгдлийн чанарыг тодорхойлох шаардлага ISO 14041 стандарт нь өгөгдлийн чанар, цуглуулах ба нэгтгэх аргыг тодорхойлох 5 заалтыг харуулж байна. 9.4.1 Нарийвчлал Энэ нь илэрхийлсэн өгөгдлийн ангилал бүрийн хувьд өгөгдлийн хувьсах чанарын хэмжүүр мөн. Өгөгдлийн ангилал бүрийн хувьд тайланд тусгасан утгуудын дундаж болон стандарт хазайлтыг бүтээгдэхүүний тогтолцоон дахь нэгж үйл явц бүрийг тооцоолон мөн тайланд оруулна. Эдгээр нарийвчлалын хэмжүүрийг тайланд оруулсан утгуудын тодорхой бус утгыг үнэлэх, судалгааны үр дүнгийн талаархи мэдрэмжийн шинжилгээнд тус дэмжлэг болгон ашиглаж болно. 9.4.2 Иж бүрдэл Үндсэн боловсруулах өгөгдлийн иж бүрэн байдлыг анхдагч өгөгдөл нь байж байгаа нийт тооноос ангид байгаа байршлын хувь хэмжээгээр заана. Процентын онилох зүйлийг ер нь өгөгдлөө цуглуулж эхлэхийн өмнө нэгжийн боловсруулах ажлын төрөл бүрд зөвшөөрсөн байна. Жижиг судалгаанд зорилго нь бүтээгдэхүүний тогтолцоо бүр нь иж бүрэн байдлын эквивалент төвшинд байгаад оршино. Ердийн үед онилох зүйлийг тодорхой төвшинд (жишээ нь 70%-д) тогтоох нь зүйтэй. 9.4.3 Төлөөлөл Энэ цогц өгөгдөл нь хүн амын жинхэнэ сонирхогчдыг тусгасан, чанарын үнэлгээний заагч /индикатор/ нь болж байна. Мөн чанартаа энэ үнэлгээ нь иж бүрэн байдлаар төсөөтэй боловч, газар зүйн, бүтээгдэхүүний тогтолцооны түр зуурын, мөн технологийн асуудал дээр төвлөрнө. Уг заагч нь судалгаанд ашигласан өгөгдлийн утгыг сонирхож байгаа хүн амын жинхэнэ, нямбай хэмжилтийг төлөөлөн хийнэ. Заагч нь түүнд

49

MNS ISO/TR 14049 : 2002 оролцогчдоос төлөөлсөн нийт үйлдвэрлэлийн бүтээмжийн хувь хэмжээний тухай мэдээллээр хангана. Тодотгосон аливаа гол хувилбаруудыг шалгаж тайлбарлана. Жишээ нь: Дээж иж бүрэн авахаас хазайсан байх. Зарим мужид квт⋅ц-т ногдох нэгж нүүрстөрөгчийн давхар ислийн хэмжээ, эсхүл цахилгаан үйлдвэрлэлийн сүлжээг оруулахын тулд дундачилсан утгыг дүгнэх хяналт тавьж, хувиргах үйлдвэр нь өөрийн аргатай байж болно. Түүнээс гадна хяналтыг 96%-ийн усны хүч, үлдсэн 4 %-ийг нь заасан нүүрсний үйлдвэрийн сүлжээн дээр хийсэн бол 4%-ийн дулааны хэмжээг үл тооцон, чухал хэмээсэн хэвгий хэмжээг оруулж болно 9.4.4 Нийцвэртэй байдал Нийцвэртэй байдал нь судалгааны арга зүйг хэрхэн нэгэн жигд, янз бүрийн бүрэлдэхүүн хэсэгт хэрэглэх тухай чанарын ойлголт мөн. Чанарын энэ үзүүлэлтийн хэмжүүр нь тооцоо бүртгэлийн үйл явцыг удирдах нэлээд чухал зүйлийн нэг байна.Нийцвэртэй байдлыг хангах ёстой алхмын тооны нэг нь энэ байна. Эдгээрийн нэг нь хоорондын холбооны сүлжээ байна. Янз бүрийн улс орон, тивд өөр өөр байрлалаас төрөл бүрийн компанийн өгөгдлийг цуглуулан тоог судалгаанд оруулан ашиглаж, ямар өгөгдлийг шаардаж, хэрхэн яаж түүнийг хэмжсэн, хэрхэн түүнийг тайландаа оруулж, түүнийгээ яаж ашигласан тухай тов тодорхой ойлголт байвал зохино. Жишээ: Нэлээд үйлдвэрлэгчээс тайланд оруулсан тоон утга Үйлдвэрлэлийн үйл явцын бохирдуулалтын бодисын дундаж хэмжээ, оролтын материалын хувьд эрчим хүчний өгөгдлийг тогтоох үед нэлээд үйлдвэрлэгчээс тоон өгөгдлийг цуглуулах шаардлагатай. Эдгээрийн заримыг нь үндэсний стандарт мэтийн нийтлүүлсэн өгөгдлөөс ашиглан тайланд оруулж болох атал, бусдыг нь өөрийн эрх зүйн хүрээнд тухайн үеийн хэмжилтийг үндэслэж оруулна. Эдгээр нь цуглуулж буй арга, эсвэл нарийвчлалд нэг жигд байхгүй учраас ялгаатай зөвшөөрөх аргыг холихоос зайлсхийж, хүндрэл байвал урьдчилсан үнэлгээ нь хазайсан утгыг шалгасан байвал зохино. Жишээлбэл, агаар бохирдуулах бодисыг судалбал, тайланд өвөрмөц хэмжилтээр оруулсан СО2-ын хэмжээ үндэсний стандартад нийтлүүлсэн утгаас ялихгүй бага (эсхүл өндөр) байхад SO2-ын утга ив ижилхэн байгааг харьцуулах ажил харуула. 9.4.5 Сэргээгдэх боломж Арга зүйн болон өгөгдлийн утгын тухай мэдээллийг судалгааны тайланд оруулсан дүнг таниулахын тулд биеэ даасан, дадлагажигчид зөвшөөрөх арга хэмжээний талаар чанарын үнэлгээг уг хэмжүүрээр дүрслэн харуулж байна. Олон нийтийн зарим санал нь судалгааны үр дүнтэй уялдаатай бол энэ чанарын хэмжүүрийг ашиглана. Үнэний эсрэг хууль тогтоомж нь хүнэсхүл амын хэрэгцээг хангах хэрэгтэй ил тод байдлын түвшингийн ололтыг үгүй болгож болно. 9.4.6 Гажил, эсхүл зорилгодоо хүрээгүй өгөгдөл

50

MNS ISO/TR 14049 : 2002

Гажил байдал нь цогц өгөгдлийн хүрээнд буй захын өгөгдлийн утга юм. Эдгээр утгыг хэвийн нөхцөлд статистикийн задлан шинжилгээгээр, эсхүл шинжээчийн шүүмж тоймын дүн гэж тодотгоно. Гажил байдал, эсхүл зорилгод хүрээгүй өгөгдлийг тодотгон, түүнийг цргц өгөгдлөөс хассан, эсвэл тооцсон утгаар түүнийг орлуулж байлаа ч гэсэн эдгээр утгыг судалгааны тайланд тодотгоно. Эдгээр өгөгдлийн утга нь оролтын өгөгдөлд тайлбар өгөөгүй шаардлагын үр дүн, тайланд ороогүй өгөгдлийн утга, дээжийн баримтын зохих ёсны биш задлан шинжилгээ, энгийн бодитой бус хэлбэрт байж болно. Гажил байдлыг нэгж үйл явц бүрт өгөгдлийн ангилал тус бүрийн хангалттай шүүмж тоймыг гаргах явцад тодотгоно. Энэ гажил байдлын талаар өгөгдлийн баазад оруулах хүчин төгөлдөр байдлыг тодорхойлохын тулд тайлангаа гаргаж, байршил буюу компаний дотоодын шинжээчид дахин боловсрууж явуулна. Гажил байдлыг үйл явцын таагүй байдлын, эсхүл аюул осолтойг илчлэхээр тайлбарласан бол эдгээрийн цаг, өгөгдлөөр нь хэвээр үлдээнэ. Энэ шийдлийг судалгааны зорилго ба хамрах хүрээний дагуу хийвэл зохино. Хэрэв тайлбарлаж чадаагүй, эсхүл тайлангийн алдааг залруулаагүй бол гажил байдлыг цогц өгөгдлөөс нь гаргаж зохих ёсоор баримтжуулна. Гажил байдлыг холбож үзэхдээ, өвөрмөц өгөгдлийн ангиллын хувьд тохиромжтой оролтын утгыг тодорхойлохын тулд зорилгод хүрээгүй өгөгдлийг үнэлнэ. Суурь арга зүйн заавар нь дараахь зүйлийн нэг байх, тайлангийн хамаарч байгаа байршлын өгөгдлийн ангилал байна. Үүнд:

- хүлээн зөвшөөрөх боломжтой тайлангийн өгөгдлийн утга; - хэрэглэх боломжтой гол тэг утга;

- тайлангийн дундаж утга дээр үндэслэж тооцсон утга; - ижил төсөөтэй технологитой нэгж үйл явцын утга болно.

10 Мэдрэмжийн шинжилгээ хийж буй талаархи жишээ Мэдрэмжийн аль нэг үед оролтын утгын магадлуур, эсхүл шийдвэрийн өөрчлөлтийн эцсийн дүнгийн нөлөөллийг үнэлнэ. Аммьдралын мөчлөгийн тооцоонд буй мэдрэмжийн шинжилгээ нь судалгааны эхэнд, эсхүл давтах явцад, түүнчлэн ашигласан өгөгдлийн элементэд хийсэн зарим шийдэлд байгаа нь субъектив чанарын гарцаагүйн улмаас шаардлагатай алхам байна. Судалгааны зохих хэмжээний ил тод байдлын эдгээр шийдвэрийн үр дагаврыг ойлгох хэрэгтэй.

10.1 Стандартын эх бичвэрийн тухай ISO 14041 стандартын 5.3.5 дугаар зүйлд мэдүүлснээр:

- Судалгаа нь хүн амд хийсэн харьцуулах баталгаанд тус дэмжлэг болох зорилготой бол оролт ба гаралтын эцсийн өгөгдлийн мэдрэмжийн шинжилгээ нь

51

MNS ISO/TR 14049 : 2002

энэ дэд зүйлд дүрслэн үзүүлснээр масс, эрчим хүч ба байгаль орчинд хамаарах зүйлийн шалгуурыг багтаана гэж;

6.4.5 дугаар зүйлд:

- АМҮ-ний давтах мөн чанарыг тусган, багтах өгөгдөлтэй холбоо бүхий шийдвэр нь үүний ач холбогдлыг тодорхойлох мэдрэмжийн шинжилгээн дээр тулгуурлана гэж;

7 дугаар зүйлд:

- Үр дүнгийн тодорхой бус байдлыг ойлгуулахын тулд өгөх тайлбар нь чухалчлах оролт, гаралтын утга, хэмжилтийн сонголт дээр байгаа өгөгдлийн чанарын үнэлгээ ба мэдрэмжийн задлан шинжилгээг багтаана гэж тус тус заасан байна.

10.2 Ерөнхий төсөөлөл

Тооцоо шинжилгээ нь:

- сонголтоор тодорхойлсон (жишээлбэл, хуваарилах дүрэм); - тодорхойгүй байдлын хязгаар дотор;

- зорилгодоо хүрээгүй өгөгдлийн ( ө.х завсрын өгөгдлийн) аль нэг утгаас хамаарч

байгаа үед мэдрэмжийн шинжилгээг хийнэ. Сорилтын эдгээр сонголтод оруулах магадлуур, эсхүл утгатай холбогдол бүхий шийдвэрийг гаргах нь зүйтэй. Åðºíõèé ç¿éë 10.3.1

Ñîðèëòûí ýí òýðã¿¿íèé ìàãàäëóóð

Ñîðèëòûí ìàãàäëóóðûí ñîíãîëò

10.3.2

10.3.3

10.3.4 Òîîöîî

10.3.5 Ä¿ãíýëò

52

MNS ISO/TR 14049 : 2002

22 äóãààð çóðàã – Ǻâøººðºõ íèéòëýã àðãûí òºñººëºë

10.3 Жишээгээр тодорхойлох

10.3.1 Ерөнхий зүйл Стандартын нөхцөлд, мэдрэмжийн шинжилгээний үр дүнг харьцуулахын тулд амьдралын мөчлөгийн тооцоо шинжилгээ болон дахин тооцох гол гогцоо магадлуурыг өөрчлөх замаар гүйцэтгэнэ. Бүр тухайлбал:

1) сорилтын түлхүүр цэгтэй холбогдуулан Оруулж буй магадлуур; 2) шинжилгээ бүрийн тооцоог дахин тооцохын тулд өөрчилж буй магадлуур;

3) үр дүнтэй тооцоонуудыг харьцуулах замаар үнэлж буй магадлуурын мэдрэмж

эдгээр болно Мэдрэмжийн шинжилгээг явуулахдаа түүний шинжилгээ тус бүрийг үзүүлэхийн тулд зарим магадлуурыг тодорхойлно. Тооцох тоо хэмжээ нь хэрэглэгчийн хэрэгжүүлсэн мэдрэмжийн шинжилгээний тооноос хамаарна. Авч үзэх түлхүүр элементийн талаархи жишээ:

- функционал нэгжийг сонгох ажил; - өгөгдлийн утга (хязгаарын хүрээнд), цахилгааны зарцуулалт, тээвэрлэлтийн зай

зэргийн тодорхойгүй байдал;

- сонголт [жишээлбэл, OECD-гийн 1994 оны дундаж утга, эсхүл Тухайн орны статистик үзүүлэлт - А-гийн цахилгаан хэрэглээ ба хангамж (1993)] зэргийн тодорхойгүй байдал;

- хэмжилзүйн бусад сонголт, хуваарилалтын болоод таслаж хэрэглэх дүрэм,

дахин боловсруулж ашиглах журам, зайлсхийх жирийн биш зарцуулалтын норм, үйлдвэрлэлийн алхмын судалгаа г.м. зүйлийг оруулна.

Мэдрэмжийн шинжилгээний үр дүн нь:

- мэдрэмжийн шинжилгээгээр ач холбогдлын дутагдлыг харуулж байгаа амьдралын мөчлөгийн үе шат, эсхүл дэд тогтолцоог болон;

- судалгааны дүнгийн ач холбогдол, дутагдаж буй материалын зарцуулалтыг тус

тус хасч,

53

MNS ISO/TR 14049 : 2002

- мэдрэмжийн шинжилгээн дэх ач холбогдолтойг үзүүлсэн шинэ нэгж үйл явцыг оруулснаар гарна.

10.3.2 Сорилтын эн тэргүүний магадлуур

Мэдрэмжийн шинжилгээг амьдралын мөчлөгийн тооцоо судалгааны дүнгийн түлхүүр, зөвшөөрөх арга ба өгөгдлийн хувьсах чанарын нөлөөллийг сорихын тулд гүйцэтгэнэ. Мэдрэмжийн шинжилгээнд зөвшөөрөх нийтлэг арга нь тодорхой хэм хэмжээг нэмэх, эсхүл хасах замаар сонгосон үл хамааран хувьсах хэмжигдэхүүний оролтын утгыг өөрчлөхөд (жишээлбэл, нэгж үйл явцын түлшний зарцуулалтад 10%-ийг нэмэх, эсхүл хасах замаар өөрчлөхөд) оршино. Үл хамаарсан хувьсах хэмжигдэхүүний эн тэргүүний утга олгох оролдлогод тэдгээр нь судалгааны дүнд хатуухан нөлөөлж байгааг тодорхойлохын тулд хувилбарын индексийг ашиглаж болно. Хувилбарын индексийн тухай ойлголт нь дараахь дөрвөн хүчин зүйлээс үл хамаарах хувьсах хэмжигдэхүүн судалгааны дүнгийн ач холбогдолд нөлөөлж болно гэдгийг санал болгож байна. Үүнд:

- бүтээгдэхүүний тогтолцооны өгөгдлийн ангиллын тоо хэмжээнд нэгж үйл явцын өгөгдлийн ангиллын тоо хэмжээний оруулах хувь нэмэр;

- өгөгдлийн ангиллын харьцангуй чухалчлах зүйл (мэдрэмжийн коэффициент);

- нэгж үйл явцын өгөгдлийн ангилалд нэгж үйл явцын өгөгдлийн хувьсах чанар;

- өгөгдлийн ангилалд оролтын утгын иж бүрэн байдал орно.

Их тус нэмэртэй нэгж үйл явцын ажил нь тооцоо дүнд ихээр нөлөөлнө. Өгөгдлийн ангилал нь материалын болон эрчим хүчний зарцуулалт гарах бодистой холбоо бүхий өөр байгаль орчинд нөлөөлөх нөлөөтэй байна. Цогц өгөгдлийн нарийвчлах утга нь тооцооны үр дүнгийн тодорхойгүй байдалд шууд корреляцид орж байхад, цогц өгөгдлийн иж бүрэн байдал урвуу корреляцитай байна.

10.3.3 Сорилтын магадлуурын сонголт Сонирхсон магадлуурын эн тэргүүний утгыг олгохдоо мэдрэмжийн шинжилгээний төрлийг сонгох шаардлагатай. Үүний үр дүнг тайлбарлах хэрэгтэй.

10.3.3.1 Жишээ - ерөнхий төсөөлөл 8.3.3-т нээлттэй хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглахын үндэслэл болгон ашиглан, оролтын магадлуурын зохистой байдал, мэдрэмжийн шинжилгээг АМҮ-ний судалгаа, эсхүл сонгосон хуваарилах журамд багтсан янз бүрийн байршлаас авсан өгөгдлийн хувьсах чанарыг үнэлэхийн тулд явуулна. 8.3.3 дугаар зүйлд заасан жишээн дээр өндөр хэмжээнд дахин боловсруулж ашиглах хэрэглээ, энэ стандартын дагуу сонгож аваагүй хуваарилах журмын улмаас цаашдын

54

MNS ISO/TR 14049 : 2002

үнэлгээнд зохимжтой эдгээр төрлийн байж болох мэдрэмжийн шинжилгээний үзлэг шалгалт дүгнэлтийг өгнө. 23 дугаар зураг дээрх зарцуулалтын бүдүүвчээр энэхүү жишээний алхмуудыг харуулж байна.

Æèøýýíä õýðýãëýãäýõ ìýäðýìæèéí øèíæèëãýýíèé òºðºë

Õýðýãæ¿¿ëýõ õÿçãààð äîòîðõ ýãíýý ñîíãîëò

Òîîöîî

Ä¿ãíýëò

10.3.3.2

10.3.3.3

10.3.4

10.3.5

23 äóãààð çóðàã – Ìýäðýìæèéí øèíæèëãýý õèéæ áóé æèøýýã ä¿ðñëýõ àëõàì

10.3.3.2 Судалгаанд хэрэглэгдэх мэдрэмжийн шинжилгээний төрөл Мэдрэмжийн янз бүрийн жишээг үнэмшилтэйгээр харуулах зорилгоор 8.3.3-т зааж буй асуултаар үзүүлж байна. Хэмжилзүйн дүрэм, эсхүл журамтай уялдан хуваарилах коэффициентыг сонгосон утгын улмаас нээлттэй хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглалтад байгаа хуваарилалт нь зарим талаараа чухал элемент мөн. Нэмж хэлэхэд өгөгдлийн чанар нь орчин үеийнх үү, цуглуулга ба нэгдмэл байдал хир зэрэг нарийвчлалтай вэ гэдгээрээ чухал. Цаашилбал өөр өөр үйлдвэрлэлийн байрыг авч үзсэн учраас чанарын хувьд хамаагүй судалгаанд ашигласан дундаж утга нь авч үзэх хэрэгцээтэй бодисын хувьсах чанарыг тусгаж чадсан байна. Мэдрэмжийн шинжилгээний нөгөө нэг байж болох зүйл бол анхдагч бүтээгдэхүүний тээвэрлэж түгээх зайн эгнээ байна. Эдгээр болон бусад нөхцлийг судалгааны төгсгөлөөр задлан шинжлэх нь зүйтэй. Практикт нэгээс олон задлан шинжлэх явдал байна. Товчлох үүднээс бид хуваарилах журам дээр мэдрэмжийг задлан шинжилж байна. Хуваарилах журам сонгох бусад шалтгаан энд бий. Хуваарилах коэффициент нь мэдэгдэхүйц өндөр хэмжээнд дахин боловсруулж ашиглах ба ашиглалтын тоо бүрийн дагуу хувирсныг мөн ашиглалтын тоон дээр суурилсан томъёо, онцлог хуваарилах журмын үзлэг шалгалтаар илэрхийлж байна.

55

MNS ISO/TR 14049 : 2002 Анхдагч болон дагавар бүтээгдэхүүний хувьд дахин боловсруулж ашиглах нь ямар хэм хэмжээтэй байх талаархи өгөгдлийг цаасны үйлдвэрлэл, засгийн газрын агентлаг хоёулангаас нь бүрэн тогтоосон ба хүлээн зөвшөөрсөн үндэсний статистик дээр үндэслэнэ. Үүнтэй хамааралгүй ач холбогдлын улмаас журам дээрх задлан шинжилгээг хийвэл зохино. 10.3.3.3 Хэрэгжүүлэх заагтай утгын эгнээг сонгох ISO 14041 стандартын дагуу 8.3.3 дугаар зүйлд буй нээлттэй хүрд бүхий дахин боловсруулж ашиглах жишээнд дүрслэн үзүүлсэн журам нь анхдагч бүтээгдэхүүн, эцсийн эцэст дараачийн ашиглалтын хувьд байх хуваарилах коэффициент, ашиглалтын тооны функцийг ба бусад тогтолцоонд дахин боловсруулж ашиглаж байгаа уг бүтээгдэхүүнийг үнэлнэ. Хуваарилах коэффициент, F = f(u, z1) Анхдагч (уг) бүтээгдэхүүний хувьд F-г 0.6146 гэж үнэлсэн. Бодит хосолсон +25% ба -25%-ийн хувьсах чанартай гэж үзэж, F утгын захын зааг нь 0.76 ба 0.46 гэсэн магадлалтай байна. 10.3.4 Тооцоо Эдгээр наад захын нөхцлийн хувьд судалгааны дүнг иж бүрнээр бүх үр дүнгийн анхдагч утга 8.3.3-т үгүй учраас давтах шаардлагагүй. Тодорхой зөрүүтэй байдал нь наад захын хүчин зүйлийн дагуу бүтээгдэхүүний тогтолцооны янз бүрийн үе шатад гарч болох учраас үр дүн нь шинэ утгад шууд пропорциональ байхгүй гэж хэлэхэд хангалттай. Мэдрэмжийн шинжилгээнд хийсэн анхдагч дүнгийн зөвшөөрөх аргын үр дагаврын өргөн боломжийг ерөнхийлсөн үзэл бодлыг дараачийн хүснэгтэд зааж өгсөн. Судалгаанд (судалгааны практикийн ажилтны ур чадварын үр дүнд) авч үзсэн тодорхой магадлуурыг хасвал, дараахь дүн нь шинжилгээ болон хуваарилах коэффициентийн бүрэлдэхүүн хэсгийн талаархи цаашдын мэдрэмжийн шинжилгээний хувьд хэрэгцээг нь тодорхойлоход тусалж болно. 10.3.5 Дүгнэлт Хуваарилах журмаар явуулж буй мэдрэмжийн шинжилгээний тохирох байдлыг 7 дугаар хүснэгтэд анхааруулсан үр дүнгээр заана. Энэ хувьсах чанар нь энэ судалгааг уншигч хүмүүст зааж өгөхөд хангалттай. Тодорхой тохиолдолд, энэ нь бас цаашдын задлан шинжилгээг зөв гэж үзнэ. F нь ашиглалтын тоо ба дахин боловсруулж ашиглах хэмжээний хоёулангийнх функц учраас дахин боловсруулж ашиглах хувь хэмжээ нь хуваарилах коэффициент дээр хийж буй хоёр элементэд нэлээд мэдрэмжтэй 8.3.3-т заасан жишээг зааж болох эдгээрийн аль нэгийн талаар тус тусдаа задлан шинжилгээг явуулах нь зохимжтой.

56

MNS ISO/TR 14049 : 2002

7дугаар хүснэгт – F-ийн хувьд янз бүрийн утган дахь гарах дүн

Элемент 0.46 F 0.61 F 0.76 F

Функционал нэгж: Ашигласан бүтээгдэхүүний масс Дахин боловсруулж ашигласан хэмжээ, z1Дахин боловсруулан ашигласан бүтээгдэхүү-ний масс Ашиглалтын тоо, u Ачаалал эсхүл үүрэг: Анхдагч бүтээгдэхүүний үлдсэн хэсэг Хоёрдогч бүтээгдэхүүнээр гаргасан хэсэг Үйлдвэрлэсэн тоо хэмжээ/100 ашигласан бүтээгдэхүүн Үндсэн хэсгээс өөр янз

100 а

а

0.46 0.54

54

15.46

100 0.70

70

2.225

0614 0384

38.54

0

100 а

а

0.76 0.24

24.0 14.54

а F = f (u, z1) учраас боломжтой утгын янз бүрийн хос хувилбар

57