1

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ.......................................................................................................................... 3 BİRİNCİ BÖLÜM .................................................................................................. 8

“MODERNLER”, “MODERNİZ”, “MODERN OL” ................................... 8 I. Modernlik, Modernleşme ve Modernizmin Anlamı ............................... 8

1. Modernlik Tartışmaları ................................................................................ 8 2. Modernliğin Dönemselleştirilmesi ................................................................. 17 3. Eleştirilen Modernlik ..................................................................................... 20

II. Modern Kent ya da Kentte Modernlik .................................................... 32 1. Arkaik Kentten Modern Kente Doğru........................................................ 32 2. Modern Mekanlar ........................................................................................... 37 3. Kentte ve Kentli Olmanın Değişen Anlamı ................................................... 42 4. Kenti Okumak ................................................................................................ 45

III. Kültür ve Edebiyatın Değişen Çehresi: Yeni Biçimler ..................... 48 1. Modernlik Zihniyeti ....................................................................................... 48 2. Moderne Karşı Modern: Modernizm Tartışmaları ve Edebiyat ..................... 51 3. Epik Tutsaklıktan Özgür Romana .................................................................. 54

İKİNCİ BÖLÜM ................................................................................................... 58

KAÇINILMAZ MODERNLEŞME VE ANKARA ..................................... 58

I- Türk Modernleşmesine Genel Bir Bakış ................................................. 58 1. Cumhuriyet Öncesi Modernleşme Hareketleri............................................... 58

a) Siyasal Toplumsal Değişimler ................................................................... 58 b)Kültürel Dünyanın Refleksi ........................................................................ 68 c) Yeni Edebi Türler ve Türk Anlatı Geleneğinin Değişimi .......................... 70 d) Türk Romanının Doğuşu ........................................................................... 71

2. Cumhuriyet ve Modernleşme ......................................................................... 73 a) Tarihin Yeniden İnşası ............................................................................... 73 b) Edebiyata Biçilen Rol ................................................................................ 75

II- Türk Modernleşmesinde Ankara’nın Önemi ........................................ 77 1. Cumhuriyet Öncesi Ankara ............................................................................ 77 2. Cumhuriyet’in Ankara’sı: 1923:1950 ............................................................ 80

a) Ankara’ya Farklı Bakmak .......................................................................... 80 b) Taştaki Cumhuriyet: Ankara ve Modernlik Zihniyeti ............................... 82 c) Planlardan Ankara’yı Okumak................................................................... 89

3) Yeni Dönem, Yeni Ankara: 1950’li Yıllar .................................................... 95 a) “Yetim” Ankara ......................................................................................... 95 b) Ankara Enerji Biriktiriyor .......................................................................... 98

4. Sokakların Ankara’sı: 1980’e Kadar Ankara ............................................... 100 a) Ankara’nın Değişen Yüzü ........................................................................ 100 b) Ankara Sokağa İniyor .............................................................................. 105 c)Tutuklu Şehir............................................................................................. 106

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................ 108

ANKARA’YI EDEBİYATTAN OKUMAK ............................................... 108

I. Hiçler Şehrinden Modern Başkente ........................................................ 108

2

1. Yakup Kadri’nin Ankara’sı ...................................................................... 108 a) “Gerçek”................................................................................................... 108 b) “Hayal” .................................................................................................... 118

2) İkircikli Kent: Tanpınar ve Ankara .................................................... 124 II. Türk Edebiyatında Kır-Kent İkiliği ve Ankara .................................. 135

1. Türk Romanında Kırın Kavranışı ve Ankara ............................................... 135 2. Ankara: Umut Bağladığım Nefret Etttiğimdir ............................................. 137

III. Kentte Sesler Yükseliyor ........................................................................ 140 1. Yenişehir’de Bir Öğle Vakti Yürümek ........................................................ 140 2. Kentin Çelişkileri ......................................................................................... 150

a) Umut Kentten Hayal Kırıklığı Kente ....................................................... 150 b) Bir Fonksiyon Olarak Ankara .................................................................. 156

IV. “Öteki” Ankara: Oğuz Atay’ın Ankara’sı ......................................... 160 V. Yükseliş ve Düşüş ..................................................................................... 162

1) Yılgın Modernlik ......................................................................................... 162 2) Gri Karanlık ................................................................................................. 166

SONUÇ .................................................................................................................. 171

KAYNAKÇA ....................................................................................................... 177 ÖZET........................................................................................................................183 SUMMARY..............................................................................................................184

3

GİRİŞ Elbette kent denildiğinde akla saf bir mekan tanımı gelmemelidir. Kent bir mekan

olarak kendini var ettiği alanda, birbirinden net ve kalın konturlarla ayrılmayan

politik, sosyal, ekonomik ve kültürel ilişkilerin anlamlandığı ya da anlamlandırılması

gereken bir zemine sahiptir. Daha farklı ifade etmek gerekirse, fiziksel bir mekan

olarak kent, politik, sosyal, ekonomik ve kültürel yapıların birbiriyle olan ilişki ve

etkileşimlerinin sonucudur ve bu yapılardan bağımsız değerlendirilmemelidir.

Tarihte belirli dönemlerde kente atfedilen anlam ya da kentin tanımlanma biçimi

değişmektedir. Bu tarihsel dönemler içinde, hem tezin araştırma konusu olması hem

de üzerine söylenenlerin nitelik ve nicelik olarak hayli yekun tutması bakımından,

modernliği farklı bir alana alabiliriz. Bu alanda, “kenti okumak” eyleminden yola

çıkarak modern kente dair farklı bir okumanın gerektiğini, özellikle Ankara örneği

üzerinden böylesi bir teşebbüsün anlamlı olabileceğini düşünüyorum.

Tezin iskeletini oluşturan unsurlardan birinin Ankara olmasının nedeni, Ankara’nın,

sadece başkent olmaktan menkul özellikleri değil, bir ülkenin modernleşme

deneyiminin kopukluklarını, geçişkenliklerini ve karışıklıklarını, daha da ötesi

modernliğin kendine içkin niteliklerini yansıttığını düşünmekten kaynaklanmaktadır.

Modernlik, Ankara ve edebiyat üçlemesinde, edebiyatın, asli olarak da romanın

varlığı, hayatın ve bireyin bütünlüğünün sarsılmasıyla eş zamanlı olarak ortaya çıkan

bu türün, modernlik ve kentle olan yadsınamaz etkileşimini ortaya koymak niyetiyle

açıklanabilir. Bu kabuller doğrultusunda, tez dahilinde yapılmaya çalışılan şu şekilde

özetlenebilir:

4

Tezin birinci bölümünde toplumsal bir deneyim olarak modernlik, modernliği

belirleyen temel parametreler, modernliğin mekansal izleri, edebiyatın ve romanın

modernlikle olan ilişkisi üzerinde durulmuştur. Modernlik deneyimiyle ilgili olarak

sadece modernlik, modernleşme ve modernizmin tanımsal açıklamalarına değil,

modernlikle ilgili tartışma ve eleştirilere de yer verilmiş, modernliğin neden

özgürleştirirken tutsaklaştırdığı, mutlaklaştırırken belirsizleştirdiği, akıcılaştırırken

akıldışılaştırdığı modernliğin özüne yönelik saptamalarla açığa çıkarılmaya

çalışılmıştır. Bir sonraki adım olan, bu saptamaları verili bir mekan üzerine

yerleştirerek somutlaştırma kaygısı, kent ve modernlik ilişkisini ortaya koyma,

modernliğin anlam ve izleklerini kentte arama, modernliğin değişim ve

dönüşümlerininin kenti de etkilediğini vurgulama gerekliliğini doğurmuştur. Bu

nedenle, arkaikten moderne kentin serüveninden, modern zamanların kent ve

kentlisinin tipik görüntüsü ve bu görüntünün dönemsel olarak değişikliğe uğratılış

tarzından, kentlinin mekanı (meydanı, sokağı, yolu, hatta evi) kullanma biçiminden

ve mekanı şekillendiren egemen ideolojinin mekandaki izlerinden bahsedilmiş; yüzü

modernliğe dönük bir nedenselleştirilmeye gidilmiştir.

Tezin birinci bölümünün son kısmında ise, modernlik zihniyetinin, modern olmayan

dönemden hangi nedenlerle ayrıldığı, olumsallık bilinci, gelenek, risk, güven

kavramlarının farklılaşması belirtilmekle birlikte; edebiyat ve modernlik

tartışmalarına da yer verilmiştir. Neden başka bir edebi tür değil de romanın ışığında

bir analiz yapıldığı; romanın modernliğin parçalanmış, çoklu yapısını, egemen

ideolojininin simgelerini temsil edebilme ve söylemsel kırılmaları yansıtma gücüne

dayandırılarak açıklanmıştır.

5

Tezin ikinci bölümünde yapılmaya çalışılan, kaba bir ifadeyle, birinci bölümde

anlatılan modernlik, kent ve romana dair yapılan tespitleri Türkiye’ye yerleştirme;

yerleşmeyen, eğreti duran noktalarda da Türkiye’nin özgünlüğünün nedenlerini açığa

çıkarmadır. Modernleşme sürecine hem daha geç hem de farklı dinamiklerle giren

Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti’nde, farklı zamanlarda Batılılaşma, modernleşme,

teknik ve bilimsel ilerleme vurgulu ama geleneği ve kültürel değerleri kaybetme

korkusuyla da gelgitler içinde yaşanan bu süreç anlatılmaya çalışılmıştır. Devletin

“toplumu özgürleştirmek ama kontrolü de kaybetmemek” iddiasıyla kendine özgü bir

form alan Türk modernleşmesinin, kültürel alandaki uzantılarının, kültürel ve sosyal

hayatta yarattığı değişimlerin, Batılılaşma sürecinde tanışılan romana nasıl

yansıdığının, edebiyata biçtiği rolün izi sürülmüş ve edebiyatın üstlendiği misyon

açığa çıkarılmaya çalışılmıştır.

Cumhuriyet rejimiyle birlikte bir başkentin nasıl yaratılmaya çalışıldığı, Ankara’nın

şehir planlarının niteliği, farklı yönetimsel politikaların kent bağlamında görünme

biçimlerinin neler olduğu ve belirli dönemler gözetilerek yapılan Ankara’nın

kentsel-tarihsel analizi bu bölümün vurgu yaptığı diğer konulardır. Ankara’nın

kentsel gelişiminin aktarılması, politik ve ekonomik hayattaki kırılmalar göz önüne

alınarak yapılmıştır. Bu nedenle, Cumhuriyet’in kuruluşundan çok partili hayata

geçiş ilk, Demokrat Parti’nin iktidara gelişinden 1970’e kadar ikinci, 1970-1980

arası da üçüncü dönemlemedir. Kentin değişimi, modernliğin değişimiyle aynı

düzlemde okunmaya çalışılarak, Türkiye’deki ulus devlet kimliğinin yaratılması,

kentin sermayeye teslim edilmesi, toplumsal tepkisel hareketlerin yoğunlaşması,

6

ihtilallerle birlikte kentlinin meydanlardan, sokaklardan uzaklaştırılması süreçleri

anlatılmaya çalışılmıştır.

Tezin üçüncü bölümünde, Ankara’nın Türk edebiyatına yansıyan ‘simgesel’, kentsel

ve tarihsel değişiminin izleri sürülmüştür. Simgesel kelimesiyle kastedilen,

yönetenler ve yönetilenler nezdinde kentin ne ifade ettiğidir. Bu bağlamda, ikinci

bölümde yapılan dönemlemeye sadık kalınarak, kentin anlamının nasıl değiştiğini

aktarılmaya çalışılmıştır.

Bu bölümde, Cumhuriyet modernleştiricilerinin, ‘hiçler şehrinden hayal şehrine’

dönüştürmeye çalıştığı ancak, ‘bir kenti planlamak modernleştirmek değildir’

gerçeğinden uzaklaşmaları ve kentin kent olmaktan kaynaklı dinamikleri nedeniyle,

yaratılması istenen başkentten nasıl, hangi noktalarda sapmaya, kentin anlamını

hangi nedenlerle kaybetmeye başladığının izi sürülmüştür. Bu nedenle seçilen

romanlara, sadece Ankara’yı anlatan romanlar olarak değil, Ankara’nın ifade ettiği,

simgelediği şeylerin – tabii ki değişen modernliğin etkisiyle- dönüşmeye başladığı

romanlar olarak bakmak gerekmektedir. Seçilen yazarlar ve romanlar Türk

modernleşmesini farklı biçimde anlamlandırma özelliğini taşıdığı için ele alınmıştır.

Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ahmet Hamdi Tanpınar, Fakir Baykurt, Sevgi Soysal,

Adalet Ağaoğlu, Oğuz Atay, Vedat Türkali ve Ayla Kutlu’nun romanların analiz

edilmeye çalışıldığı tez, umut vaat eden Ankara’nın, modernlikten kaynaklı “soluşu,

kirlenişi ve düşüşünü” saptamaya çalışmış, “modernliğin çelişkisi Ankara’nın da

çelişkisi’dir” fikri üzerinden, Ankara ve modernlik ilişkisi üzerinde durmuştur.

Sonuç bölümünde ise, Ankara’nın Batılılaşma ve modern olma kaygısıyla

yaratılmaya başlanan bir kent olması nedeniyle temsili bir mekan olduğu, ancak

7

temsil etmesi istenen ileri değerleri Türkiye’nin siyasal-ekonomik değişiminin

dışında, modernliğin kendi anlamından kaynaklı niteliklerden dolayı temsil

edemediği saptanmıştır. Türk modernleşmesinin durgun bir kentsel alan üzerinde

devlet ve devlet elitinin iradesinin uygulamalarının bir ürünü olmadığı,

modernleşmenin mekanı olarak tanımlanan kentte farklı toplumsal yapılar ve

dinamiklerin etkisiyle şekillendiği, kentsel modernleşmenin sadece fiziksel planlama

demek olmadığı ve kentin içinde yaşayanların var olma ve düşünce süreçlerine

ilişkin köklü bir durum değişikliğinin kentin modernliğinde önemli olduğu

vurgulanmıştır. Romanlara yansıyan toplum görüntüsünün, modernliğin ve kentin

görüntüsüne de referans olduğu, romanlarda karşımıza çıkan Ankara’nın hangi

toplumsal koşullarda anlamının değiştiği, Ankara’nın ancak modernlik ve Türk

modernleşme deneyimi üzerine yeterince konuşulduğunda anlaşılabilecek bir kent

olduğu bu bölümde gösterilmeye çalışılmıştır.

8

BİRİNCİ BÖLÜM

“MODERNLER”, “MODERNİZ”, “MODERN OL”

I. Modernlik, Modernleşme ve Modernizmin Anlamı

1. Modernlik Tartışmaları Bu bölüme dair anlamlı bir başlangıç modern terimini etimolojik olarak açıklamakla

yapılabilir. Modern terimi, modo’dan (son zamanlar, tam şimdi) gelen modernus,

hodiernus (hodie’den, bugün) modelinden hareketle Latincede üretilmiş bir

sözcüktür. İlk olarak İsa’dan sonra beşinci yüzyılın sonunda antiquus’un karşıt

anlamlısı olarak, Hıristiyan olan o dönemi Romalı ve Pagan geçmişten ayırmak için

kullanılmış, özellikle onuncu yüzyıldan sonra “modernitas” (modern zamanlar) ve

“moderni” (bugünün insanları) terimi yaygınlık kazanmıştır. İçerikleri değişse de

modern terimi “eski’den” “yeni’ye” geçişin sonuçlarını görmek için antikçağ ve

kendisi arasında ilişki kuran dönemlerin bilincine işaret eder. (Kumar,1999: 101,

Habermas, 1990: 31). Kumar bu nedenle modernlik için ortaçağ Hıristiyanlığının

icadıdır der. Elbette bizim burada bahsedeceğimiz ve genel anlamda anlaşılan

modernlik, ortaçağa dayanmıyor. Buradaki ortaçağ ya da Hıristiyanlık vurgusu

modernlik ve modern zamanlarda değişen bazı olguların -zaman, mekan, uzam gibi-,

değişimden önceki algılanma biçimlerinin kökenlerini açıklamaya yöneliktir.

9

Modernliğin tarihini bir cümleyle özetlemek istersek, Rönesans ve Reform

hareketleriyle başladığını, sanayi devrimini ve Aydınlanma’yı içine aldığını, son

dönemde ise postmodernizm tartışmalarıyla derin bir kriz yaşadığını söyleyebiliriz.

Yukarıda belirtilen dönemler düşünüldüğünde, modernliğin kurucu söylemlerinden

en baskının Aydınlanma söylemi olduğu belirtilebilir. Aydınlanma, doğa ve

toplumun akıl yoluyla kavranabilir olduğunu, akıl ve birey merkezli bir toplum

tasarımını, bilimsel-teknik temelli ilerlemeyi, özgür insanın eylemlerinin hem

toplumsal düzeni sağlayacağını hem de mutluluk, refah, ve özgürleşme sürecinde

insanı hep ileriye taşıyacağını savlamıştır. Fakat bu ifade, Aydınlanmayı olumlayan

bakış açısının Aydınlanmaya yönelik tanımıdır ve modernliğin sadece bir yüzünü

oluşturur. Modernliğin diğer yüzü ya da kurucu söylemi ise Aydınlanma

eleştirileridir. Bu eleştiriler, Aydınlanma söyleminin iddia ettiği akıl-doğa uyumu

tanımlamasına karşıt bir duruş içinde, modern zamanları akıcılık saplantısının

yarattığı akıldışılık süreci olarak tanımlar. Modernliği olumlayan ve olumsuzlayan

bu iki söylemin uzlaşma noktalarının azlığı farklı modernlik görüntüleri sunmaktadır.

Modernliğin bir yüzünde yaratıcı yıkım, yıkıcı yaratım, bireysel özgürlük, kendini ve

her şeyi sürekli eleştirme ve sürekli dönüşüm, öteki yüzünde ise evrensellik iddiası,

mutlak doğruya ulaşma, sürekli ilerleme ve gelişme, düzenleme ve denetim altına

alma çabası ve rasyonalite vardır. Bu ikili yapı modernliğin sınırlarını çizer ve

modernliğe ilişkin olarak, bu ikili yapı ihmal edilerek hiçbir şey söylenemez.

Modernlik öncelikle, Giddens’ın ifade ettiği gibi söylemek gerekirse, “yerinden

çıkarma” pratiğidir. Giddens, bu pratiği simgesel işaretler (elden ele geçebilen

mübadele araçları) ve uzmanlık sistemlerini örnek göstererek açıklar (1998: 29). Bu

10

açıklamayı akılda tutmakla birlikte, modernlikle birlikte “yerinden edilen” başka

olguları da belirtmek gerekir. Örneğin, modern öncesi dönemin belirgin motifi din,

modernlikle birlikte yerini “nesnel” bilime, olayları Tanrısal iradeyle açıklama

eğilimi ise yerini akli olana bırakmıştır. Böylelikle modern zamanların temel öğeleri

rasyonelleşme, sanayileşme ve bürokratikleşme olmuştur. Her ne kadar modernlik

bu nitelikleri anlamına dahil etse de bu sıfatlarla yapılan modernlik tanımlaması

eksiktir, çünkü modernliğin ikili doğası bu süreçlerin yarattığı irrasyonellik,

belirsizlik ve felaketlerin nedenine yönelik arayışları açıklamak için önemli bir

dayanaktır.

Kumar, modernlik için “geçmiş zamanlardan tamamen bir kopuş, radikal ölçüde

yeni ilkeler temelinde taze bir başlangıç, sonsuzcasına genişletilmiş bir gelecek

zamana, insanlığın evriminde emsali görülmemiş yeni gelişmelere uzanan bir

zamana giriş” demektedir (1999: 101). Giddens ise, modernliği üç ana esken

üzerinden tanımlar ve modernliğin üç temel kaynağını; zaman ve uzamın birbirinden

ayrılması, yerinden çıkarma düzeneklerinin gelişimi ve bilginin düşünümsel

temellükü olarak belirler (1998: 55). Zaman ve uzamın ayrılması, sınırsız ölçekte

zaman ve uzamı birbirinden bağımsız tanımlayabilmenin koşulu olarak karşımıza

çıkar çünkü modernlikle birlikte, zaman ve uzamın dilimlenmesi sağlanarak, “ne

zaman” sorusunun “nerede” sorusuyla olan zorunlu ilişkisi ortadan kaldırılır.

Yerinden çıkarma düzeneklerinin gelişimi ise, toplumsal etkinliklerin yerel

uzantılardan bağımsızlaştırılarak yeniden düzenlenmesini ifade eder. Simgesel

işaretler (para gibi) ve uzmanlık sistemleri yerinden çıkarma düzeneklerine örnek

teşkil etmekle birlikte, modernlik ve bu yapılar arasındaki ilişki, risk ve güven

duygusunda ortaya çıkan değişimlerle aynı düzlemde okunduğunda daha anlaşılır

11

olmaktadır. Modernliğin bir diğer bileşeni, yani bilgiyle olan ilişkisi ise, toplumsal

yaşamla ilgili bilginin sistemli üretilmesi ve geleneğin değişmezlerinin toplumsal

olandan uzaklaştırılması temeline dayanır.

Modernlik bir yanıyla geçmişi, geleceği hatta modernlik içinde varolan her şeyi

eleştirme pratiğiyken, bir yanıyla da bu eleştirelliğin kudret ve kuvvetini sınırlama

ve düzenleme kaygısı taşır. Modernliğin, bireysel özgürleşmeye dair yarattığı umut

ve disiplin altına almaya dair bastıramadığı kaygı arasındaki salınışını “modernliğin

çifte imgesel anlamlandırılması” olarak niteleyen Wagner için, bu ikili yapı

değişimin peşinden gitmek ve değişimi denetlemek arzusuyla açıklanabilir (2003:

48).

Modernliğin bir diğer özelliği, sonsuz değişim ve bu değişime yatkınlığı içinde

barındırırken, diğer yandan bu değişime müdahale etme ya da disipline alma

eğilimidir. Bu anlamda modernlik ve modern olmak çelişkili bir deneyimdir. Aynı

anda hem dönüşüme ve yeniye yaklaşırken, hem de değişimi denetlemek, bir yandan

değiştirirken bir yandan da bunun sonuçlarından kaçmak ister.

Sonsuzca genişletilmiş gelecek zamanda sürekli değişim, Simmel ve Nietzsche’de

modernliğin nihilizme vardığı yolunda kötümser bir yargı yaratır. Çünkü

modernliğin dünyayı bütünsel olarak ifade etme iddiası ve amacı farklı perspektifleri

göz ardı etmektedir. Bu nedenle, Simmel’e göre görünürdeki her amaç ya da hedef

ancak hayal kırıklığı getirir. Çünkü “hayat kendi ötesinde hiçbir anlama ve amaca

erişemez, ancak kendi iradesini takip eder” (2003: 63). “Hayat sadece kendini ifade

etmeyi arzular ve biçimlerde ifade eder ama biçimler hayatı boğar” (Mestrovic’ten

akt. Özkazanç, 1998: 27). Biçimler ve hayat arasındaki çatışma her ne kadar tarihsel

12

çağların çoğunda sivrilmiş olsa da, Simmel için bu çatışmanın en gergin olduğu süreç

modern zamanlardır.

Modernliği hiççiliğe yaklaştıran hırçın eleştirilerden birini yapan Nietzsche’ye göre

ise, hakikat istemine yönelik Hıristiyan idealler, bizzat Hıristiyanlığı çökertmiş,

Tanrı ölmüş ve nihilizm yükselmiştir. Bundan böyle modern zamanın insanı kendini

büyük bir değer boşluğunun, öte yandan da imkanlar bolluğunun ortasında bulmuştur

(akt. Berman, 2000: 36).

Peki Kumar’ın “sonsuzca genişletilmiş gelecek zamanda sürekli değişim” dediği,

modernliğin sürekli değişiminin kaynağı nedir? Sorunun cevabını arayan

düşünürlerinin buluştuğu nokta, modernliğin diyalektiği yani modernliğin var olan

herhangi bir şeyin karşıtını da yaratabilme yeteneğidir. Wagner için bu nitelik,

modernliğin ve modern kurumların hem kısıtlayıcı hem de özgürleştirici olabilmesi,

Touraine için, akıl ve özne arasındaki (Aydınlanma’nın iddiasının tersine)

uyumsuzluk, Berman için, -Marx’tan ödünç aldığı cümleyle- katı olan her şeyin

buharlaşmasıdır.

Marx, modernliğin temel süreçlerinden biri olarak gördüğü kapitalizmi, kapitalist

üretim ilişkilerini ve bu ilişkilerin yönlendiricisi burjuvaziyi modernliğin çelişkisini

kamçılayan unsurlar olarak görür. Önce burjuvazinin devrimci niteliğini takdir eder,

fakat bu devrimci tavır modernliğin yarattığı, burjuva lehine kazançların devamını

sağlayan ve bir noktadan sonra bu kazançları kaybetmemek adına sadece üretim

araçlarında devrim yapmaya yönelik olunca nitelik değiştirir. Bu koşullarda burjuva

için yapılması gereken rekabet koşullarına uyum sağlamaktır. Rekabet edebilmenin

koşulu değişmek ya da değişiklikler yaratmaktır. Bütün değerleri alt üst edebilen

13

modernliğin sonsuz değişimi, tüm ilişkilerin geçici olduğu bu sistemde kapitalizmi

de sonlandıracaktır. Özgürleştirici ve eşitlikçi nitelikleriyle komünizm, modern

çelişkiye son verecek ve modernlik nihayete erecektir.

Weber ise, “modern dünyayı maddi ilerlemenin, yalnızca bireysel yaratıcılığı ve

öznelliği ezen bir bürokrasinin genişlemesi pahasına elde edildiği paradoksal bir

ortam olarak” düşünmüş ve modern toplumu “demir bir kafese” benzetmiştir ( akt.

Giddens, 1998: 17). Weber’in modernliğe dair kötümser çözümlemelerinin dışında,

modern dünyanın birbiri içine geçmiş değerleri (bilim, sanat, estetik gibi) ayırması

hatta farklılıkları belirginleştirmesi, kategoriler yaratması ve böylelikle ussalcılığın

temellerini oturtması savı, modernliğin ikili doğasının farkında olduğu tezini

doğrular.

Öznenin bilim adına feda edilmesini, Tanrı’nın ve Tanrısal olanın akılcılık adına

reddedilmesini modernliğin dramı olarak yorumlayan Touraine için, “bilimi

yüceltmek için özne fikrinden vazgeçmenin, aklı özgür kılmak için duygu ve

imgelemin susturulmasının, tutkularla tanımlanan toplumsal kategorileri akılcılıkla

özdeşleştiren kapitalist bir seçkinler grubunun boyunduruğu altına sokmanın

gerektiği fikri bize modernlik adına dayatılmıştır” (2000: 231).

Şimdiye kadar modernliğin çelişkili, paradoksal ve diyalektik bir deneyim olduğunu

söyledik. Bütün bu temel nitelikleri yaratan -belki de modernliğin neden nihilizme

kadar uzanan karamsar yorumlar yarattığını anlamamızı sağlayan- diğer bir önemli

unsur, modernliğin “yaratıcı yıkım ya da yıkıcı yaratım süreci” olmasıdır. Modernlik

yaratmak için yıkabilir -Haussman’ın Paris, Moses’ın New York için yaptığı gibi-,

yıkmak için yaratabilir. Yıkılanın, yok edilenin sadece kentler olmadığı bu deneyime

14

dair önemli örneklerden biri de Goethe’nin Faust’udur. Berman’ın, “gelişmenin

trajedisi” olarak adlandırdığı Faust, insanı yoksunluktan kurtarma potansiyeli taşıyan

başarı, doğaya hakim olma ve yeni bir dünya yaratma yolunda kısaca kişisel ve

toplumsal gelişme uğruna ödenmesi gereken bedelleri ortaya koyar (2000: 61).

Geliştirme idealin masum olmayan yüzü, geliştiricilerin durmak ve dinlenmeksizin

yaratmak adına yıkmasıdır. Harvey için, modernist projenin en dramatik ve gözle

görünür özelliği de budur (1999: 30). Modernlik, “yeni bir dünya yaratırken eski

yıkılmalıdır” der. (Modern dünya gelenekseli yok ederek oluşturulmalıdır). Yeni olan

da, daha yeni için yıkılabilir. (Yeni kelimesi yerine modern kelimesini de

kullanabiliriz). Bu yıkımı meşru kılan ilke de modernliğin sonsuz ve mutlak olana

ulaşma isteğidir. Var olan mutlak değilse feda edilebilir.

Modernliğin ikili doğası ya da birbirlerinin karşısında konumlanan ikili çehresi,

modern hayat ne kadar tümellik savında olursa olsun, her şeyin başka türlü de

olabilme ihtimalinin yarattığı şüphenin de aynı anda oluşmasına neden olur. Bu

şüphenin dolaysız olarak yarattığı bilinç ise modernlik deneyiminin önemli bir

unsuru olan “olumsallık bilinci” dir. Olumsallık ve olumsallığın farkındalığının

getirdiği bilinç, “olmuş ya da olagelmekte olan bir fenomenin zorunlu bir doğasının

olmamasından kaynaklı olarak başka türlü de olabilme ihtimalinin her zaman mevcut

olması” durumudur (Çelebi, 2001: 25). Olumsallık kavramı indirgemeci ya da

kontrol edilemez bir olasılık ya da rasgelelik anlayışından farklı olarak modern

zamanlarda başka bir düzlemde ifade edilir, çünkü modern öncesi zamanda Tanrısal

akıl ya da Tanrının istenci nedeniyle açıklanan olumsallık, modernlikle birlikte insan

aklına atfedilen önemin artmasına koşut olarak dünyevi bir boyut kazanmıştır. Bu

dünyevi karakter olumsallığı en aza indirme, hatta ortadan kaldırma istenci taşıyan

15

modern insanın riski azaltma isteğinin, uzmanlık ve soyut sistemlere olan güveninin

artmasına neden olur.

Modernliğe ilişkin olarak geliştirilen bu yaklaşımlardan sonra genellikle modernlikle

aynı anlama geliyormuş gibi kullanılan modernleşme ve modernizm terimlerini de

açıklamak gerekmektedir. Bu tanımlamalarla ilgili akademik yazında bir fikir birliği

olmasa da burada şu şekilde kullanacağım:

Modernleşme, “piyasa toplumunun ve ulus–devletin doğuşuna eşlik eden, toplumsal

yaşamdaki çeşitli dönüşümleri özetleyen genelleştirilmiş imajlardır” (Kasaba, 1998:

15). Modernleşme büyük keşiflerin, sanayi devriminin, ulus devletlerin, yeni bir

üretim biçimi olarak kapitalizmin sonucu olarak tanımlanan ve tanımlandığı

unsurlardan da anlaşılacağı gibi teknik bir kavramdır. Genel olarak on yedinci

yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşen demokratik ve endüstriyel devrimler

modernleşme sürecinin miladı kabul edilir. Ekonomik yaşamın dışında sosyal alanda

da belli devinimlerin baş gösterdiği, toplumsal hareketliliğin köklü değişimlere

neden olduğu, kültürel yaşantı ve algının değiştiği bu süreçler, modernleşmenin içini

doldurur.

Tekeli, modernleşme terimini içindeki gerilimi yansıtan dört boyutuyla tanımlamak

gerektiğini savunur (1998: 137). Ekonomik boyut, bilgiye yaklaşım, birey ve

kurumsal yapı modernleşme terimin kendinden önceki dönemlerden ayrılmasına

neden olur. Modernleşmenin ekonomik boyutuyla kastedilen, kapitalist üretim ve

sanayileşmiş toplumdur. Modernleşme teriminin ikinci niteliği -modern öncesi

dönemin bilgiye yaklaşımdan farklı olarak- bilgiye yaklaşımın nesnel temellere

dayandırılması ve bilginin evrensellik iddiasına sahip olmasıdır. Modernleşmenin

16

teknik bir terim olarak bireye atfettiği anlam da ussal sıfatıyla tanımlanır. Dönemin

bireyi geri unsurlardan kendini sıyırmış, irade sahibi, bulunduğu yere bağlılığı az,

kolay yer değiştirebilen, bireysel olan ve olması gerekendir. Modernleşmenin

kurumsal yapısıyla ifade edilen ise ulus-devlet örgütlenmesi ve ulusal kimliklerdir.

Modernizm ise modernliğin yarattığı çelişkilere karşı oluşan bir tepki etrafında

oluşmuş, kültür ve sanat alanındaki algılar ve değerler topluluğu olarak

tanımlanabilir. Modernlik düşüncesinin ortaya çıkışından yaklaşık yüzyıl sonra, on

dokuzuncu yüzyılın sonlarında ortaya çıkan modernizm, modernliğe karşı kültürel

bir hareket olarak var olmuş, özellikle sanat, edebiyat ve mimari gibi alanlarda

başlamış ve bu sürecin yarattığı paradoksları açığa çıkarma girişimi etrafında

toplanmıştır.

Modernist bakışı “ kendimizin ve dünyanın dönüşümünü vaat ederken aynı zamanda

sahip olduğumuz, bildiğimiz her şeyi imha etme tehdidini taşıyan bir ortamda

bulunmak” şeklinde tanımlayan Berman için, modernizmin dönemlerini ve geçirdiği

evrimi anlamak önemli bir deneyimdir (2000: 27). Çünkü on dokuzuncu yüzyılın

modernizminin, modernliğe yönelik en köklü olumsuzlamalarında bile modernliğin

imkanlarına karşı bir duyarlılık bulunur. Oysa, yirminci yüzyılda modernizmin

vurgusu, yönü oldukça değişir çünkü bu yüzyılın büyük modernistleri keskin

kutuplaşmanın etkisinde modernliğin eleştirisini ya mutlak bir hayranlık hissederek

ya da toptan bir horgörü göstererek yapmışlardır. Nicelik olarak modernist yapıtlar

çoğalsa da, bu dönemin sanatını doğuran modern hayata dair algılar derinliğini

yitirmeye başlamıştır.

17

2. Modernliğin Dönemselleştirilmesi

Modernliği ve modernliğin pratiklerini, modernlik düşüncesinin oluştuğu andan

itibaren bir ve değişmez olarak algılayamayız. Bu kabul, modernliğin farklı

dönemlerde öne çıkan karakterlerini doğru analiz edebilme ihtiyacını doğurmuş ve

yaşanan süreksizliği gösterebilmek için modernlik dönemselleştirilmiştir. Bu

dönemselleştirme Berman tarafından şu şekilde yapılır: Modern hayatın yeni yeni

algılanmaya başladığı on altıncı yüzyılın başlarından on sekizinci yüzyılın sonuna

kadar olan zaman modernliğin birinci evresidir. İkinci evre ise 1790’ların devrimci

dalgasıyla başlar; modern kamunun oluşması ve modernizm düşüncesinin

doğmasıyla devam eder. Modernliğin son evresini ise yirminci yüzyıl belirler.

Sınırlarının ve yerleştiği alanın olabildiğine geliştiği modernlik, bu dönemde modern

kamunun parçalandığı, modernlik düşüncesinin sönükleştiği bir hal alır (2000: 29-

30). Anlaşıldığı gibi Berman’ın dönemselleştirmesi için belirleyici olan modern

kamunun geçirdiği evrimdir. Modern kamunun değişen niteliği dışında, modern

pratiklerin niteliklerine ve kullanılan teknolojilere bakarak da modernliğin

dönemselleştirilmesi yapılabilir. Örneğin Wagner, modernlik tarihi içindeki

kurumsallaşan üç pratiğin, modernliğin dönemselleştirilmesi ve dönemler arasındaki

farkı somutlaştırmayı kolaylaştırdığını savunur (2003: 59-60). Bu pratikler: Maddi

tahsisat pratikleri, buyurgan iktidar (tahakküm pratikleri) ve anlamlandırma

(sembolik temsil) pratikleridir. Maddi tahsisat pratikleri üretim ve mübadele

tarzlarına (para ve piyasa), buyurgan iktidar pratikleri bürokrasiler ve modern

devlete, anlamlandırma pratikleri ise toplumun söylemsel temsiline karşılık gelir.

Pratikler alışkanlık, kurallar toplum çapında yerleşik hale geldikçe kurumlara

dönüşürler.

18

Modern pratiklerin niteliklerine bakarak modernliği üç evrede ele alabiliriz. Bu

çerçevede, on sekizinci yüzyılın sonları ve on dokuzuncu yüzyılın sonları “kısıtlı

liberal modernlik”, on dokuzuncu yüzyılın sonları ve yirminci yüzyılın ikinci yarısı

“örgütlü modernlik” ve yirminci yüzyılın ikinci yarısından günümüze kadar olan

aralık da “genişletilmiş liberal modernlik” olarak tanımlanabilir (Wagner, 2003).

Tanımlanan her evreden diğerine geçişin nedeni belirgin bir krizdir.

Kısıtlı liberal modernlik, özerklik ve rasyonel egemenlik kavramlarına dayanırken,

bir yandan da bu kavramlardan beslenen beklentinin sınırlandırılmaya çalışıldığı bir

dönemi işaret eder. Ancak bu sınırlama sadece beklentilere yönelik değil, modern ve

modern olmayan arasında da yapılmış; böylelikle neyin irrasyonel, yıkıcı, sapkın

olduğu akılcılık adına bu dönemde belirlenmeye çalışılmıştır. Giddens’ın “yerinden

çıkarma” dediği bireyin toplumsal bağlamlardan kopmasına yol açan sürece de bu

dönemde girilmiştir. Bu dönemin belirgin karakterinden biri, burjuvazinin

“toplumsal bünyeye belli bir katılığı ve keskinliği yeniden kazandırmak” için

giriştiği bir dizi reform hareketidir (Wagner, 2003: 128). İşçi sınıfının kolektif bir

kimlik kazanarak güçlenmesi, güçlü işçi partilerinin oluşumu ve yeni bir kavram olan

“endüstri işçisi” kimliği de kısıtlı liberal modernliğin içinde oluşmuştur.

Liberalizmin toplumun her kesimini kapsayıcı refah iddiası yerle bir olması ve

meşruiyetini yitirmesiyle birlikte Wagner’in “modernliğin kapanması” dediği sürece

girilmiş, geniş ölçekli uzlaşımsallaşmaların inşasıyla birlikte modernliğin ikinci

dönemi başlamıştır.

Modernliğin ikinci dönemi örgütlü modernliktir. “Toplumsal eylemin gönderme

yapması gereken anlamlı birimin ulus devlet olarak tanımlaması ve toplumsal

19

sınıfların çizgileri uyarınca yapılanmış bir ulusal toplum anlayışı” modernliğin

örgütlenmesinin temelidir (Wagner, 2003: 155). Modernliğin örgütlü vasfı, ilk

döneminde ortaya çıkan toplumsal hareketlerin artık belli bir tanım, mekan ve pratik

altında toplanmasından kaynaklanmaktadır. Uzlaşımsallaşmalar ise, ulus devlet

çapında toplumsal pratiklerin (maddi tahsisat, buyurgan iktidar, anlamlandırma

pratikleri) uyumlu bir biçimde biçimlenmesiyle olmuştur. Aslında

uzlaşımsallaşmaların temel nedeni, toplumsal dünyanın yönetilmesi ve modernlikle

ortaya çıkan belirsizlikleri azaltma çabasıdır.

Örgütlü modernlik, sendikal yapıların oluşumunun, refah devleti uygulamalarının ve

siyasal partilerin kitle partilerine dönüşümlerinin de gerçekleştiği dönemdir.

Özellikle ekonomik alanda tüm dünyayı saran kriz modernliğin bu dönemini

nihayete erdirecek, yeni dönem farklı sıfatlarla tanımlanmaya başlanacaktır.

Genişletilmiş liberal modernlik, refah devletinin krizinin ardından yaşanan ve örgütlü

modernliğin tanımlayıcı kavramlarının (uyum, istikrar, düzen gibi) yerini belirsizlik

ve düzensizliğe bıraktığı dönemdir. Refah devleti uygulamalarının çözülmesiyle

birlikte liberal ekonominin pratiklerinin zaman-mekan sıkışması1 içinde yaşandığı bu

dönem postmodern tartışmalar ışığında yeni bir söylemsel değişime işaret eder.

Wagner’in yaptığı bu dönemlemelerin işaret ettiği ortak olgu, modernliğin sürekli

değiştiği, değiştirdiği, dönüştürdüğü, gerilim yarattığı ve kendini kurduğu değerlerle

1Harvey, zaman-mekan sıkışması terimiyle kastettiğinin şu olduğunu belirtir: “Modernlikle birlikte zaman ve mekanın nesnel niteliklerinde öylesine devrimci değişmeler olur ki, dünyayı görüş tarzımızı köklü biçimde değiştirmek zorunda kalırız. (...) Mekan telekomünikasyonun yarattığı bir “küresel köye” ve ekonomik ve ekolojik karşılıklı bağımlılıklardan örülmüş “bir uzay gemisi dünya”ya doğru küçüldükçe ve zaman ufkumuzsonunda içinde bulunduğumuz andan başka bir şey kalmamacasına kısaldıkça, mekansal ve zamansal dünyalarımızın sıkışma duygusunun hakimiyetiyle başa çıkma zorunluluğuyla karşı karşıya kalırız” (1999: 270).

20

çelişebilen yapısıdır. Daha önce de belirtildiği gibi, modernlikle ilişkili bu gerilimli

yapıyı yok sayarak ya da yeterince belirtmeyerek yapılan her türlü analiz

gerçekçilikten uzaklaşacaktır.

3. Eleştirilen Modernlik

Modernliği tanımlarken, modernliğin ikili bir doğaya sahip, çelişkili ve paradoksal

bir deneyim olduğunu, modern öncesi dönemden bireyin inşası, zaman-mekan

örgütlenmesi ve rasyonalitesi nedeniyle farklılaştığını belirtmiştik. Bu karmaşık yapı

modernliğin çeşitli evreleri boyunca, modernliğe yönelik olarak geliştirilen

eleştirilerin modernist, anti-modern ve postmodern olarak sınıflandırılması

modernlik kavramını anlamayı kolaylaştırabilir.

Bu eleştirilerin temsilcilerinden biri Dadaizmdir. Modernist akımlardan Dadaizm

Birinci Dünya Savaşı’nın devam ettiği yıllarda savaşın yarattığı yıkımın etkisiyle

“özgürleştirici ve nihilist protesto” oluşturmuş bir harekettir. Dadacılar, hem sanatın

kutsallığı üstündeki “aurayı” kaldırırken, hem de yerleşik kurumları eleştirmekten

çekinmemiş, mutlak doğrunun aranma çabasının yersizliğini vurgulamışlardır. Andre

Breton, Dadaizmin bir anlayış olduğunu ve diğer modernist hareketlerin karşıtı

olarak tanımlanmasının sadece cahilce bir teşebbüs olduğunu belirterek, modernliğin

yarattığı bütün denetim mekanizmalarına karşı Dada’nın savunduğunun içgüdü ve

bireyin üstündeki denetime izin vermemek olduğunu söyler (2000: 319).

Modernliğe yönelik bir diğer eleştiri de Gerçeküstücülerden gelmiştir.

Gerçeküstücülük, Dadaizmden farklı olarak eleştirilerini politik olan üzerine de

21

yoğunlaştırmış bir akımdır. Tekil gerçekliğin koşulsuz kabulü anlayışına farklı bir

bakış getirerek, başka gerçekliklerin olabileceğine dikkatleri çekmek isteyen

sanatçılar, uzun zamandır yan yana gelmeyen öğeleri (hayal-gerçek, kehanet-akıl

gibi) harmanlamayı başaran yapıtlar üretmişlerdir. Gerçeklik arayışlarında, sanatın

nesnesinin ardında yatan gizil gerçekliği açığa çıkarmaya çalışan Gerçeküstücüler,

alışkanlıkların gereksinimlerin önüne geçtiği modern hayatta, kendileri dışında başka

şeyler de olabilme ihtimalleri ortadan kaldırılan nesnelerin farklı formlarını ortaya

çıkarmaya çalışmışlardır. Modernliğin gerçeklik ilkesine koşulsuz teslimiyetine

yönelik gerçeküstü tepkiler Dali, Bunuel ve Aragon’un eserlerinde fantastik olanın

gerçekliğini gösterme çabasına dönüşmüştür.

Bu iki akımın dışında modernliğe yapılan farklı eleştirilerden biri de fütüristlerden

gelmiştir. Fütürizm modernliğin yarattığı hız, enerji ve makinalaşmadan

etkilenmekle birlikte, modernliğe yönelik eleştirilerini modern toplumu tanımlayan

niteliklerin toplumda var olanla örtüşmediği üzerine kurmuştur. Özellikle İtalyan

Fütüristleri Birinci Dünya Savaşı öncesinde makinalaşmanın tutkulu propagandasının

ve tamamen teknolojinin ürünü olacak yeni bir dünyanın peşinden koşarken, bu

idealin dışarıda bıraktığı insan olma durumunun farkına varamamışlardır. “Manevi

acının, iyi yürekliliğin, bağlılığın ve aşkın; dirimsel enerjiyi yıpratan, güçlü bedensel

elektriğimizi kesintiye uğratan bu zehirlerin tamamen yok olduğu, insan dışı bir tip

yaratmak istiyoruz” (Marinetti’den akt. Berman, 2000: 41) diyen Fütüristler, özne-

insanı modernliğin içinde yok etmiştir.

Modernliğe yönelik en özgün ve en önemli eleştirilerden biri Modern Hayatın

Ressamı’nda Baudelaire’den gelir. Baudelaire’in, modernite kavramını ortaya attığı

22

bu metinde, modernite hem modern hayatın önemli bir niteliği hem de sanatsal

girişimin bir hedefi olarak tanımlanır. Çünkü modern hayatın sanatçısı için asli olan,

şimdi’deki koşullara bağlı yeniliği açığa çıkarmaktır. Bu yenilik, özünde yeni olanı

barındırırken bir diğer yanıyla da geçici olandır. Baudelaire için, modernitenin

özgünlüğü “bir yanı sonsuz ve değişmez olan sanatın, gelip geçici, ele avuca sığmaz,

koşullara bağlı diğer yarısı[ndan]” kaynaklanmaktadır (2004: 214). Bundan böyle

“güzelliğin ebedi kısmı” değil tarihselliği ön plandadır. Çünkü ebedi olan zamansal

olanın içindedir. Modern hayatın ressamının yapması gereken modern hayatın

güzelliğini aramaktır. Modern sanatçı için bu keşif yeni bir göz gerektirir. Bu göz,

bir çocuğunki gibi saf ama bir yetişkininki gibi de çözümleyici olmalıdır. Bu gözün

bakması gereken yer ise kalabalıklardır. Diğer bir ifadeyle, kalabalıkların toplumsal

mekanı kente bakan göz, modern hayatın hızlı, geçici, değişken güzelliğine

ulaşabilir. Kente bakan bu göz, moderniteyi arayan flaneur’dur da aynı zamanda.

Nasıl bir kuş havada, balık suda yaşarsa, o da kalabalıklarda var olur. Aşkı, işi, gücü

kalabalıklardır. Kusursuz flaneur için, tutkulu gözlemci için, ahalinin tam orta yerini,

hareketin gel-git noktasını, gelip geçici ile sonsuzun arasını mesken tutmak müthiş bir

keyiftir. Evden uzakta kalmak ama her yerde evinde hissetmek; dünyanın merkezinde olmak,

dünyayı gözlemek ama dünyadan saklı kalmak (Baudelaire, 2004: 210).

Baudelaire sanatsal girişim ve sanatçının yönünü belirlerken kutsallığın yok edilişini

de önemli bir imge kullanarak açıklar: Kaybolan Hale. Bu imgelem, modern

sanatçının halesini kaybettiği anda sıradan insanla olan yakınlaşmasını simgeler,

çünkü sanatçı halesini yitirdiğinde “sanatsal saflığın aurası ve kutsallığının sanat için

zorunlu değil, rastlantısal olduğunu, sanatın sanatsal olmayan yerde hatta belki daha

iyi koşullarda varlığını sürdürebileceğini” fark eder (Berman, 2000: 218). Sanatın

23

sokağa yaklaşmasını temsil eden bu ifade modernlik için önemli bir andır ve sonraki

yüzyılın modernliğinde bu itkinin yarattığı önemli sonuçlar olacaktır.

Baudelaire’in modern dünyanın estetik temsilinden beklentisi, modern zamanların

masum olmayan yüzünün ortaya çıkarılmasıdır. Farkına varılması gereken nokta ise

modernlikle ortaya çıkan medeniyetin bütün nesnelerinin aynı zamanda birer

“barbarlık ürünü”olmalarıdır (Frisby, 2003: 14).

Modernliğe yönelik eleştirilerde sonraki yüzyılı da etkileyecek olan önemli bir katkı

da Marx tarafından yapılmıştır. Modernlik ve Marx’ı genellikle bir arada anmamaya

yönelik eğilimin tersine, hem Berman hem de Touraine, Marx’la birlikte yönü ve ele

alınışı değişecek olan modernliği Marksist biçimde okumanın önemini vurgular.

Marx, burjuva toplumunda kimsenin saf, güven içinde ve özgür olamayacağını

savunmuştur. Bu tezin arkasındaki düşünce ise kapitalist üretim ve üretim

ilişkilerinin herkesi yok edecek ve içine alabilecek bir güce sahip olmasıdır.

Burjuvazinin her nevi saygınlığı ve kutsallığı değişim değeri içinde yok etmesi ve

insan davranışını ancak ekonomik değeri olduğunda ahlaki açıdan da kabul edilir

bulması burjuva ekonomik düzenin temelini oluşturur ve toplumdaki yıkıcılığın

nedeni de bu düzendir. Modern zamanlara özgü bu işleyiş Berman’ın deyimiyle,

Marx için “modern nihilizmin kaynağıdır” (2000: 157).

Marx, özellikle entelektüellerin, nefret ettikleri burjuva dünyasına olan

bağımlılıklarını çözümlemeye çalışır ve Baudelaire’nin Kaybolan Hale’sini,

sanatçının değil, entelektüelin başından alır çünkü burjuva, daha önce hürmet ettiği

değerlerin üstündeki haleyi kaldırarak kutsallığı yok etmiş ve herkesi olduğu gibi

24

entelektüelleri de ücretli işçilere dönüştürmüştür (Berman, 2000: 214). Marx’a göre

modernlik, her şeyi dünyevileştirmeyi, her alana dokunmaya başarmıştır. Modernliği

ve modern olduğunu söyleyenleri dizginleyecek tinsel ya da kutsal değerler ağı

günbegün yok edilmektedir. Bu düzen ve çelişkiler yumağıyla yüzleşilmediği sürece,

bunların üstesinden gelmek de mümkün olmayacaktır. Başların üzerindeki haleleri

çekip atmanın anlamı da budur. Burjuvazinin çok uzun zaman önce yok ettiği

halenin/auranın farkına varamayanların var olduğunu zannettiği haleyi kaldıran, bu

sefer Marx olacaktır.

Marx, burjuvazinin savunduğu ilerleme fikrine karşıt bir biçimde, ilerlemeyi insan

kavramının gerçekleşmesi değil, doğanın özgürleştirilmesi olarak yorumlar ve

ilerlemeyi “aklın utkusu ya da mutlak Tin’in somutlaştırılması değil, kurumsal ve

ideolojik oluşumların karşı çıktıkları bir enerji ve doğal gereksinimlerin özgürleşmesi

olarak düşünür” (Touraine, 2002: 123). Marx’ın önerdiği ilerleme biçiminde

ruhani/cismani, kutsal olan/kutsal olmayan ve gereksinim/kar arasındaki çelişki

“toplumun doğallaşması ve bilinç tarafından oluşturulacak engellerin ortadan

kaldırılmasıyla” aşılacaktır (Touraine, 2002: 123).

Modernliği Marksist biçimde okumak, modernliğin ilerleme yönündeki durmak

bilmez istencinin kendi içindeki enerjiden, gerilimden ve baskıdan kaynaklandığını

söylemeyi gerektirir. Bu nedenle modernliğin kendi anlamına içkin özyıkım

potansiyeli, ilerleme kisvesi altında sadece diğer insanları değil insanın kendisini de

sömürmeye zorlandığı, pazar mekanizması içinde değerlerin geçicileştirildiği, yok

edildiği ve daha fazla gelişebilmek adına kriz ve kaos yaratabildiği gerçeğini

taşımaktadır.

25

On dokuzuncu yüzyılda modernliğe yönelik en sert eleştirilerden birini yapan

Nietzsche ise modernlik zihniyetinden tamamen kopuşu önermesi ve modernliği ele

alış biçimi nedeniyle anti-modern olarak addedilir. Modern olmak, hem modernliğin

yarattıklarıyla savaşmak hem de yarattıklarından faydalanmak ve bu yüzden biraz

anti modern olmaktır diyen Berman içinse, tam da bu nedenle Nietzsche,

modernliğin seyrini değiştiren ve modernliğin değerlerini tersine çeviren bir

düşünürdür.

Nietzsche, modernliği bilincin sürekli zaferi doğrultusunda insanın kendinden kopup,

insanlık dışı güçlerle kendini özdeşleştirerek yaşanan bir yabancılaşma süreci olarak

tanımlar. Modernlik bu yönüyle insanı nihilizme ve kendi tükenişini önleyemeyeceği

bir zaafa yönlendirir. Oysa değerlerin tersine çevrilmesi veya reddi insanın

yabancılaşmasını önleyecek, böylelikle insan olma iradesinin yeniden ele geçirilmesi

sağlanacaktır. Nietzsche için, kişisel ve toplumsal gelişme arasındaki uyumsuzluk

modernliğin yanılsamasıdır ve bu yanılsamadan kurtulmanın yolu insan öznesine

değil Varlık’a dönmektir, çünkü her şeyin gelip geçici olduğu bu dünyada sonsuz

olan tek şey Varlık’tır. Varlık, öncelikle “tarih dışı olandır ve arzu bilincidir”.

İnsanın Varlık’a, yani tarih dışına ulaşması ya da tarihini aşması ise arzunun,

bilinçdışının yani doğanın insandaki kişisel olmayan gücüyle mümkün olacaktır (akt.

Touraine, 2002: 125-135).

Modernizmin modernliğe vurduğu önemli darbelerden biri de Freud’un psikanaliz,

bilinçaltı ve ruhun çözümlemesi için önerdiği Ben, Üstben, Bu2 kavramlarıyla

2Ben bireyin öznel bütünlüğünü yani bireyin kendini diğerlerinden ayırt etmesini sağlayan bütünlüğe işaret eder. Üstben ise ruhsal yapının, suçluluk duyabilecek nitelikteki itkiler karşısında bir savunma mekanizması olarak “ben” üzerinde bilinçdışına bağlı olarak etkili bölümüdür. Freud’un ruhun çözümlemesi için önerdiği son kerte olan Bu da bilinçdışı itkiler bütünüdür (Tufan, 2002: 413-416).

26

yapılmıştır. Freud da, tıpkı Nietzsche gibi, Aydınlanma söyleminin kavramlarını ters

çevirmeye çalışır ve bilinç yerine bilinçdışını teorisinin merkezine yerleştirir.

Freud’a göre, bilincin ruhsal yaşamın özünü oluşturduğu iddiası doğru değildir;

bilinç ruhsal yaşamın basit bir niteliğidir ve bu nitelik başka niteliklerle bir arada

bulunabilir ya da hiç bulunmayabilir (1998: 91-92). Bu nedenle belirleyici olan bilinç

değil bilinçdışıdır. Bilinçdışı içe atılmış psişik içerik anlamında değil, bilincin

algıladığı derin ruhsal etkinlik anlamında kullanılır.

Freud’un çözümlemelerinde yasa ve haz bilincin tamamen dışında ve birbirlerinin

karşısındadır. Yasalar topluma, toplumun çıkarlarına bağımlı olduklarını sürekli

hatırlatırken, arzular da kapitalist toplumun yararına uygun olacak biçimde bastırılır

ya da öne çıkarılır. Kapitalist dünya toplumsal düzenin katılığından ve burjuvanın

para kazanma güdüsünden taviz vermeyerek devamlılığını sağlar ve yasalarla

sürekliliğini pekiştirirken, kapitalist sisteme özgü bir nitelik ortaya çıkar: İçgüdülerin

kamu yaşamında, yasaların da özel yaşamdaki ağırlığı. Touraine, bu durumun

bireylerin toplumsallaşmış ve denetlenmiş olduğu izlenimini yaratsa da, içgüdülerin

özel değil de kamu yaşamındaki baskınlığının şiddet, saldırganlık gibi davranışların

kamu alanında gerçekleşmesine neden olduğunu belirtir (2002: 139).

Freud’un modernlik eleştirilerindeki önemi, bilince yapılan vurguyu kaldırmasından,

bireyin özgürlüğünün yollarını aramasından ve toplumsallaşmayla ilgili egemen

düşüncelere karşı yaşamdan, cinsellikten yola çıkan bir çözümleme yapmasından

kaynaklanır. Kumar’ın belirttiği gibi, “aklın tahttan indirilişi, irrasyonel ve bilinçdışı

güçlerin açığa çıkarılışı, modern medeniyetin devasa bir psişik ıstırap ve bitkinlik

27

pahasına kotarılması” Freud’un modern ilerleme fikrine düşürdüğü önemli

gölgelerden biridir (1999: 118).

Yirminci yüzyılda yaşanan iki dünya savaşı, militarizm ve ölüm kamplarının

etkisiyle modernliğe yönelik eleştirilerin dozunun gittikçe arttığını söyleyebiliriz. Bu

cüretkar eleştirilerden biri de Frankfurt Okulu’na dahil olan Adorno ve Horkheimer

tarafından yapılmıştır. Aydınlanma akılcılığının arkasında yatan mantığın baskı ve

hakimiyet mantığı olduğuna dikkat çeken Adorno ve Horkheimer, doğaya hakim

olma isteğinin insanlara da hakim olmayı kapsadığını, bunun da insanın kendi

kendini hakimiyet altına alabilen bir son getireceğine inanıyorlardı (1996). Bu

öngörü bir çıkmaza işaret etmekle birlikte, bu çıkmazdan kurtulmanın yolu ise

“doğanın isyanıydı”. Harvey için, bu isyan ancak “insan doğasının saf araççı aklın

kültür ve kişilik üstündeki baskıcı iktidarına başkaldırması olarak düşünülebilirdi”

(1999: 26).

Aynı dönemlerde Benjamin, tıpkı Baudelaire gibi, modern yaşam tarzı ve

deneyimlerle ilgili eleştirilerini kent merkezli bir okumayla yapar. Baudelaire’nin

flaneur terimini yeniden yorumlayan Benjamin’e göre, flaneur’un kalabalığa bakan

gözleri her görüntüyle ilgilenir. Parkta oynayan çocuklar ya da yıkık dökük binalar,

flaneur’un gözlemine tabidir. Çünkü hem kent hem de kentlinin yaşadığı toplumsal

deneyimler modernliğin kavranmasına dair önemli ipuçlarıdır. Benjamin için modern

zamanlara has üretim tarzlarının sanat ürününün aurasını ortadan kaldırarak nesneleri

tarihsizleştirmesinin modern insanın yaşamındaki en gözle görünür etkisi, yaşamın

bir bütün olarak değil de parçalı algılanır olmasıdır (Tiedemann, 2004: 23-24).

Modern yaşantının getirmiş olduğu parçalanmışlığa karşı geliştirilen savunma

28

mekanizması ise bilinçaltına yeteri kadar inememekte ve böylelikle hayat

yoksullaşmaya başlamaktadır. Flaneur’un tepkisini çeken ise bu yoksullaşmadır.

Flaneur için kırık dökük bir bina bu nedenle kentin gizli geçmişini taşır ve bu

geçmiş sadece kentin değil “benin” de geçmişini içinde barındırır (Aslanoğlu, 1996:

146).

Moderrnliğe yönelik eleştirel düşüncelerin büyük çoğunluğunun merkezi iktidarı

(devlet ya da egemen sınıflar) ele almasına karşın, bir diğer modernlik eleştirmeni

Foucault, merkezi iktidarı reddeder ve modern toplumda iktidar kavramını özgün bir

biçimde yeniden tanımlar. Foucault için, modern liberal toplumda iktidar hem her

yerde, hem hiçbir yerdedir ve özellikle de toplumsal örgütlenme teknik akılcılık

tarafından değil iktidarın kullanımı tarafından yönetilir (1998: 161-163). İktidarı bu

biçimde tanımlamak modernlik eleştirilerini bir adım daha ileri götürecektir. Öyle ki

toplumsal yararlılığın iyi ya da kötü olanın ölçütü olarak belirlenmesi, bu yararlılığın

bireylere yönelik değil de toplumsal sistemlerin devamlılığına yönelik

örgütlenmesini gerektirmiştir. Bu durumda sürekliliği sağlamak adına iktidarın

yaptığı normalleştirmedir. Cezaevleri, tımarhaneler anormal bireyi normal

toplumdan tecrit eder ve normalleştirme sürecine sokar. Fakat bu süreç sadece

rehabilite etme ya da normalleştirmeyi değil, baskı altına almayı da kapsar.

Toplumsal kontrolün sürdürülmesine yönelik bu tip pratikler ve yerel hakimiyet

arasındaki ilişkinin örgütlenmesi sınıfsal değil “mekansal” biçimdedir. Bu nedenle

her bir mekanda (cezaevi, tımarhane, üniversite, hastane...) ne olup bittiğini genel bir

teoriyle açıklamak mümkün değildir. Foucault’un teorisinde “yerelleşmiş tikel

mekanlardaki” örgütlü bastırılmanın üstesinden gelmek ancak “yerelleşmiş bir

direnişle” mümkün olacaktır (Harvey, 1999: 61).

29

Modernliğe yönelik çözümlemelerde modernliğin çelişkili ve çok karakterli yapısının

arkasında yatan kültür, ekonomi, siyaset gibi alanların analiz edilmesi gerektiği

vurgusu da önem taşır. Habermas, Weber’in kültürel modernliği tözel aklın bilim,

ahlak ve sanat olarak üç alana ayrılması görüşüne sadık kalarak modernliği yitirilmiş

değil tamamlanmamış bir proje olarak tanımlamak gerektiğini savunur (1990: 37-

41).

Habermas’ın modernlikle ilgili değerlendirmesi modernliğin belirgin dört özelliğini

vurgular: Habermas’a göre modern, kendiliğinden güncel olanın nesnel ifadesine

katkıda bulunan unsurdur (1990: 32). Yeni olan aşılarak değerini yitirirken, modern

olanın klasik olanla gizil bir bağı vardır. Modern, “tarihselciliğin nesneleştirici

özelliği sayesinde ulaşılabilen geçmişleri bir yana atarken, tarihselciliğin müzesine

atılmış ve tarafsızlaştırılmış bir tarihe de karşı çıkar” (1990: 33). İkinci bir özellik ise

modernlikle birlikte zaman algısında ortaya çıkan değişimdir. Antik Yunanın

döngüsel, Hıristiyanlığın ise geçmiş, gelecek ve bugün arasında kurduğu çizgisel

ama teolojik zaman anlayışından farklı olarak, modernlikle birlikte dünyasal ve

çizgisel zaman algısı hakim olmuştur (Kumar, 1990: 90). Henüz olmayana yönelen

modern olma hali, çarpıcı karşılaşma anlarındaki şaşkınlığı içinde taşıyarak

bilinmeyeni keşfetmeye çalışma pratiğidir (Frisby, 2003: 15).

Modernliğin bir diğer özelliği ise zaman kavramına dair içinde taşıdığı çelişkidir.

Habermas’a göre, “geleceğe doğru yönelim, belirsiz ve rastlantısal bir geleceğin

sezdirilmesi, yenilik kültü, aslında, her zaman yeni, öznel olarak belirlenmiş

geçmişlerden doğan bir güncelliğin yüceltilmesi” dir (akt. Frisby, 2003: 15). Bu

noktada yeni bir zaman bilincinin varlığından bahsetmek anlamlı olabilir. Özellikle

30

Bergson’da izlerini göreceğimiz bu anlayışın en belirgin özelliği hayat ve sürenin,

değişimin ta kendisi olduğu savunusudur, çünkü zaman gibi bir olgunun ölçülmeye

çalışılması ve mekansallaştırılması gerçek deneyimin kaybolmasına neden olan bir

hatadır. Hafıza (bellek) geçmişi şimdi olarak yaşamamızı sağlar. Diğer bir ifadeyle,

geçmişin yönü yaşadığımız an ve geleceğe doğrudur. Zamanı akıl ve analiz yoluyla

değil sezgiyle biliriz diyen Bergson, rasyonel aklın sarsılmazlığını sorgulayarak,

sezgiyi rasyonel aklın yerine ikame etmeyi tercih etmiştir çünkü sezgi, zamanı

bütünsel olarak algılamamızı sağlayan bir bilme şeklidir (1998: 8). Oysa bütünsel

zaman algısının yarattığı diyalektik bir yandan yeniye, kısa ömürlü olana aşırı değer

verirken, diğer yandan “el değmemiş, bozulmamış bir şimdiye arzu duyar” (Frisby,

2003: 15).

Habermas’a göre modernliğin bir diğer özelliği şimdiye duyulan arzunun, tarih

karşısındaki yarattığı muhalefettir. Bu gerilimli ilişkiden dolayı tarih, “belli bir

istikamet izleyerek sürekliliği güvence altına alan gelenek” yapısını yitirir. Her bir

dönem de, kendinden önceki ve sonraki dönemler arasındaki güçlü bağdan ötürü,

kendine özgü özelliklerini kaybeder. Böylelikle şimdi ve geçmiş arasındaki bağ

kırılmış olur (akt. Frisby, 2003: 16).

Aydınlanma felsefesinin modernlik projesi bilim, ahlak ve sanat alanlarındaki

uzmanlaşma deneyimlerinin gündelik yaşam pratiklerine uygulanmasını ve bu

pratiklerin dönüştürülmesini amaçlamıştır. Ancak bu beklentinin aksine, bu alanların

uzmanlık deneyimine fazlasıyla tabi olması ve yaşam dünyasından ayrılması kültürel

modernlik için trajik bir durumdur. Habermas için bu durumun aşılması, gündelik

yaşamın iletişimsel yapısının bozulmasına neden olan ekonomik ve yönetim

31

sisteminin baskılarının aşılarak modern kültür ve gündelik hayatın yeniden

ilişkilendirilmesiyle olacaktır.

Sonuç olarak, modernlik eleştirileri, hem modern toplumun değişim dinamiklerini

hem de modernliği indirgemeci bir bakış açısına hapsederek başarısız bir deneyim

olduğu yolundaki görüşleri yorumlamak açısından önemlidir. Her şeyden önce

modernlik teriminin kapsadığı gerilimi fark etmek içinde yaşadığımız zamanları

modern olandan ayırmayı değil, modernliğin özüne dair olan krizleri, parçalanmaları,

kendi kendini reddetmeye kadar gidecek olan süreci anlamamızı sağlar.

32

II. Modern Kent ya da Kentte Modernlik

1. Arkaik Kentten Modern Kente Doğru

Bir kentin neye benzediği ve kentteki mekansal örgütlenmeler, toplumsal pratikleri

değerlendirme sürecinde somut bir zemin sağlar. Bu bakış açısı kentin tanımına,

değişimine, evrimine ışık tutmak ve modernlikle olan bağlantısını açığa çıkarmakla

birlikte, toplumsal olanın da aydınlanacağına işaret eder.

Kenti tanımlama girişimleri kenti genellikle nüfus birikimi, işbölümü, uzmanlaşma

ve sanayileşmenin yaşandığı mekan olarak tasvir eder. Elbette, kent bu özellikleri

bünyesinde taşır ama bunlarla sınırlı değildir. Kente özgü davranış kalıpları, sınıfsal

ayrımlar, gündelik hayatın biçimi, sorunların etkisinde “yeni” olanın şekillenmesi

kentin diğer özellikleri olarak sayılabilir. Bu nedenle, uygarlığın doğduğu, ilerlediği

kentlerin serüveni toplumbilimsel açıdan önemli veriler sunar.

Gordon Childe, kentlerin oluşumuyla ilgili kabul gören açıklamalardan birini

yaparak, M.Ö. 3000 yıllarında Mısır ve Mezopotamya’da ortaya çıkan toplumsal

değişimleri “kentsel devrim” olarak adlandırmak gerektiğini belirtir. Çünkü bu

yıllarda bu bölgelerde ortaya çıkan basit çiftliklerden oluşan küçük topluluklar değil,

çeşitli meslek ve sınıfları içeren devletlerdir (akt. Bookchin, 1999: 45). Bu yeni

yerleşim biçiminin önceki yerleşimden farkı, işbölümüne dayanması ve uzmanlaşmış

zanaatkarların varlığıdır. Böylelikle kentler ilkellikten uygarlığa, devletsiz toplumdan

33

devletli topluma geçmişin sembolü olmuş ve kenti tanımlayan çizgiler politik bir

niteliğe bürünmüştür. Cismani ve ruhani iktidarın birleştiği Tanrı-kral, tanrılar

tarafından kendisine bağışlandığını düşündüğü kentlerde toplumsal düzeni sınırsız

yetkilerle sağlarken, kentli yurttaşın sadece boyun eğdiği despotik bir yönetim biçimi

yaratılmıştır.

Aslında, kent-devlet ilişkisinin kendini tipik olarak Antik Yunan’da gösterdiği

düşünülür, çünkü Yunan siteleri, Doğu despotizmini yansıtan kentlerden yasaları ve

yurttaşlığı uyruk olmaktan farklı bir biçimde pratik haline getirmeleri nedeniyle

ayrılır. Özellikle Atina’nın, kutsallaşmış bir monarktan kurtulmuş ve demokrasi

deneyimini en kitlesel yaşayan kent devleti olduğu düşüncesi kabul görür (Bookchin,

1999: 73). Solon, Kleisthenes ve Perikles’in etkisiyle gerçekleşen reformların da

etkisiyle Atina polisi, yurttaşların seyirci değil katılımcı olduğu bir mekanı temsil

etmiştir.

Atina organik olarak varolmuş, yurttaşların katılımıyla tanımlanmış bir kent

devletidir ancak “kimsenin de eline cetvel, pergel alarak planlamaya kalkışmadığı”

bir mekandır (Bumin, 2000: 35). M.Ö. V ve IV. yüzyıllarda sitenin günlük yaşamını

etkileyecek somut sorunlarına karşı ideal sitenin nasıl olması gerektiği üzerine

düşünülünce, geometri de kaçınılmaz olarak kentin içine girmiştir.

Geometrinin kente girişi, ilk şehir plancısı ve ütopist Hippodamos’un, Milet’i

yeniden kurmak için tasarladığı, kentin sokaklarını dik kesen planından (ızgara plan)

etkilenen, Atina’nın nasıl düzenlenmesi gerektiğini anlatan yazılarla olur. Örneğin

Platon, geometri ve matematiği sadece kentin nasıl planlanması gerektiğiyle ilgili bir

araç olarak kullanmaz; toplumsal düzen ve mutluluğu sağlamak için de yurttaşlara

34

gösterdikleri farklılıklar ne olursa olsun eşit adalet dağıtan “aritmetik eşitlik” yerine

eşit olmayana eşit davranmamayı öneren “geometrik eşitlik” i önerir (Bumin, 2000:

37).

Yunan kent devletlerinin birbirleri arasındaki iç çekişmelerden faydalanan

Makedonların Atina’yı fethetmesi birlikte vatandaşlık bağları kopan Yunan toplumu,

polisin eski önemini kaybetmesine koşut olarak yeni değerler ağıyla tekrar birbirine

bağlanmaya çalışılmıştır. Epikuroscu ve Stoacı düşüncenin etkisinde şekillenen bu

yeni düşünceler mutluluğu polis yerine kozmopolis’te bulmayı önerirken, kent

devletinin bir parçası olarak gelişen yurttaş da yerini “kent devletinden çok daha

geniş ve umursamaz olan Hellenistik dönem kentlerinde o zamana kadar gelişmemiş

bir benlik duygusu ve öznelliğe yaklaşır” (Sabine’dan akt. Bumin, 2000: 52).

Hellenistik dönemin kentleri simetrik ve iktidarın gücünü hissettirecek şekilde

düzenlenmiştir. Mumford’un belirttiği gibi, bu dönemde geniş caddelere sadece

ulaşım için gereksinim duyulmamış, bu caddelerden geçiş yapan askeri birlikler bir

yandan iktidarın kudretini halka telkin ederken bir yandan da kenti bir gösteri

alanına çevirmişlerdir (1961, 160-161). Yunan kent devletinin aktif katılıma dayalı

kent hayatı bu dönemde yerini seyre dayalı pasif katılıma bırakmıştır.

Roma kentleri de Hellenist dönemin kentleri gibi düzenli ve planlıdır. Bumin, bu

düzenin Romalı şehircilerin kenti kurarken önem verdikleri üç unsurdan

kaynaklandığını söyler: Sokaklara kaldırım taşı döşenmesi, su kanalları ve

kanalizasyon (2000: 58). Kentin fiziki yapısı temel sorunların oluşmasını önleyecek

şekilde planlansa da kentli, eğlencelerin taşkınlığa, tüketimin israfa, vahşetin

arenalarda seyirlik bir gösteriye dönüştüğü, katılım yerine katı hukuk yasaları, askeri

35

beceri ve idareye önem verilen bir hayat sürmüştür. Kısaca, yurttaşlığın çöküşü

imparatorluğun çözülüşünü de hızlandırmıştır.

Roma’nın 410 yılında yağmalanmasının ardından Aziz Augustinus tarafından

doğaüstü kent düşüncesi ve Hıristiyanlığın dinsel düzenini temsil eden Tanrı Kent

fikri ortaya atılır (Benevolo, 1995: 19). Tanrı Kent somut yeryüzü kentine karşı

kalıcı olandır ve her Hristiyan iki kentin de yurttaşıdır. Tanrı Kent’le birlikte manevi

ve kalbi olanı temsil ettiğini iddia eden kilisenin kent üzerindeki etkisinin temelleri

atılmış olacaktır.

Roma İmparatorluğu’nun çöküşüyle birlikte ticaretin sönmesi ve İslam istilalarının

Akdeniz’deki etkisi antik kentler devrini kapatır. Avrupa kentleri, X. yüzyılda

ticaretin yeniden canlanmasına kadar dünyevi olanın canlılığının değil ruhani olan

manastırların sessizliğinin izlerini taşımaktadır.

Ortaçağda Batı Avrupa kentlerinin canlanmasının temel sebebi ticaretin

hareketlenmesidir. Bookchin ise, ortaçağdaki tarım toplumunun kentsel gelişmenin

önüne kalıcı engeller çıkaramayacak kadar parçalanmış olduğunu belirtir (1999: 138-

139). Ortaçağın ünlü vecizesi “Kent havası özgür kılar” kralların savaşlar sonucunda

güçlerini yitirmesi, yerel soyluların da zayıf düşmelerinin ardından kentlerin

otonomilerini kazanmalarına işaret eder. Özellikle İtalyan kentleri feodal beylerden

elde edilen özgürlüğün dışında ortaçağ kenti (civitas) içindeki yapısal özgürlüklerin

yerleşikleşmesine dair özellikler gösterir.

İtalyan komününün ortaya çıkması ve resmi bir sadakat yemininin (conjuratio)

varlığı kamu çıkarlarının bireysel çıkarların önünde olduğunun kabul edilmesini

36

gerektirmiştir. Kentlerde politik bir evrimin yaşandığı bu dönem, kenti yönetmekle

görevlendirilen kişilere idare ve yargı yetkisi verileceğine dair edilen yemin etrafında

görevli konsüllerin oluşturulduğu ve konsüllerin savaş, barış, vergi gibi konularda

komün genel meclisinin fikrini aldığı eşitlikçi bir kent düzeninin izlerini taşır. Fakat

bu dönem bütün İtalyan komünlerinde tek tip bir gelişme yaratmamakla birlikte

komün meclisinin konsüllere karşı gerilemesiyle yaklaşık iki yüzyıllık bir deneyim

sonlanır.

Üretimde işlevsel olarak uzmanlaşmanın yaşandığı ortaçağ kentleri ekonomik

etkinlikler referansıyla tanımlanabilir ancak on üçüncü yüzyılın sonunda şiddeti

artan ekonomik krizle, ortaçağ kenti yeni toplumsal ve ekonomik örgütlenmelere

sahne olacaktır. Bunlardan biri de lonca sistemidir.

Sanayi ve ticaretin pek çok kentte temel işlev haline gelmesi kentin bir atölye gibi

işlemesini sağlarken, sınıfsal ayrılıklar da keskinleşmeye başlamıştır. Kentlerin,

ekonomik cazibe merkezleri olan konumlarını hem kıra hem de birbirlerine karşı

kaybetmek adına korunma ihtiyacı da fiziksel olarak surlarla ve monarklarla

sağlanmıştır. Monarkların kent üzerinde kiliseyi de kendilerine bağlayarak

kurdukları hakimiyet, ortaçağ kentlerinin kapalı ve düzensiz yapısını kırarak yeni bir

mekan düzenlenmesini beraberinde getirir.

Mutlak monarşilerde iktidarın merkezileşmesiyle birlikte ordunun ve bürokrasinin

düzeni kentlere de taşınır. Birbirini dik kesen uzun ve geniş caddeler, garnizonun

geçiş törenlerine uygun olarak tasarlanan geniş meydanlar, ordunun devamlılığını

sağlayacak hizmetlerin üretildiği atölyeler, depolar, görkemli saraylar kentin

görüntüsel değişiklerine örnektir.

37

2. Modern Mekanlar

Modernliğin serüvenini kentin değişimiyle aynı düzlemde okuyan Harvey,

modernizmin kentlerin sanatı olduğunu, de Certeau da kentin, modernliğin hem

mekanizması hem de kahramanı olduğunu belirtmiştir (Harvey, 1999: 39-40).

Aslında, modernlik ve kent arasındaki ilişkiye bu şekilde yaklaşmak, modernliğe

ilişkin zikredilen saptamaları modern kent için de söylemeyi gerektirir. Bu nedenle,

kentleşmenin yarattığı sosyolojik, psikolojik, toplumsal, politik, teknolojik sorunlar

ve sorunların üstesinden gelmeye yönelik eğilimin modern hareketleri beslediğini,

Haussmann’ın on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Paris’i inşasıyla başlayan

sürecin, Howard’ın ‘Bahçeşehir’, Le Corbusier’in ‘Yarının Kenti’yle devam ettiğini,

yirminci yüzyılın ikinci yarısında ise kentsel yenilenme projeleri ve postmodern

mimarinin kentselliği yeniden canlandırma şiarıyla günümüze kadar taşındığını

belirtmek, modernlik–kent ilişkisine ışık tutacaktır.

Kent-kır ayrışmasının yönelik açıklamalara katkıda bulunan Marx için, kent ve kır

arasındaki karşıtlık barbarlıktan uygarlığa geçişle belirmiştir. Çünkü kentin varlığı ve

kent yönetimi belirli örgütlenmeleri (güvenlik, vergi gibi) gerektirince, topluluk

işbölümü üzerinden iki ayrı sınıfa ayrılmıştır. Üretim araçları ve sermayenin kentte

toplanmasıyla birlikte kent canlılığın ve zevklerin mekanı olurken, kır ekonomik

cazibesi olmadığı için yalnızlığa terkedilir. Bu nedenle Marx, kent-kır karşıtlığını

özünde özel mülkiyetin varlığıyla açıklar ve kent-kır karşıtlığının ortadan

kalkmasının, özel mülkiyetin ortadan kaldırılmasıyla mümkün olacağını söyler. Hem

burjuvanın, hem de proletaryanın kentte doğması, kente yabancılaştırıcı ve

özgürleştirici niteliği içinde taşıyan çifte bir anlam yüklese de, Marx için toplumu

38

kırsalın bezginliğinden kurtaracak mekanlar yine kentler olacaktır (Bumin, 1998:

111-112, Sargın, 2000: 7).

“Avrupa kentlerinin tarihi kırla kent arasındaki mücadele düzleminde

değerlendirilmelidir” diyen Weber ise, bu mücadelenin sadece “mal mübadelesini”

yansıtmadığını, modern kentin gelişme tarihini de açığa çıkardığını belirtir (akt.

Sargın, 2000: 7).

Marx ve Weber’e göre Aydınlanma Projesi, kent-kır mücadelesinde farklı bir

kamusal alanı belirler. Bu yeni konumda Aydınlanma projesinin modern kente

atfettiği önem, kentin kendi dinamiklerini yaratan ve kırla olan ilişkisini koparan bir

mekan olmasından kaynaklanmaktadır. Oysa kent-kır ilişkisini, kapitalizmin

gelişmesi lehinde yok etmek sonraki dönemde, özellikle modernist ütopyacı

söylemin karşı çıkışlarını destekleyecek biçimde sosyal uyumsuzluğu da beraberinde

getirmiştir.

19. yüzyılın ikinci yarısında modernlik büyük ölçüde kentsel bir olgudur. Yoğun

kentsel büyüme, kırdan kente yoğun göç, sanayileşme, makinalaşma, mimari

değişim, kent ölçeğinde sosyolojik, psikolojik ve politik sorunlar yaratmıştır. Bu

sorunları çözmek için modern yaklaşımların harekete geçtiğini söyleyebiliriz.

Hausmann’ın Paris’i inşası, kır-kent arasındaki yok olmaya ilişkiyi yeniden

oluşturmaya çalışan Howard’ın ‘Bahçe Şehir’ önermesi bu dönemin somut

üretimleridir. Yirminci yüzyıla gelindiğinde ise, Le Corbusier’in ‘Yarının Kenti’ ve

Frank Lloyd Wright’ın ‘Broadacre’ projeleri tartışılmaya başlanmıştır. Modern

mimariyi yaygın modernizm paradigması içinde değerlendiren anlayışın gelenek ve

yeni arasında yaratığı kalın çizgi, beklenen toplumsal dönüşümü

39

gerçekleştirmeyince, kent-kır ve eski-yeni arasındaki ilişki yeniden sorgulanmıştır.

Bu noktada modern ütopyacı söylemler, söylenmemişi dile getirmekten çok

söylenmesi gerekeni dile getirmeye çalışarak kent-kır arasındaki özdeş ilişkiyi

yeniden oluşturmaya çalışmışlardır. Özellikle Bahçe Şehir ve Broadacre tasarıları,

modern mimarinin bu denli derin olabileceğini beklemediği kentsel çelişkinin

ortadan kaldırılmasını hedefleyen ütopyacı anlayışın ürünüdür. Örneğin, Bahçe Şehir

(Garden City) önermesi sosyalist ögeler taşımakla birlikte, kent-kır arasındaki

ilişkinin yeniden oluşturulmasını ve modernist bir planlama anlayışının işlevli hale

gelmesini önerir. Howard’ın Bahçe Şehir önermesinin etkilerini görebileceğimiz

Mumford’un kent yazılarında da kır ve kentin uyumunu ön plandadır. Mumford’a

göre yirminci yüzyılın kentleri birey ve kent arasında uyumsuzluk yaratmıştır;

uyumsuzluğu ortadan kaldırabilmenin yolu ise denge oluşturmaktır (1962:514-524) .

Endüstirileşmeyle yoğunlaşan ekonomik, toplumsal ve hatta sağlıksal problemlere

farklı bir anlayışla yaklaşan Wright’ın ‘Broadacre’si, Le Corbusier’in ikincil ve

sadece seyirlik bir yeşil alan yaratan ‘Ville Radieuse’ (Işın Kent) projesinden daha

radikal unsurlar taşır. Ville Radieuse, insan doğa ilişkisini, daha doğrusu insanın

doğayı kullanımını kent merkezinde rekreasyon amaçlı yeşil alanlar yaratmak ve en

düz anlamıyla balkonda sebze yetiştirmek olarak ifade ederken, Broadacre insanın

doğayla ilişkisinin üretim boyutunu doğayı -toprağı- aktif kullanan kentliyi yaratarak

yeniden kurmuştur. Wright, kent içinde kırın kullanımıyla, kentte yaşayıp kırda

çalışan, “yaşam ve kültür arasında ikilemleri olan banliyö sakini yerine” tek bir kent

yaşamı olan kentliyi idealize etmiştir (Zelef, 2000: 16).

40

Broadacre şehirleri, endüstrileşmenin ürünü olan ve kenti çevreleyen her türlü

olumsuzluğun çaresini doğayla bütünleşmede bulur. Çünkü doğa erdemdir, kent ise

ahlaken yıkıcıdır. En iyi yönetim az yönetimdir ilkesine sahip, ademi merkeziyetçi,

yaratıcı emeğe dayanan Broadacre kentleri geniş bir coğrafyada yaşanan toplumsal

çöküşün etkilerinin azaltılması ve bir daha yaşanmaması için önerilen kent karşıtı

projelerdir.

Ütopya kent tasarıları, modern mimari geleneğin Aydınlanmacı kanadının bilinçli bir

şekilde kent ve kır arasına kalın bir hat koyma niyetine duyulan tepkinin ürünüdür.

Ütopyacı anlayışın kent önerileri topyekun bir kıra dönüş sloganı olmamakla

birlikte, modern kentin bayağı estetik ve yoz kültür üreten görüntüsüne

alternatiflerdir. Kent-kır ikilemi ütopyacı anlayışla yeni bir senteze ulaşmış, sosyal

değişimin “doğaya rağmen doğayla” ilkesiyle olabileceğini savunmuştur.

Modern mekan “ütopyalar” dışında, modernik ve kent ilişkisini farklı bir bakış

açısıyla değerlendiren Simmel’e göre modernlik, büyük kentin manzaralarında ve

kalabalıklardadır. Çünkü kent, her ne kadar “içerisindeki toplumsal etkileşimler

üzerinde temel bir etkisi olan, kendine özgü toplumsal bir mekan olsa da, sosyolojik

sonuçları olan mekansal bir kendilik değil, sosyolojik bir kendiliktir” (akt. Frisby,

2003: 27). Bu sosyolojik kendiliğindenlik uyumlu bir bütüne değil, ilişkiler ağına

işaret eder. Bu nedenle modern kent neredeyse çarpıcı bir sahne gibi para

felsefesinin, kentli olmanın getirdiği nevrasteninin, modanın ve metropol hayatına

özgü toplumsal deneyim biçimlerini sergiler.

Simmel, metropol hayatının kişisel olan her şeyi yutarak büyüyen bir kültürün

sahnesine benzediğini düşünür (2003: 100-102). Kentliye yönelik hizmetler

41

teknolojinin yarattığı hız ve ilerlemeyle harikalar yaratsa da aslında ortaya çıkan

“gayri şahsileşmiş bir tin’dir”. Kültürün aşırı nesneleştiği bu ortamda kentli de aşırı

öznelcilik göstererek kendi tepkisini geliştirir. Aslında Simmel için, nesneleşmenin

temel nedeni metropol hayatına olabildiğince nüfuz eden para ekonomisidir. Para

ekonomisi, insanın doğaya karşı giriştiği ayakta kalma mücadelesini insanlar

arasında ayakta kalma mücadelesine dönüştürerek, kentlinin birbirleriyle olan

ilişkilerini de soğuk ve çoğu zaman zorunlu kılar. Modern kentli ekonominin

zihinselliğine teslim olmuş, aldırmazlaşmış ve bireyselleşmiştir. Bu nedenle modern

kentte farkedilmenin tek biçimi moda ya da egzantriklik gibi eğilimler yaratmak

olmuştur (Simmel, 2003: 98).

Modernlik ve kent tartışmalarına özgün katkılarda bulunanlardan biri de Walter

Benjamin’dir çünkü Benjamin, kenti yeni anlatı biçimleri içinde kullanır. Öncelikle

kent, “benin” flaneur (kentli gezgin) kişiliğinde kendi deneyimlerini anlamlandırdığı

mekandır.

Benjamin, kenti ve kent tarihini güncelleştirerek geçmişi öğrenmeye, şimdiyi

okumaya, şimdideki tehlikeyi anlamaya çalışır. Sadece kentin bilgisi ve tarihi değil,

politik geçmiş de bugünün biçimleri ve yaşantısını anlamayı kolaylaştırır. Sosyal

olguların tarihte kendiliğinden bir nedensellik içinde durmadığını, bu nedenselliğin

egemen sınıfların bakış açısına dayanmakta olduğuna inanan Benjamin’e göre,

tarihsel bilginin öznesi olan ezilen sınıfın geleneği, içinde yaşadığımız olağan dışı

durumun aslında kural olduğunu öğretmiştir (2004: 41). Bu durumda yapılması

gereken geçmişin kefaretinin “benin” deneyimleri aracılığıyla ödenmesi ve “benin”

kurtarılmasıdır.

42

Benjamin’in “19. Yüzyılın Başkenti Paris” yazısı modern yaşam tarzı ve mekan

ilişkisinin kurulduğu önemli bir metindir. Bu metin, 19. yüzyılın Paris’ini, hem

endüstrileşme hem de bu sürece cevap verecek bir kent yaratılması vurgusuyla

anlatır. Hausmann tarafından yönlendirilen hızlı kentleşme deneyimi, sermayeyi

destekleyerek kenti yeniden inşa ederken, kentin yeni görüntüsü, herhangi bir iç

çatışmayı önlemek amacıyla, “kışlalar ve işçi mahallelerini” birbirine yaklaştırmış,

caddelerin genişliği barikatlar kurulmasını önleyecek biçimde ayarlanmıştır

(2004:102). Kısaca, devletin mutlak kontrolü, kapitalizmin hızlı yükselişinin

ışığında şekillenmiştir. Ancak Komün’le birlikte barikatlar yeniden kurulunca, yeni

yüzyılda kenti yeniden planlamak gerekecektir.

Özetle, modern mekanlar kent-kır ayrışmasının belirginleşiği, kent ve kırın

uyumunun kapitalist gelişme adına ortadan kaldırıldığı, ama bu sürecin doğaya

uyumsuz kentliler yarattığı mekanlar olmuştur. Ütopya kent tasarılarının modern

mekanlar yaratma girişimi de, bu uyumsuzluğu ortadan kaldırma çabasının

sonucudur. Ancak para ekonomisi, modern mekanlarda ütopyalara yer vermemiştir.

“Ütopyalar kente giremeyince”, egemen sınıfın mekanı kendi çıkarları lehine

şekillendirdiği, aşırı nesnel, kişiselliği eriten, hayatta kalma mücadelesinin doğaya

karşı değil, insana karşı verildiği “modern mekanlar” ortaya çıkmıştır.

3. Kentte ve Kentli Olmanın Değişen Anlamı

Modernliğin mekan anlayışında ortaya çıkardığı köklü değişimler doğayı ‘ölçülebilir

saf bir nesne olarak’ algılayarak, özneyle doğa arasındaki uyumsuzluğu arttırmış ve

43

doğaya ait olan her şeyi tüketime hazır bir araç haline getirmiştir. Bu durum modern

proje içinde temel bir çatışmayla birlikte, kapitalist üretim biçiminin yaşadığı

mekana, sosyal ve doğal çevreye yabancılaşan bireyler yaratmasına neden olmuştur.

Yukarıda belirtilen durumun Baudleire tarafından dillendirilmiş şekli ve bunun

mekansal bağlamı ise; modern zamanların kentinin, kent sakinlerinin ruhlarında

yarattığı zorlamadır. Bu noktada Baudelaire’in yorumunun hangi zamanda

yapıldığını belirtmek anlamlı olacaktır, çünkü bu dönem gelenekten köklü bir

kopuşla sistematik bir şekilde planlanan Paris’in yeniden inşa edildiği dönemdir.

Yeni bulvarlar, köprüler, kanalizasyon, kenar mahallelerin temizlenmesi, opera ve

kültür sarayları ve büyük parklar, Paris’in büyük kentsel planlama projesinin sadece

birer parçasıdır. Bundan böyle Paris’in büyük bulvarları, modern kamusal kent

mekanları ve şehrin sakinlerinin kendilerini gösterebildikleri alanlardır, daha

doğrusu bu alanlar ilk defa kentin yıkık dökük mahallerinin sakinlerine, yaşadıkları

yer dışında bir mekanı görmelerini ve bu mekanda görünmelerini sağlamıştır. Fakat

bu karşılaşmalar bulvarın aydınlığa çıkardığı bir yarayı da gözler önüne serecektir.

Berman’ın dediği gibi, bir yandan bu partal görünümlü insanları rahat insanlar

ailesine katmanın bir yolu yoktur, öte yandan da bu insanları uzun süre göz önünden

uzaklaştıracak bir baskı biçimi mevcut değildir (2000: 211).

Modernliğin ortaya çıkardığı modern kentin on dokuzuncu yüzyıldaki simgesi olan

bulvarlarda açılan bu yaraların ortadan kaldırılabilmesi, gene modern projenin kendi

içinden gelmiş ve yirminci yüzyılda modern kentin simgesi otoyol olmuştur.

Benjamin’in on dokuzuncu yüzyıl kentinde insan ilişkilerinde diyalogun, dilin yerini

alan göz teması tespiti (Frisby, 2003: 28) yirminci yüzyılda gözlerin birbirine

44

değmediği bakmadan geçmeye dönüşmüştür. Elbette bu dönüşüm, karşılaşma

anlarındaki yaraları sarmaya yönelik değildir. Çünkü bu yeni dönemle birlikte

karşılaşmaların niteliği değişmiş, mekanı saran hız hissi, başkalarını fark etmeye

yönelik duyguyu ortadan kaldırmıştır. Artık bu anlarda hissedilen, trafiğe ve hıza

ayak uydurma çabasının yarattığı gerginliktir.

Modernist mimar Le Corbusier “Kent Planlamasının İlkeleri” makalesinde, önce bu

trafik karşısında hissettiği zavallılıktan bahseder, fakat devamında sarf ettiği

cümleler bu histen uzaklaşacaktır. Öyle ki, zavallılık hissi birden bütün bu hızın ve

trafiğin ortasında bulunabilmenin getirdiği güce ve bunun bir parçası olabilmenin

hazzına dönüşür (1991, 76). Bu hazzı duyabilen bir insan tipini yaratabilmek için

yeni bir kentsel yapıya daha doğrusu Le Corbusier’in tanımıyla “yeni tip bir sokağa”

ihtiyaç vardır. Modern hayatın toplumsal çelişkilerini içinde taşıyan sokak, yeni

haliyle bu çelişkilerin potansiyeli olma halinden arındırılacaktır. Le Corbusier’in

yöntemi ise çok net ve mutlaktır. “Sokağı öldürmeliyiz” (Berman, 2000: 226-227).

Çünkü sokağın yok edilmesi potansiyel çelişkilerin açığa çıkmasını engeller.

Böylelikle bir kere daha modernlik kendini var ettiği mekan olan kentte çelişkilerini,

uyumsuzluklarını irdelemeden, çözmeye çalışmadan varlığının devamını sağlamanı

yollarını yaratır; bunun için gerekirse yok eder.

Modern mekanlar, Aydınlanmacı modernist projenin katı ve disipliner planlama

anlayışının ve bunun kent mekanı üzerinde yarattığı sosyal uyumsuzlukların

modernist akımların etkisinde nasıl değişime uğratıldığına işaret eder. Modernliğin

yaratıcı yıkım sıfatından somut anlamda en çok etkilenen alan olan kent ve

kentleşme deneyimi, kentli olmanın değişen anlamıyla birlikte sürekli bir

45

nesneleştirme, aldırmazlık ve kentsel mekanların kullanımına dair pratiklerin

değişmesiyle modernliğin dönemlerine koşut bir değişim sergiler. Söylemsel

farklılığın belirginleştiği yirminci yüzyılın ikinci yarısında, modern geleneğin

mekana yaklaşım tarzından tamamen kopan postmodernlerin, kenti planlamakla

değil, tasarlamakla uğraştığı “kolaj” bir kent yaratma çabası hakimdir. Le

Corbusier’in mimari anlayışınıın ve 1933 tarihli modernist mimarinin temel

hatlarının açıklandığı CIAM (Congress of International Modern Architects) Atina

Bildirgesi’nin miadının dolduğunun göstergesi, Le Corbusier tarafından yapılan St.

Louis’teki toplu konutların, içinde yaşayan düşük gelirli aileler için oturulmaya

uygun olmadığı düşüncesiyle 1972 yılında dinamitle havaya uçurulması olacaktır

(Harvey, 1999: 54).

4. Kenti Okumak

Kentsel tarihi anlamak için kapitalizmin gelişimi ya da modernliğin evrimiyle

birlikte kullanılan yollardan biri de, kenti “verili bir metin” gibi görmek eğilimidir.

Kent bir metin olarak düşünüldüğünde, bu metnin belirli yazarlarının olduğu, kentin

farklı prosedür ve tekniklerle inşa edildiği, içine yerleştirilen farklı anlamlarla

değerlendirilmesi gerektiği; bu nedenle farklı okuma biçimlerine tabi olduğu

söylenebilir (Sawage&Warde, 1993: 122).

Farklı okuma biçimleriyle örgütlenen kent tarihi araştırmaları, endüstirileşmiş Batı

toplumlarında, kentlerin toplum düzeninde zaman içinde değişen durumuna koşut bir

değişim çizgisi izlemiştir. 1930’larda Fransa’da “kentsel uyanış” olarak

nitelendirilebilecek yeni bir bakış açısı ortaya çıkmış ve Annales dergisi etrafında

46

toplanan bu yeni düşünce, kenti ve kentsel yaşamı toplumsal yaşamın ve uygarlığın

temel niteliği olarak kabul etmiştir. 1950’lerden sonra Fernand Braudel ve

arkadaşları etrafında Annales dergisinin çizgisi devam etmiş, “toplumsal ilişkilerin

mekansal izdüşümü olan kent, dünyevi olanı kutsal olandan, çalışmayı eğlenceden,

kamuya ait olanı özel olandan, erkekleri kadınlardan, aileyi yabancı olan her şeyden

ayıran sınır çizgileri ağının kendi içinde kesiştiği, aynı zamanda da onun yapısını

oluşturduğu bir mekan görüşüyle karşımıza çıkar” ifadesiyle anlamlandırılmıştır

(Braudel, 1990: 25).

Kent tarihi araştırmalarında 1960’lı yıllarda önemli çalışmalar yapmış bir diğer ekol

de ‘Kent Tarihi Grubu’dur. Bu grubun kent tarihi anlayışlarındaki en belirgin nitelik,

kenti modern yaşamın yapısını anlamak ve açıklamak için bir model olarak

görmeleridir. Bu akıma göre kent, görsel olarak algılanabilen, anlaşılır ve

kavranabilir fiziksel ve sosyal bir kütledir. Bu nedenle, kentsel çöküş de kentsel

büyümenin bir uzantısıdır ve kentte yaşanan karşıtlıkları, bir karmaşa olarak değil,

bütünün bir mantığa göre ilişkilendirilmiş parçaları olarak görmek gereklidir

Özellikle sosyal yapı ve politika arasında çok yakın bir ilişki olduğu vurgulayan Kent

Tarihi Grubu, dinsel ve sınıfsal bölünmeleri, göç olgusunu, işçi hareketlerini,

endüstrileşme ve kentsel gelişmenin doğal sonuçları olarak betimlemişlerdir (Aktüre,

1996: 18).

1980’lerde ise Harvey’in öncülüğünde, kenti okumakla ilgili yeni bir biçim ortaya

çıkar. Tarihsel Kent Coğrafyası olarak adlandırılan bu akım, ampirik çalışmalardan

da faydalanarak, özellikle kapitalist kentleşmenin tarihi üzerine yoğun araştırmalar

47

yapmıştır. Aynı yıllarda kapitalizm-kent ilişkisini “edebiyattan okuyarak” yapan

Marshall Berman ise, kentin kültürel olanla var olan bağına dikkatleri çekmiştir

Sonuç olarak, kent tarihi araştırmaları kenti okumanın farklı biçimlerini sunsa da,

kentin tarih boyunca değişen anlamları olsa da, kentin, tanımlı her dönem içinde

aslında egemen olan tek bir anlamı olduğunu söylemek gerekir. Baskın olan bu

anlam, iktidar ya da egemen olanın kentin farklı bileşenlerine müdahele etme

yetkisinden doğar ve sosyal grupların kente yerleştirmeya çalıştığı diğer anlamları

ikincilleştirir.

48

III. Kültür ve Edebiyatın Değişen Çehresi: Yeni Biçimler

1. Modernlik Zihniyeti

Berman, modernliği, “modern insanların modernleşmenin nesnesi oldukları kadar

özneleri de olmak, modern dünyada sıkıca tutunabilecekleri bir yer bulmak ve

kendilerini bu dünyada evde hissetmek için giriştikleri çabalar olarak” tanımlar

(2000: 11). Berman’nın tanımı modernlikle birlikte değişen bir zihniyetin izlerini

işaret etmektedir. Zihinsel anlamda bu değişim modern insanın olumsallık bilinci ve

olumsallık kültürü altında dünyayı anlamlandırma pratiklerindeki dönüşümü içerir.

Bu pratikler anlamını kaybeden ya da farklı şekillerde algılanan risk, güven, gelenek

gibi kavramların modernlik zihniyetindeki yeni formlarını oluşturur.

Modernlik zihniyetinin en belirgin niteliği olumsallık bilinci ve kültürüdür.

Modernlikle birlikte olumsallığı en aza indirmek, risk ve tehlikeleri ortadan

kaldırmak, her şeyin kavranabilir ve bilinir olduğu iddiasının peşinden gitmek ve

hakikat yerine kesinlik duygusuna kavuşmak arzusu belirginleşir.

Risk ve güven olumsallık kültürünü anlamak için önemli referans olgulardır.

Yerinden çıkarma düzenekleri günümüzde güvenlik alanlarının büyümesine neden

olsa da ortaya çıkan risk grupları da günden güne artmaktadır (Giddens, 1998: 122).

Bu nedenle riskin risk olarak bilindiği modern dünya, modern olmayandan risk

faktörünü kadercilikle açıklamayarak ayrılır. Bu bakış açısı, riskin öngörülemez

sonuçlarının insan ediminden bağımsız olamayabileceği yargısıyla açıklamayı

49

gerektirir. Olumsallık bilinci burada devreye girerek riskin yarattığı bilinemezliği

yok etmeyi ya da ortadan kaldırmayı hedefler. Bu bağlamda Giddens’ın belirttiği

yerinden çıkarma düzeneklerinin simgelediği uzmanlık sistemlerinin sınırlarının

büyümesi tespiti ve olumsallık bilinci arasında ilişki kurmak mümkündür (1998:

127). Sınırları genişleyen uzmanlık sistemleri ve bu sistemlere duyulan güvenin

artması güven kavramını modern zamanlara özgü bir biçimde somut olandan soyut

olana taşır. “Kişisel alanda kişilikdışı biçimde örgütlenen” sistemler risk faktörünü

dağıtmaya ya da azaltmaya çalışsa da modern birey bu aşamada ne sonsuz bir güven

ne de riskin tamamen yok olacağına dair sonsuz bir inanç hisseder. Çünkü

modernliğin müphem ve muğlak karakteri mutlak belirlilik ya da güveni telkin

edememektedir.

Modernlik zihniyetinde vurgulanan noktalardan biri de modernliğin

düşünümselliğidir çünkü modernliğin ilerlemesiyle birlikte düşünümselliği de

dönüşmeye ve değişmeye başlamıştır. Giddens’a göre, düşünümsellik “tüm insan

eylemlerinin tanımlayıcı karakterini oluşturur ve tüm insanlar yaptıkları şeyin

nedenleriyle onu yapmanın ayrılmaz bir parçasını oluşturacak biçimde bağlantılı

kalırlar” (1998: 41).

Modernlikle birlikte, insanın eylemi ve eyleminin nedeni arasındaki ilişki geleneksel

kültürde var olandan farklı biçimlerde kurulur. Modernlik öncesi dönemde geleneğin

anlamı geçmiş, bugün ve geleceğin sürekliliği içine yerleştirilmesinden, durağan

olmamasından, zaman ve uzamı kullanma şekillerinden ve geçmiş üzerindeki

etkisinden gelir (Giddens, 1998: 42). Bu nedenle modern öncesinde düşünümsellik

(eylem ve eylemin nedenselliği arasındaki bağ) geleneksel olanla açıklanma özelliği

50

gösterir. Oysa modernlikle birlikte günlük yaşam pratikleri geçmişle ya da gelenekle

ilişkilendirilerek açıklanmaz, modernin içinde geleneğin varlığı devam etse bile,

herhangi bir uygulama sırf geleneksel olduğu için onaylanmaz, gelenek sadece haklı

görülebilir. Modernliğin düşünümselliğinde geleneğin anlamı sürekli olarak

keşfedilmesinden, keşfedildikçe dönüştürülmesinden bağımsız değildir. Gelenek

modern deneyimin kendini şimdi’de bulması ya da şimdiye sabitlemesinin bir

koşuludur.

Modern toplumda düşünümsellik, “toplumsal uygulamaların, bu uygulamalarla ilgili

yeni bilgiler ışığında sürekli olarak incelenip reforme edildiği, böylece karakterlerini

yapıcı olarak değiştirdiği gerçeğinden oluşur” (Giddens, 1998: 43). Toplumsal

uygulamaların bilgi ve aklın baskınlığı altında değişikliğe uğratılış tarzı ve

modernliğin düşünümselliğinin sürekliği arasındaki ilişki, bu bilginin değişebileceği

olasılığına dayanır. Kısaca modernliğin düşünümselliğinde bilgi, kesinlikle eşdeğer

ya da belirli nitelikleri değişemez olan değildir.

Giddens, “modernlik koşullarında hiç bir bilgi, bilmenin emin olmak demek olduğu

eski bilgi değildir” demektedir (1998: 44). Bu ifade modernlik zihniyetinin bir diğer

bileşeni olan şüphenin sürekli ve yeniden üretilerek gündelik hayata yerleşmesine

işaret eder. Bilginin yanlışlanabilir olması ve kesinlik taşımaması ihtimali modernlik

içinde şüpheye yerleşik bir alan yaratmakta, bilgi yaşamın içinde ve yaşandıkça

doğrulanmakta ve yanlışlanmakta, böylelikle yeniden şekillenmektedir.

Esas olarak modernlik zihniyeti, modern insanın hayata ve kendine yönelik yaklaşım

ve algılarındaki değişimler bütünüdür. Bu değişimler, kendini şimdi’ye sabitleme ve

eskiden kopma, zamanı çizgisel ve bilinmeyene doğru algılama ama her şeyden öte

51

bireyin inşası ve bireyin eyleminin özerkliği fikirleri üzerinden temellenir. Ancak,

Aydınlanma’nın aklın ışığında insanın kendini keşfedeceği, özerkleşeceğini, hayatı

(güven, şüphe, aşk, cinsellik...) geleneğin etkisinden kurtularak yaşayacağına dair

iyimser iddiası, modernlikle birlikte oluşan mekanizmalar sonucunda, bireyin

hayatını öngörüldüğü gibi yaşayamamasına neden olmuştur. Bu nedenle modernlik

zihniyeti de, modernliğin ikili anlamından bağımsız değildir.

2. Moderne Karşı Modern: Modernizm Tartışmaları ve Edebiyat

Modernizmin, modernliğe karşı geliştirilen kültürel hareketler olduğunu, yani

‘kültürel modernliğin’, ‘burjuva modernliğine’ bir tepki olarak oluştuğunu, resimde,

edebiyatta, sinemada, mimaride bu tepkiyi dile getirdiğini biliyoruz. Sanatın

ideolojilerle olan ilişkisi, sanat ve ideolojinin birbirlerine dokunarak, etkileyerek

geçirdikleri dönüşümleri açığa çıkarırken, edebiyatın da bu dönüşümle şekillendiği

açıktır. Modern zamanların edebi olanı nasıl değiştirdiğinden bahsedeceğimiz,

modernlik-edebiyat ilişkisini anlatmaya çalışacağımız bu bölümde, kenti ve

modernliği, neden edebi metinleri okuyarak anlamaya çalıştığımız da

aydınlanacaktır.

Aslında, edebiyatı özerk bir alan ve sosyolojik değerlendirmeler için kaynak olarak

okuma eğilimi on dokuzuncu yüzyılda başlamıştır. Bu yüzyılda edebiyata sosyolojik

açıdan yaklaşan düşünürlerden Taine ve Stael, edebiyatı toplumun diğer

kurumlarıyla bir tutarak değerlendirir. Stael’e göre edebiyat da tıpkı toplumun diğer

kurumları gibi o toplumun insanlarının özellikleriyle, bu özellikler de iklim ve

coğrafya koşullarıyla belirlenir ve edebiyat bu koşullarının ürünü olur. Taine ise

52

coğrafi ve tarihsel koşulları milieu (ortam) dediği bir kategoriyle ifade ederek

edebiyatta her milieu’nun tipik edebi kahramanını bile bulmanın mümkün

olabileceğini belirtmiştir (Parla, 2001: 36-37).

Edebiyatın nasıl oluştuğuna dair ortaya sunulan tezlerden biri Marx ve Engels’e

aittir. Marx ve Engels, “Bütün iktisadi ve politik gelişmemizin ön koşulunda

köleliğin hem evrensel olarak tanındığı hem de gerekli sayıldığı bir durum

bulunduğunu unutmamalıyız” derken sanat ve edebiyatın köklerinin nereye bakılarak

bulunabileceğine dikkat çekmiştir (2001: 71). Edebiyat kuramının Marksist

açıklaması önce sözün değil işin olduğunu, dilin ve şiirin iş yaparken geliştiğini,

zamanla farklılaştığını ve zaman içinde diğer türlerin ortaya çıktığı üzerinedir. Bu

nedenle Marksist kurama göre, türlerin ortaya çıkışı ve ayrışması sınıfların

oluşumundan ve bu sınıfların çatışma süreçlerinden bağımsız değildir.

Türlerin oluşumunda Marksist açıklamaya sadık kalarak, toplumun geçirdiği

değişimlerde edebiyatın rolünü kabul eden Jameson, edebi türlerin oluşumunda

tarihselliğin önemini vurgular. Jameson, tarihselliğin tanımını sekülarizasyon ve

yabancılaşma süreçleriyle yapar. Bu nedenle, anlatımın büyüden ayrılması

sekülarizasyonun, bireycilik ve sonrasında da parçalanmış bireyin ortaya çıkışı

yabancılaşmanın sonucudur (Parla, 2001: 40). Postmodernist anlatı biçimi ise

öznenin parçalanmışlığıyla ilgilidir. Kısaca Jameson için türler, ideolojilerin

biçimlendiği “sosyo sembolik” mesajlardır, içerikleri de toplumsal ve kültürel

bağlamlara göre değişir.

İdeoloji ve sanat ilişkisini aydınlatmaya çalışan Althuser’e göre ise, sanatın temeli

varlıklarını her alanda hissettiren ideolojik söylemlerdir (Parla, 2000: 42). Siyasal,

53

dinsel, kültürel ya da ailevi kurumlar tarafından üretilen söylemler gerçeği

yansıtmasa bile hayatı kuşatır. Edebiyat ve ideoloji arasındaki ilişki edebiyatın bu

söylemleri gösterebilme yetisidir. Edebiyat bir yandan bu söylemlerin doğruluğu ve

doğallığını sorgularken, diğer yandan da okurun merkezi olan ideolojiye karşı

algılarını açmaya soyunur.

Eagleton ise, edebiyatı kuran değer yargılarının tarihsel olarak değiştiğini ve bu

değişimlerin toplumsal ideolojilerle yakından ilişkili olduğunu belirtir (2004: 33).

Tarafsız cümle kurmanın imkansız olduğu kabulü, ebedi yapıtın salt biçimiyle

değerlendirilemeyeceğinin göstergesidir. Çünkü edebiyat sadece formu ve anlatı

tekniğiyle estetik olanın sembolü olmayan, toplumsal ideolojilerle yakından ilişkili,

ne tamamen nesnel ne de tamamen öznel bir alandır.

Sanat ve ideoloji ilişkisini tarihsellikle açıklamaya çalışan kuramların dışında, sanatı

özellikle de edebiyatı tarihten ve diğer disiplinlerden ayırarak irdeleme çabası

edebiyatı özerk bir alan olarak tanımlamıştır. Biçimci edebiyat kuramına göre bu

bağımsız alanda önemli olan konu değil kurgudur çünkü her edebi metin konularına

göre sınıflandırabilir. Biçimcilere göre, edebi metinler ancak kurgu ve dilsel

özellikleriyle edebiyatın özerk bilim statüsüne ulaşmasını sağlayabilirdi. Çünkü

edebiyatın amacı sıradanlığı kırmak, işlevi ise gündelik yaşamda yitip giden

duyguların yeniden kazanımını sağlamaktır ve bunu yapabilen en yetkin yapıt dilsel

özellikleri en iyi kullanabilen kurguya sahip olandır. Ayrıca bu kurgunun gerçekliği

temsil etmesi de gerekmemektedir (Parla, 2001: 46-47). Özellikle Rus Biçimcileri

metnin bizzat inanılırlığı zedelemesi ve bir yanılsama olduğunu hissettirmesi

gerektiğini düşünmüşlerdir.

54

Oysa, edebiyatı sadece biçimsel özelliklerine göre özerk bir alanda tanımlamak

edebiyatın ideoloji ile olan temsili ilişkisini gözden kaçırmak demektir. Edebiyat

eserleri, yazarın ruh haline göre şekillenen, sadece yazarın yeteneğine göre

değerlendirilen metinler değil, toplumsal zihniyet ya da egemen görüşe bağlı olarak

ortaya çıkan bir bakış açısını temsil eden metinlerdir. Dolayısıyla, edebi bir metin

ancak temsil ettiği süreci belirleyen dinamikler üzerinden değerlendirildiğinde

anlaşılır olur.

3. Epik Tutsaklıktan Özgür Romana

Bilindiği gibi 1605 yılında basılan ve Cervantes tarafından yazılan La Mancha’lı

Asilzade Don Kişot adlı eser tarihte ilk roman olarak kabul edilir. Anlatı tekniğinin

değişmesine öncülük etmesi dışında, Rönesans ahlakına tepkisi, egemen otoritenin

“zor kullanma ve zorlamasına” karşı insan olma onurunu savunması, deliliğe

yaklaşırken söylediği onca akıllı söz ve eleştirdiği düzen, Cervantes’i modernliğin

ilk romanıcısı, Don Kişot’u da ilk kahramanı yapar (Parla, 2001: 18).

Modern olanla birlikte zaman, mekan, birey, devlet gibi pek çok kavram değişikliğe

uğrarken; modernlikle birlikte doğan roman da masal, destan, şiir gibi türlerden

farklı olan dilsel ve biçimsel özellikleriyle bu değişimlerin yansığı “mekan”

olmuştur.

Romanın doğuşuyla ilişkin olarak Marksist edebiyat kuramcılarından Lukacs, epik

ve roman gibi edebi türlerin oluşumunun egemen ideolojiyle ilgili olduğunu söyler

ve türlerin değişimini tarih içinde bireylerin üretim süreçlerine yabancılaşmasıyla

55

açıklar. Lukacs epiğin, işbölümü ve uzmanlaşmanın henüz parçalanmadığı,

bireylerin üretim sürecinden kopmadığı, parçalanmamış bir dünyanın ifadesi olan bir

tür olduğunu, romanın ise kapitalist süreçle birlikte oluşan yabancılaşma ve

parçalanma süreçlerine koşut olarak kapitalizme özgü bir tür olduğunu belirtir.

Lukacs’a göre, roman, “hayatın kapsamlı bütünselliğinin artık dolaysızca verili

olmaktan çıktığı, anlamın hayata içkinliğinin bir sorun haline geldiği ama yine de

bütünsellik terimiyle düşünen bir çağın epiğidir” (2003: 64). Romanın, romancının

bile bulamayacağının farkında olmadığı parçalanmamış bir gerçekliğe ve bütünlüğe

kavuşma hayaliyle yazılması ise roman türünün ironisidir (Lukacs, 2003: 83). Çünkü

kapitalist toplumda parçalanmış bireyler, parçalanmış bir gerçeklik ve nesneler

anlamsızlaştıkça onların yerine simgeler koyan yazarlar vardır. Lukacs için bütün bu

gelişmeler nedeniyle yirmi birinci yüzyıl romanından hayır gelmeyecektir.

Lucien Goldman ise roman türünün yapısıyla ekonomik yapı arasında bir ayrılık/

benzerlik olduğunu belirtir (Parla, 2001: 39). Bireylerin hayatlarının, yaşadıkları

toplumun egemen ideolojisine koşullu oldukları gibi, yazın metinleri de bireylerin

yarattıkları anlatılardan çok egemen düşünce yapılarıyla şekillenir. Yazarların

büyüklüğü, bu egemen ideolojiyi yazın yoluyla elle tutulur hale getirmelerindedir.

Edebi türlerin ortaya çıkışıyla ilgili tarihsel ve biçimci kuramlar arasındaki

kopukluğu gidermeye çalışan kişi Bakhtin’dir. Aslında Bakhtin’nin yapmaya çalıştığı

iki akım arasında bir arabuluculuk değil, tam aksine birbirinin tam karşısında duran

bu iki yaklaşım arasında birbirine geçen noktaları gün ışığına çıkarıp ‘maksimum

temas noktalarını’ bularak yeni bir ifade ediş ortaya çıkarmaktır (Irzık, 2001: 10).

56

Bakhtin için edebi türler içinde romanın özel bir anlam taşımasının en önemli nedeni

“romanın yalnızca bir söylem olmakla kalmayıp, aynı zamanda söylemin temsili

olmasıdır” (akt. Irzık, 2001:16). Roman, söylemlerin birbiriyle nasıl karşılaştıklarını,

hangi derecelerde var olabildiğini örneklemekle kalmaz, bizzat bu olguları resmeder,

onları kendi söyleminin nesnesi kılar. Romanın biçemsel özellikleri olguları

yansıtmanın aracıdır, bir tür olarak romanı tanımlayan ise bu temsilin kendisidir.

Roman yaşamdaki çok sesliliğin, kamusal dillerin çokluğunun, bireyin yalnızlığının,

inanılırlığın zedelenmesinin, şüphenin kısaca modern zamanlara has her yeni

duygunun mekanıdır. Modern dönemin ürünü olan roman, modernliğin yarattığı

dilsel katmanlaşmayı farklı dilsel biçimler kullanan toplumsal çeşitlilik üzerinden

kurar ve bu nedenle roman olmayan türlerden ayrılır. Örneğin epikte ve şiirde tek bir

dilin ideolojik bütünselliği varken, romanda ideolojik parçalanmışlık vardır.

Bakhtin, romanı diğer edebi türlerden farklı bir alana yerleştirmek gerektiğini söyler

çünkü roman tam da yukarıda anlatılan nedenden ötürü diyalojiktir. Monolojik şiir ve

diyalojik romanın karşıtlığını yaratan ise heteroglossia kavramıdır. Heteroglossia,

ulusal dil içinde söz ve biçemin tabakalaşması ve birbiriyle çatışmaya girmesidir

(2001: 49). Heterologssia’nın varlığı dilin varlığından ayrılamaz olsa da, Bakhtin’in

tanımladığı anlamda tam formunu alması tarihseldir ve ideolojik bütünlüğün

bozulmasıyla anlaşılır. Özellikle modern toplumda ulusal dilin varlığı, bir dilin

kendini başka dillerden göremeyeceği gerçeği heteroglossia’nın tam anlamıyla

varlığından bahsetmeye yeterlidir.

Romanın, egemen düşünceden bağımsız kendini temsil edemeyeceği, ekonomik

ilişkilerden bağımsız bir kurguya sahip olmayacağı ve kapitalist sisteme özgü

57

parçalanmışlığı, roman referanslı bir kentsel okumada da varlığını sürdürecektir.

Özellikle Ankara örneği üzerinden, kentsel hayattaki her kırılma, milat ya da köklü

değişim, roman ve romanı çevreleyen gerçekler arasında kurulan dil yardımıyla

romanlara yansımıştır. Modernliği tanımlarken andığımız yaratıcı yıkım, yıkıcı

yaratım, eskiyi reddediş, rasyonalite gibi izler romanlar aracılığıyla da dile getirilmiş;

kamusal alanların kullanımı, karşılaşma mekanları, bireylerin kent merkezinde

kendini tanımlama biçimleri, romanlardan analiz edilebilir olmuştur.

58

İKİNCİ BÖLÜM

KAÇINILMAZ MODERNLEŞME VE ANKARA

I- Türk Modernleşmesine Genel Bir Bakış

1. Cumhuriyet Öncesi Modernleşme Hareketleri

a) Siyasal Toplumsal Değişimler

Modernleşme terimini piyasa toplumunun ve ulus devletin oluşmasıyla sonuçlanan

“toplumsal yaşamdaki çeşitli değişimleri özetleyen genişletilmiş imajlar” olarak

tanımlamıştık (Kasaba, 1998: 15). Böylelikle, modernleşmenin ulus devletlerin ve

kapitalizmin yarattığı piyasa ortamının oluştuğu, piyasalara dahil olabilmek için

geleneksel yapıların çözüldüğü gelişmeleri kapsadığını söyleyebiliriz. Türk

modernleşmesini anlayabilmek için bu tanımı akılda tutmak, bu tanıma uyan ve

uymayan noktaları belirtmek önem taşımaktadır.

Türkiye’nin modernleşme pratiğiyle ilgili tezlerden ilki, Kemalist hareketi Osmanlı

dönemindeki modernleşme sürecinden bağımsız bir alana koyar ve ayrıştırır.

Cumhuriyet rejiminin yaratmaya çalıştığının, devrimci bir karakterle geleneksel

yapıyı çözmek olduğunu savunan bu söyleme göre, Kemalist hareket “bir süreklilik

değil, kopuşu” simgelemektedir. Kansu, Kemalist modernleşme projesinin, genellikle

kopukluk tezine yakınlaştırılarak aktarılmasına dikkatleri çekerken, bu tezi

savunanların, milli bir kurtarıcı ve aşkın bir figürün (Mustafa Kemal) imajından

faydalandığını belirtir (1995: 17). Oysa Türkiye modernleşmesinin miladını 1923

59

tarihi almak tarihsel süreçte kopukluk yaratır. 1923’e kadar Cumhuriyet’in kurulması

için gerekli tarihsel koşullar mevcuttur fakat Türkiye Cumhuriyeti’ni Osmanlı’dan

ayıran faktör ulus devlettir. Bu niteliğin Coşar’ın belirttiği gibi, zamansal olarak

Osmanlı’ya ait modernleşmenin içinden şekillendiği gözden kaçırılmamalıdır (1999:

60).

Osmanlı İmparatorluğu on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyılda modernleşmeyi

oluşturan parametrelerden etkilenmiş, böylelikle ekonomik olarak Avrupa

piyasalarına bağlanmış, milliyetçi ayaklanmalara sahne olmuş, özgürlük ve uzantısı

olan hak talepleri İmparatorluk’ta huzursuzluk yaratmaya başlamıştır (Kasaba, 1999:

16). Bu açılardan Türk modernleşmesi de, modernleşmenin ortaya çıkışına dair

genellemelere dahil edilebilir. Fakat, Türk modernleşme pratiği, özellikle devletin

konumu ve rolü nedeniyle kendine özgü bir nitelik kazanmıştır.

Osmanlı’da, Batı’ya kıyasla hızlı bir modernleşme sürecini sağlayan önemli

toplumsal bir dönüşüm gerçekleşmemekle birlikte, bu süreç tamamen dışsal etkilerle

de başlamamıştır çünkü sınırlı da olsa, modernleşmeye zemin hazırlayan geleneksel

toplumun çözülüşü Osmanlı’da da görülmüştür. Özkazanç, bu toplumsal dönüşümün

eskiyi çözdüğü hızda yeniyi doğurmadığını, bu nedenle daha çok var olan düzenin

bozulması süreci olarak algılandığını belirtir (1998: 119). Bunun nedeni, yeniyi

temsil eden toplumsal güçlerin zayıf kalmış olmasıdır. Aslında bu durum Türk

modernleşmesinin özgünlüğünün nedeni olarak açıklanabilir. Devletin, yeniyi temsil

eden güçlerden daha etkin olması yani, burjuvazinin ve sivil toplumun olmaması,

Osmanlı toplumunun modernleşme sürecinde, devletin neden baskın olduğunun

göstergesidir. Bu nedenle, Batı’da çok daha uzun bir döneme yayılmış ve alttan

60

gelişmiş olan modernleşme dinamiklerinin, Türk modernleşmesinde daha kısa bir

sürede, devletin önderliği ve denetimi altında geliştiği söylenebilir. Osmanlı’nın

modernleşme süreci de sonuçta kapitalizm ve ulus devletin kurulmasına neden

olacak huzursuzluklarla sonuçlanmıştır. Ancak bu süreçte yön verecek ve yeniyi

örgütleyebilecek tek güç devlet olmuştur.

Türk modernleşmesinin özgünlüğün nedenlerinden biri de, devletin modernleşme

konusunda ikircikli tutumudur. Devlet, bir yandan geleneksel toplumu çözer ve

yeniyi oluşturmak isterken, öte yandan bu süreci mümkün olduğunca denetim altına

almaya çalışmış, bu nedenle toplumsal güçlerin önünü kısmen açabilmiştir.

Özkazanç, burada trajik bir durum olduğundan bahseder (1998: 120). Toplumsal

modernleşmenin önünü açan aktör devlettir fakat devlet, kendi varlığını ve

devamlılığını korumak adına temkinli ve kontrollü davranmıştır. Dolayısıyla

geleneksel toplum çözülmüş ama toplumsal modernleşme daha ağır ilerlemiştir.

Osmanlı’nın, on yedinci yüzyılın sonlarından itibaren bir çöküş ve çözülme

dönemine girdiğini biliyoruz. Sınırları Balkanlar, Arap Yarımadası hatta Afrika’ya

kadar uzanan imparatorluğun, merkezi devlet yönetimindeki aksaklıklar yüzünden

tebaası üzerindeki hakimiyetinin sarsılması, çözülme dönemini başlatan faktörlerden

biridir. Osmanlı’nın çözülmesini başlatan dinamiklerden bir diğeri ise, on sekizinci

yüzyılda tarımda tımar sisteminden iltizam sistemine geçiş olmuştur. “Belirli bir

bölgede vergi toplama hakkının devlet tarafından açık arttırmayla satılması ve

şahıslar tarafından satın alınıp parasının önceden ödenmesi” demek olan İltizam

sisteminin, Ayanların egemenliğinde ticari bir kapitalizme geçişi temsil ettiği

söylenebilir (Zürcher, 2000: 34).

61

On sekizinci yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı mali anlamda bir bunalım ve Avrupa

ile olan ilişkilerinde kendi aleyhine bozulan bir durum içindeydi. Fransız ihtilalinin

yaratmış olduğu özgürlükçü söylemlerin yaygınlaştığı bu dönem, III. Selim’in

Avrupa’da yaşanan köklü değişiklikleri Osmanlı’da uygulama çabasının eşliğinde bir

dizi reform ve düzenlemenin somutlaşmasını sağlamıştır. Rusya Savaşı yenilgisinin

ardından 1794’te başlayan orduyu iyileştirme çabası ve 1807’de Nizam-ı Cedid’in

kurulması bu reformlardan biridir. Reformlar her ne kadar ordunun iyileştirilmesi ve

bilimsel ve teknik gelişmeler ışığında yeniden yapılandırılması merkezli olsa da, salt

bununla sınırlı değildir. Örneğin, Avrupa’da daimi elçiliklerin açılması, merkezi

devletin gücünü arttırmaya ve rüşvetle mücadeleye yönelik düzenlemeler (Mühimme

Odası gibi) III. Selim zamanında yapılan ıslahatlara örnektir. Ancak, ordu ve devlet

örgütünde yapılan bu reformlar, toplumda ve yerleşik kurumlarda bir dizi

hoşnutsuzluğu neden olmuş; halk için yeni vergiler, Ayanlar için merkezi yönetimin

kendi üzerlerindeki denetimini arttırması, ulema sınıfı için şeriatla uyumsuzluk,

Yeniçeriler için de yeni orduyla varlıklarının tehdidi anlamına gelmiştir. Hal böyle

olunca da, III.Selim şeyhülislamın çıkardığı bir fetvayla Yeniçeriler tarafından tahtan

indirilmiştir.

III. Selim’in ardından tahta geçen II.Murat’ın ilk reformlarından biri adem-i

merkeziyetçiliği ve Ayanların gücünü tescil ettiği düşünülen Osmanlı “Magna

Carta’sı” Sened-i İttifak’ın 1808’de kabulü olmuştur. Sened-i İttifak’la Ayanlara

vergi toplama hakkı verilmiş, böylelikle hem padişah hem de Ayanlar devlet

yönetiminde hukukun üstünlüğünü kabul ettiğini taahhüt etmiştir. Bu dönemdeki bir

diğer yenilik, 1826’da Muallem Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla ve Nizam-

62

ı Cedid’in yeniden canlandırılması amacıyla kurulan ordudur. Ordunun kuruluşu üst

bir okumayla askeri bir reform niteliği gösterse de, altı kazındıkça ortaya çıkan

durum bundan farklıdır. Öyle ki, Yeniçeriler yeni ordunun kurulmasına karşı çıkınca,

Vaka-i Hayriye olarak bilinen olay yaşanmış ve devletin merkezileştirilmesi

sürecinde sadece askeri değil toplumsal muhalefet de oluşturabilecek potansiyel

taşıdığı düşünülen Yeniçeriler, bu zeminden uzaklaştırılmıştır. Yeniçerilerin, askeri

ve dolaylı olarak da toplumsal ve sosyal hayattaki etkin varlıkları (Bektaşi tarikatıyla

olan ilişkileri, çeşitli işkollarındaki öncü rolleri -kahvehaneler gibi-) Vaka-i

Hayriye’yle birlikte kırılırken, devletin toplumun değişimini kendi belirlediği sınırlar

içinde ve kendi kontrolünde gerçekleştirme arzusu, Yeniçeri örneğinde

somutlaşmıştır.

II. Mahmut ülkedeki hakimiyeti sağlamak için ordunun düzenlenmesinin dışında

etkin bir bürokratik yapılanmaya da ihtiyaç olduğunu kavramış bir padişahtır. Bu

nedenle Babıali’de yeni bir işbölümü, Kalemiye (Osmanlı bürokrasisi) memurları

için resmi bir eğitim sistemi ve hiyerarşik bir rütbe sistemini uygulamaya

koymuştur. Ayrıca, ilk Osmanlı gazetesi Takvim-i Vakayi’nin çıkarılması, posta

örgütünün düzenlenmesi ve nüfus sayımının yapılması (Mısır ve Arap yarımadası

hariç erkek nüfus) bu dönemdeki reformlara örnek teşkil eder.

Yukarıda bahsedilen, daha doğrusu Tanzimat öncesi yeniliklerin belirgin özelliği,

Osmanlı’nın geleneksel kuruluşlarını diriltmek yerine Batı’ya yönelme eğiliminin

varlığıdır. Berkes, bu eğilim doğrultusunda beliren iki fikirden bahseder: “Bunlardan

biri, devletin gücünü modern yöntemlere göre yetiştirilmiş bir ordu ile desteklemek,

diğeri bunun gerçekleşmesi için teknolojik ve ekonomik kalkınmanın zorunlu olduğu

63

fikridir” (akt. Köker, 2000: 126). Ayrıca, Batı’ya yönelme eğilimi Osmanlı

modernleşmesinin temelinde var olan bir ikilemi de gün ışığına çıkarmıştır. Devletin

modern bir ordu ve kalkınmayla güçlendirilmesi fikri ve Batı’nın eğitim, hukuk,

idare kurumlarının Osmanlı’ya aktarılması, devletin temelini oluşturan önemli öğe

dinle çatışmaktadır. Her ne kadar bu çatışma belirli kutuplaşmalar yaratsa da,

yenileştiriciler nezdinde Batı’nın üstünlüğünü kabul etmeye dönüşerek özellikle

Tanzimat döneminde dinsel ideoloji idari alanda işlevsizleştirilmiştir.

1839 yılında Abdülmecit’in tahta geçişiyle merkezileşme ve modernleşmeye yönelik

ıslahatlar devam etmiştir. 1839’da Tanzimat’ın ilanıyla birlikte iktidarın saraydan

Babıali’ye geçtiği, bürokratların yönetiminin egemen olduğu bu yeni dönem (1839-

1871) klasik liberal düşüncenin kısmi de olsa etkilerini taşır.

Padişahın tebaasının güvence altına alınması, iltizam sistemi yerine muntazam bir

vergilendirme sistemine geçilmesi, zorunlu askerlik sistemi ve hangi dinden olursa

olsun bütün tebaa için yasa önünde eşitlik Tanzimat Fermanı’nın (Gülhane Hattı

Mümayunu) vaat ettiği reformlardır (Zürcher, 2000: 79). Tanzimat Fermanı ve

ardından Islahat Fermanı etnik ve ulusal farklılıkları yok etmeye yönelik bir girişim

ve modern anlamda vatandaş fikrinin ortaya çıkması olarak düşünülmekle birlikte,

daha çok dış baskılar nedeniyle yürürlüğe girmiştir. Mısır’da Kavalalı Mehmet Ali

Paşa olayına karşı Osmanlı’yı destekleyen İngiltere, desteğine istinaden Osmanlı’yla

ticaret anlaşması (Balta Limanı Anlaşması) yapmış, ticari çıkarıyla da ilintili olarak

idari ve hukuksal reformlarda İmparatorluğa baskı uygulamıştır. Ticaret anlaşması

Osmanlı’nın ekonomik çıkarlarını devletin dış ticarette kontrolünü yitirmesine koşut

olarak zedelemekle birlikte, dünya pazarlarıyla bütünleşme ve devlet denetiminin

64

aşınması modern sınıflaşmaya zemin hazırlamıştır. Özkazanç, bu gelişmelerin

periferik nitelikte de olsa kapitalist bir formasyona sürüklenen Osmanlı’da ticari

hukukun Batılı normlara göre düzenlenmesiyle tamamlanmaya çalışıldığını belirtir

(1998: 127).

Dönemin bir diğer özelliği Kalemiye bürokratlarıyla ortaya çıkan yeni aydın tipidir.

Dil bildiği için Avrupa'daki gelişmeleri takip eden, redingot ve fes giyen, yeni bir

yaşam tarzının taşıyıcısı olacak bürokratlar yeni düşünsel akımların filizlenmesine de

öncülük etmişlerdir. Bunlardan biri de Namık Kemal’dir. Osmanlı gelenekleri ve

reformların birbiriyle örtüşmediğini düşünen Namık Kemal, İslamiyet ve liberalizm

arasında kurulacak bir sentezin, taklitçi bir Avrupalılaşmaya tercih edilmesi

gerektiğini savunmuş ve Genç Osmanlı hareketinde önemli bir yön gösterici

olmuştur.

Tanzimat döneminin Osmanlı’nın çoğulcu yapısı üzerinden sürdürdüğü Osmanlıcılık

stratejisinin milliyetçi hareketler ve dış baskılar nedeniyle gayri müslimlere tanınan

hakların artmasına koşut olarak başarısızlığa uğradığını söyleyebiliriz. Bu

başarısızlık bir dizi muhalif hareketin örgütlenmesine neden olmuştur. Örneğin Genç

Osmanlılar, “Ali ve Fuat Paşa’nın politikalarını, geleneksel Osmanlı ve İslami

değerleri hiçe sayarak Avrupa’nın yüzeysel taklidi ve Avrupa’nın çıkarlarına hizmet

etmekle itham etmişlerdir” (Zürcher, 2000: 104-105). Onlara göre Tanzimat

politikaları birer hezimete neden oluyor ve devletin yıkılışını hızlandırıyordu. Bu

yıkılışa karşı önerdikleri çözüm ise imparatorluğa temsili, anayasal ve parlamenter

bir yönetimin getirilmesi ve bütün Osmanlı tebaasına yurttaşlık ve sadakat

duygusunun aşılanmasıydı (Zürcher, 2000: 105).

65

Genç Osmanlıların giderek artan muhalefeti Abdülaziz’in iktidarını zayıflamasında

önemli bir rol oynamıştır. Ortaylı, “hareketin toplumsal bilinç sahibi, anayasalcı

liberalizme yakınlığı, modernist İslamcılık, olgunlaşmış bir Türkçülük hatta

sosyalizme uzanan geniş yelpazesinin” sonraki dönemlerde oluşan siyasal fikir ve

örgütlenmelerde ilham kaynağı olduğunu belirtir (2004: 270). Hareketin 1876

Anayasası’nın oluşuma somut etkileri olmakla birlikte, Genç Osmanlılar liberal bir

anayasal düzene kavuşmayı saltanata karşı çıkmak olarak düşünmemişlerdir.

Kanun-i Esasi Osmanlı’nın Batılılaşma hamlesinin somut icraatlarından biridir.

Anayasa, padişaha (II. Abdülhamit) geniş yetkiler vermekle birlikte modern anlamda

vatandaş tanımını ikamete dayalı toprak esası yerine soydanlık (kan) esasına göre

yapar (Özkazanç, 1998: 130). Böylelikle anayasal bir metinde Osmanlı vatandaşı din

ve mezhep farklılıklarından bağımsız olarak tanımlanır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun 1876’da anayasal monarşi sistemine geçişi kısa da olsa

Babıali bürokrasisinin hükümranlığını devlet ve toplum hayatından uzaklaştırmıştır

(Ortaylı, 2004: 267). II. Abdülhamit’in Osmanlı Rus Savaşı’nı gerekçe göstererek

yeniden mutlakiyetçi yapıya dönme kararına kadar süren parlamenter deneyimde,

toplumsal ve siyasal hayatı değiştirecek nüveler oluşmuş ve sonraki dönemlerde

reformlar inkılap niteliğini alan köklü değişimlere evrilmiştir.

II. Abdülhamit döneminde merkezi idarenin iyileştirilmesine yönelik reformlar

devam etmiştir. Ayrıca haberleşme sisteminin geliştirilmesi, demiryollarının inşası,

modern eğitim kurumlarının (Mekteb-i Hukuk-i Şahane, Mekteb-i Harbiye gibi),

kurulması dönemin yenileştirici reformlarından birkaçıdır.

66

II. Abdülhamit padişahın halifelik vasfını ön plana çıkararak, milliyetçiliğe ve

meşrutiyetçiliğe karşıı islamcı bir politika izlemiştir. Osmanlı tebaasının bir arada

tutmak ve Balkanlar ve Anadolu’da başlayan milliyetçi hareketleri bastırmak adına

izlenen bu politika aslında kısmi bir zorunluluktan kaynaklanmaktadır çünkü o

yıllarda Osmanlı nüfusu toprak kayıplarıyla birlikte toprak açısından Asyalılaşmış,

nüfus açısından Müslümanlaşmış bir çoğunluktan oluşmaktadır (Zürcher, 2000: 120).

Mülkiye ve Harbiye gibi modern eğitim kurumlarında yetişen yeni kuşaklar, II.

Abdülhamit’in baskıcı ve otoriter yönetimine karşı muhalefetlerini Genç

Osmanlılar’ın fikirleri etkisinde devam ettirmişse de, II.Abdülhamit’in muhalefeti

engellemeye yönelik icraatları gecikmemiştir. Padişaha yönelik başarısız iki darbe

girişiminin ardından muhalif aydınların bir kısmı tutuklanmış, tutuklanmayanlar ise

yurtdışına kaçarak (Paris) muhalefete devam etmişlerdir.

İttihat ve Terakki Cemiyeti muhalefetin örgütlendiği kurumlardan biridir. 1895

yılından itibaren çıkardıkları Meşveret gazetesi etrafında fikirlerini yaymışlar ve

Fransa’da Jön Türkler adıyla anılmaya başlamışlardır. Örgüt, Comte’un

pozitivizmden etkilenerek oluşturulan toplumsal bir ahenk fikriyle şekillenmiştir.

Örgütün içinde Ahmet Rıza ve Prens Sabahattin etrafında oluşmuş iki farklı

anlayıştan bahsedebiliriz. Önce Cenevre, sonra Selanik’e taşınacak olan örgüt

merkezi, Türkçü bir ideolojinin şekillenmesinde ve 1908’de Kanun-i Esasi’nin

yeniden yürürlüğe konulmasında etkin olmuştur. Meşrutiyet’in ardından otuz yıldır

yapılmayan seçimler yapılmış ve hem Avrupa hem de Asya vilayetlerinde

örgütlenmeyi başaran İttihat ve Terakki seçimlerden zaferle çıkmıştır

67

İttihat ve Terakki modern vatandaş yaratma ve ulus devlete geçiş sürecinde

Türkçülük projesinin temsilcisidir. Bu tez daha sonra Cumhuriyet Halk Fırkası ve

Kemalist yönetim kadrosu ile Cumhuriyet’in ulus yaratma projesinde belirleyici

motif olacaktır.

Osmanlı’nın son döneminde beliren ideolojik tartışmalarda üç ana eksenden

bahsetmek gerekir. Genç Osmanlıların farklı cemaatleri Osmanlı tahtında birleştirme

gayretiyle öne sürdükleri Osmanlıcılık, İslami uygulamaların İslam ümmetini bir

arada tutacağı düşünülen Panislamizm ve Türk halklarını birleştirmeye yönelik

Pantürkizm. İttihat ve Terakki 1908’e kadar Osmanlıcılık fikrini benimsemekle

birlikte, sonraki dönemde Türkçü akımı savunacaktır. Ziya Gökalp’in bu fikirlerin

oluşumundaki etkisi önemlidir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin resmi ideolojisinin oluşumunda da önemli bir yeri olan

Ziya Gökalp, ideolojisinin köklerini temel bir ayrışma üzerinden yapar: Medeniyet

ve Hars. Gökalp, harsı değerler ve alışkanlıklar bütünü yani kültür, medeniyeti ise

bilim ve teknik olarak ifade etmektedir (Ortaylı, 2004: 26-27). Ziya Gökalp’e göre

Batılılaşmak, biçimsel olarak algılanmamalı ve Batı’dan ithal edilen sadece ilim ve

fen olmalıdır çünkü Türk kültür ve manevi değerleri ilerlemeye engel değildir.

İttihat ve Terakki, iktidarı süresince ekonomik alanda milli burjuvazi yaratma fikrini

kabul eden, modern devletin eğitim, hukuk gibi alanlarda köklü değişimler

yapılmasını isteyen, ulusun inşası aşamasını bütünlükçü olarak değerlendiren bir

harekettir ve modern Türkiye’nin oluşumunda etkin olan Jakoben-laik anlayışın

köklerine işaret eder. Bu geleneğin etkileri Cumhuriyet modernleştiricilerinde de

fazlasıyla görülmüştür.

68

b)Kültürel Dünyanın Refleksi

Osmanlı İmparatorluğu’nun kültürel yaşamına dair yaygın söylem, modernleşme

sürecini yaratan devinimlerin tamamen dışsal kaynaklı olması iddiasıyla tutarlılık

sergiler ve Osmanlı toplumunun kapalı ve herhangi bir etkiye açık olmadığı ithamına

dayanır. Oysa, Türkiye’nin modernleşme sürecinde, değişimler topyekun dışsal

olmamakla birlikte sadece yönetsel ve ekonomik alanları da kapsamamış, değişmeye

neden olan dinamikler kültürel hayatı da etkilemiştir. Bu etkinin izleri değişimlere

karşı tepki veren kültürel bir hareketlilik yaratmış, Avrupa ve özellikle Fransız

kültürüyle tanışılmış ve bu etkileşime koşut olarak yaşadığı mekanı, zamanı ve tarihi

anlamaya ve öğrenmeye çalışan bir zümre ortaya çıkmıştır. Değişen bilinçle birlikte

dil öğrenimi (Latince, Fransızca gibi) özellikle aydınlar arasında yaygınlaşmış, çeviri

eserlerin sayısı artmış, ciddi sözlük çalışmaları yapılmıştır (Ortaylı, 2004: 16)

Osmanlı kültürel hayatının temel özelliklerinden biri, İmpatorluğun yayıldığı geniş

coğrafyanın sonucu olarak oluşmuş kozmopolit yapıdır. Ancak bu yapı, en kaba

haliyle, farklı kültürlerin bir arada bulunması olarak ifade edilse de, Osmanlı

devletinin özerkleşme potansiyeli taşıyan kültürlere karşı genel davranış biçimi göz

önüne alındığında, devletin baskısından bağımsız tanımlanamaz. Devletin tutumu

kendi bekasını sağlamak yönünde ve bunun için gerekirse baskı kurmak biçiminde

olunca, devlet ve toplum arasındaki kopukluk giderek artmış, bu durumun zorunlu

sonucu olarak da, kültürel hayat bir dizi karmaşanın alanı olmuştur. Yalçınkaya, bu

karmaşa ve kopukluğa en tipik örnek olarak Osmanlı’daki dil sorununu gösterir

(2000: 138). Çokkültürlülüğün, çokdillilik anlamına geldiği İmparatorluk, Arapça,

Farsça, Türkçe, Osmanlıca ve diğer milletlerin kullandığı dillerin iç içe geçtiği bir

69

yapı sergilemekle birlikte, modernleşme sürecinde gittikçe zenginleşen çeşitlenmeler

yaşamış ve bu nedenle de kültürel alanda yeni parçalanmalara şahit olmuştur.

Kültürel hayatı betimleyen kozmopolit ve çokdilli yapı, yenileştiricilerin farklı

politikalarının (Osmanlıcılık, Panislamizm, Türkçülük) ve ikircikli tutumunun

etkisinde bir dizi değişimin özgün biçimlerde oluşmasına neden olmuştur. Devletin

ikircikliğinin nedeni, bir tür kararsızlığın dışında, bir gerilimin de nihai sonucudur.

Bu gerilimi ise “Batı’yı yakalamak ama bir takım değerleri de kaybetmemek”

söylemi oluşturmuştur.

Özellikle Tanzimat döneminde yenileşmenin yönü Batı olarak belirince, Batı kültürel

hayatı da yavaş yavaş İmparatorluğa sızmaya başlamıştır. 1829 yılında kıyafet

yasasının değişmesi, 1833’te Tercüme Odası’nın kurulması, Tanzimat ve Islahat

Fermanları’nın yönetsel mekanizmalar ve eğitim merkezli reformları (Mekteb-i

Mülkiye, Galatasaray Sultaniyesi...) ve bunların görüntü ve yaşantılardaki etkisi,

değişmelerin gündelik hayattaki görüntüleri olarak okunabilir. Bu değişimlerden

öncelikle etkilenen kitle Osmanlı aydınları (Kalemiye bürokrasisi) ve varlıklı zümre

olurken, bu yeniliklerin ortaya çıkardığı görüntüleri eğreti bulanlar ve bir felaketler

zincirine neden olacağını düşünenler de din ve ahlakın elden gittiği gerekçesiyle

tepkilerini ortaya koymuşlardır.

Batı’yla olan etkileşimlerin gündelik hayata yansıyan biçimine tepki duyanlardan

bazıları da edebiyatçılardır. Özellikle Servet-i Fünuncular, kültürel etkileşimin

sonuçlarını ağır bir biçimde eleştirmiştir: “Ahlak bozukluğu yalnız İstanbul’la

münhasır kalmayıp Osmanlı memleketlerinin dört bir tarafına kolera gibi

bulaşmaktadır. Erkekler kerpetenle tutulmaz dar pantolonlar giymektedir.

70

Kadınlarımız ise yaşmak yerine örümcek ağına benzer peçeler koymak suretiyle

yüzlerini ve boğazlarını bambaşka heyette teşhir etmektedir” (Oktay’dan akt.

Yalçınkaya, 1998: 139).

Elbette değişimler yukarıda anlatılanlarla sınırlı değildir. 1851 yılında Batı’daki

akademi geleneğinden etkilenerek Encümen-i Daniş’in ve bugünkü Türk Tarih

Kurumu’nun kökenini oluşturan Tarih-i Osmani Encümeni’nin kurulması, matbaa

kanununda yapılan değişimler, alfabe değişime yönelik tasarılar devlet eliyle ama

devletin kontrolünde olan icraatlardır. Devlet ağırlığını ve kontrolünü hissettirerek

değiştirirken, devletin kültürel politikası da baskıcı bir niteliğe bürünmüştür.

Devletin kültürel hayatı değiştirme ve baskılama politikası, kültürel dünyanın

uzantısı olan edebiyatta da izlerini gösterecektir.

c) Yeni Edebi Türler ve Türk Anlatı Geleneğinin Değişimi

On dokuzuncu yüzyılda Osmanlı’da yüzü Batı’ya dönük bir modernleşme süreci

başladığında sadece devlet yönetimiyle ilgili kurumlar değil, kültürel birimleri de

kapsayan reformlar yapılmıştır. Görünüşleri, yaşayışları ve zamanla algıları da

değiştirecek olan modernleşme sürecinde kültürel hayatta, bu hayata can veren

konularda ve ilkelerde bir dizi değişim yaşanmıştır. On dokuzuncu yüzyılın ikinci

yarısında modern zamanların yeni anlatı biçimleri, konular ve kurgular Osmanlı’ya

geldiğinde, Osmanlı anlatı geleneği ve yeni tarz arasındaki karşılaşma var olanı

değiştirirken romanla da tanışılmıştır.

71

Osmanlı anlatı geleneğinde Divan ve Halk edebiyatının etkilerinin ve biçiminin

yerleşik olduğunu biliyoruz. Bu anlatı geleneği özellikle müslümanlığın kabulüyle

birlikte şekillenen, destansı öğeler taşımayan, Tanrı aşkının sevgiliye duyulan aştan

hep güçlü olduğunu vurgulayan ve her şeyi bilen Tanrı’nın yanında kahramanın tali

kalmasına neden olan özellikler gösterir (Finn, 1984: 10). Açıktır ki, bu özellikler

romanın doğuşuna neden olan insanın derinliğinin keşfedilmesine yol açmamıştır.

Kahramanın kendi içine bakmadığı, kendini keşfetmediği, Allah’ın her şeyi

kahramanın yerine bildiği durumda da romanın oluşması mümkün olmamıştır.

Romanın olmadığı bu gelenekte, gerçek ya da düş ürünü kahramanların zamanı ve

mekanı genellikle belirsiz olan yerlerdeki maceraları, sevgiliye duyulan sevginin

ağırlığında kahramanın eridiği, gerçeğin her yerde mutlak ve değişmez olduğu

yargısıyla biten ve okuyucunun “kıssadan hisse” çıkardığı bir biçim hakimdir.

Ancak yeni anlatı tekniklerinin edebiyata yerleşme aşamasında artık zamanı ve

mekanı belirsiz, eylem ve eylemin nedenselliğine inmeyen, çoğu zaman düşsel olan

anlatım biçimi de yavaş yavaş yok olmuştur. Toplumsal hareketliliğin Batılaşma

tartışmaları içinde okunmaya çalışıldığı ve bu tartışmalardan kopuk olmayan yeni

edebiyat biçimi, Batılılaşmanın Osmanlı üzerindeki etkilerinin anlatıldığı, olay ve

kişilerin ön plana çıktığı, geç kalmışlığını telafi etmeye çalışan metinler ortaya

çıkarmıştır.

d) Türk Romanının Doğuşu

On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında yeni anlatı biçimleri Osmanlı’ya geldiğinde,

Osmanlı anlatı geleneği ve yeni tarz arasındaki karşılaşma var olanı değiştirmiş,

72

ayrıca Osmanlı için tamamen yeni bir anlatı olan romanla da tanışılmıştır. Ancak

tanışma anını basit bir biçimde, yani romanı Osmanlı geleneğinde olmayan zaten

oluşmasını sağlayacak koşullar da bulunmayan bir tür olarak açıklamak yeterli

olmayacaktır. Çünkü romanın Osmanlı’ya ithali, yenileştiriciler, aydınlar ve özellikle

edebiyatçılar nezdinde bir misyon ve işlevle açıklanabilir. Örneğin ilk romancımız

Şemsettin Sami, Osmanlı anlatı geleneği ve Doğu edebiyatını kaba ve inanırlığı az

olduğu için eleştirmiş, Namık Kemal de Walter Scott ve Charles Dickens gibi

yazarları, asra uygun ve övülmeye değer değer eserler yazdıkları için takdir etmiştir

(Moran, 2004: 10-11). Kısaca, edebiyatçılar için roman “ileri kültürün” sembolü

olmuştur. Osmanlı’nın amacı da, ileridekine yetişmek hatta geçmek olunca, özellikle

ilk Osmanlı romanları eğitici, öğretici olmuş ve okuyana şekil vermeye çalışmıştır.

Romanın ortaya çıkışıyla ilgili yaygın olan iki kuramdan ilki, yani tarihçi roman

kuramı, romanın ortaya çıkışının kapitalist süreç içinde olduğunu ve bu yeni türün

yeni bir ideoloji (liberalizm) ve yeni bir epistemolojinin (ampirik pozitivizm) temel

ilkelerine göre şekillendiğini, ikincisi ise, yani biçimci kuram, romanın edebiyat

türlerinin evrimi içinde ampirik anlatı ve kurmaca anlatı arasındaki kaynaşma sonucu

ortaya çıktığını belirtir (Aksoy, 1997: 22-23). Oysa Türk romanı her iki kurama çok

da yerleşmeyen bir şekilde ortaya çıkmıştır çünkü Osmanlı’nın romanla tanışması

hikaye ve destan geleneğinin geçirdiği doğal bir evrim süreci içinde değil, bizzat

Batı’dan ithal edilerek olmuştur.

Osmanlı, romanla çevirilerle tanışmıştır. Yusuf Kamil Paşa’nın çevirdiği Fenelon’un

Telemaque’ının 1862 yılında yayınlanmasını, 1864’te Victor Hugo’nun Mağdurin

Hikayesi ve Daniel Defoe’nun Hikaye-i Robenson izlemiştir (Yalçınkaya, 2000:

73

152). 1872’de ilk Türk romanı Taaşşuk-i Talat ve Fitnat basılmış,yine aynı dönemde

Namık Kemal ve Ahmet Mithat’ın, daha sonra da Halit Ziya Uşaklıgil, Hüseyin

Rahmi Gürpınar ve Recaizade Mahmut Ekrem’in romanları Türk yazınında

belirmiştir. Modern romanla henüz tanışan yazarlar, Batı’daki romanlara benzer

eserler yaratmaya çalışsa da, İslami ve Osmanlı etkileri bu ilk dönem romanlarında

fazlasıyla hissedilir. Örneğin Finn, bu etkiyi ilk Türk romanlarında eylemlerin

doğrudan ve fiziksel olmasıyla, duygulara ve psikolojiye ilişkin detayların

olmamasıyla açıklar (1984: 12).

İlk Türk romanlarının temel özellikleri, anlatım mekanının genellikle İstanbul

olması ve romancının kendi algı ve yaşantısına yakın bir okuyucu profiline (kentli,

orta sınıf, aydın) sahip olmasıdır. Ayrıca bu romanlar yeni ve geleneğin çarpışma

anlarına orta çıkan melez yaşamlarla, melez tiplerle kısaca Avrupalılaşmanın resmi

ve gayri resmi alanlarda yarattığı durumlarla ilgilenmiş, romanların bellibaşlı

konuları Batılılaşma anlayışı, kadınlara bakış ya da aile ilişkileri olmuştur.

2. Cumhuriyet ve Modernleşme

a) Tarihin Yeniden İnşası

Cumhuriyet’in modernleşme pratiğinde, devletin asli olarak yapmaya çalıştığı

Avrupa uygarlığında yer edinmek ve Batılılaşmaktır. Bu çerçeve içinde modernlik

bütünsel bir proje olarak algılanmış ve sadece yönetsel akılcılıkla şekillendirilmek

istenmemiştir. Bu nedenle, laiklik, bireyin özgürlüğü, kadın-erkek eşitliğini sağlamak

için toplumsal bir dönüşüm gerekliliği fikri ortaya çıkmış, ancak bu dönüşümde yerel

74

kültüre dar bir alan yaratılmıştır. Daha doğrusu, modernlik kavramının saflığının

“islami” ya da “Osmanlı” gibi bir niteleyici sıfatlarla bozulması istenmemiştir

(Keyder, 1998: 29). Çünkü modernleştiriciler için Batı, bilimde ilerlemiş, devlet

düzenini kurmuş, refah yaratan bir ekonomik düzen içinde yaşayan medeniyettir.

Yeni Türk Cumhuriyeti’nin yapması gereken ise, Batı’ya yetişmek hatta onun önüne

geçmektir. Hedefin ne olduğu belirlendiğinde, Türkiye Cumhuriyeti’nde yeni bir

medeniyet yaratabilmek için bazı aşamalar hızlı geçilmiş ya da yaşanmamıştır..

Yeni Türkiye’yi oluşturan ideolojinin temellerinin pozitivist bir anlayışa dayandığını

söyleyebiliriz. Comte ve Durkeim’ın pozitivizm teorisinden etkilenerek oluşan bu

söylem, (köklerinin Genç Osmanlılar, Jön Türkler, İttihad Terakki’de atıldığı,

Batının ilerleme fikrini Hristiyanlığa ayrı bir alan atfetmeden yaptığı) “toplumsal

ahenk” vurgusuna dayanır (Timur, 1997: 103-104).

Comte’un pozitivizm anlayışı tarihi yadsımamakla birlikte tarihin açıklayıcı

olmadığı ve tarihsel sürecin diyalektik bir devamlılık içinde değil, belirli kesintiler

halinde ilerlediği yönündedir. Toplumsal ahenk kavramı ise sınfsal farklılıklara

rağmen sınıfsal açıdan uzlaşı içinde yaşayan bir topluma işaret eder. Daha sonra

Ziya Gökalp’te etkilerini göstermiş olan Durkeim ise “kollektif bilinç” kavramını

sınıf çelişkilerine karşı kullanmıştır (Timur, 1997: 101) .

Cumhuriyet rejimi Osmanlı’nın iyi ya da kötü her türlü mirasını tamamen unutmak

ve kendi tarihini imparatorluk tarihinden ayırmak ekseninde oluşturulmuştur.

Rejimin tarihini öncesiz bir alanda tanımlamak toplumsal bir bellek yaratmak için

farklı mekanizmaların devreye girmesine neden olmuştur. Mekanın eskiyi unutma ve

yeninin sürekli hatırlatılması biçimde düzenlenmesi buna örnektir.

75

b) Edebiyata Biçilen Rol

Cumhuriyet’in ulus kimliği oluşturma ve rejimin söylemini yerleştirme sürecinde

edebiyatın yerini açıklamak için edebi kanon terimindan bahsetmek gerekir. Edebi

kanon, milli yüksek edebiyat kurumuna ait metinlerin toplanmasıyla oluşturulur ve

bu metinlerin bir milletin hikayesini anlattığı düşünülür. Edebi kanonun varlığı

insanların kendilerini bir milletin yurttaşları olarak görmelerini, böylelikle

dayanışma duygusunun yerleşmesini kolaylaştırır. Bu dayanışma gelecek kuşaklara

da aktarılıp milli kimliğin devamını sağlayarak, millliyetçi değerlerin ve bu kimliğin

yeniden üretilmesini güvence altına alır (Cantek, 2003: 55).

Türk ulusalcı edebiyatı, Osmanlı enkazından çıkan Türkiye Cumhuriyeti’nin

geçmişle olan bağlarını koparma fikri ve yeni bir kimliğe kavuşma şiarının etkisinde

Cumhuriyet politikalarını destekleyen yapıtlar ortaya çıkarmıştır. Aslında

Cumhuriyet’in ilk yıllarında rejimle çelişecek veya çatışacak fikirlerde yapıtlar

yazmak çok da mümkün olmayacaktır. Timur, bu yıllarda Kurtuluş Savaşı ve

Atatürk’ün kutsal bir nitelik kazanmasını, sanatçı açısından tarafsızca ele alınacak bir

konu olmaktan çıkmasını edebi kanona uymayan yapıtların azlığının nedeni olarak

belirtir (2002: 74). Bir diğer neden ise Kemal Tahir’in eşine yazdığı mektupta “caize

almak sevdası da kalmadı” diyerek dile getirdiği, Mustafa Kemal’in edebiyatçıları

edebi kanona dahil olacak metinler yazması için yönlendirdiği imasıdır. ( akt. Timur,

2002:74)

Ulusalcı Türk edebiyatı Osmanlı’dan kopuşu simgeleyen rejimin dışavurumunu

genellikle biz ve ötekiler kavramı üzerinden yapar. Öteki mekan İstanbul, öteki

76

insanlar azınlıklar ve Cumhuriyet’e karşı Osmanlı’yı destekleyenlerdir. Biz ise

kahraman Türk milleti ve Ankara’dır.

Romanların dışında, ulusal kimliğin inşasında önemli bir rol üstlenen bir diğer araç

da Hakimiyet-i Milliye (1934’ten sonra Ulus) gazetesidir. Hakimiyet-i Milliye’nin

diğer gazetelerden farkı, gazetenin bizzat Milli Mücadele yönetimi tarafından

yayınlanmış olmasıdır. Gazete, halkın rejimin inkılaplarından haberdar edilmesi ve

rejimin ideolojisinin aktarılması açısından işlevseldir. Sadece politik haberlerin yer

almadığı gazete, Ankara, kent ve sosyal hayat, Halkevleri etkinlikleri, adabı muaşret

kuralları gibi Milli Mücade kadrosunun arkasında olduğu ve desteklediği her türlü

etkinliği halka aktarmıştır. Ulusal edebiyatın halkı eğitmek ve haberdar etmek

misyonunu farklı kulvarda yüklenen organ Hakimiyet-i Milliye olmuştur.

77

II- Türk Modernleşmesinde Ankara’nın Önemi

1. Cumhuriyet Öncesi Ankara

Bu bölümde ucu açık bir Ankara tarihi yerine net bir dönemleme yapabilmek için

öncelikle Cumhuriyet öncesi Ankara kent tarihine ağırlık verilecektir. Çünkü,

Ankara’nın ‘kısa ve yakın/uzun ve uzak’ iki tarihi vardır ve bu iki tarihin hangi

noktalarda sürekliliği, hangi noktalarda kopuşu ifade ettiğini açıklamak gerekir.

Ankara adının nereden geldiğine dair muhtelif iddialardan bir kaçına örnek vermek,

Ankara tarihini “Ankara” adının nerden geldiğini belirterek başlatmak yerinde bir

giriş olacaktır. Ankara adının demirin Latincesi olan Anchora’dan geldiği, Hititlerin

Ankara’ya Angova dediği, Golvalıların kente çapa anlamına gelen Ansira adını

verdiği, Bizans’lılar döneminde kente, kilise köyü anlamına gelen Ankyra denildiği,

Ankara adının nereden geldiğini açıklamakla birlikte, Ankara’da kurulan

medeniyetleri hakkında da ipucu verir (Başkent Ankara Albümü,1983).

Milattan önce 8. Yüzyılda Frigya Kralı Kordios tarafından kurulduğu bilinen Ankara,

tarih boyunca bir çok kez el değiştirmiş ve türlü yönetimlerin malı olmuştur. Bunlar

arasında, Galatlar, Romalılar, Araplar ve Bizanslılar sayılabilir. Şehrin Osmanlılar

eline geçişi İstanbul’un fethinden bir yüzyıl kadar öncedir.

Ankara eski çağlardan beri kale kenttir. Üç akarsuyun birleştiği yerde kurulan kent,

Osmanlı döneminde iki surla çevrilidir. Hisarı kuşatan sur Bizans döneminden

kalmadır. Dış sur ise Osmanlı döneminde Celali İsyanları’na karşı yapılmıştır.

Surların ne zaman yok olduğuna dair net bir bilgi bulunmamakla birlikte, dış

78

surlardan geriye hala varlığını sürdüren İzmir ve Çankırı Kapıları kalmıştır

(Georgeon, 1999 : 100).

Ankara’nın ticaretle anılmasının en büyük nedeni tiftik (angora) ve sof

işletmeciliğinin yapıldığı merkez olmasıdır (Georgeon, 1999 : 99). Özellikle on

yedinci ve on sekizinci yüzyılda kentte İngiliz ve Hollandalı tacirlerin varlığı

bilinmekte, bu dönemlerde nüfusun 25.000 civarında olduğu tahmin edilmektedir

(Yavuz, 1984 : 196). 1830 yılındaki nüfus sayımı kentteki 107 mahallenin 57’sinin

sadece müslüman, 27’sinin sadece gayri müslim kalan mahallelerin de karışık

mahallleler olduğunu göstemektedir. Bu dağılım Ankara’nın eskiden beri kozmopolit

özellikte bir kent olduğunu kanıtlar niteliktedir. Ankara nüfusuna dair muhtelif

yüzyıllarda farklı bilgiler olmakla birlikte, demografik hareketliliğin en önemli

nedenleri arasında ticaret yollarının değişmesi, salgın hastalıklar ve yangınlar

sayılabilir.

On dokuzuncu yüzyılda ham tiftiğin bölge dışına çıkartılması ve İngiltere ve

İsviçre’den gelen tüccarların getirdiği ucuz dokuma mallarının Anadolu’ya

yayılmasıyla birlikte kentin ekomomisi derin bir darbe almıştır. Bu dönemde kentin

Rum ve Ermeni kökenli sakinleri ticarette en büyük payı alırken, müslüman Türkler

genellikle zanaat ve parekende ticaretle uğraşan grupları oluşturmuşlardır (Aktüre,

1978 : 125). Her ne kadar Ankara kent tarihine ait sayılı ve sınırlı belge olsa da,

yazılı kaynaklar Ankara’nın Osmanlı döneminde bir ticaret kenti olduğunu doğrular

diyebiliriz. Aktüre’ye göre, kentteki tarımsal faaliyetlerin artı değerinin düşük

olması, büyük dini yapıların yok denecek kadar az olmasının nedeni olabilir (1978).

79

Ankara’ya 1892 yılında demiryolunun gelişi, ilk aşamada kentin ihracat gelirlerini

ve tarımsal üretimini arttırmakla birlikte, uzun vadede İstanbul ve Anadolu

arasındaki kervan taşımacılığını engelleyememiştir. İstanbul’un tahıl ihtiyacını

Anadolu’dan karşılayabilmesi amacıyla başlatılan Ankara-İstanbul demiryolu inşası,

öngördüğünü tam anlamıyla başaramasa da, Ankara’nın tarımsal üretimiyle pazarda

yer almasını sağlamıştır (Yavuz, 1984 : 202).

On dokuzuncu yüzyıl Ankara’sında ticaretle iştikal eden gayrimüslim bir burjuva

sınıfının varlığından bahsedebiliriz. Kentte gayrımüslimler lehine işleyen iktisadi

faaliyetler, Birinci Dünya Savaşı öncesinde İttihad ve Terakki’nin siyasi

ulusçuluğun ancak yeni iktisadi temeller üzerinden gelişebileceği bilincine

varmasıyla kırılmaya çalışılmış, Türk ve müslüman girişimciler yaratma çabası

doğmuştur (Nalbantoğlu, 1984 : 291). Ankara’nın müslüman ve Türk sakinlerinin bu

çabaya destek verdiği ve gayri müslimlerin ekonomik faaliyetlerdeki etkinliğinin

kırılmasını içten içe istediklerini düşünebiliriz. İttihat ve Terakki’nin önerdiği politik

pratik Ankaralı eşrafın ekonomik çıkarlarıyla örtüşmüş, ekonomik alanda

gayrimüslimlerin etkinliği kısmi de olsa azaltılmış, Kurtuluş Savaşı öncesinde ve

ertesinde kentteki gayrimüslimler mal varlıklarını elden çıkarmış ve kenti terk

etmeye başlamışlardır. Bu terk ediş yeni rejimin ulusal burjuva yaratma girişimine de

olumlu bir etkidir. İstanbul’un dışa bağımlı burjuva sınıfına sırt çevrilmesi ve

Anadolu’nun kalkınmasında itici olacak ulusal burjuvazinin yaratılması gerekliliğine

olan inanç iktidar sahipleri tarafından benimsenmekte, hatta yaratılmak istenen

ulusal burjuvazinin yaşam tarzı da iktidar sahiplarinin bizzat kendileri tarafından

ortaya konulmaktadır (Tekeli, 1982: 52).

80

2. Cumhuriyet’in Ankara’sı: 1923-1950

a) Ankara’ya Farklı Bakmak

Ankara Türkiye’deki ilk kentsel modernleşme projesidir. İstanbul’un

İmparatorluğun başkenti olması nedeniyle modernleşmenin fiziksel düzenlemelerine

daha erken dahil olduğu düşünülse de, bu düzenlemelerin kentin tümünü kapsayan

bir niteliği olduğundan bahsedilemez. Ankara’nın, Cumhuriyet’in modernleşme

projesinde ayrıcalıklı bir yeri olmasını kentin sadece başkent niteliğiyle açıklamak

Ankara’ya yapılmış bir haksızlık olur. Ankara’nın başkent ilan edilmeden önce diğer

Anadolu kentlerinden, hatta İstanbul’dan bile daha modern aklın temellerine sahip

bir kent olduğu gerçeği gözden kaçırılmaktadır.

Ankara, -başkent ilan edilmeden önce- kentsel işlevler yönünden Anadolu’nun diğer

kentlerine göre daha az gelenekseldir. Kentin ekonomisi sof ve kumaş üretimine

dayanmaktadır. Tanyeli, bu yapının geleneksel topluma özgü davranış örüntülerinin

daha az gelişmesinde ve erken kapitalist bir tutumla davranmalarında etken olduğunu

belirtir (1997: 81). Varlıklı Ankaralılar kapitalist öncesi dönemin tavrı niteliğinde

hayır kurumları yaptırmak yerine, kapitalist sürecin modern davranış biçimini

benimsemiş ve servetlerini üretimsel yatırımlarda değerlendirmiştir. Tanyeli’ne

göre bu davranış biçiminin anlamı Ankara’da modern rasyonalitenin tarihsel bir

temeli olduğudur (1997: 81). Bu bağlamda Türkiye’nin sayılı zenginlerinden Vehbi

Koç’un Ankaralı olması da rastlantı değildir (Ortaylı, 1994: 109, Tanyeli, 1997: 81).

Ankara’da böyle bir temel olmasaydı yerli Ankaralılar ve Kurtuluş Savaşı

döneminden başlayarak kentte var edilmeye çalışılan kentsel sosyal unsurlar görece

81

daha uyumsuz ve sorunlu bir süreç yaratabilirdi. Bu uyum ve Ankara’nın modern

kozmopolit kent olması özelliği nedense önemsenmemiş; Ankara’nın bu nitelikleri

üzerinde yeterince durulmamıştır.

Ankara’nın kozmopolit yapısını, şehirde yaşayan farklı dinsel ve etnik grupların

nüfusu belirler. İstanbul’la kıyaslandığında bu grupların niceliği elbette çok fazla

değildir. Fakat Ankara örneğinde farklılık yaratan unsur, bu grupların kendi

niteliğiyle ilişkili olmaktan çok, birey olarak bu grubun dışına çıkabilmeleridir.

Aslında bu durum sadece gayri müslimlere özgü de değildir. Kentte bu şekilde bir

yapının var olması, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında İstanbul’dan farklı ve

daha modern nitelikte bir kentli kimliği geliştirir. Öyle ki İstanbulluluk, kentteki

yerleşiklik kıdemine veya toplumsal statüye ilişkin özellikleri kapsar ve bu

niteliklerden bağımsız tanımlamazken, Ankaralılık kimliği yanlızca içinde yaşanılan

mekandan edinilmiştir. Tanyeli’ne göre “Ankara modern Türk kentlisinin doğum

yeridir” (1997: 82) Bu nedenle modern zamanların kent kimliğini belirleyen,

mekansal niteliklerle tanımlanan kimlik örüntüleri ilk olarak Ankara’da oluşmuştur.

Ankara’da kentsel mekanın örgütlenişi de modern ölçülerde olmuştur.

Modernleşmenin düzen ilkesine uygun olarak, sokakların belirlenmesi ve

numaralanması ve kent sakinlerinini yaşadıkları mekanları netlikle tanımlayabilmesi

ilk defa Ankara’da sağlanmıştır.

Ankara, Türkiye’deki kentsel yaşamın modernleştiği ilk kenttir ve bu özelliği sadece

başkent olmasının getirdiği ayrıcalıklardan değildir. Başkent titri sadece bu sürecin

hızlanmasını sağlamış olabilir fakat unutulmaması gereken modernleşme sürecine

girerken Ankara’nın sahip olduğu -diğer kentlere göre farklı– niteliklerdir. Bu

82

niteliklerin genellikle ihmal edildiği durumlar, modernleşmenin anlamına ilişkin bazı

yönlerin de arka plana itildiği durumlardır. Modernleşmenin, yaşanılan mekan

üzerindeki hayatı, bu hayatın niteliğini, şeklini, hızını değiştirdiği, farklı anlatı

biçimleri getirdiği, zaman ve zaman algısını yeniden kurduğu, kentlilik ve kent

bilinci oluşturduğu düşünülürse; Türk modernleşmesinin kent üzerindeki izlerininin

bu kavramlardan uzak olmadığı açıktır. Bu nedenle Türk modernleşme deneyimi,

kentte yaşayan insanların sadece görüntülerine dair değişiklikleri kapsamaz ve salt

bunlar üzerinden değerlendirilemez. Çünkü Ankara, kendine ait “ritmi” olan bir

kenttir. Kent belirli günlerde, belirli saatlarde kalabalıklaşır ya da yalnızlaşır.

İnsanların rutinleşmiş davranış biçimleri, zamandan kopsanız, zamanı unutsanız bile

size gördüğünüz an’a dair ipuçları verir. Bu nedenle kentteki değişiklikler sadece

görüntüler değildir. Kent, modernleşme ve modenliğe ilişkin daha hassas algılarla

okunduğunda değeri teslim edilebilir.

b) Taştaki Cumhuriyet: Ankara ve Modernlik Zihniyeti

Türkiye Cumhuriyeti’nin modernleşme serüvenini anlatırken bu sürecin net bir

çizgiyle Osmanlı döneminden ayrılamayacağını belirtmiştik. Ancak bu çizgi

Ankara’nın başkent ilan edilmesi ve modern bir zihniyete göre şekillenmesi

aşamasında, Ankara’yı çevreleyen bir hal alır. Çünkü Ankara, Cumhuriyet

modernleşmesinin temsili mekanıdır ve kentte yaratılan her yeniliğin, rejimin

başarısı ve devamlılığını göstereceği düşünülmüştür.

83

Cumhuriyet rejimi, Osmanlılık ya da Osmanlı kimliğini unutmak gerekliliği

konusunda hemfikirdir. Kolektif hafızalardan geçmişin izlerini silmek için mekan bir

araç olarak kullanılacak, yeni rejimin görüntüsü varlığını hatırlatmayı, Osmanlı'yı da

unutturmayı sağlayacak şekilde muhtelif yerlerde insanların karşısına çıkacak ve

eskinin izlerini taşıyan mekanlardan, görüntülerden, alışkanlıklardan uzaklaşılacaktır.

Halbwash’a göre, “unutma” veya “hatırlama” dönemleri, bireyde öncelikle bir

aidiyet duygusu yaratmayı kuvvetlendirir. Bu unutma ve hatırlama dönemelerinin

etkin aracı ise mekanın şekillenmesidir. (akt. Sargın, 2002: 28) Türkiye

Cumhuriyeti‘nde ulus devlet kimliğinin inşası dönemi mekansal uygulamalarla

sürekli bir unutma/hatırlatma eylemine dayanırken, oluşması istenen kamusal bellek

ve homojen davranış biçimi de yönetici kadro tarafından şekillendirilmeye

çalışılmıştır. Kamu binalarının etkileyiciliği, kentin stratejik noktalarına Kurtuluş

Savaşı’nı betimleyen heykellerin yerleştirilmesi bu amacın somut simgeleridir. Her

ne kadar kamusal alanların belirli dönemlerde kullanım biçimi ve niteliğinin

değişmesi yönetici elitin yönlendirmesine dayansa da, toplumun bu sürece tavrı

sürekli bir itaat biçiminde olmamıştır. Dayatma ve itaat etmeme arasında gidip gelen

bu yapı, uygulayan ve uygulanan kitlenin kendine içkin karmaşa ve çelişkilerinden

bağımsız değerlendirilmemelidir.

13 Ekim 1923’te başkent ilan edilen Ankara, o yıllarda yaklaşık 20 bin nüfuslu bir

Orta Anadolu kentidir ve bugüne kadar geçen yaklaşık 80 yılda “bozkırdaki kasaba

görünümlü başkent” olmaktan oldukça uzaklaşmıştır. Bu değişim sadece bir

başkentin tarihi olarak okunursa eksik olur, çünkü Ankara’nın tarihi hem Türkiye

Cumhuriyeti’nin hem de Türk ulusal kimliğinin inşasının öğelerini içinde barındırır.

84

Şayet Türkiye Cumhuriyeti bir modernleşme projesi olarak okunacak olursa, bu

projenin mekansal merkezi öncelikle Ankara’dır demek çok da iddialı olmaz. Öyle ki

bu sürecin görece ayrıcalıklı kenti ve kentleşme adına bir okulu olan Ankara, Türkiye

Cumhuriyeti’nin yapılanma sürecinde, ülkenin başkenti olarak belirginleşecek ve

üzerinde hala yeterince konuşulmamış bir modernleşme deneyimi olarak bugün de,

Cumhuriyet tarihinin en ilginç kesitlerinden birini sunmaya devam edecektir. Diğer

bir deyişle: Eğer Türkiye için bir sıfır noktası, bir boş levha aranacaksa, orası

Ankara’dan başka bir yer değildir (Kıvanç, 2002: 120) . Bu boş levha 1920’lerin

başında o denli bakir ve yapılanmamış belki de Osmanlı modernleşmesinden o kadar

az etkilenmiş durumdadır ki yabanci bir gazeteci olan Paul Genziton Ankara’ya ilk

geldiğinde - ki bu 1923’ tür- şehrin ağır ağır can çekişerek ölmeye mahkum olmuş

gibi göründüğünü söylemiş ve Imparatorluğun Cumhuriyet’e bıraktıgı bu şehri

“gerçek bir sefalet şiirine” benzetmiştir ( akt. Georgeon, 1999: 99).

Ankara’nın kentsel değişimini anlayabilmek icin öncelikle neden Ankara’nın başkent

olarak seçildiğine değinmek anlamlı bir baslangıç olabilir. Ankara’nın başkent olarak

ilan edilmesi ani bir karar niteliği taşımaz ve tarihsel bir sürecin sonucudur. Elbette

bu seçimin yapılmasında Kurtuluş Savaşı’nın örgütlenme biçimi ve stratejisi

önemlidir. Ankara’nın hem Anadolu’nun ortasında yer alması hem de ulaşım ve

iletişim araçları bakımından diğer Anadolu illerine göre avantajlı durumu başkent

seçilmesinde belirleyici olmuştur. Fakat bu nedenin dışında ve belki de Ankara’yı

başkentlerinin yerlerini değiştirmiş diger ülkelerden (Avustralya, Pakistan, Brezilya

gibi) ayırması bakımından daha belirleyici olan neden, yıkılan imparatorluğun

imgelerinden yeni rejimin kendini ayırma kaygısıdır. Ayrıca, sömürge niteliğindeki

85

bir ekonominin, dışa bağımlılıktan kurtarılarak, bağımsız bir ülke ve ekonomi

oluşturma ereği başkentin Ankara olması kararının alınmasında önemli rol

oynamıştır (Tekeli, 1984: 322). Artık Ankara, eski rejimin özdeşleştiği İstanbul’dan

her anlamda ayrık karakteriyle yeni rejimin simgesi olmuş; kentin gelişiminin

başarısı rejimin başarısıyla özdeşleşmiş duruma gelmiştir. Bundan böyle Ankara

Doğu’nun değil, akılcı Batı’nın parçası olması istenen yönetim şehridir. Bu kentten

beklenen sadece bir simge olmak değildir. Ankara bundan böyle akılcı ve modern

dünya anlayışının tüm işlevlerini yerini getirebilecek ve ona uygun yaşam biçimini

yansıtacak bir başkent olacaktır. Bu nedenle de, mevcut tarihsel ve organik gelişmeyi

bünyesinde taşıyan eski Ankara’dan bağımsız olarak kurulması zorunlu hale

gelmiştir (Tankut, 1993: 44).

Ankara’nın başkent olarak ilanı ve inşası süresince yapılmaya çalışılan şey yeni’yi

kurmaktır. Mekanda yeni’yi yaratmak, insanların ruhlarında da yeniyi oluşturmayı

sağlayacak, böylelikle Batılı modern dünyanın öykünülen yaşam mekanları ve

yaşam tarzı Ankara’da yaratılacaktır. Devrimim devamlılığı için ortak bir bilinç ve

algı oluşturulacak, mekan bu amaç doğrultusunda yeniden üretilecektir. Balibar’ın

“halkı üretmek” dediği bu pratiğin uygulanmasını kolaylaştıracak mekan ise ulus

devletin başkenti olacaktır (akt. Cantek, 2003: 21). Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu

söylemi, bekasından emin olabilmek için mekanı yeniden ve sürekli olarak üretecek,

ulusal kimliğin yaratılmasının pratiklerini mekanda sergileyecektir.

Bu noktada, Ankara ve Ankara’da yaratılmaya çalışılan modern kent yaşantısının

izlerine kısaca göz atmak anlamlı olacaktır: Ankara’nın Cumhuriyet’le birlikte

yaratılan kısmı olan Yenişehir bölgesi, 1920 ve 1930’larda genellikle eski Beyoğlu

86

için yapılan betimlemeye benzer bir şekilde kravat takmadan dolaşılmayan, elit ve

belki de herkese açık olmayan ‘kapalı’ bir çevredir. Yenişehir’in sembolü olan kuleli

köşkler ve yeni bir yaşam tarzının sembolü olan farklı dekorasyonlar bu mekanın

özel tipte bir sosyalleşme yaşadığının göstergeleri olarak okunabilir. Artık Yenişehir,

eski kent merkeziyle gerilimli bir ilişkisi olan ve burada üretilen sosyal yaşantı ve

modern kimlikle ‘ötekinin’ gözüne görünür olarak kendini meşru kılan bir alandır

(Batuman, 2002: 49).

1935 yılından itibaren Yenişehir’e taşınan bakanlık binaları ve 3-4 katlı yapılarla

Kızılay Parkı etrafında canlı bir yaşam başlamıştır. Radyo ve sinemanın da

katılımıyla kamusal hayat gelişmeye başlamış, öncelikle Ulus’ta olmak üzere ilk

sinemalar ve kitabevleri açılmaya başlamıştır. Bu yıllarda kültürel gelişmenin aracısı

olması beklenen Halkevi de hem kurumsal hem de kamusal olarak ilgi çekici bir

mekan oluşturur. Resmi kamusallık ve sivil kamusallık arasında gidip gelen

kamusal alanların kullanım niteliği Halkevleri projesiyle sivil kamusallğa

yaklaşmıştır. Yerli halk ile Yenişehir burjuvasinin karşılaşacağı ve etkileşeceği yer

olarak tasarlanan Halkevi, coğrafi olarak da bu gerilimi yansıtır şekilde eski ve yeni

şehrin arasında, ortada bir yere yerleşmiştir. Artık Halkevi, yerel halkın Cumhuriyet

balolarını kutladığı hatta Atatürk’ün de Ankara Palas’taki kutlamanın ardından

buradaki kutlamalara iştirak ettiği bir mekan olmuştur (Batuman, 2002: 50-53).

Halkevleri’nin açılmasına kadar geçen zamanda resmi kamusallığın simgesi Ankara

Palas’ta yapılan Cumhuriyet balolarını ve baloların görgülü, bilgili, eğitimli ve

sermaye sahibi davetlilerini görmek için Ulus’a gelen halk, bundan böyle

Halkevleri’nde rejim coşkusuna dahil olacaktır.

87

1930’ların sonu ve 1940’ların ilk yarısında Kızılay düzenli, temiz ve yeşili bol bir

çevredir. Yenişehir sakinlerinin en tipik özeliği, akşam üzeri iş çıkış saatlerinde

bulvar boyunca yürüyüş yapmak, kent merkezinde sayıları gün geçtikçe artan

kafelerde oturmak veya Kızılay Parkı’nda dinlenmek olmuştur. Öte yandan yine aynı

dönemde, gecekondu olgusu ilk defa kentin çeperlerinde ve gazete sayfarında boy

gösterir olmuştur. Bu noktada, Kızılay yeni bir anlam kazanır. Ulus-devletin

sembolik odağı ve Yenişehir burjuvazisinin sosyal mekanı olmaktan öte, Kızılay

artık kente yeni göçen gecekondu sakinleri icinde kente katılmanın ve belli bir yaşam

standartının uzaktan bakılan ve arzulanan simgesi olacaktır. Bu duyguyu içermesi

bakımından Ankara’nın yalnız olmadığı kabulü ise, Marshall Berman’ın

Baudelaire’in Paris ve Paris meydanındaki kentin yeni sakinleri için yaptığı

yorumlarla anlam kazanabilir. Kent meydanının müdavim kullanıcılarının kentin

çeperlerindeki ötekilerle karşılaşmalarının huzursuzluğunu yorumlayan Berman,

öncelikle bu karşılaşmanın modern niteliğinden bahseder. Çünkü bu modernliği

sağlayan kent mekanı ve bulvardır. Birbirleriyle birbirlerini görmek dışında hiçbir

teması olmayan kalabalık, yıllardır görmediklerini görmek ve de görünür olmak için

bulvardadır. Kentteki yeniyle karşılaşmak, eskilerde huzusuzluk yaratsa da bu

huzursuzluğa alışmaları gerekecektir. Çünkü yeniler çekip gitmeyecekler ve kendileri

için yer isteyeceklerdir (Berman, 2000: 205-210).

Yenişehir ve Paris bulvarında yaşanan deneyimle ilgili bir benzeşim yapmak aslında

çok da zor olmayacaktır. Her şeyden önce Yenişehir ve meydanlar modernliğin

sembolüdür. Bu mekanlarda salına salına gezmeyi hakedenler de modernlerdir. Bu

manzarayı merak edenler ise meraklarını bile yenebilmek için bir bedel ödemeli,

onlara benzemeye çalışarak –şapka ya da kravat takarak- meydana çıkmalıdırlar.

88

Batılı olmak ve ulus devlet kimliğini inşa etmek arasındaki salınımın dışında, kentte

özgünlüğü yaratan bir diğer unsur, kamu binalarının henüz çoğu tamamlanmamışken

kenti donatan heykelerdir. 1927 yılında Etnografya Müzesi önündeki Atatürk Anıtı

ve Sıhhiye’deki Zafer Anıtının inşası tamamlanmıştır. Görkemli bir törenle açılan

Ulus Anıtı, tüm bu heykel projeleri arasında en çok ses getirenidir. Heykel o

dönemde Yenigün Gazetesi’nin sahibi ve başyazarı olan Yunus Nadi Bey’in

üstlendiği bir kampanya ile halktan da çeşitli yardımlar toplanarak tamamlanmış,

büyük bir kalabalığın toplandığı bir törenle açılmıştır (Cengizkan, 1994: 80).

1932 yılında Türk Tarih Tezi ve 1935 yılında Güneş Dil Teorisi’yle resmi söylemde

perçinleştirilmeye çalışılan Türk imgesi, Güven Anıtı’nda garip bir şekilde tezahür

edecektir. Türkiye Cumhuriyeti’nin üstünde yükseldiği temeller, genç Türkiye

Cumhuriyeti’ni düzenini, güvenliği ve Türk halkının kudretini cisimleştirmesi

istemiyle sipariş edilen heykel, yaşlı ve genç Türk figürleriyle halkın önceki

heykellerde görmeye çok da alışkın olmadığı bir biçimdedir. Türk halkının genel

görünümüyle çok da ilişkili olmayan heykel, sadece ruhuyla değil bedeniyle de

Batı’ya öykünen bir ulusun izlerini taşımaktadır.

1930’larda Ankara’daki mimari, Türk modernleşmesinin paradoksal karakterini taşır.

Yeni Mimari adıyla anılan bu dönem bir yandan ‘Batılı olmak’ parolası diğer

yandan ulus devletin gücünün gösterilmesi misyonu altında kendi özgün biçimini

almıştır (Bozdoğan, 1998: 121-125). Modernliği mekanda yaratmanın, ruhlarda

yaratmaktan daha hızlı olacağının farkında olan yönetim, modern Türk mimarisine

önemli bir sorumluluk yüklemiştir. Osmanlı ve İslami etkilerden arınmış, ilerici ve

89

modern yapılar Ankara’yı donatmalıdır. Fakat bu ödev ve görev bilinci, modern Türk

mimarisinin yaratıcılık ve eleştirelliğini zaman zaman sekteye uğratmıştır

(Bozdoğan, 1998 : 120). Ülke kaynaklarının yetersizliği ve inşaat sektörünün

zayıflığı gibi faktörler de modern projenin uygulama alanlarındaki kısıtlamalarda

etkili olmuştur.

1930’lu yıllarda ‘kübik’ terimiyle tanımlanan modern mimarinin Türkiye’deki

örnekleri, Batı’da olduğu gibi toplu konutlar değil, elitler için inşa edilen villa ve

meskenlerdir. Bozdoğan’a göre bu durum, modern mimarlığın resmi kültürle

bağlantısını meşrulaştırırken, halk katında ise “dayatılmış” ve “yabancı” birşey

olduğu algısını kışkırtmaktadır (1998 : 124). Kübizmin etrafında dönen yoğun

tartışmalar sonucunda bu anlayışın terkedilmesi, 1940’larda ulusal bir üslup

oluşturma çabasını doğurmuş, geleneksel Türk evlerinden esinlenerek yapılan yeni

binalar, geleneği içine alarak modern formlar oluşabileceğini kanıtlamştır. Mimar

Sedad Eldem öncülüğündeki ulusal üslup, modernist bir tavırla eskiyi reddetmeden

yeni yaratabilmeyi başarmıştır (Bozdoğan, 1998 : 126).

c) Planlardan Ankara’yı Okumak

Ankara, Cumhuriyet’in ilanında 20 bin nüfuslu, Birinci Dünya Savaşı içinde çıkan

bir yangın nedeniyle konut stokunun önemli bir kısmını kaybetmiş bir şehirdir.

Bütün bu olumsuzluk ve yetersizliklerine rağmen bu kentte, 1.200.000 nüfuslu

zengin bir tarihi, canlı bir yaşantısı bulunan İstanbul’la yarışacak bir kent

kurulacaktır (Tekeli, 1982:54). Elbette bu kararı verenler için, böylesi iddialı bir

90

kentin kurulmasının kendi içinde taşıdığı zorluklar dışında başka zorluklar da vardır.

Örneğin İngiltere Ankara’da elçilik açmayacağını belirterek bu karara karşı

çıkmıştır. Ancak her şeyden önce yeni rejimin siyasi iddiası olan Ankara milli

davaya karşı gösterdiği sadakatin ödülünü alacak ve hummalı bir çalışmayla inşasına

başlanacaktır. Bu amaçla atılan ilk adım 1924 yılında çıkarılan Ankara Şehremaneti

Kanunu olmuştur. Bu kanuna göre Ankara Şehremini hükümetçe atanacak ve 24

üyeden oluşan bir Cemiyet-i Umumiye-i Belediye tarafından yönetilecektir (Tekeli,

1982: 57). Bu kanuna göre Ankara’ya ilk şehremini olarak Mehmet Ali Bey tayin

edilir. Ancak üç dört ay içinde Şehremaneti’nin kurulmasında bir ilerleme

görülmeyince, İstanbul’da uygulayıcı niteliğiyle tanınan Haydar Bey 1924’te

Ankara’ya şehremini olarak tayin olur. Tekeli, şehreminin yaptığı en önemli

icraatlardan birinin, yeni kentin kurulacağı alanı istimlak etmesi olduğunu söyler

(1982: 57). Böylelikle kale merkezinde toplanan 20 bin nüfuslu eski şehir el

değmeden bırakılarak, Yenişehir’in inşasına başlanmıştır. Artık Yenişehir genç

ulusun yeni ideallerini ve iradesini temsil eden, yeni bir yaşam biçiminin mekanı,

ayrıca İstanbul’dan gelen bürokratlar ve kentin yeni sakinleri de Yenişehir’in

kamusal niteliğinin parçası olacaktır.

Yenişehir bölgesinde yaratılmaya çalışılan kamusal alan Osmanlı geleneğinin sahip

olduğu “parçalı kamusallığı” yeniden üretecek ve “burjuva kamusallığını” temsil

edecektir (Sargın, 2002: 32). Mekandaki kamusallığın burjuva kamusallığı olması

her şeyden önce tasarı sahiplerinin niteliğindendir. Ayrıca, Yenişehir kamusal alan

bağlamında modern burjuva yaşantısının davranış ve yaşayış kalıplarının var

edilmeye çalışıldığı alan olmuştur.

91

1923 – 1927 yılları arasında Ankara’da yoğun bir yapılaşmanın başladığını, fakat bu

hareketliliğin ya eski şehrin boş alanlarında ya da Şehreminince istimlak edilen

alanda olduğunu söyleyebiliriz. Tankut, bu yıllar arasında yeni ve eski yerleşmeyi

bütünleştirecek, geleceğin Ankara’sının büyümesini belirleyecek bir genel

yönlendirici çerçeve olmadığını belirtir (1993: 44). Bu eksiklik ya da kentleşmedeki

rasgelelik Cumhuriyet yöneticilerinin Ankara’nın imarı için bir plan hazırlanması

gerekliliği konusunda adımlar atmalarına neden olmuş ve şehir, modern kent

planlamada başarılı olduklarına inanılan Batılı mimar ve şehir plancılara teslim

edilmiştir.

Ankara’ya dair ilk plan (ileriye dönük düzenlemeler içerdiği için ilk diye

bahsediyoruz) 1924’de Lörcher tarafından hazırlanır ancak plan, kentin hem eski

hem de yeni kesimini kapsamasına rağmen eski kent için uygulama kabiliyeti

olmadığı için reddedilir. Cengizkan, Lörcher planının somut olarak uygulamaya

geçmese de Kızılay (Yenişehir) bölgesinin imara açılmasını sağlamış olduğunu ve

diğer Ankara planlarına yön verdiğini belirtir (2003: 220).

Lörcher’in planı, Su Cereyanları, Şimendüfer Hattı Tesisatı, Sanayi, Yol Şebekesi,

Serbest Meydanlar, Pazar Yerleri , Mezbaha Tesisatı, Hastaneler, Mezarlıklar,

Hapishane, Sebze Bahçeleri ve Estetik gibi başlıklardan oluşan 14 bölümden

oluşmaktadır (Cengizkan, 2003: 223). Planı oluşturan bölümlerden de anlaşılacağı

üzere, bundan böyle Ankara modern terimler içeren kent planlarıyla tasarlanmaya

başlanacaktır.

Lörchler’in planı Yenişehir kesimi için 1500 hektarlık bir alanı kapsıyordu. 50 yıl

sonrası için nüfusun 250-300 bin olacağı tahmin edildiğinde planlanan alanın

92

yetersizliği açıktır. İşte bu aşamada bu gereksinimi karşılamak için önlemler alınması

adına yapılması kararlaştırılan şey, yeni bir plan için yarışma açılması olmuştur. Bu

karar sonrası yapılan ilk icraat ise Ankara Şehremaneti’nin 1927 yılında Berlin’e bir

heyet göndermesi ve plancılarla görüşmesidir. Ankara için hazırlanan üç plan içinde

Jansen’in planı gerçekçi, şehircilik ilkelerini kullanmış ve modern koşullara uygun

bulunuduğu için yeni kent planı olarak kabul edilir.

Jansen’in şehircilik anlayışı incelendiğinde planlamayı sosyal bir olgu olarak

algıladığı görülür. Sosyal olguyu daha çok kamu sağlığı ve mutluluğu biçiminde

algılayan Jansen bu amaca da ancak kendi içinde uyumlu ve doğa ile bütünleşmiş

yerleşmelerle erişileceğine inanmaktadır. Tankut, kent içindeki bahçeli evlerden

oluşan mahallelerin düzenlenmesi, kent içinde ve dışında büyük yeşil alanı geliştirme

eğiliminin Jansen’i Bahçe Şehir akımına yaklaştırdığını belirtir (1981).

Jansen’nin Ankara raporunda 18 yerleşme alanı ve bu alanların her birinin 50 yıl

sonraki nüfusu ve yapı türleri gösterilmiştir. Buna göre yaklaşık 1500 hektara 270

bin kişi yerleşecektir. Hektara yoğunluk 120 ile 240 kişi arasında olacak ve yapılar 3

katı geçmeyecektir. Jansen’in raporunda başarı için gösterdiği iki koşul vardır.

Bunlardan ilki imar faaliyetlerinin güçlü bir elde toplanması, diğeri de arazi

spekülasyonlarının önüne geçilmesidir. Ancak bu koşullardan sadece birincisi

sağlanmış ve arsa spekülasyonlarının önlenememesi nedeniyle Ankara’nın çağdaş

kent plancılığı görüşlerine uygun olarak gelişmesi fırsatı yitirilmiştir. Jansen bu acı

gerçeği şu sözlerle dile getirecektir : “Ankara imar planının altındaki imzamı

silebilirsiniz” (akt. Yavuz, 1980: 6).

93

Tüm sorunlara karşın Jansen’in planı 1945 hatta 1950’lere kadar Ankara’nın

gelişmesini yönlendirmiştir. Geniş yeşil alanlara sahip, yoğunluğu az ama

caddelerinde özenle yapılmış kamusal binaların sıralandığı bir kent ortaya çıkmıştır.

Ancak yaratılan kent öngörülen plana tam olarak uymamıştır. Örneğin

gecekonduların yayılması nedeniyle kurulması hesaplanan üniversite mahallesi

kurulamamış, amele mahallesi hayata geçirilememiş ve yine gecekonduların işgali

dolayısıyla kent etrafında bazı tepelerde oluşturulmak istenen yeşil alanlar

gerçekleştirilememiştir (Tekeli, 1982: 64). Ayrıca, yasa ve yönetmeliklerin eksikliği,

teknik sorunlar (Ankara’nın kadastro planının olmaması gibi), mali sıkıntılar,

Jansen’nin imar yönetimini rahatsız eden iletişim tarzı, baskı grupları ve çıkar

çatışması ve artan nüfusun barınma ihtiyacının karşılanamamasından kaynaklı

gecekondu sorununu planın amaçladığı sonuca ulaşamamasının nedenleridir.

Gecekondulaşma, nüfusu başkent olduktan sonra ortalama yıllık yüzde 6 artan

Ankara’nın, 1930’larda karşılaştığı bir sorundur. Önceleri geçici olduğu düşünülen

ve kent planı kente yerleştikçe ortadan kalkacağı varsayılan gecekondulara 1930’lu

yıllarda göz yumulsa da, 1940’ların ikinci yarısında gerçekçi önlemler alınmaya

başlanmıştır. 1948’de gecekonduların durumunu ıslah için bir yasa çıkarılmıştır. Bu

yasa gecekonduları meşrulaştırma yasalarının ilkidir. Bu yasada her ne kadar

Jansen’nin planının ana hatlarını koruma ereği güdülse de bu amaca ulaşılamamış,

dahası yasa uygulanamamıştır. Tekeli, bu yasanın olanaklarından faydalanarak

Ankara’da daha çok alt orta sınıflara dönük büyük bir konut alanı olarak

Yenimahalle kurulduğunu belirtir (1982: 66). 1935’te üst düzey bürokratların

çabasıyla gerçekleştirilen Bahçelievler Yapı Kooperatifi ve 1944’te Bayındırlık

Bakanlığı’nın verdiği yatırım izniyle yapılan Saraçoğlu Mahallesi’nin ardından

94

yapılan Yenimahalle projesi, kentin nicel olarak yekun tutan alt orta sınıflarının

mesken sahibi olması adına (Yenimahalle girişiminden yararlanacak olanlarda

aranan nitelikler çıkartılan özel kanunla şu şekilde belirtilmiştir : Evli ya da dul olup

çocuğu fazla olanlar, evli olanlar, Ankara’da yerleşme tarihi eski olanlar, Ankara’da

devamlı iş sahibi olanlar, mali durumu bu kanundan yararlanmayı öncelikle

gerektirecek ölçüde olanlar) yapılmış önemli bir adım olmuş ve üç yıl içinde 20.000

kişilik bir mahalle ortaya çıkmıştır (Yavuz, 1980: 23).

1950’li yıllara gelindiğinde yukarıda belirtilen gelişmelerin dışında Ankara, nüfusu

288.000’ e ulaşmış bir şehirdir. Bu rakama Jansen’in öngördüğü gibi 50 yılda değil

de 20 yılda ulaşılmıştı. Bu hızla gelişen kent ve nüfus için yeni bir plana ihtiyaç

duyulmuştur.

1954 yılında Ankara’nın kent planı için ikinci kez uluslararası bir yarışma daha

yapılır. Yarışmayı iki Türk plancı olan Raşit Uybadin ve Nihat Yücel kazanmıştır.

Bu yarışmada katılımcılara 30 yıllık dönem için 750.000 nüfusluk bir hedef verilmiş

ve kentin büyümesinin belediye sınırları içinde tutulması istenmiştir. Kent belediye

sınırlarının içinde ve kuzey güney doğrultusunda yeniden planlanacaktır (Tekeli,

1982: 69).

Yücel–Uybadin planının uygulamaya girdiği yıllar Türkiye’nin ekonomik

gelişmesinde büyük sıkıntıların yaşandığı yıllardır. 1950’lerin dışa açılma politikası

Türkiye’yi önemli dış ödemeler dengesi ve enflasyon sorunu ile karşı karşıya

bırakmıştır. Dönemin başbakanı Menderes bu bunalım içinde popülist bir politikayla

kentin imar sorununa eğilmiş ve ana yolları genişleterek kentin yeni yoğunluk

artışına görece bir çözüm bulmuştur. Tekeli, bu gelişmenin Jansen’in imar planının

95

ortadan kalkışını hızlandırdığını belirtir (1982: 71). Uybadin-Yücel planının

uygulanabilirliği Jansen planının hiçe sayılmasıyla mümkün olacaktır. Bahçeli ve

düşük katlı evler yerine çok katlı apartmanlar ve gecekondular dönemin kentsel

manzarasını oluşturacaktır. Sonuçta ortaya çıkan ikili kent yapısının (gecekondular-

imarlı konut mahalleleri) her iki kısmı da sağlıksızdır. Gecekondular eksik alt

yapıları ve düzensiz gelişmeleri ile büyük bir sorun haline gelirken, imarlı konut

mahalleleri de yüksek yoğunlukları, eksik sosyal donatımı ve alt yapıları ile fiziksel

tasarıların önüne geçen somut gereksinimlerin ortaya çıkardığı özgün formlarını

alacaktır.

Bu dönemin Ankara açısından bir diğer özelliği Başkent ilan edildiği andan itibaren

kazandığı ayrıcalıklı ve biricik konumunu İstanbul’a kaptırmasıdır. Mustafa

Kemal’in ölümüyle “yetim kalan Ankara” bu dönemde alışkın olmadığı bir

yalnızlığa itilecektir.

3. Yeni Dönem, Yeni Ankara: 1950’li Yıllar

a) “Yetim” Ankara

Ankara 1950’lerde Türkiye’nin ekonomik, sosyal ve siyasal hayatındaki dönüşüme

koşut olarak farklı olgularla okunur. Öncelikle kent, Mustafa Kemal’in ölümüyle

yetim kalmıştır. Ulusun babasının kentteki ve ülkedeki yokluğu sadece fiziksel bir

yok olma durumu da değildir. Ata’nın ölümüyle modernlik ve Batılılaşma şiarındaki

dönüşüm zihinsel bir “boşluğun” göstergesidir.

96

Demokrat Parti, önceki dönemden farklı bir modernlik anlayışı içinde, geleneksel ve

dini olanı öne çıkaran, ekonomik düzeyde söz sahibi olan burjuvazinın siyasal

alandaki katılımlarını arttıran bir politika izlemiştir. Ancak ekonomik gelişme

vurgulu bu söylemde, gelişmenin toplumsal tarafı eksik kalmıştır.

1929 ekonomik buhranıyla dışa kapanarak, devletçilik uygulamalarıyla ulusal

burjuvazinin güçlendirilmeye çalışıldığı Türkiye’de, Demokrat Parti’nin iktidarıyla

birlikte ulusal burjuvaziyi devletçilik yoluyla güçlendirmek yerine, daha liberal bir

ekonomi politikası izlenmiştir. Burjuvazinin, dışa kapalı ekonomi döneminde açıkça

ortaya çıkmayan dış sermaye ile bütünleşme eğilimi netleşmiş, ulusal burjuvazi

yaratma isteği son bulmuştur. Dolayısıyla gelişme, benimsenen demokrasi modeline

de uygun olarak kendi dinamiğine bırakılmış, örnek kent yaratma çabası da anlamını

kaybetmiştir (Tekeli, 1982: 68). Bu dönemde 1945 öncesinde önemini kaybeden

liman kentleri önem kazanır. Demokrat Parti’nin ilgi alanına giren kent artık

İstanbul’dur.

Bu yıllar sadece Türkiye için değil, bütün dünyada önemli bir kırılma noktasıdır.

Rasyonel ve sonsuz ilerlemeci modernlik pratiği, bütün vaatlerini yalanlarcasına bir

dünya savaşı yaratınca, modernlik, kendini kurduğu söylemi inkar ederek serüvenine

devam edecek, bu dönemde yaraları farklı metotlarla saracaktır.

Demokrat Parti dönemi sadece önceki iktidara göre farklı politikaların uygulandığı

bir dönem değildi. Bu dönemde kent merkezindeki aktörlerin niceliği ve sosyal

sınıflarındaki değişim dikkat çekicidir. Kızılay Meydanı artık bir görünme, merak

edilene yaklaşma, diğerleriyle aynı yeri paylaşabilme arzusuna cevap veren bir

merkez olmuştur. Batuman’a göre Kızılay’ın alt gruplar açısından erişebilirliği, çok

97

partili hayata geçişle birlikte kent merkezine dair bir kullanım talebini içerir (2002:

56). Kızılay’ın kamusal kullanımı bundan böyle sadece seçkinlerin sergilediği bir

gösteriden çok alt sınıfların da katılımıyla anonim nitelik kazanmıştır.

Demokrat Parti iktidarı temsilcisi oldukları din ağırlıklı ve sermaye merkezli

söylemi, her ne kadar tamamlanmaları geç de olsa, Kocatepe Cami ve Emek

İşhanı’nın inşası projesiyle kent merkezinde ölümsüzleştirmek istemiştir. Emek

İşhanı heybetli görüntüsü ile sermaye için alttan alta cazibe merkezi olan Kızılay’a

kondurulmuş, çok katlı yapısıyla Ankara’nın ilk gökdeleni olmuştur. Bu dönemde

kent yeni bir mimari anlayışla şekillendirilmeye çalışılmıştır. Şirket üslubu

(corporate style) diye adlandırılan bu uluslararası tarz, modernizmin mimari

alanındaki yeni biçimi olmuştur. Çok katlı betonarme binalar, cam kaplı yüzeyler,

blok konut, trafiğin akışını kolaylaştıracak geniş caddelerden oluşan yeni akım, rantı

estetik yerine ikame etmiş, bu ikamenin doğal sonucu olarak da kent dokusu

bozulmuştur (Bozdoğan, 1998: 127). Kitlesel göçün doğal sonucu olan gecekondu

yerleşkeleri de kentsel çelişkiyi üreten mekanlar olmuştur. Kentin çeperlerindeki

kitle, sınırsız özgürlük, olanak ve yüksek yaşam standartları sunan modernliğin

görüntülerini seyrederken, bu görüntüde kendilerini bulamamışlardır. Modernliğin

oluşacağını öngöremediği kentsel çelişki de geri dönülemez bir biçimde kente

yerleşmiştir. Bu dönemde modernliğin kendini kurduğu eşitlikçi, rasyonel ve bilimsel

söylem kırılmaya başlamıştır. Modernliğin kendini reddederek ilerlediği kabul

edilmediği takdirde, mevcut durum modernlikten topyekun bir kopuşu

simgelemektedir.

98

Bu dönemde Ankara’ya dair söylenenler aslında çok da özgün nitelikte değildir. Öyle

ki, Berman’ın New York’a dair anlatıları, Ankara’ya çok yakın özellikler içerir

(2000: 386-400). Heybetli beton binalar, express yollar, şehrin merkezinde inşa

edilen iş merkezleri kentin mimarı Moses için modern New York’un imajı olacaktır.

Eski mahalleri yıkan dozerlerin sesi kentin yeni sesidir. Geleceğin şehrini yaratma

çabasındaki Moses, kenti “yıkarak yaratma” girişimine soyunmuştur. Kentin yeni

simgeleri azametli iş merkezleri sermayenin yeniden üretildikleri mekanlardır. Kent

sürekli bir tüketimi hatırlatırcasına yeniden üretilirken, kenti yeniden

yapılandırmanın amacı da sermayeyi kente çekmek ve tüketimin devamlılığı

sağlanmaktır. Bu nedenle Harvey’in dediği gibi, kenti kapitalist birikim

süreçlerinden bağımsız değerlendirmek, mekana özgün bir değer atfetmek

sağlıksızdır ve mekanı fetişleştirir.

b) Ankara Enerji Biriktiriyor

1950’lerde, kentin en önemli kamusal alanı olan Kızılay Meydanı artık bireylerin

kendilerini gösterdikleri görünme mekanıdır. Meydanın kullanım niteliği toplumsal

çelişkilerin kemikleşmesiyle eş zamanlı olarak 1960’larda yeni bir karaktere

bürünmüştür. 1950’lerde kentin diğer sınıflarının ‘biz de varız’ dediği Kızılay

Meydanı, artık siyaseten de görünür olabilmenin bir biçimi olarak mitingler ve

eylemlere ev sahipliği yapmaktadır. Orneğin 1960 yılındaki ünlü 555 K (5. Ayın

5’inde saat 5’te Kızılay’da) eylemi dönemin politik huzursuzluğun göstergesidir.

Eyleme katılan göstericilerin “Menderes’in üstüne yürüyerek tartaklaması”, yönetici

99

sınıfının üstündeki halenin kalkması olarak okunabilir (Aslandaş&Bıçakçı, 2002:

44) .

27 Mayıs ihtilali öncesi tırmanan toplumsal gerginlik Kızılay Meydanı’daki

gösterilerde can bulmuştur. Üniversite yerleşkelerini de içine alan Sıhhiye ve Cebeci

bölgesindeki öğrenci hareketleri kampüslerin dışına çıkınca, Kızılay Bulvarı, siyasi

tepkinin gösterildiği meşru bir alan olmuştur. Tahmin edileceği gibi, iktidar tepkileri

dizginlemenin yolunu, izlediği politik tutumlardan ödün vermekte bulmamış,

Kızılay’daki kalabalığı seyreltmenin yollarını aramıştır. Kızılay’daki otobüs

durakları başka yerlere taşınmış, sinemalar kapatılımış hatta Bulvar’da 10 kişiden

kalabalık gruplar halinde dolaşmak yasaklanmıştır (Batuman, 2003: 61). İktidarın

davranışının geçiciliği, bir tür “terk etmeden kaçma” ya da “idare etme”

niteliğindendir.

İhtilal ertesi kendini hissettiren ve yeni Anayasa’yla meşrulaşan özgürleştirici

ortam, toplumsal talepleri kamusal alanda açığa çıkarırken, özgürlüklerin

taşkınlıklara evrildiğini düşünen “Aşırı Akımlarla Mücadele Komitesi” mevcut

duruma el atmak gerektiğine karar verecektir (Batuman, 2003: 64). Bu karar mekan

üzerindeki kontrolün yöntemlerini değiştirirken, 70’li yıllarda kenti yeniden

tanımlamak gerekecektir.

100

4. Sokakların Ankara’sı: 1980’e Kadar Ankara

a) Ankara’nın Değişen Yüzü

Ankara için bir diğer dönemleme 1970’ler için yapılabilir. Türk siyasi hayatında da

bir kırılma olan yeni dönem, kent genelinde de farklı yorumlar yapmayı gerektirir.

Bu dönemin Ankara’sı nüfusu 1.200.000’e, kentleşme oranı ise %71’e ulaşmış bir

kenttir. (1970 yılı için Türkiye’nin nüfusu 35.000.000, kentleşme oranı ise %35’tir).

Bununla beraber bu veriler tek başına kentin 1923 yılından beri geçirdiği değişimleri

yansıtmamaktadır. Ankara’nın şekilsiz ve planlara uymayan büyümesindeki en

büyük etkenlerden biri de II. Dünya Savaşı sonrasında tarım sektöründe meydana

gelen yapısal değişimler sonucu ortaya çıkan kırdan kente göç dalgasından fazlasıyla

etkilenmesidir. Bunun yanı sıra bu 47 yıllık dönemde kentin kaderini etkileyen

kararlar alınmış, imar konusunda yeni ve önemli sonuçlar doğuran düzenlemeler

yapılmıştır. Jansen ve Yücel-Uybadin planlarıyla amaçlanan sonuçlar elde

edilememiş, bu planlama çalışmaları kentin önlenemez büyümesini kontrol altına

alamamış, yanlış nüfus projeksiyonları ve artan spekülatif baskılar 1970’e

gelindiğinde kentin ciddi sorunlarla karşı karşıya kalmasına sebep olmuşlardır.

Kentin sorunlarına çözüm bulunması amacıyla, 1965 yılında alınan kararla İmar

İskan Bakanlığı’na bağlı Ankara Nazım Plan Bürosu’nun (ANPB) kurulması için

çalışmalara başlanmış ve büro 1968 yılında çalışmalarına başlamıştır.

Ankara’nın 1970 dönemindeki sosyal ve ekonomik yapısına bakıldığında kentin

başkentlik işlevinin kentteki faaliyetleri önemli oranda etkilediği görülmektedir.

Kentin faal nüfusunun çoğunluğu hizmet sektöründe çalışmakta ve bu nüfusun büyük

101

kısmını kamusal hizmetlerde çalışanlar oluşturmaktadır. Kentin sınai faaliyetlerde

gelişmemişliği ürettiği katma değerden de anlaşılmakta ve kent sahip olduğu konuma

göre az üretmektedir.

Kentin mekansal yapısına bakıldığında, kentin demiryolu ile ikiye ayrıldığı ve bu iki

parçanın kuzey tarafında daha çok alt gelir gruplarının, güneyde ise üst gelir

gruplarının yaşadığı görülmektedir. Merkezin yapısına bakıldığında ise Ankara’nın

1970 yılında iki kutuplu bir yapıya sahip olduğunu söylenebilir.

Bu noktada kent mekanında merkeze dair birkaç detaya girmek anlamlı olabilir,

çünkü bir kentin anlaşılabilmesi için öncelikle bakılması gereken alanlardan biri de

merkez ya da merkezlerdir. Ankara örneği için ilk etapta göze çarpan iki merkezden,

yani Kızılay ve Ulus’tan bahsedebiliriz. Ankara’da merkez fonksiyonlarının belirgin

özelliği birbirinden kopuk iki merkezde toplanmış olmasıdır. Bu da bizi, şehirlerde

birden fazla merkez bulunmasının anlamı nedir, nasıl yorumlanmalıdır sorularına

yöneltmektedir. Ampirik bir düzeyde de olsa sanayileşmiş ülke şehirlerinin özellikle

nüfusu milyonu aşmayan örneklerinde genellikle tek bir merkez bulunduğunu

söyleyebiliriz. Buna karşılık Paris gibi bir metropolde görülen durum esas merkezle

alt merkezlerin karışması, öte yandan şehirde farklı faaliyet kollarının farklı alanlarda

yoğunlaşması nedeniyle daha karmaşık bir nitelik kazanmasıdır. Daha açıkça

söylemek gerekirse, merkez her ne kadar fiziki bir birim olarak görünse de kendi

içinde karmaşık bir yapı sunmaktadır. Bu genel kuralın Batı şehirlerinde bilinen en

önemli istisnası New York’tur (Akçura, 1971). Şehrin mimari Moses, iş ve ticaret

merkezleriyle kamu ve mali idare merkezlerini birbirinden tamamen ayırmış ve

bambaşka bir kamusal alan yaratmıştır (Berman, 2000).

102

Ankara ve merkezleri üzerinden derin bir anlatıma girebilmek için teorik bir çerçeve

kullanmak gerekir. Şehirsel büyüme teorileri ve Ankara’nın bu teoriler içinde

hangisine yaklaştığını görmek adına üç teoriden bahsedebiliriz: Ortak merkezli

çemberler teorisi, dilim teorisi ve birden fazla merkezli gelişme teorisi.

Ortak merkezli çemberler teorisine göre şehirlerin iç yapısı, iç içe bulunan ortak

merkezli birtakım çemberlerin birbirinden ayırdığı fonksiyon bölgelerinden oluşur.

Çekirdek, iş ve ticaret bölgesidir. Bunu, ortadan kalkmaya yüz tutmuş, iş yerlerinin

istilasına uğramış bir geçiş bölgesi izler. Üçüncü çember işçilerin oturdukları

mahalleleri kapsar. Dördüncü bölge ise daha iyi ve yüksek standartlı konutların

bulunduğu bölgedir. En sonda da banliyöler bölgesi gelir.

Bu teori Ankara’ya uyarlandığında Ankara’nın teoriye uymayan yönlerinin uyan

yönlerinden daha fazla olduğu görülür (Akçura, 1971: 128). Gerçi Ulus’u ve Kale’yi

çevreleyen ticaret ve zanaat faaliyetleri, Ankara’nın sanayileşmemiş yapısı içinde

teoriyi doğrular niteliktedir. Ayrıca, Ulus’ta yer alan kamusal ve yarı kamusal

kurumların ortada bulunuşu teorinin Ankara’ya uyan niteliklerindendir (Keleş,

1971: 132). Ankara, Ulus’ta ve Kızılay’da iki merkezi olan bir şehir olarak kabul

edildiğinde, her iki merkezin etrafındaki çemberlerden ikincisi, yani geçiş bölgesi

özelliği taşıyan halka, her ikisinde de çarpıcı bir özellik taşır. Bir yanda eski Ankara

geniş kesimiyle, bir geçiş bölgesidir. Öte yandan Yenişehir merkezine yakın semtler;

hızla işyerlerinin istilasına uğrayan geçiş bölgeleri karakteri taşır. Teoride var olan,

merkezden çevreye doğru gidildikçe daha zengin ve yüksek sosyal gruplara rastlama

ilkesi, Ankara’ya tam uymamaktadır. Merkezi Kızılay olan çemberde bu gözlemin

103

yapılması olanağı yoktur. Çünku bir yanda Kavaklıdere ve Çankaya gözlemlere uysa

bile, İncesu, Çinçin Bağları ve benzeri gecekondu alanlarının varlığı teorinin kendine

özgü mantık düzenini bozmaktadır (Keleş, 1971: 134).

Ikinci teori olan dilim teorisine göre, farklı gelir gruplarında bulunan ve farklı sosyal

sınıfların üyesi olanlar farklı bölgelerde ve gelirlerindeki değişme ile aynı dilim

içinde merkezden çevreye doğru hareket ederler. Teori, şehri beş dilimden oluşan bir

organizma olarak ele alır. Merkezde yer alan bölge, iş ve ticaret bölgesi, ikinci dilim

hafif imalat sanayinin ve toptancılık faaliyetlerinin bulunduğu alan, üçüncü dilim alt

sınıfların konut bölgesi, dördüncü ve beşinci dilimler ise orta halli sınıf ve

tabakalarla, yüksek gelirli sınıfların oturmalarına ayrılmıştır (Keleş, 1971: 135). Bu

teorinin Ankara için geçerliliği Akçura tarafından aranmış ve teori iskan yerleşmeleri

açısından Ankara için doğrulanmıştır. Ulus ve Kızılay birlikte tek merkez sayılarak

çizilen belli açılar içinde kalan dilimlerden doğuda kalanların çoğu fakir mahalleler,

kuzey ve kuzey batıda kalanların orta sınıflar ve gecekondular karışımı olduğu,

güneyde kalanların ise şehrin prestijli kısımları olduğu Akçura’nın gözlemleri

arasındadır (1971: 3-35).

Son teori olan birden fazla merkezli gelişme teorisine göre, şehirlerin gelişmesi tek

bir merkezin değil, fakat bir kaç ayrı çekirdeğin etrafında yer alır. Bu çekirdekler

bazı şehirlerde eskiden beri varolduğu halde, diğer bazı şehirlerde şehirler büyüdükçe

ortaya çıkmıştır. Genellike bir şehir ne kadar büyükse sahip olduğu merkez sayısı da

o kadar fazladır.

Ankara’nın Ulus ve Kızılay olmak üzere iki merkezi olduğunu biliyoruz. Kızılay,

Ankara’nın başkent oluşuyla birlikte ortaya çıkmış, şehrin eski merkezi olan Kale de

104

eski fonksiyonlarını devam ettirmekten başka, şehrin yeni fonksiyonlarının bir

kısmını da üzerine alarak alanını genişletmiştir (Yavuz, 1952). İlk bakışta buna,

şehrin tarihsel merkezi sayılan Kale ve civarının, yeni fonksiyonlar yüklenerek,

başkentin iki merkezinden biri durumuna gelmesi olarak bakılabilirse de, gerçekte

durum farklıdır. Çünkü Ulus bölgesi, 70 yıl farklı görevler üstlenmiştir. Ayrıca

Yenimahalle, Kavaklıdere, Bahçelievler gibi yeni alt merkezler oluşmuşması, bu

semtlerde oturan Ankaralıların ihtiyaçları için merkeze-lere daha az sıklıkla inmesi

Keleş’e göre çok merkezli bir gelişmenin baslangıcı sayılabilir (1971: 136).

Yukarıda bahsedilen üç teori de aslında Ankara kent gerçeğiyle tamamem

örtüşmemektedir. Bu saptamanın en belirgin kanıtı teorilerin Batı ya da Amerikan

kent yapısı odaklı olmasıdır. Özgün bir örnek olduğunu düşündüğümüz Ankara’ya

tekrar döner ve bir değerlendirme yapmak istersek: Cumhuriyet’in ilanına kadar

Taşhan Meydanı olarak bilinen Ulus Meydanı, 1918-1923 yılları arasında tamamen

farklı bir kimlik kazanmış, Milli Mücadele’nin yürütüldüğü merkez haline gelmiştir.

2. Meclis, Ankara Palas ve İş Bankası gibi yapılarla farklı fonksiyonlar sağlasa da,

Jansen planının da etkisiyle 1940’larda kentin en dinamik yeri olma özelliğini

kaybetmiştir. Ulus, 1960’larda meclis binasının da Yenişehir bölgesine taşınmasıyla

Cumhuriyet’in erken zamanlarında kent için taşıdığı anlamı yavaş yavaş kaybetmeye

başlamış, Yenişehir kent merkezi olarak ön plana çıkmıştır. Ortaya çıkan bu durum

Ankara merkezlerinin kendine özgülüğünü açıklayabilir.

105

b) Ankara Sokağa İniyor

Berman, tüm dünyada 60’ların sonu ve 70’lerin başında etkin olan toplumsal tepkisel

başkaldırıların, sadece iktidara karşı değil, modernliğe karşı da olduğunu, bu

dönemdeki hareketlerin “yaşanacak tek bir dünya” olmadığını göstermeye çalıştığını

söyler (2000: 415). Ancak, aynı yıllarda Türkiye’de “yaşanacak başka dünyanın”

olabileceğini göstermek isteyenler, 12 Mart engeliyle karşılaşmışlardır. Hem de on

yıl önce hazırlanan anayasanın ülkeye “lüks” sayıldığı gerekçesiyle.

Özellikle genç nüfusun hızla politikleştiği 1970’lerde, kentin en önemli kamusal

alanı olan Kızılay Meydanı da, toplumsal gerginliğin bazı zamanlarda kentsel şiddete

dönüştüğü bir mekanı olmuştur ve bu yıllarda şiddetin dozu Meydan’ın 60’larda

deneyim ettiğinden çok daha ağırdır. 60’larda yapılan geçici düzenlemelerin

beklenilen etkiyi yaratmadığı düşünülerek, toplumsal hareketleri önleyici kalıcı

çözümler aranmış ve nihayetinde kamusal alanların niteliği değiştirilmiştir.

Aslında meydanın politik nitelikteki kullanım şekli, kent içindeki ekonomik ve

sosyal dengesizliklere duyulan tepkinin somut bir göstergesidir. Siyasi istikrarsızlık,

bölüşümün adil olmaması, kent çeperini saran gecekondu sakinlerinin temel

hizmetlerden yararlanamaması, işsizlik sorunu, sanayileşme hızının nüfus artış

hızıyla eş gitmemesi kentsel gerginliğin belirleyici nedenleri olmuş, bu gerginliğe

duyulan tepki de mekansal olarak kentte yoğunlaşmıştır.

Kızılay Meydanı’nda süren kamusal yaşantının hem sosyal hem de kültürel boyutları,

toplumsal tepkisel hareketleri önlemek adına idareciler tarafından tahrip edilir. Bu

tahrip etkinliklerinin en gözle gorünenleri araç yollarının genişletilmesi ve yeşil

106

alanların ortadan kaldırılmasıdır. Kızılay Meydanı artık küçültülmüş Kızılay Parkı,

yoğun taşıt trafiğiyle, otoparklarıyla bilinçli bir politikanın dönüştürdüğü ve

değitirdiği bir alan olmuştur.

c)Tutuklu Şehir

“12 Eylül sabahı tankların işgal ettiği Kızılay Meydanı, artık yepyeni bir söylemsel

çerçeve içinde, kamusal alanın yok edilmesine koşut olarak ve herhangi muhalif

etkinliğe izin vermeyecek şekilde yeni bir anlama kavuşturulacaktır” (Batuman,

2002: 68). Bundan böyle meydanlar, halk için cazibesini yitirmesi gereken yerler

olmalıdır. Yeni söylem, halkı sokaktan, caddeden ve meydandan uzaklaştıracak;

evine çağıracaktır. Artık huzurun mekanı evdir. Mekanlar da insanlar gibi apolitize

edilecek, insanların biraraya gelmesi önlenecek, çelişkilerden ve kentten

uzaklaşmaya çalışan bir kitle ortaya çıkacaktır.

1980 Darbesi’yle birlikte Kızılay Meydanı artık kontrol altında tutulan bir trafik

kavşağına dönüşerek yeni bir kimlik ve nitelik kazanır. Bu yeni kimlik üç büyük

projeyle de uygulamaya konulmaya çalışılmıştır: Güvenpark Yenileme Projesi,

Kızılay Rant Tesisleri Binası ve Kızılay Metro İstasyonu Projesi. Büyükşehir

Belediyesi 1985 yılında Güvenpark Yenileme Projesi, parkın altını alışveriş merkezi

ve otopark olarak düzenlemek istemiştir (Batuman, 2002: 69). Ancak bu proje Çevre

Duyarlılığı Grubu adı altında ‘Otopark değil Güvenpark’ sloganıyla örgütlenen ve

Türkiye tarihinde görülmüş en önemli kentsel toplumsal hareketletden birini

oluşturan sivil inisiyatifin muhalefeti sayesinde engellenmiştir.

107

Kızılay Meydanı için önerilen ikinci proje 1979 da yıkılan tarihi Kızılay Binası

yerine inşa edilen Kızılay Rant Tesisleri binasıdır. 1980 yılında Kızılay tarafından

açılan yarışma sonucu birinci gelen projenin inşası tamamlandığı halde hala

kullanıma açılmış değildir. Rahatsız edici azameti, sevimsiz ve işlevsiz görünüşüyle

Meydan’ın dikkat çeken yapılarından biri olan bina, meydanın değişen görüntüsünün

en görünür kanıtlarından biridir.

Kızılay Meydanı için önerilen üçüncü proje metro hattı projesidir. Sadece ulaşıma

yönelik olmayan metro projesi, meydanın altında tanzim edilen dükkanlar ve

alışveriş merkeziyle kameralar ve güvenlik görevlileriyle kontrol edilen bir alan

olmuş ve bir kere daha yeşil alanlar ve en fazla da Güvenpark (bu kez, daha önceki

proje için yaratılan kentsel muhalefet ortamı olmadığı için) bozulmuştur. Artık

Kızılay Meydanı bir kavsak olarak algılanan belki de Ankara’nın ‘hız’ denildiğinde

ilk andığı mekanı olmuş ve meydanın zihinlerde yarattığı kamusal anlamdan

uzaklaşmıştır.

80’lerle birlikte kentte yurttaşlık ve kent bilinci yaratmanın işaretleri de değişmeye

başlamıştır. Sermaye kente iyice yuvalanmış, kentin tasarlanmasında da belirleyici

olmaya başlamıştır. Bu yıllarla birlikte, Harvey’in “kolaj kent” dediği postmodern

biçimler Ankara’da da görülmeye başlanmıştır. Kamusal alanların, parkların,

meydanların sermaye lehine şekillenmesi hatta yok edilmesi, 80 Darbesi’yle evine

gönderilen kentlinin, kentti yaşayamadığı bir biçim almıştır.

108

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ANKARA’YI EDEBİYATTAN OKUMAK

I. Hiç’ler Şehrinden Modern Başkente

1. Yakup Kadri’nin Ankara’sı

a) “Gerçek”

Ankara’nın kentsel gelişiminin edebiyattaki izlerini bulmaya dair çabamızı

Cumhuriyet döneminin hem önemli bir siyasetçisi hem de önemli bir edebiyatçısı

olan Yakup Kadri’nin eserlerini inceleyerek başlatabiliriz. Bu çabadaki en iyi

malzemeyi verecek metinlerden biri adından anlaşılabileceği gibi yazarın Ankara

romanıdır. İlk bölümde ulusal kurtuluş savaşı yılları, ikinci bölümde Cumhuriyet’in

ilanından 1927’e kadar olan zaman, son bölümde de 1937-1942 arası ‘hayal’

Ankara’nın anlatıldığı romanın kahramanı da aslında Ankara kentinin kendisidir.

Yazarın gözünden 1921 yılı Ankara’sı, Milli Mücadele’nin kalbi ve aslında bir

hiç’ler şehridir. Ankara’nın Cumhuriyet rejiminin hedef planları ve uygulamalarıyla

kat ettiği gelişmeyi ön plana çıkarmak amacı da, yazarın bu hiçliği vurgulama

çabasını arttırır. Örneğin, romanın kahramanlarından Selma Hanım’ın, kocasının

yanına gelmek amacıyla İstanbul’dan Ankara’ya ulaşması bile son derece sancılıdır.

Öte yandan, İstanbul’dan Ankara’ya gelen olmak, bu havayı tenefüs etmek neredeyse

kutsal bir mertebeye ulaşmak gibidir. Elbette bu betimlemelerde, Yakup Kadri’nin

Milli Mücadele'yi ne denli kutsallaştırdığının etkisi yadsınamaz. Burada,

109

Ankara’ya dair olan ve günümüzde de geçerliliğini koruyan bir başka özellik dikkat

çekicidir: Ankara’nın yönetim merkezi olmasından kaynaklanan kişileştirme

durumu. Ankara, Milli Mücadele’nin başladığı andan itibaren ülke yönetimiyle ilgili

kararları veren ve uygulayan bir özne olmuş, bu durum karar alma birimleri ve

kararları alanları kapsayan bir Ankara kimliği kurmuştur. Bu kimlik, Ankaralılık ya

da Ankara’da yaşayan olmaktan farklı ve sadece kente ait olandır:

Babasının [Selma Hanım’ın babası] “Bakalım Ankara’dan ne haber var? Yahut Ankara’ya

dair havadisleri men etmiş olacaklar” diye söylenişleri, bir gün başlangıcının en alışılmış

sesleri arasına girmişti. Hele bir çok bildikleri gibi Nazif’te [Selma Hanım’ın kocası] Ankara

yolunu tutunca, Selma Hanım için, hiç olmazsa üç dört defa Ankara bahsi geçmeyen ve o

bahisle açılıp kapanmayan günler tatsız, uğursuz, bomboş bir mahiyet almaya başlamıştı.

(2003: 18).

1921 yılı Ankara’sı, İstanbul’dan eşinin resmi görevi nedeniyle ayrılmak zorunda

kalan Selma Hanım’ın gözünden aktarılır. Aslında Selma Hanım’ın Ankara’daki

varlığı da sadece kocasına refakat etmek değildir. Her şeyden önce, modern hayata

alışması gereken Ankara yerlisi için, hem görüntüsü hem de yaşantısıyla örnek

biridir. Kısa saçları, bakımlı görüntüsü, güzel kıyafetleri ve sosyal ilişkileriyle farklı

ama örnek modeldir.

Cumhuriyet modernleşmesi, halkın terbiyesi söyleminde kadınlara özel bir alan

ayırmış, toplumsal projelerde öğretici ve taşıyıcı bir rol atfetmiştir (Cantek, 2003:

34). Modernleştiriciler, Cumhuriyet kadınına hem bedeni hem de zihniyle rejimin

yeniliklerini aktarma ve taşıma misyonunu yüklemiştir. Selma Hanım’a romanda

biçilen rol de kısmen budur, çünkü o, Cumhuriyet’in yeni kadın tipidir: İdealist, Batı

kadının imajına sahip ve açık görüşlü. Bu nedenle romandaki erkek karakterler

110

bölümlerle birlikte değişse de Selma Hanım hep kalıcıdır. Ankara ve Cumhuriyet

modernleşmesi Selma karakteri üzerinden anlatılır.

Selma Hanım’ın oturduğu Tacettin Mahallesi, İstanbul kökenli bu genç kadın için

yaşanılması ve yaşamaya alışılması zor bir hayatın izlerini taşır. Fakat Selma Hanım

için sokağın zorluğu sadece simgelediği ilkellikten ibaret değildir. Kendisi ve sokak

arasındaki gerilimli ilişkinin diğer bir nedeni, sokakta kendine ait bir yer

bulamamasındandır. Bu nedenle hep izleyendir, sokakla ilgili her detayı

ezberlercesini sürekli sokağı izler. Çünkü sokak, çelişkileri gizlemeyemez ve bir

kentin neye benzediğini en iyi anlatan mekanlardan biridir.

1920’li yılların ilk yarısı için Ankara’da kent kır ayrışması net değildir. Bu nedenle

romanda kıra ait geri unsurların göstergelerini yadırgamamak gerekir. Yakup

Kadri’nin de yapmaya çalıştığı basit bir 1921 yılı Ankara’sının tasviri değil, yeni

yönetimin nasıl bir Ankara yarattığının daha iyi anlamlandırılması çabasıdır:

Gerçi bütün gün suyu çekilmiş bir sel yatağı gibi kuru ve ıssız duran sokak, muayyen saatte

hareketlenir. Selma Hanım bu saati çok iyi bilir. Bu Nazif’in eve döndüğü saatir. Hareket

evvela, manda sürülerinin köşebaşından sökün etmesiyle başlar. Bu ağır, hantal ve galiz

mahluklar kısa ve kalın seslerle homurdanarak ve kafalarını sağa sola çevirerek kırlardan

evveler dönerler (2003: 32).

Selma Hanım için bir diğer asli sorun da Ankaralılar için lüks fakat Istanbul’dan

gelmiş biri için elzem nitelikteki ürünlerin Ankara’da bulunamamasıdır.

Modernleşmeyle birlikte uluslararası pazarların gelişmesi ve ticari malların

satışındaki artışın, Ankara’da İstanbul’daki gibi bir ürün çeşitliliği ve de tüketim

alışkanlığı yaratmadığını söyleyebiliriz. Bu yıllar, Ankara özelinde çevresel

nitelikteki kapitalizmin diğer Anadolu kentlerine kıyasla daha az geleneksel

111

olmasının izlerini taşısa da, kentte gelişmiş bir tüketici kültüründen bahsetmek için

henüz erkendir. Arkeolog Georges Perrot’un 40 yıl önceki (1861 yılı) Ankara ve

Ankara’daki günlük yaşama dair gözlemleri, azınlıkların kenti terk etmesiyle

gündelik ve ekonomik hayatta yaşanan durgunluğu açıklamaya yardımcı olabilir

(Georgeon, 1998: 112). Kızlarına piyano dersi aldıran, çocuklarını yabancı okullarda

okutan, tiyatroya giden, evlerini ince bir estetik anlayışıyla döşeyen kent

burjuvazisinin (azınlıklar ve yüksek dereceki Osmanlı memurları) kentten

gönderildiği ve bu alışkanlıkları devam ettirecek milli burjuva sınıfının henüz

filizlendiği bir dönemde (bu yıllarda hala savaşın devam etmekte olduğu da

düşünülürse) savaşın yarattığı ekonomik çöküntünün Ankara ticari hayatında açtığı

yıkıntıyı yadırgamamak gerekir:

Lakin Gramafon da kolonya suyu gibi, kokulu el sabunu gibi, Ankara’da bulunmaz bir lüks

matahıdır. Selma Hanım geçenlerde ev sahibi hanımlarla çarşıya gitmişti. Bir mendil

bulamayarak döndü. Ne Samanpazarı, ne Çıkrıkçılar Yokuşu, ne Balıkpazarı, ne İstanbul

Caddesi ne de Karaoğlan Çarşısı kaldı. Her taraf bir yangın ertesinin veya bir talan sonunun

manzarasını gösteriyordu. Hangi dükkanda neye el atsalar karmakarışık bir hırdavat

yığınından başka bir şey bulmanın imkanı yoktu (2003: 33).

Selma Hanımın bu bölümdeki tek eğlencesi ise eşinin arkadaşı olan mebusun

Etlik’teki bağ evinde geçirdiği saatlerdir. O yıllarda standart Ankara orta sınıfının en

temel eğlencesi de aslında bağ evlerinde geçirdikleri zamanlardır. Vehbi Koç,

anılarını yazdığı kitapta zengin ya da fakir neredeyse her Ankaralı ailenin bağa

çıktığından bahseder (1973).

Kentteki ilk şantiye faaliyetleri istasyon bölgesindedir. Kenti gören ilk göz istasyona

bakacağı için bu çaba anlamlıdır. İstasyon Caddesi’ndeki yenilik faaliyetleri kent

112

sakinleri ve zoraki Ankaralılar için temel ihtiyaçları karşılayabilmeyi ve modern kent

örüntüsünü oluşturmayı hedeflemektedir. Yenişehir bölgesinin inşasına kadar en

önemli kamusal alan elbette Ulus’tur.

Romanın ikinci bölümünde zamansal değişikliğin dışındaki bir diğer önemli

değişiklik Selma Hanım’ın önce eşini sonra da evini değiştirerek Yenişehir’e

taşınmasıdır. Zabit Hakkı Bey’in karısıdır artık. Yeni bir mekanda, yeni biriyle yeni

bir yaşantı anlatılır bu bölümde. Yeni yaşantı sadece Selma Hanım’ın yaşantısı

değildir. Ankara da değişmektedir:

Yeni Ankara başdöndürücü bir süratle inkişaf ediyordu. Taşhan’ın önünden Samanpazarına,

Samanpazarından Cebeci’ye, Cebeci’den Yenişehir’, Yenişehir’den Kavaklıdere’ye doğru

uzanan sahalar üzerinde apartmanlar, evler, binalar sanki fışkırırmışçasına yükseliyordu.

Bunların herbiri, yapanın bilgisine ve yaptıranın zevkine göre birtakım şekiller ve renkler

almakla beraber, dikkatli bir göz için, hemen hepsine birden hakim olan bir exotique

mimarının sırıttığı aşikardır. Mesela Yenişehir’den Kavaklıdere’ye doğru sıralanan villalar

arasında kulesiz, saçaksız binalara rastlamamak mümkün değildir. Birbirinden örnek alan ve

hep bir mimarın elinden çıkmış bulunan bu kuleli ve geniş saçaklı evler, etraflarını çeviren

hendeklerin ortasında birer Derebeyi şatosunu andırıyordu. Şehir içindeki apartmanların,

resmi binaların ise Hint racalarından farkı yoktu. Bazıları da ogival [sivri kemerli]

pencereleri, yeşil renkli, yaldızlı, murabbalı saçaklarıyla Osmanlı devrinin medrese ve

imarethane mimarisisnin soysuzlaşmış bir devamı gibi idi (2003: 127).

Ankara artık şantiye kenttir. 1924-1925 Lörcher planı, kendinden sonraki planlama

çalışmalarını etkileyerek Yenişehir bölgesini imara açmıştır. (Cengizkan: 2003)

Özellikle üst düzey bürokratların ikamet bölgesi olan Yenişehir’de ve Ankara

genelinde, Yakup Kadri’nin serzenişle değindiği bir mimari üslup vardır. Milli

Mimari Rönesansı diye anılan bu dönemin mimari özellikleri Cumhuriyet’in ilk

yıllarında inşa edilmiş binalarda görülür (Hariciye Vekaleti, Etnografya Müzesi,

Türk Ocağı gibi). 1927’de Alman mimari ekolünün devlet eliyle mimari formlarda

113

etkinliği onaylanıncaya kadar, yarı gelenekçi yarı modern özellikler gösteren Milli

Mimari Rönesansı’ınn etkisi kentte hakim olmuştur. 1908’den beri yerleşmiş olan bu

mimari tarz, milli kültürün inşası ereğiyle Osmanlı klasik mimarisi ve batı modern

mimarisini birleştiren özellikler taşır. Fakat bu sentez, genç Cumhuriyet’in

Osmanlı’dan hiçbir şey almayarak, hatta yeniyi eskiden tamamen kopararak kurmaya

çalıştıkları modern kültür ve kimlikle uyumsuzluk göstermiştir. İşte bu yüzden,

1930’larda Osmanlı ve islami mimari geleneğe tamamen sırt çevrilmiş ve kübizmin

etkisi binalara yansımıştır Bozdoğan’ın, “asrileşme” ve “şarklılıktan kurtulma”

özlemini yansıttığını belirtiği kübik formlar özellkle kamu binalarının mimari tarzı

olmuştur (1998: 123).

Lakin bereket versin ki ilk yılların acemiliği ve zevksizliği yüzünden meydana gelen bu

cereyan, birdenbire yerini modern mimariye bıraktı. Villlaların kuleleri yıkılmaya, ogival

[sivri kemerli] pencereler mustatil [dörtgen] olmaya ve yeşil yaldızlı saçaklar ortadan

kalkmaya başaldı. Bir çok binanın cepheleri, sakalını bıyığını tıraş eden adamların yüzleri

gibi değişiyor, düzelip sadeleşiyordu. Fakat bu modern zevk, evlerin içne doğru sokulurken

acayip bir soysuzluğa uğruyor, adeta rokokolaşıyordu (2003: 128).

Aslında bu akımda Yakup Kadri’nin belittiği gibi bir acemilik ya da zevksizlik değil,

bir muğlaklık vardır. Cumhuriyet’in ilk dönem mimarisi, Ziya Gökalp’in formüle

ettiği kültür/hars ve medeniyet ayırımının mimari düzlemde kabulüdür. Bu ayırım,

Batı’dan bilim, teknik ve fenin yani medeniyetin alınması gerektiği, Türk kültür

değerlerinin gelişmeye tezat teşkil etmediği söylemi üzerinden yapılır (Bozdoğan,

2002: 49). Türk kimliğinin, Osmanlı ya da islami referanslarını yok sayan yeni

rejim, mimaride bu etkiye tepki göstermiştir. Yakup Kadri’nin siyasi kimliği ve

Kadro Hareketi’ni destekleyen biri olduğu düşünüldüğünde şahsi tepkisi

anlamlandırılabilinir.

114

Elbette kentte değişen sadece mimari değildir. 1921-1927 arasındaki 6 yıl kentte

eşgüdümlü bir gelişme yaratmamış, Yenişehir bölgesi kentin geneliyle

kıyaslandığında bambaşka bir görüntü ve yaşam tarzına kavuşmuştur. Bu dönemde

Yenişehir bölgesi yerli Ankaralıların gözlerinden sakınırcasına tahrirat memurlarınca

kontrol edilmektektedir. Kontrolun nedeni de köylü görünümündeki insanların

meydana girmesini engellemektir (Cantek, 2003: 111).

Savaş ertesinin yoksunluğu, Yenişehir sakinleri farkında olmasalar da devam

etmektedir. İstasyon bölgesinin ışıkları milli mücadenin kahraman halkının huşu

işinde seyrettiği ışıklar değildir artık, yeni bakış “bir fukaranın zenginin malına

bakışı” gibidir (Karaosmanoğlu, 2003: 137). Öncesinde medeniyeti simgeleyen

‘kent ışıkları’, Yenişehir’de yaşamayan Ankaralılar için kendilerine ulaşmayan

konforlu yaşamın göstegesi olmuştur. Yenişehir evlerinin geniş salonları avant garde

dekorasyonlarıyla, şık giyimli beylerin ve hanımların valslerinin, çay partilerinin

mekanları olurken, modernliğin muğlaklığını gözler önüne seren bu dönemin mesken

mimarisi ve evdeki yaşam tarzı da nüfuz ettiği alanlarda abartılı bir asrileşme çabası

içindedir:

Köşeleri baştan başa camlı, kapıları lakeden ve tavanları gizli enstallasyonlarına göre oyuk

binaların ilki Hakkı Bey’in evi oldu. Selma Hanım’ın kocası, bundan, gizli bir iftahar

duymaktaydı. Berlin’in veya Paris’in son mobilya sergi kataloglarındaki eşyalarla döşenmiş

odalarını, salonlarını herkese ilk gösterdiği günler, adeta bayramlıklarıyla sevinen bir çoçuk

gibiydi. Birer dişçi sandalyesini andıran koltuklar, birer ameliyat masasına benzeyen sedirler,

bir otomobil içi gibi kanepeler, sekiz köşeli masalar, eski zahire ambarlarından hiç farkı

olmayan büfeler, dresuvarlar [vitrinler] ve nihayet, bütün bunların üzerine serpilmiş duran

birtakım acayip, korkunç ve ihtilaçlı biblolar (2003: 131).

115

Yenişehir’in imara açılmasıyla birlikte artan arsa spekülasyonları, bu

spekülasyonlardan büyük kazanç sağlayan bir kitle yaratmıştır. Genellikle

Ankara’nın yerlisi ve nüfuz sahibi olan bu kitle, modernliğin çelişkisini de en net

yaşayanlardır. Aslında yeni Ankara’nın, eski yerleşkede kurulmamasının

sebeplerinden biri, eski bölgedeki arsa fiyatlarındaki hızlı artış olmuştur. Yeni

rejimin yeni alanlar açmak gerektiğine dair verdikleri karar bir dizi önlemi de

beraberinde getirmiştir. Örneğin Cemiyeti Umumiye-i Belediye’de seçmek ve

seçilmek için emlak sahibi olma koşulunun kaldırılması bu önlemlerden biridir

(Tekeli, 1982: 58). Her ne kadar arsa spekülasyonlarını önlemek için bu tip önlemler

alınsa da, spekülasyonlardan rant sağlayan kitlenin varlığı engellenememiştir. Yakup

Kadri’nin Murat Bey karakteri de bu gruba dahil olan romandaki en zavallı kişidir.

Zavallığı, hem rejimin ulvi ereğinden kazanç sağlama çabasından hem de modernliği

yaşama biçiminden kaynaklanmaktadır. Etlik’teki bağevinden Yenişehir’de bir

villaya taşınan Murat Bey ve ailesinin modern yaşantıya alışma pratiği, modernliği

sadece imaj olarak algıladıkları için trajik bir durum yaratmaktadır. Eskiden

‘yerliliğine verdikleri’ babacan ve samimi tavır, Murat Bey Yenişehir’e taşınınca

bayağı gelecektir çünkü modernlik, daha doğrusu Yenişehir modernliği biraz da

mesafeli olmak demektir:

Hakkı Bey ve Selma Hanım bu eski arkadaşa umumi yerlerde rastladıkları zaman ya

görmezlikten geliyor ya da gayet kısa ve soğuk bir tarzda selamlaşıp geçiyorlardı Murat Bey,

ruhunun bütün sadeliğine ve basitliğine rağmen eski ahbaplarının muamelesindeki bu

değişikliği sezmiyor değildi. Fakat, bunu, kendine ait bir kusurdan ziyade onların züppeliğine

veriyor, onları kendi sahalarında alt etmeye çalışıyordu. Mesela kendisini ailesiyle beraber

elçiliklere davet ettirmeye uğraşıyor, evinde çalgılı danslı çay ziyafetleri tertip ediyor ve

Stude Baeker otomobilini her arabasız olanın emrine amade kılmakla bir nevi nüfuz ve itibar

kazanmak istiyordu. Lakin, onun arabasından, çayından, yemeğinden bol bol istifade edenler

ona beklediği karşılığı vermiyorlardı (2003: 108).

116

Yenişehir villalarında süregelen sosyal hayat, 1928 yılında Ankara Palas’ın

açılmasıyla artık kamusal alana taşınmıştır. Meclis Binası’nın tam karşısında

konumlanan mekan başta Cumhuriyet baloları olmak üzere noel ve yılbaşı balolarına

da ev sahipiliği yapacak, modern hayatın eğlenme biçimlerinden olan balo kavramı

da Ankara yaşantısına girecektir. Balolar Batılı yaşantının teşhirini kolaylaştıran

unsurlardı. Kadınlı erkekli dans etmek, vals ve swing yapmak, redingot ve tuvalet

giymek, adabı muaşeret kurallarına göre yemek yemek ya da davranmak daha

doğrusu bunların hepsini yapabilme becerisini göstermek, modernliğin

özümsenmenin göstergeleriydi. Ya da özümsendiği yanılgısının. Elbette bütün bu

beklentileri yapabilmek hem kadınlar hem de erkeler için ilk etapta o kadar kolay

olmayacak, çekinik davranacaklardır.

Ankara Palas’ın dışı, Yenişehirliler ve diğerlerinin karşılaşma mekanı olması

nedeniyle önemlidir çünkü diğerleri için balo dışarıda başlar ve biter. Bazıları

katılmak istedikleri halde davetli değilerdir. Bazıları için de içerisi tasvip edilmeyen

davranışların mekanıdır. Her iki koşullda da içeride olan gizemli ve merak

nesnesidir. Bu karşılaşma anlarında iki tepki vardır: Somut gerçekliğin ve çelişkilerin

farkında olmayanların aldırmazlığı ve Palas’ın merdivenlerinden içeriğe girmek için

“atılan her adımda diğerleriyle açılan aranın” farkındalığı. (Karaosmanoğlu, 2003:

113) İlk tepki Selma Hanım ve kocasının tavrıdır. Aslında bu davranış kentliliğin ve

kent kültürünün halen varolan kemikleşmiş davranış şeklidir. Simmel’e göre kent

yaşantısında insanın kendini koruması nesnel dünyanın ve diğer insanların

değersizleştirilmesiyle sağlanır (2003). Kendini korumaya odaklı bu ihtiyaç,

diğerleriyle araya mesafe koyar. Bu mesafenin altında da topyekün bir kayıtsızlık

117

değil, herhangi bir temas durumunda kavgaya ya da nefrete dönüşebilecek bir his

yatmaktadır.

İkinci tepki ise Neşet Sabit’in gösterdiğidir. Yakup Kadri’nin eleştirel sesinin sahibi

idealist muharrir Neşet Sabit’in romana girişiyle, modernleşme deneyimi

sorgulanmaya başlanır. Neşet Sabit’e göre reel olan artık Yenişehir’deki kitlenin

yaşadığı değil, sokakta bekleyenlerin varlığıdır. Değişimin sadece Yenişehir’de

olmasını, diğerlerinin hayatlarını teğet geçmesini, altyapı, su ve elektrik sorununun

hala çözülmemiş olmasını, Batı’dan anlaşılanın sadece eğlenme tarzı olmasını, Milli

Mücadele ruhunun kaybedilmesini eleştirir Neşet Sabit:

Elektrik çok pahalıya mal oluyor, yanaşılmaz bir lüks teleakki ediyordu. Suya gelince, onun

tesisatı henüz bitmemişti. (...) Zavallı Ankara halkı, muhasaraya uğramış bir şehirde gibi yarı

ıslak çeşme ve kuyuların başında birbiriyle kavga ediyordu (2003: 137).

(...) ben hayatımda hiçbir şeyin değişmemiş olmasından sıkılıyorum. Milli Mücadele

devrindeki mahrumiyetlerimizden bir şikayetimiz olur muydu? Bilakis… herkesle beraber

minnet çekmekten bir zevk bile duyardık değil mi? İşte aynı hal benim için devam edip

gidiyor demektir. Çünkü, dediğim gibi, benim muhitimde Milli Mücadele şartları hala

hakimdir (2003: 123).

Neşet Sabit’in tutumunda da ikircikli bir durum vardır. Eski Ankara’da oturmaktadır,

yerlilerin yoksunluğundan dem vurur, egoist Yenişehir yaşantısını ve ruhlarda

yaratılmayan Batılılığı eleştirir ama kendisi de suvarelerin bir davetlisi, bu parıltılı

yaşamın katılımcısıdır. Farkında olmaktan daha çıkmaz bir tavırdır onunkisi,

farkında olup bir şey yapmamak. Bu tavır, Berman’ın, en yıkıcı modernlik deneyimi

ruhlarda ve bedenlerde yaşanan ikilikten kaynaklanır çünkü çelişkilerin üstü yok

ederek ve daha yeniyi bulmaya çalışarak demesini hatırlatır (2000). Nitekim,

Ankara’nın devamı niteliğindeki Panorama romanında Neşet Sabit karakteri

118

idealizmden uzaklaşacak, siyasi hırsı ve bakan olmak için gösterdiği çaba

eleştirelliğinin önüne geçecektir.

b) “Hayal”

Ankara romanının bu bölümü geleceğe dönük bir kurgudan ibarettir ve 1937-1942

arası Ankara hayal edilir. Yakup Kadri Türk edebiyatında belki bir ilki yaparak bir

kent ütopyası anlatır.

Romanın bu bölümünde Selma Hanım, idealist Neşet Sabit’in fikirlerinden

etkilenerek havai Yenişehir yaşantısına ve umutsuz evliliğine son vermiştir. Artık

Ankara’nın gelişmesi neredeyse kendi kişisel davasıdır, şahsi çıkarlarının peşinde

olan ve onunla aynı hazzı paylaşmayanlar ise, ona, kişisel tarihinin kötü deneyimi

olan Yenişehir ve Yenişehir muhitini hatırlatır (2003: 177).

Bu bölüm, Selma Hanım’ın 10. Yıl Nutku’nu hatırlamasıyla başlar, gerçi nutkun

üzerinden dört yıl geçmiştir ama bir zamanlar derme çatma tribünlerin olduğu yerde,

şimdi kocaman bir Stadium yükselmiş, dört yıl önce “yüzünü gördüğü ve sesini

işittiği Tanrı” aydınlığa ve suya ol demiş ve her şey değişmiştir (2003: 174). “Ankara

neredeyse bir Orfe masalını yaşamaya başlamıştı[r] ve bu masalın kahramanının,

saçlarındaki güneş, gözlerindeki gök parıltısıyla daima taze, daima coşkun bir ezeli

gençlik kaynağı gibi Çankaya tepesinde çağladığı ve onun varlığından bir seyyalenin

daima aşağıya doğru aktığı hissolunuyordu[r]” (2003: 177). Anlaşılacağı gibi,

Ankara neredeyse bir cennet olmuştur, cenneti yaratan Tanrı ise Mustafa Kemal’dir.

119

Bu bölümde Neşet Sabit’i, İçtimai Mükellef Teşkilatı’nın üyelerinden biri olarak,

Selma Hanım’ı da büyük bir kız müessesesini yönetirken görürüz. Ankara büyük bir

hızla değişmekte ve yeni bir insan tipi yaratılmaktadır. “Yeni insan, eski insan gibi

kendi eliyle kendine işkence yapmayacak kadar şuura ve hadiselerin tesirine esir

yaşamayacak kadar hürriyete ermiştir (2003: 190).

Yakup Kadri, ortaya çıkan onca değişikliğin nedenlerini de açıklar: “1928 harf

inkılabıyla beliren ve tarih, dil hareketleriyle kıvamını bulan bir fikir ve ilim uyanışı,

öbür taraftan da milli kurtuluş prensiplerine dayanan bir iktisadi kalkınma savaşının

alıp yürümesi” (2003: 179). Örneğin Tarih ve Dil Cemiyetleri birleşerek Türk

Akademiasını oluşturmuştur, akabinde ise bütün direktiflerini Yüksek İktisat

Enstitüsünden ve Halkevlerinden alan İçtimai Mükellefiyet Teşkilatı kurulmuştur

(2003: 179).

Halkevi sahnesinde “telif, edebi piyesler oynanıyor, bazen de belli başlı operalardan

seçme parçalar çalıp, söyleniyordu[r]” (2003: 178). “Sinemalar (...) milli davalara

hizmet eden satirik filmler yapmaya başlamışlardı[r]” (2003: 181).

Bu dönemde sivil kamusallık yeni mekanlarda tanımlanmaya başlanmıştır.

Cumhuriyet kamusallığının tarihindeki bu kırılmanın iki önemli nedeni vardır: 1929

ekonomik buhranının Türkiye’deki etkileri ve politik alanda Serbest Fırka’yla

yükselen muhalif sesler. Muhalefet ortamının SF’yla meşrulaşması ve Fırka’nın 1930

belediye seçimlerinde 30 sandalye kazanmasının yarattığı telaş CHF’nın kamusal

alanda yeni düzenlemeler yapılması kararını almasını hızlandırmıştır (Zürcher, 1999:

261). 1932’de Halkevi’nin açılmasının kamusal alanın yeniden düzenlenmesinin

örneklerinden biri olduğunu söyleyebiliriz. Halktan kopuk ve elitist olduğu

120

eleştirilerine maruz kalan yönetim, Halkevi’ndeki kutlamalarla halkla aynı karelerde

görünmeye başlamıştır. Yakup Kadri’nin sivil düzene yönelttiği eleştiri yerini umut

ettiği bir Ankara ve Türkiye tasvirine bırakmıştır.

Halk içinde halk ile beraber eğlenmekte daha büyük bir zevk vardı. Selma Hanım bazı

neşesiz dakikalarda kendini sokak kalabalığının arasına atınca adeta yazın sıcaktan bunalmış

bir kimsenin denize atladığı zamanki ferahlığını duyuyordu ve şimdi Ankara’da kalabalık

sokakların sayısı çoğalmıştı. Gerçi Jansen planına göre açılmış olan ana cadde, henüz

herhangi bir Avrupa metropolündeki boulevard veya avenue’ler gibi işlek ve canlı

görünmekten uzaktı. Fakat bu ana caddeye doğru inen sokaklarda eski tenhalıktan artık eser

kalmamıştı. Çünkü eski şehrin bir salyangoz izlerine benzeyen dolaşık, çapraşık sokaklarında

dağılıp kaybolan halk, şimdi belli başlı birkaç muntazam mahallede toplanmış bulunuyordu.

Sonra Kale içinde eski hanların ve ücra karanlık kovuklarına sinmiş yerli esnaflar, tüccarlar,

zanaat sahipleri, bir taraftan bu kovuklar yıkıldığı, diğer taraftan piyasada, artık bu gibi

perakende işlere imkan kalmadığı için, toplu bir tarzda, bu yeni ve merkezi mahallelere gelip

birtakım modern binalara, dükkan ve mağazalara yerleşmişlerdi (2003: 176).

Yaşanan gerçeklik bu denli muntazam olmasa da 1930’ların ikinci yarısında

Ankara’da kent yaşantısı büyük ölçüde değişmiştir. Bu yıllarda Yenişehir muhitinin‚

diğerlerinin varlığından haberdar olduklarını söyleyebiliriz. Gençlik Parkı, Stadyum,

Atatürk Orman Çiftliği, Çubuk Barajı piknik alanı kent yaşantısını canlandırmış,

Bahçelievler Kooperatifi ve kurulan diğer kooperatifler görece düzenli görünümüyle

kent görüntüsünü homojen olmamakla birlikte farklılaştırmıştır. Kale bölgesi ve

kenttin dış çeperlerinde gittikçe artan gecekondulaşma -romanda bahsedilmemekle

birlikte- kentteki somut gerçekliğin diğer kısmıdır. Yakup Kadri’nin kurguladığının

aksine 1937 Ankara İmar Planı’nda, eski yerleşimin imar faaliyetleri dışında

tutulacağı açıkça ifade edilmektedir (Cantek, 2003: 119). Altındağ, Samanpazarı,

Hacettepe gibi bölgelerde yoğunlaşan yerli nüfusun yaşadığı Ankara, farklı yaşam

121

örüntülerinin sahnesi olmuştur. Sokaklar çelişkilerin mekanları olmaya devam

etmekte, bulvarlar yaraları saramamaktadır.

Kent hayatı, tüketimin örgütlenmesine koşut olarak gelişirken, Ulus çevresi de ticari

merkez anlamında gelişmeler kaydetmiştir. 1929 buhranının kentteki ticari hayata

etkilerinden biri Taşhan’ın yıkılması ve yerine Sümerbank binasının yapılmasıdır.

Bundan böyle yapılması planlanan düzenlemeler, özel sektörün gerçekleştiremediği

atılım hamlesini yapabilmek içindir ve devlet desteği ve müdahelesini

meşrulaşmıştır.

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın, 1931 yılında devletçiliği yeni ekonomi siyaseti olarak

kabul ettiğini biliyoruz. Devletçilik ne olduğu net tanımlanmamakla birlikte

komünizm ve kapitalizm arasında bir üçüncü yol olarak görülüyordu. (Zürcher,

1999: 286-287) Devletçilik ilkesinin kuvvetli savunucuları, Kadro dergisinin

etrafında toplanmış Kemalist yazarlar grubuydu. Toplumsal, kültürel ve ekonomik

yaşamın her uzantısında devlet planlamasını savunan grubun esaslı savunucularından

biri de Yakup Kadri’ydi.

Emperyalist ve sosyalist sistem arasında, Türk inkılaplarına ayrı bir alan ve anlam

yaratan Kadro Hareketi, Türkiye Cumhuriyeti’ni bir örnek model olarak algılar ve

inkılabın teorisini oluşturmaya çalışır. Ekonomik alanda devletçiliği savunan

Kadrocular için “millet devletçiliği“ esastır. Kadrocular’ın savunduğu millet

devletçiliği, hükümetin devletçilik anlayışından kapitalizme olan mesafesi nedeniyle

ayrılır. Kültürel alanda ise, Türk kültür ve değerlerinin ilerlemeye engel olmadığını

düşünen Kadrocular, Türk modernleşmesinin Batılılaşma çabası olamayacağını, bu

çabanın ancak taklitçi bir toplum yaratacağı anlayışına sahiptiler.

122

Kadro Hareketi, Kemalist modernleşme projesinin sadece muhafazakar ve gelenekçi

olana temkinli davranmadığının, projenin kendi içindeki ayrıksı sesleri de sıcak

karşılamadığının bir kanıtıdır. Cumhuriyet modernleşmesine ve rejimine verdikleri

desteğe rağmen, iktidarın mutlakiyetini sarsacakları endişesiyle iktidarın desteğini

alamayan Kadro Hareketi, Timur’a göre, Türkiye’de sınıf kavgasının olmadığı ve

Türkiye Cumhuriyeti‘nin sınıf devleti niteliği taşımadığını savunan, devlet

müdaheleciliği ekonomiye egemen kılmak isteyen orta sınıf kökenli küçük bir

kadrodur ve sorunları sınıf kavgasının dışında ele aldıkları için tasfiye olmuş bir

harekettir (1997: 165-167). Boratav’a göre ise Kadro Hareketi, “sistemli bir küçük

burjuva radikalizmini temsil etmekle birlikte” resmi olarak benimsenmemesinin

nedeni, iktidarın devletçiliğin uygulanma prensibinde sermaye ideolojisine küçük

burjuva ideolojisinden daha yakın olmasıdır (akt. Naci, 1998: 60).

Görüldüğü gibi bu bölümde, Yakup Kadri’nin Kadrocu kimliğinin fazlasıyla

etkisinde kalmış bir Türkiye ve Ankara tahayyülü yer almaktadır. Ankara, modern

kent yaşantısının gerekliliklerini sosyal ve kültürel alanlarda karşılayan bir başkent

olarak anlatılır. Yakup Kadri’nin Ankara hayalinde, “umumi davaya” sadık kentliler

rejimin heyecanını duymaya devam ettiği için mutluluk ve refah sağlanmıştır.

Türkiye, kalkınmış, sınıf sorunlarının olmadığı, sürekli ilerleme içinde örnek bir ülke

olarak resmedilir3.

3Fethi Naci, Yakup Kadri’nin kurguladığı Türkiye ütopyasında kalkınmasının sadece iktisadi boyutuyla ele alınmasının yarattığı handikaptan bahseder. Oysa yaşanılan dönem düşünüldüğünde kalkınmanın siyasi boyutu daha ön plandadır. Yakup Kadri’nin biliçli olarak bu boyutu ihmal ettiğini söyleyen Naci, romanda seçme ve seçilme gibi sözcüklerin kullanılmamasını da eleştirir (1998: 58).

123

Yakup Kadri’nin Ankara ütopyasında kamu hayatının özel hayat üzerindeki

üstünlüğü net bir biçimde hissedilir. Gürbilek, kamunun özel hayatı tamamen içine

aldığı bu kurguda, kamunun hem devlet hem de kişisel hayat olmasını eleştirerek,

mahremiyetin ve yabancıların romandan dolayısıyla da kentten çıkarılmasına değinir

(2001: 62). Bu noktada, kamu’nun “devletin dışında oluşmuş bir sivil alandan çok,

devlet himayesinde ve devlet kontrolünde varolmuş“ bir alan olarak tarif edilmesinin

Ankara’nın kentsel yaşantısı üzerindeki etkilerini de gözden kaçırmamak gerekir.

Yakup Kadri‘nin yazınında bu etkinin izleri rejimin devamlılığı için özel alanın

kamusal olana feda edilmesidir. Yakup Kadri‘nin ideal kentli tipi Milli Mücadele

ruhunu taşıyan ve bu ruhun yarattığı her izden haz alandır. Memurlar, işçiler,

köylüler, kentliler sınıfsal nitelikleri görmezden gelinerek sadece aynı ülküye bağlı

kitle olarak tasvir edilir ve bu kitle modernleşmenin tanımlayıcı unsuru bireyin inşa

edilmişliği yerine vatandaş olma bilinciyle algılanırlar. Belge, Yakup Kadri’nin

burjuva toplumuna değil, azgelişmiş ülkelerde kapitalizmin getirdiği ahlaka karşı

olduğunu söyler. Bu nedenle Yakup Kadri’nin ütopyasının çelişkileri çözmediğini

tersine bürokrat aydının çaresizliğini sergilediğini iddia eder (1998: 90).

Ankara romanı sadece kentin gelişimini anlamak için sunduğu veriler nedeniyle

değil, Kemalist modernleşme projesinin özellikle kamusal alandaki hegemonyasını

ve kamusal alanı düzenleme pratiklerini anlamak açısından da önemlidir. İdeolojik

kaygının sıklıkla edebi kaygının önüne geçtiği roman, Kemalist modernleşmenin

politikalarının ve bu ideale bağlı olmalarına rağmen bazı noktalarda ayrıksı

karakterler gösteren Kadro Hareketi’nin etkilerinin izlerini sürebileceğimiz bir metin

olması dışında, Kemalist modernleşme söyleminin yeniyi yaratma pratiğinin

betimlendiği bir metindir. Modern olmanın yarattığı travmaların, kültürel

124

çatışmaların ve sınıfsal keskinleşmelerin devletin bütünlükçü kontrolüyle

engellenebileceğini kabul eden Yakup Kadri için Cumhuriyet modernleşmesi salt bir

Avrupalılaşma ülküsü değildir. Ayrıca Batı medeniyeti sınıf çatışmaları ve

demokrasi nedeniyle bir hezeyan halindedir ve Türkiye için bu açılardan örnek teşkil

edebilecek nitelikte değildir4. Modernliği, Batı ve Doğu arasındaki

uyum/uyumsuzluk gelgitinde ele alan söylemdeki kırılma yeni bir isim ve yeni bir

algıyla Ahmet Hamdi Tanpınar’ın yazılarında mekansallaşacaktır.

2) İkircikli Kent: Tanpınar ve Ankara Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul’un anlatıldığı Tanpınar’ın Beş Şehir

denemesi, sadece bir kent tasviri değil, eski ve yeni arasındaki gerilimli ilişkinin

yorumudur. Cumhuriyet dönemi modernleşme politikası ve icraatlarının en büyük

handikapının eski ve yeni arasındaki ontolojik ilişkinin yanlış yorumlanması

olduğunu düşünen Tanpınar, Beş Şehir’de, kent kavramı üzerinden eski ve yeninin

birbirinden bağımsız olmayan ilişkisini göstermeye çalışır. Tanpınar’ın bu çabası ve

Benjamin’in kent okumaları aynı düzlemde düşünülürse, temas noktaları bulmak

kaçınılmazdır.

Tanpınar, Benjamin’in flaneur tipi gibi, kentte birbirinden bağımsız duran

mekanların tarihteki yan yanalığını keşfetmeye çalışır. Çünkü, Tanpınar’a göre

sonsuz bir yeninin peşinden koşma eylemi ve eskinin silinişi sorunsaldır. Tanpınar’ın

Benjamin’e göre özgünlüğü ise Doğu’da yaşanan bu pratiklerde Batı’nın etkisini

4 Yakup Kadri, bütün işçileri devlet memuru yaparak işçi sınıfını patronlardan kurtarır. Ayrıca, Türk işçisinin ve mühendisinin Avrupa’daki arkadaşları gibi bedbaht olmadığından bahseder (2001:83).

125

çözümleme girişimidir. Tanpınar’a göre, Doğu’nun -aslında Osmanlı ve Türkiye

Cumhuriyeti’nin- modernleşme deneyiminin farklılığı bir uyum ya da uyumsuzluk

sorunundan çok ekonomik ve sosyal koşullardan kaynaklanmaktadır. Bütün bu

faklılığı ihmal ederek, tepeden aşağıya nüfuz etmesi beklenen yeni, sadece taklitçiliği

değil, manevi parçalanmışlığı da yaratır.

Denemenin Ankara’yla ilgili bölümü 1942 yılında yayınlanmıştır. Mill Mücadele

ertesi Ankara’sında, eski Ankara olan Kale bölgesini tamamen ihmal eden planlar

uygulamışsa da, Tanpınar’ın kente bakan gözü önce Ankara Kalesi’ni fark eder.

Aslında Tanpınar’ın düşüncelerine aşina okuyucu için Tanpınar’ın anlatısına Ankara

Kalesi’yle başlaması şaşırtıcı değildir. Çünkü Tanpınar için, zaman ve mekan

ilişkisine derinlemesine bakmayan her anlatı eksiktir bu nedenle Ankara Kalesi’nin

anlatıda simgesel bir yeri vardır:

(…)nereden bakarsanız bakınız, cam gibi keskin bir ışık altında bu kaleyi, bütün arazi

terkiplerini kendisinde topladığı ufka hep aynı sükunetle hakim görürsünüz.(…) bazen bir iç

kale, bütün ümitlerin kendisinde toplandığı bir sığınak olur (2001: 27).

Etiler, Frigyalılar, Lidyalılar, Roma, Bizans, Selçuklular ve Osmanlılar’ın yaşadığı

Ankara’da, Tanpınar’ın deyimiyle, “tarihin büyük düğümleri çözülüp bağlanmıştır”

çünkü bu coğrafyada yaşananlar az çok Anadolu’nun kaderini de değiştiren

vakalardır (2001: 27). Milli Mücadele bu olayların içinde en önemlisidir,Tanpınar’a

göre. Çünkü Ankara, sadece Türk milletinin yaşam haklarına yeniden sahip olmasını

simgelemez; Doğu milletleri için de bir örnek ve yeni bir devrin başlangıcı olarak

algılanmalıdır.

126

Tanpınar için, Doğu-Batı çelişkisi içindeki büyük yırtılışlar geçmişle maddi ve

manevi değerler bakımından hesaplaşarak aşılır (Hilav, 1995:108). Ona göre, iki

medeniyet arasındaki genel ve en temel fark, Doğu’daki zihniyetin farklılığı,

Doğu’nun tembelliği ya da Batı’nın çalışkanlığı değil bilakis bu sonuçları yaratan

nedenlerin altındaki belirleyici faktörlerdir; daha doğrusu Batı ve Doğu’nun dünyaya

müdahele ediş tarzındandır. Bu değişikliğin nedeni ‘eşyaya tasarruf ediş’ten

kaynaklanır (Hilav, 1995: 110). Tanpınar'a göre, Şark eşyaya umumi şekilde tasarruf

eder. Hatta bazen onu tabiatından ödünç alır. İnsanoğlunun dünyayı kendi malı

haline getirmesi, ona tasarruf etmesi ve bu amacı sağlamak için gösterdiği etkinlik,

yani ekonomik çaba ve harcadığı emek, kısaca, insanoğlunun pratiği büyük önem

taşımaktadır. Hilav, bu bu yorumlarıyla Tanpınar, praksis kavramına ilkel ve bulanık

biçimde yaklaştığını savunur (1995: 112).

Praksis bütün olarak insan etkinliğini dile getiren bir kavramdır. Bilimsel

çalışmalardan, sanat ve politika çalışmalarına kadar her çeşit insan çalışması ve

etkinliği praksis kavramı içindedir. Marx'a kadar, düşünce ölçeğinde düşünülen

gerçeklik, Marx'la beraber, gerçekliğin pratikle doğrulanacağı kabulü olarak değişir.

Pratik, dünyayı değiştiren ve dünyayı değiştirirken kendisi de değişmekte olan her

türlü insan davranışıdır. Praksis de insanın düşünsel ve uygusal eylemini birarada

kapsar (Bottomore, 2001: 468). Tanpınar, Doğu’yu praksis açısından geri kalmış,

Batı’yı da gelişmiş ve derine inen bir tasarruf tarzına ulaşmış olarak yorumlar. İşte bu

yüzden Ankara, Batı ve Doğu arasında şimdiye kadar varolan bütün bu farklıların bir

kırılma noktası olacak, öteki Doğu medeniyetleri için bir numune işlevi görecek,

“kırılan her zincir”de adı anılacaktır (Tanpınar, 2001: 28).

127

Tanpınar kent sokaklarında gezen bir flaneur ve toplayıcıdır. Benjamin gibi “kentte

gözden düşmüş nesnelerin imgelerinde hem geçmiş hem de geleceğin düşsel ve

ütopik anlarının izlerini sürmektedir” (Özbek, 2000: 74). Kale bölgesi bu eylemin

yapılabilmesini olanaklı kılar. Şimdiye dair her yorum, gözden çıkarılmış eskinin ya

da nesnelerin ortaya çıkarılması veya alıntılanmasıyla anlamlanır. Bu nedenle

Tanpınar’ın yaptığı salt bir tarihsel anlatı değildir.Yeninin tarihselliğini keşfetmeye

çalışır. Gerçekliğinden emin olduğu geçmişe ait hayatlarda bile farklı yaşamlar

tahayyül eder. Düşşel olanla gerçek olan arasında bir uzlaşı olabileceğine inanarak:

1928 sonbaharında Ankara’ya ilk geldiğim günlerde Ankara kalesi benim için adeta bir fikr-i

sabit olmuştu. Günün birçok saatlerinde, dar sokaklarında dolaşır, eski Anadolu evlerini

seyrederdim. Bu evlerde yaşadığımdan çok başka bir hayat tahayyyül ederdim. Onun içindir

ki Yakup Kadri’nin Ankara’sının çok sevdiğim ve doğruluğuna hayran olduğum baş

taraflarını okurken içim burkulmuştu. Hala bile bu keskin realizmin ötesinde, bütün

imkansızlığını bilmeme rağmen bir anlaşma noktası bulunabileceğine inanırım.

Samanpazarı’ndan bugünkü eski Dışişleri Bakanlığı’na inen eski Ankara mahalleleri, çarşıya

ve kaleye çıkan yollar, Cebeci tarafları üzerimde hep bu tesiri yapardı. O biçare kerpiç

evlerin bütün fakirliğini iyi bilmekle beraber kendimde olmayan birşeyi onlarla tasavvur

ederdim. Onların arasında, bir sıtma nöbetine benzeyen ve durmadan birşeylere belki de

fakirliğin altında tasavvur ettiğim ruh bütünlüğüne sarılmak, onunla iyice bürünmek

arzusunu veren bir ürpermeyle dolaşırdım ( 2001: 28).

Tanpınar, Kale bölgesi sakinlerinin yaşamlarındaki fakirliğin nedenlerini

anlatmak yerine yoksulluk ve yoksunluğa rağmen, bu insanları yaşamda tutan

ruhsal bütünlükten bahseder. Tanpınar’ın kendi ruhunda hissetmediği ama bu

insanların ruhlarını saran duyguya yaklaşma hissi, zaman zaman bu mahallelerde

yaşama isteği yaratsa da, yaşadığından kopamaz. Berman’ın dediği gibi,

yoksulları rahat insanlar ailesine katmanın bir yolu yoktur (2000: 211). Tanpınar

128

bu gerçekliğin farkındadır ama bunun nedenlerini deşmez, Kale bölgesinde

yaşanan açlıktan sadece bahseder.

Batı ve Doğu arasındaki farkı eşyaya tasarruf ediş ve ekonomik temellerde bulan

Tanpınar, üretim kavramına bu bağlamda önem verirken üretim tarzı ya da sınıf

kavramına asla değinmemiştir. Sınıf sorununu göremediği için toplum gerçekleri

karşısında savaşkan bir tavır benimsememiş, sadece farkında olduğunun altını

çizmiştir.

Tanpınar’a göre o yıllarda Ankara hızlı kentleşme faaliyetlerinin alanıdır. Tanpınar,

şantiye kent Ankara’da modernleşmenin kentsel mekandaki göstergeleri hızla

yaratılmaya çalışılırken, mevcut bir bütünlüğün olmamasına odaklanır. Bu dönemde

Milli Mimari Rönesansı ve Yeni Mimari akımının etkilerindeki binalar aslında aynı

projeye hizmet eden iki farklı mimari tarzın ürünleriydi. 1930’lara kadar etkin olan

Milli Mimari Rönesans, mimarlık yoluyla kimlik kurmaya yönelik bilinçli bir

akımdır ve Yeni Mimari akımdan beklenen de yine bir kimliğin yerleştirilme sürecini

mimari yolla kolaylaştırmaktır. Ancak, Kemalist modernleşmenin eskiden radikal

bir kopuş yaratma ideali düşünsel düzlemde tasarlanandan farklı olarak yeniyi

eskiden birden ayıramayacaktır. Bu yüzden modern Türk mimarisinin özgün

formunu alması zaman alacaktır.

Hakikatte şehir bir taraftan Milli mücadele’deki sıkışık hayatına devam ediyor, bir taraftan da

yeni baştan yapılıyordu. Her tarafta bir şantiye manzarası vardı. Hiçbirinin üslubu

yanıbaşındakini tutmayan, çoğu mimari mecmularından olduğu gibi nakledilmiş villalarıyla,

küçük memur mahalleleriyle yeni şehrin kurulduğu devirdi bu. Tek bir sokakta Riviera,

İsviçre, İsveç, Baviera ve Abdülhamit devri İstanbul’u ev ve köşklerini görmek mümkündü.

Yeni yapılmış sefaret binaları da bu çeşidi arttırıyordu. (…) Bu tecrübeler arasında Türk

mimarisi de kendine bir üslup yaratmaya çalışıyordu. Türk Ocağı Binası, Etnoğrafya Müzesi

129

olan bina, Gazi Terbiye Enstitüsü, İstanbul’da Yeni Postahane ve Dördüncü Vakıf Hanı ile

başlayan tecrübenin devamı idiler. Sonradan Güzel Sanatlar Akademisi’nde arkadaşlık

ettiğim Prof. Egli, Cebeci’deki Musiki Muallim Mektebi ile çoğu dıştan taklit edilen bu

tecrübeleri ilk defa modern malzemenin imkanlarıyla birleştirmeye muvaffak olmuştu (2001:

29).

Milli Mimari Rönesans’ın örneklerinden olan Türk Ocağı ve Etnoğrafya Müzesi

binaları mimar Arif Hikmet Koyunluoğlu’nun Avrupa modern mimari örnek

alınmadan önceki son eserlerindendir. Mimarın kendi kaleminden anlattığı

anılarından öğrendiğimiz kadarıyla, binaların yapım aşamalarında Mustafa Kemal

düzenli olarak bu binaları ziyaret etmiştir (Bozdoğan, 2002: 54). Bozdoğan’a göre,

bu ziyaretler Milli Mimari Rönesansı’nın milli kahraman tarafından aslında

onaylandığı şeklinde yorumlanabilir (2002: 54).

Ünlü mimar Ernst Egli yeni tarzla Cumhuriyet’i tanıştıran isim olarak anılır. Egli ve

öğrencilerinin tarzlarında görünen en belirgin özellikler kubbe ve kulelerin

terkedilerek sade cephelerin kullanılması, düz çatı ve teraslar, balkonlar ve yatay

pencerelerdir. Yeni mimari akım Mimar dergisinde modernist mimarinin teorik

çerçevesini de belirleyecek ve Avrupa’da dönemin önemli isimlerinden Le Corbusier

gibi mimarların eser ve yazılarına yer verilecektir (Bozdoğan, 2002: 179).

Kent hayatında modernleşmenin izlerinin yarattığı gündemin dışında başka bir unsur

da Mustafa Kemal’in bir Ankara sakini olarak sürdüğü hayattır. Paşa’nın kent

üzerindeki halesi sadece kentteki varlığından değil şehrin belirli noktalarında

karşılaşılan savaş günlerini tasvir eden heykellerde de görülmektedir.

Tanpınar’ın Ankara anlatısı maziye sürekli göndermelerde bulunsa da, anlatı nostalji

niteliği taşımaz. Benjamin’de dikkatleri çeken, geçmişteki umut, tarihsel bilgi ve

130

devrimci eylemin, önceki kuşakların şimdiki zaman için besledikleri umutların

kurtarılmasıyla, bugün için umut kıvılcımının körüklenmesi arzusuna dayanır (2004:

34) görüşüne paralel olarak, Tanpınar’da mazi, bugünün bütünlüğü ve umudu için bir

dayanaktır.

Tanpınar aynı zamansal dilimde birbirlerinin yanında duramayacağı düşünülen

gerçekliklere şimdi’den bakan gözün farkettiği uyumdan bahseder. Geçmişin

kefaretini ödemeye yönelik empatik davranışlarda bulunur. Benin özgürleşme

deneyimi için bu bilinç gereklidir. Öyle ki, sanayi öncesi toplumlarda deneyim

alışkanlıklara bağlı, bilinçli olmadan tekrarlanan eylemlere dayanmaktadır. Gelenek

bu toplumlarda sosyal olarak inşa edilmiş ve meşrulaşmış bir eylem biçimidir

(Savage&Warde, 1993: 203). Bu nedenle Ahilik teşkilatı ve simgesel olarak Hacı

Bayram’ın Ankara’daki izlerinin önemsenmesi gerektiğini düşünür Tanpınar. Çünkü

modern endüstriyel toplumlarda, metaların ve simgelerin kitlesel üretimi geleneğin

etkilerini dağıtmaktadır. Bunun sonucunda bireyler çevrenin uyaranlarına karşı kendi

araçsal tepkilerini geliştirir. Oysa Ahilik hakimiyeti Doğu tarihinde az rastlanır bir

gelenektir ve artizan sınıfının kenti idaresi anlamına gelir. (Tanpınar, 2001:35) Ahi

eserlerinin kentin bugünkü görüntüsünde silik silüetleri olsa da bu kalıntılara değen

göz sadece bakmaz. Flaneur ve kolleksiyoncu olmak bu açıdan önemlidir. Flaneur

ben’in yolculuğunda geçmişin anlamından şimdiyi yorumlar. Kolleksiyoncu ise

alıntılama yöntemiyle yaşanan günün gelenekle var olan bağlantısını açığa çıkarmak

ister. Bu yüzden koleksiyoncu geçmişi sadece anlatmaz; yeniden kurar. Bu kurgulama

eyleminde hayaller ve fantazilerin belirli bir işlevi vardır.

131

Tanpınar için Hacı Bayram’ın çilehanesinin Roma mabedinin kalıntılarına komşu

olması, Alaeddin Cami’nin sekisinin Roma ve Bizans sütunlarıyla yanyanalığı garip

bir tesadüften ötedir. Gizemli bir biraradalıktan farklı olarak geçmişin kendisi bugünü

anlamayı kolaylaştırır. Geçmiş, bugüne ve geleceğe doğru akmaktadır. Her taşın,

sütunun, çeşmenin, mezarın, hayalgücüyle beslenmiş her anlatının farklı bir işlevi

vardır. Benin parçalanmışlığı hayatın bütünsel algısını zorlaştırırken fantaziler ve

rüyalar devreye girer. Tanpınar bu nedenle Evliya Çelebi’nin anlattığı Ankara

hikayelerine inanmak için alıntılar yapar, tenkit etmek için değil 5 (2001: 37).

Modernliğin kavramsal çerçevesini çizerken zaman ve uzamın ayrılmasından ve

zamanın mekansallaşmasından bahsetmiştik. 18. Yüzyıla kadar “ne zaman?” sorusu

“nerede?” sorusundan bağımsız kurulamazken, modernleşmeyle birlikte saat ve

takvim zamanı dilimlendirilmiş ve uzamla olan zorunlu ilişkisi kesilmiştir (Giddens,

1998: 25). Yerinden çıkarma düzenekleri yerelleşmiş anlatıları toplumsal hayattan

uzaklaştırmaya başlamış, yeniden yerleştirmeyle birlikte mekan çözülmeye

başlamıştır. Zamanın sürekli ilerleyerek mekansallaştırılması pratiği ve anlayışına

dair tepkiler de gene aynı dönemde oluşmaya başlamıştır. Bu bağlamda Bergson,

zamanın mekansallaşması ve sürekli ölçülmeye çalışılmasının gerçek deneyimin

kaybolmasına neden olduğunu savunarak bu genel anlayışa karşı çıkar (Öztaş, 2003:

85).

5 Tanpınar, Evliya Çelebi’nin Ankara anlatılarında bahsettiği Erdede Sultan’ın mezarının izini sürer ve kesin olmamakla birlikte mezarın yerini bulur. Bütün bu iz sürme sırasında Evliya Çelebi’nin anlattıklarının birer fantazi ürünü olma ihtimaline rağmen bu hikaye, kentin mazisi ve Tanpınar’ın yaşadığı anı birleştirirerek, Tanpınar’a müthiş bir haz verir (2001: 37-38).

132

Tanpınar’ın Bergson’un zaman anlayışına sadık düşünceleri olduğu söylenebilir.

Tanpınar’ın edebi kişiliğinde dikkat çeken özelliği zaman vurgusunun mekanın

önünde olmasıdır. Sürekli geçmişe yapılan referans geçmişin akışkanlığını

vurgulamak içindir. “Geçmiş, yaşanılan anın parçaladığı ve yeniden anlamlandırdığı,

bu yeniden anlamlandırmayla birlikte yaşanan anın bir kez daha parçalanmasına yol

açan bir anımsayıştır” (Parla, 2001: 258). Geçmiş bugünün içinde kaybolmamıştır.

Hitit heykellerinin bügünün sanatını hatırlatan görünüşleri Tanpınar için geçmişin,

şimdi de varolan izleridir:

(...)Hitit eserlerinin daima şaşırtıcı plastikleri, bugünün sanatına o kadar yakın üsluplarıyla

toprak altında asırlarca süren uykularından henüz uyanmış gibi bakan gözleriyle seyretmek

beni daima düşündürmüştür. Yaşanmış hayat unutulmuyor, ne de büsbütün kayboluyor, ne

yapıp yapıp bügünün veyahut dünün terkibine giriyor (2001: 36).

Tanpınar’a göre zaman, yekpare zaman ve sayılabilir zaman olmak üzere iki farklı

anlama sahiptir (Öztaş, 2003: 110). Yekpare ya da kozmik zamanın içinde madde,

dil, insan ve bilinç yoktur. Bu şekilsiz zaman bireyin doğumundan ölümüne kadar

biriktirdiği deneyimlerde biçimlenir (Parla, 2000:282), Yaşanan mekansallaştırılmış

zamandan sıyrılarak kozmik zamanın içine girmek ya da Bergson’un ifade ettiği gibi

ölçülür olmayan sürenin sezgi yoluyla içine girebilmek Tanpınar’ın eserlerinde

sıklıkla görülür. Sayılabilir olan zaman ise insanın yaşadığı ömrün, sınırlı olanın

zamanıdır.

Tanpınar’ın Ankara anlatısı, romanlarında kullandığı düşler ve sezgilerle beslenen ve

mekanın önüne geçen zaman anlatısına paralel olarak yazılmıştır diyebiliriz. Ancak

Tanpınar anlatının sonunda, şehrin bütün tarihselliğine rağmen yaşadığı zamanın tek

bir zaman olduğunu ve bu zamanın yirmi yıllık Cumhuriyet’in hakimiyetindeki

133

zaman olduğunu söyler. Türkiye Cumhuriyeti’nin kentte şimdiye kadar hüküm

sürmüş bütün uygarlıklardan farklı bir alanda yer alması her şeyden önce yeni

rejimin ne ifade ettiğinin göstergesidir. Yeni rejimin kentte yarattığına sadece

Tanpınar değil, kentin yüzlerce yıllık tarihi bile hürmet gösterir. Aslında bu hürmet

Tanpınar’ın biraz da serzenişle belirttiği bir zorunluluk da taşımaktadır çünkü şehr-i

Ankara yeniyi kurmak idealinin ürünüdür ve kent neredeyse bütün geçmişini

yakarak varolabilmiştir:

Ankara kalesine çıktım.(…) Buraya çıkarken gördüklerimizle hangi medeniyetlere, hangi

çağlara gitmeliyiz? Fakat hayır, Ankara bu cinsten tarihi bir hülyaya kolay kolay imkan

vermiyor. Burada tek bir vak’a, tek bir zaman, tek bir adam muhayyileye hükmediyor. Bu

şehir kendisini o kadar ona vermiş ve onun olmuş. Eti aslanı, Roma sütunu, Bizans

bazilikasından kalma taş, Timurlenk ve Yıldırım muharebesi, hepsi dönüp dolaşıp size yirmi

yıl evvelin çetin günlerine ve şifalı ağrılarına götürüyor, onun tabii neticesi olan büyük

meselelerle karşılaştırıyor (2001: 37).

Ahmet Hamdi Tanpınar’la birlikte Cumhuriyet modernleşmesi hem kapsamlı hem de

farklı bir eleştiriye maruz kalmıştır. Doğu ve Batı arasındaki sentez ya da karşıtlık

üzerine kurulan eleştirilerden farklı olarak Tanpınar, Doğu ve Batı’nın karşılaşma

anlarının ‘şimdi’de ortaya çıkardığı uyumsuzlukları tespit etmeye çalışır. Bu çabanın

arkasında ne Batı medeniyetine özenen bir göz, ne de Doğu’nun geçmişini özleyen bir

duruş vardır. Tanpınar daha aşkın bir tutumla geçmiş ve gelecek arasındaki ilişkiyle

ilgilenir. Geçmiş ve gelecek arasında bütünsel olarak kurulmasını öngördüğü bağın,

modernliğin daimi yeni arayışı içindeki çözülmeleri ve tutarsızlıkları engelleyeceğini

öngörür. Bu nedenle Berman’ın Baudelaire’e yakıştırdığı ilk modernist titrinin Türk

edebiyatındaki karşılığı Tanpınar'dır diyebiliriz. Çünkü Tanpınar, modernleşmenin

134

benliklerde ve toplumda yarattığı parçalanmaları Batı taklitçiliği ve medeniyetin

kendini kurduğu geçmişi inkarıyla açıklamakla birlikte, modenliğin kendi içindeki

çelişkileri ve modernliğin kendine özgü felsefesine de yaklaşmayı başarabilmiştir.

135

II. Türk Edebiyatında Kır-Kent İkiliği ve Ankara

1. Türk Romanında Kırın Kavranışı ve Ankara Türk edebiyatının eleştirel tarihinde 1950’li yıllar genellikle bir kırılma olarak

addedilir. Bu kırılma noktası siyasal ve ekonomik gelişmelerin kültürel yaşamdaki

etkilerinden bağımsız olmamakla birlikte, önceki dönemin Batılılaşma söyleminde

“geri-kırsal” ve “ileri-kent” çatışmasının romandaki temsilinin yerini, Anadolu’nun

sosyal yaşantısının ön plana çıktığı anlatılara bırakmış olmasından kaynaklıdır.

Mahmut Makal, Yaşar Kemal, Fakir Baykurt gibi yazarlar haksız bir düzenden

kaynaklanan sorunların ortaya çıktığı bir mekan olarak Anadolu’yu anlatmışlardır.

Tek parti döneminin edebi eserlerinde genellikle kentin tam karşısında kurgulanan

kıra dair anlatılar, 1950’lerde politik ve ekonomik alandaki değişmelere de koşut

olarak, şimdiye kadar söylenmeyen ve geride tutulanların açığa çıkarılma çabasıdır.

Artık köylülük ve cefa çekmek arasında nedenselliği sorgulanmadan kurulan bağ

tartışılmaya başlanmış, üstü kapanan gerçeklikler roman aracılığıyla gün ışına

çıkarılmaya çalışılmıştır.

Demokrat Parti iktidarının CHP döneminin siyasalarını ve bağlantılı olarak

modernleşme deneyimini eleştirerek kurduğu söyleminin destekleyici kitlesi,

modernleşmenin metazori uygulamalarından muzdarip kır kökenliler ve ekonomik

çıkarları CHP iktidarıyla örtüşmeyen kentlilerdir 6. Devlet korumacılığının terk

6 1950 seçimlerinde DP %53.4 oyla 408 sandalye, CHP ise %39.8 oyla 69 sandalye kazanmıştı. CHP Doğu illerine oranla daha gelişmiş Batı illlerinden tek bir vilayet kazanamamıştı ve kazandığı bütün vilayetler genellikle Ankara’nın doğusundaydı (Zürcher, 2000: 316).

136

edilerek serbest liberal ekonomiye geçilmesi ve sanayileşme hamlesinin yanı sıra,

dönemin bir diğer belirleyici unsuru CHP’den daha farklı bir algıyla tarımsal

gelişmenin ön plana çıkarılmasıdır. Marshall Planı dahilinde yapılan traktör

yardımları ve ucuz krediler, Demokrat Parti nezdinde, yüzü çiftçiye dönük

politikaların kanıtları olarak sunulmuştur. CHP’nin modernleşme programının

önemli bir parçası olan demiryolu yapım çalışmaları bu dönemde durdurulmuş,

kentteki geniş yolların yaygınlaşmasına paralel olarak kırsalda da karayolları yapım

çalışmaları başlatılmıştır. Oktay’ın belirttiği gibi, 1950’li yıllarda kırsal/tarımsal

alanda görece bir mal ve gelir zenginliği olmuşsa da, kentte yaşanan çözülme ve

anomik durum kırsalda da kendine içkin biçimiyle başka biçimlerde tezahür etmiştir

(2002: 68).

Bu dönemde Ankara ve devlet imgesi içiçe geçmiştir. Tek parti döneminde Ankara

üzerinde oluşturulan hale, taşra nezdinde merak edilen, cazibe merkezi, kente gitme

şerefine nail olanların özenildiği bir kent yaratırken, bu dönemle birlikte Ankara

anlamını kaybedecek, bir güç timsali olmakla birlikte haksızlık ve yoksunluklara da

elini uzatmayan bir devletin imgesi olacaktır. Ankara’nın ikili imgesi bir tarafta

toprak ağasına söz geçiremeyen, köylüsünü koruyamayan, köy hayatının gelişiminde

izi olmayan bir devleti temsil etmesinden, diğer taraftan da ‘dediğimi yapmazsanız

Ankara’ya çıkarım’ diyen kaymakamların, muhtarların ya da bu cümlenin haksızlığa

uğrayan ama asi olan köylülerin dağarcığına yerleşmesinden beslenmektedir.

137

2. Ankara: Umut Bağladığım Nefret Etttiğimdir

1950’lerle birlikte Türk romancılığı, kırsalı ön plana çıkaran anlatılarla şekillenmeye

başlamış, gene aynı yıllarda modernleşme ve Batılılaşma sorunsalı da farklı

metotlarla okunmuştur. Bu değişimin nedeni, 1950 öncesi genellikle toplumsal

sorunlara resmi ideolojinin içinden bakan yazarların, Moran’ın deyimiyle

“ideolojinin perdelediği ama gerçekte var olan üretim ilişkilerini” önemsememe

durumunun, 50’lerle birlikte egemen ideolojiye “dışarıdan bakan yazarların” egemen

ideolojiyi yeniden üretmediği, düzeni sorgulayan romanlar yazmaya başlamasıdır

(2004:14). Bu yazarlardan biri de Fakir Baykurt’tur. Yazarın, Amerikan Sargısı adlı

romanı, egemen ideolojiye dışarıdan bakmakla birlikte, Demokrat Parti’nin

politikalarını da eleştirel bir bakışla açığa çıkarır.

Amerikan Sargısı, Amerika’nın Türkiye’ye yaptığı yardımların kentte ve taşrada

yarattığı olumsuzlukları deşifre etmeye çalışır. Ankara’nın Kızılöz köyünü pilot

bölge ilan edip kırsal kalkınmanın örnek köyü haline getirme sevdasının uyumsuzları

anlatının özüdür. Roman’ın ilk bölümü Ankara, projenin karar aşamasının detaylarını

aktarırken, arka planda da Ankara’nın kentsel görüntüsü tasvir edilir.

Kerim, arabayı Yenimahalle köprüsünün altından geçiriyor.Trafo’dan sonra sağa kıvrılıyor.

Makarna Fabrikası. Külüstür Yeşilova oteli. Ankara duman içinde. Yüksek yapıların bacaları

kara. Kavşak, Gençlik Parkı, Evkaf Apartmanları, tiyatro afişleri. Radyonun önünden geçen

yol.Kızılay’daki saat…Maltepe camisinin minareleri küçülmüş mü, ne? Yeni yapılar çıkmış,

Yüksek ve çok yüksek (1969:17).

Bu yıllarda Ankara’nın rengi gridir. Fakat bu grilik Kemalist modernleşmenin kamu

binalarında otorite ve sağlamlığı telkin etme prensibinden farklı olarak çevreye

138

uyumsuz sanayileşmenin sembolüdür. Yüksek binalar, bacalar, fabrikalar DP

döneminin serbest pazar ekonomisi ve yabancı yatırımları ülkeye çekmek üzerine

kurduğu ekonomik gelişmenin kentteki biçimsel halidir. Baykurt’un aktardığı

değişim, modernliğin sanayileşme ve ilerleme pratiğinin yarattığı ve çözemediği

karmaşa ve düzensizliği gözler önüne serer.

Ner yapıyorlar Ankara’da ? Ne iş tutuyorlar…..Ankara gittiçke berbat oluyor (1969:21).

Bulutların altında gibi Ankara.Gecekondular dört bir yandan sarmış. Gölbaşı’na giden yolun

orada kireç ocakları. Dikmen sırtlarında, Balgat’ın oralarda gecekondular….Gecekondular

boğacak Ankara’yı diyorum (1969:22).

Alıntıdan anlaşıldığı gibi, modern başkent projesi neredeyse kırk yıllık bir zaman

diliminde başarısız olduğu gerçeğiyle yüzleşmek durumunda kalmıştır. Baykurt’un

da değindiği gibi “gittikçe berbatlaşan Ankara” da özellikle büyüyen

gecekondulaşma sorunu dikkat çekicidir. Gene aynı yıllarda, “paternalist halkçılık

anlayışından halkın kısa erimli isteklerinin yönlendirdiği popülizme” kayılmış

(Tekeli, 2001: 28) olmasının yarattığı sonuçlar sadece kentte değil, ülke genelinde de

modernleşme söylemine ilişkin zihinsel bir değişimin izlerini taşımaya başlamıştır.

Fakir Baykurt, dünyada doğu ve batı bloğunun gittikçe belirginleştiği bu yıllarda,

tarafını belirlemek durumunda kalan, ancak tarafını belirlerken uyumsuz, pasif ve

edilgen bir sürecin içinde bocalayan bir Türkiye görüntüsünden hareket ederek ciddi

bir modernleşme eleştirisi sunar. Öyle ki, okuyucu modernliğin sarsılmaz ve mutlak

iddialarının Kızılöz köyünde işlemeyerek başarısız oluşuna tanık olur. Özel ve

özgün koşulların dikkate alınmadığı bu iyileştirme ya da kalkındırma süreci, yazarın

kalkınmanın dışsal dinamiklerle olmayacağını iddia etmesine neden olurken,

139

kalkındırma kisvesi altında bir köyün nasıl bölündüğü, masum köylünün ne şekilde

kandırıldığı ama köylünün gerçeği gördüğü ve “eskiyi” tercih ettiği bir mutlu sonla

biter.

Ankara’nın ya da Ankara imgesinin romanda ki yerine dönersek, yazarın yoğun

bürokrasi eleştirilerine maruz kalan, köylüsüne uzak, mesafeli bir Ankara

görüntüsünden; hatta ‘kendi içine dışardan bakan bir Ankara’ manzarasının

romandaki varlığından bahsedebiliriz. Öte yandan Ankara’daki hayatın köylünün

gözündeki farklılığı, yabancılığı ve anlaşılmazlığı da dikkat çekicidir. Amerikan

yardımıyla değiştirilecek olan Kızılöz’ün “Amanın, Ankara’ya benzeyeceğiz”

(1969: 77) diye düşünen sakinleri, Kızılöz ve Ankara’nın birbirinden oldukça farklı

yaşantılarını, Ankara’ya benzeme ihtimalinin yarattığı huzursuzlukları ve birbirine

yakın mekanlardaki uzak hayatları anlamamızı sağlar.

140

III. Kentte Sesler Yükseliyor

1. Yenişehir’de Bir Öğle Vakti Yürümek

Ankara’nın kentsel gelişmesini anlatığımız bölümde 70’li yılları farklı bir alana

koymak gerekliliğinden bahsetmiştik. Edebi eserlerdeki değişmelerin toplumsal

olandan ayrılamayacağı gerçeği bu kırılma noktasını edebi alanda da doğrular.

Berman’ın belirttiği gibi, 1960’ların “ekspresyol dünyası” ve “sokaktaki bir haykırış”

arasındaki mücadelesi, 1970’lerin başında sokakta olma hakkının alınmasına koşut

olarak gerilerken, yeni dönemin baskıcı ve yasaklayıcı karakterine rağmen edebiyat,

geri plana itilenin sesini duyurmaya çalışmıştır (2000: 438). Moran’a göre bu

dönemde 50’li yılların Anadolu romanındaki sömürülen köylünün yerini 12 Mart

öncesinde Türkiye halkı, sömüren toprak ağasının yerini ise kapitalist burjuva sınıfını

almıştır (2002: 11).

Savaş sonrası ekonomilerinin doğal sonucu olan canlılık 1970’lerdeki petrol ve

enerji krizinin de etkisiyle dünyada yeni bir düzene doğru bir yapılanmayı

oluşturmakta, dünyadaki değişim ve mali krizin etkileri çevre ülkelerde de

hissedilmekteydi. Türkiye’de 1950’li yıllarda halkın refahının artması dayanıklı

tüketim mallarına olan talebi arttırmış, yüksek gümrük tarifeleri ve yerli sanayiye

yapılan destekle içe kapanmış ekonomi yerli sanayiciye yüksek kazançlar sağlamıştı.

1960’larda ithal ikameci ekonomiye geçişle birlikte yerli sanayi üretimde dışarıya

bağlanmış ve ekonomi kronik ticaret açığıyla karşı karşıya kalmıştı (Zürcher, 1999:

386-388). 70’ler ekonomik bunalım ve kentsel huzursuzluğun tepe noktalarındaki

141

yıllardı artık. 12 Mart muhtırası asayişi sağlamak adına yönetimi ele alacak; işkence,

gözaltı, hapishane sözcükleri hem gündelik yaşamda hem de edebiyatta sıklıkla

geçmeye başlayacaktı.

1970’ler Türk edebiyatında önemli bir ayrıntı kadın yazarların yazın hayatındaki

etkinliğidir. Bu dönemde kentli kadının ve kadın olmanın ontolojik sorunsalı farklı

bir algıyla yazılmaya başlanmıştır. Toplumun geleneksel, baskıcı ve çoğu zaman

ikiyüzlü tavrını ortaya koyan, kadının kendi ve toplum arasındaki arada kalışlarını

açığa çıkaran Sevgi Soysal, Adalet Ağaoğlu gibi yazarlar, modernliğin

yanılsamalarını kadınlara yansıyan halleriyle anlatmışlardır. Aynı yıllarda dünyada

kadın hareketinin en yoğun ve en etkin döneminde olduğu da gözden kaçırmamak

gerekir. İkinci dalga feminizm olarak bilinen 1970’lerdeki bu hareket, kendinden

önceki kadın hareketinden farklı olarak (Birinci Dalga) kazanılan yasal eşitliklerin

yeterli olmadığını ve erkek egemen toplumun kadın üzerindeki baskısını vurgulamış,

hareket her ne kadar içinde sosyalist feminizm ve radikal feminizim olarak ayrılsa da

iki dalganın da buluştukları ortak bir zemin olmuştur: Eşit iş eşit ücret, işyerlerinde

eşit koşullar, kadınların kendini beğendirmek için bedenlerinde değişiklik yapmak ya

da kendilerini yeniden şekillendirmek zorunda olmaması, fiziksel görünüşün

önemsenmemesi, heteroseksüelliğin tek sağlıklı ilişki biçimi gibi gösterilmemesi ve

erkek egemenliğinden tamamen kurtulmak için dilin yeniden oluşturulması gibi...

(Meulenbelt, 1987).

12 Mart döneminin önemli romancılarından Sevgi Soysal 1970’lerin buhran

günlerini eserlerinde tüm yalınlığıyla anlatmış bir edebiyatçıdır. Sevgi Soysal’ın

romanlarının farklılığı, kentte yaşayan ruhların parçalanmışlıklarını, kent yaşamının

142

dayattığı hayatların ruhlarda oluşturduğu huzursuzlukları, modernleşme sürecinin

yarattığı çelişkileri, kadın olmayı ve hep mahremiyetine inanılan ve anlatılmayan

cinselliği kendi sesini susturmadan anlatma çabasıdır. Metin sussa bile, okuyucu

yazarın olaya ya da duruma karşı beslediği duyguyu bilir ve yazarın sesini duymaya

devam eder.

Sevgi Soysal Yürümek’te kentin değişen görüntüsünü serzenişli bir ses tonuyla

anlatır. Eski kent, koşulsuz iyiyi sembolize ederken, yeni kent yıkıcı bir değişim

yaratmıştır. Soysal’ın anlatımı nostaljik bir romantizmden çok kızgın bir eleştirellik

taşır. Eleştirilerin ise modernlik adı altında bir kentin dokusunun ve samimiyetini

yok eden zihniyettir.

Samanpazarı eşrafı, esnaf, demirci ve bakırcı tayfası, züccaciyeler, tuhafiyeciler, “envai

çeşit” yağ, zeytin, pastırma, peynir, un, şeker, pirinç, tarhana, leblebi, sakız, çiroz, galeta

satan dükkanlar. Toptancılar, perakendeciler, Bu dükkanları babadan oğula devredenler.

Terziler, yorgancılar, tefeciler. Güneydoğu’dan getirdikleri ipeklileri, dokumaları, metre

metre pazenleri, Amerikan bezlerini, basmaları, tezgahın üstüne tok tok seslerle yayanlar.

Altın bilezik, mavi taşlı yüzük, yıldız biçimi telkari altın küpeler yapan kuyumcular.

Beşibirlikler. Çankaya, Kavaklıdere, Etlik, Keçiören tepelerinde yazlık bağ bağları olanlar

(2003: 21).

Samanpazarı ve Ulus bölgesinin Ankara kent merkezinin Yenişehir’e kaymasına

kadar kentin ekonomik merkezi olduğunu önceki bölümde belirtmiştik. 60’ların

sonundan, kapitalizmin çelişkileri ve çeşitliliği arttırdığı bir zamandan, 1930’lara

bakan Sevgi Sosyal hem geleneksel üretimin ve ürünlerin hem de geleneksel

davranışların yaygın olduğu Samanpazarı’nı anlatır. Samanpazarı betimlemesi

geçmişe, kentin kıra daha yakın duran şekli ve ilişkilerine özlemi temsil eder.

Soysal, modern kent ve kent planlamasının yok ettiği ‘eskideki iyiyi’ ortaya çıkarır.

143

Şimdi nerede o eski Çankaya, Kavaklıdere bağları? Samanpazarı eşrafı, eski Ankaralılar,

bağlarını, o kutsal çocukluk anılarına boş vererek parselleyip parselleyip sattılar. Kim bilir

nice eşekli, bağ evli, yer yataklı, yerli dolaplı çocukluk, Amerikalı ve başka yabancı

kiracılarla içiçe yaşan apartman hayatında unutuldu çoktan. İşte bu asla geri gelmeyecek

eskisiyle, “To let”li yeni zaman arasında, kasıntılı, bir bildiği olan, vatan millet demeyi bilen,

“birimiz hepimiz için”ci, Yerli Malları Haftası’nı kutlayan Ankara’da, Samanpazarı’yla,

Çankaya arasındaki batak, sivrisinekli bozkırda asfaltlarla, beton yapılar, bahçeli tek katlı

evlerle “Yenişehir” gelişti. Yenişehir: “City of Magic”. Amansız yaz sıcağında eriyen

asfaltları serinletecek akasya, kestane ağaçları büyüdü. Heykeller, parklar, mağazalar, hiç

bitmeyen, hiç yorulmayan yapı işçileri (2003: 22).

Alıntıdan da anlaşıldığı gibi Soysal, ‘Yenişehir’i anılarda kalan eskinin yok

olmasından sorumlu tutar. Türkiye Cumhuriyeti modernleşmesinin mekandaki

tezahürlerini eleştiririrken, ulus-devlet kimliğinin inşasının ruhlarda yarattığı

zorlamaların altını çizer, modernliğin sürekli ilerleme ve gelişimi simgeleyen ama

ilerlerken yok ettiği hayatlar ve alışkanlıklarla ilgilenir. Böylelikle, Yenişehir’in

inşasının şimdiye kadar anlatılmayan ve ruhlarda yarattığı yabancılaşmayı ortaya

çıkarmış olur.

İşte, bir eskiyle kaçınılmaz bir sonraki arasındaki, dünle beklenmedik bir çabuklukta gelen

bugün arasındaki Yenişehir. Akşamüstleri ‘ülkücü’ bir devlette görevli olmanın o zamanki

özel tavrıyla evlerine dönen memurların mahallesi. Kiralık evde oturma lüksünü

sürdürebilenlerin, manav ve bakkaldan veresiye alışveriş edenlerin, yaz geceleri bir balkona

ya da fiskiyesi pinpon topu zıplatan bir bahçe havuzunun yanına kurulmuş rakı sofrasında

sabahlara dek söyleyecek önemli şeyleri olan, bir gün hem kendilerine hem de görevlerine

duydukları inancı yitireceklerini hiç sanmayanların mahalllesi. Sonra generallerin,

subayların, henüz önemleri pek anlaşılmamış mühendislerin, mimarların, doktorların,

öğretmenlerin, yerden bitme profesörlerin. Bir bakıma çile dolduranların, en çok İstanbul’a

giden yataklıyı sevenlerin ( 2003: 22).

Sevgi Soysal Yenişehir sakinlerini harekete geçirmek ister. Romanın 1970’de

yazıldığı ve bu yılların politik ortamı düşünülürse Soysal’ın dingin kentliyi sarsma

144

gayreti, hatta tepkisizliklerine olan öfkesi anlaşılabilir. Karamsar ve edilgen kentli

kışkırtılmalıdır. Soysal’ın anlatıcı kimliğinde yapmak istediği okuyucuda bir soru

işareti oluşturmaktır. Çünkü modernlik bir yanılsamalar manzumesi gibi geleneğin

ürettiği ahlak kalıplarından, geri değer yargılarından kurtulamamıştır. Özgürlük,

cinsellik, aşk var olan kalıplardan farklı yaşandığında, genele göre farklı yaşayan

için bir dizi mücadele ve itilmişliği de beraberinde getirmiş, farklı olanı

yabancılaştırmıştır. Yürümek, büyük kentin küçük burjuva aydın kadınının kimlik

arayışını anlatır. Bu nedenle Türkeş’in “okuyucuyu hayata davet eder” dediği

Yürümek, metropol yaşantının bedensel ve ruhsal dayatmalarına boyun eğmemeye

çalışarak yürüyenlerin romanıdır (2003: 10).

Yazarın bir diğer romanı, Yenişehir’de Bir Öğle Vakti ise, 70’lerin Ankara’sında

aynı mekanlarda birbirinden uzak hayatların anlatıldığı, hem çarpıcı biçimsel

özellikleri hem de farklı sınıflardan gelen insanların mekanı, metayı, diğerini ve

kendini nasıl anlamlandırdığını anlatma başarısıyla dikkatleri çeker.

Roman, Kızılay’ın tam ortasındaki bir mağazada geçen konuşmalarla açılır.

Müşteriler, tezgahtarlar, mağaza müdürü aynı mekanı kullanan ama bunun dışında

ortak hiçbir yanları olmayan insanlar gibidirler. Mağazanın bulunduğu bulvar

ötekilerin varlıklarının farkedildiği yerler olmaktan çıkmış, “her türlü lüksün bir tür

eşitlenmişlik kisvesi altında pazarlandığı ve görüntüsel tüketimin sağlandığı yer”

olmuştur (Oktay, 2002:28). Kent, üretilme süreçlerine yabancı olunan metaların

sınırsızca tüketildiği mekandır artık. Metropol hayatı her ne kadar dar mekanlarda

bedensel yakınlıklar sağlasa da, zihinsel uzaklığın arası gittikçe açılmaya başlamıştır

(Simmel, 2004:96).

145

1970’lerin Ankara’sında Yenişehir sosyal hayatın, iş yerlerinin, para ekonomisininin

ve eğlencenin merkezi, bu nedenle de görünme/görme mekanıydı. Kentin ilk merkezi

Ulus’un cazibesini kaybetmesiyle birlikte sosyal hayat Kızılay çevresinde birikmiş,

serbest liberal ekonominin etkileri olan ürün çeşitliği ve tüketim merkezleri bu

bölgeye yerleşmiştir. Tezkan Mağazası, Amoda, ABC, Gima, Büyük Mağaza,

Piknik, tostçular, sinemalar, cafeler Yenişehir’in ekonomik, sosyal ve kültürel

hayatının mekanlarıdır. 70’lerde Yenişehir, burjuva gündelik yaşantısı için tüketim

merkezi, büyük sermaye için iş merkezi ve gecekonduda yaşayanlar için diğerleriyle

aynı mekanı kullanabildiklerini hissettikleri yerdir. Romanın gecekonduda yaşayan

ve Kızılay’daki iyi giyimli jantil delikanlılarına öykünen kahramanı Ahmet’in

ağzından Kızılay’ın değişen yüzü şu şekilde aktarılır:

Ahmet şaştı. Bu tür işportacılar Ulus’ta bulunur. Bunlar da Kızılay’a aktılar. Eskiden Tezkan

mağazası da Ulus’taydı. Artık kendini bilen Ankaralılar alışverişi Kızılay’da yapıyor. Ucuz

ev nevalesi düzmeye meraklı memurlar bile. Hale değil, Gima’ya gidiyorlar artık ( 2001: 13).

Sevgi Soysal, burjuva, orta sınıf, gecekondulu ve sermayenin birbirlerinin gözünde

ne ifade ettiğini anlatmayı önemser. Mekandaki farklılık ve ötekini anlamak için bu

girişim önemlidir. Yenişehir burjuvazisi için orta sınıf görgüsü ve bilgisi az olandır,

orta sınıf kentli kentteki edepsizliğin, bozguncuğun faturasını gecekonduluya keser,

gecekondulular, kent kültürünü ve kentte yaşamanın adabını bilmemekle itham edilir,

sermaye sahipleri ise sadece parası olana itibar edendir, para kazanamamış herkes

hımbıl, tembel ve iş bilmeyendir çünkü. İkinci kuşak gecekondulular kent

merkezindeki şekilselliği görünümlerinde yaratmaya çalışırlar. İyi yerlerden

giyinebilmek, modayı takip etmek, Kızılay’ın iyi yerlerinde yemek yiyebilmek, flört

146

etmek diğerleriyle aynı mekanı paylaşmanın dışında kalitesi aynı olmasa da

görüntüde de eşitliği de sağlayacaktır.

Oysa yukarıda anlatılan “kendi olmayını, ötekini” tanımlama biçimi, Adorno ve

Horkheimer’ın da belirttiği gibi (1996) modern söylemin kendini dayandırdığı

kapitalist üretim biçiminin yarattığı sosyal uyumsuzluğun göstergesidir. Herşeyden

önce diğerinin tanımlanması, kendini tanımlamak üzerinden yapılır ve kaçınılmaz

olarak baskıcıdır. Öteki’ni tanımlayan özne, kendisi ve diğeri arasına sınır koyarken,

ötekinden beklenen “benzemek ya da terketmektir” Modern kentin çelişkilerinden

biri de budur. Kent bir yanıyla sürekli ötekini ve farkılıkları üreten bir mekanken, bir

yanıyla da farklılıkları bastırmaya, örtmeye çalışır:

Hatice Hanım delici bakışlar fırlattı dilenciye. Bunlar artık Kızılay’ın göbeğine bile

yerleştiler. Bu şehir iyicene zıvanadan çıkmıştı artık. “Ankara caddelerinde pırtıl insanlar

görünmezdi bir zamanlar” dedi kendi kendine (….) Dilenci kadına, bütün bu adam

olmayışlarımızın tek nedeni oymuşçasına baktı. Bakışının sertliği onu oralardan kaldırsın,

nerelere gitmesi gerekiyorsa oralara yollasın istedi. (2001: 42-43).

Sevgi Soysal için kentte belirli olan fiziksel sınırlar değil sosyolojik sınırlardır. Bu

tıpkı Simmel’in kentin kendine özgülüğünü mekansal olarak oluşmuş sosyolojik bir

kendilik’le açıklamasına benzer. Çünkü kent “sadece toplumsal farklılaşmanın,

karmaşık toplumsal ağların yoğunlaşma noktası değildir ayrıca kalabalıkların

mekanıdır”. Taşrada görülenle tam bir karşıtlık içinde, kent kayıtsızlık yaratır ve bu

kayıtsızlık sadece yakın çevreye değil, günlük etkileşim içinde karşılaşılan herkese

karşı olabilir (Simmel, 2004: 28). Bu kayıtsızlığı, metropol hayatının rutinlerine karşı

gösteremeyen kitle ise kent yaşantısına adapte olamamakla eleştirilir. Modern

147

kentlinin ne kent merkezindeki olay örüntülerine karşı gösterecek şaşkınlığı ne de

bunları izleyecek zamanı vardır:

(Güngör’ün) Kulağına itfaiye düdükleri geldi. Cama koştu garsonlar. İşte işe yaramaz boş

insanlar böyledir. Sokaktan bir cankurtaran, itfaiye arabası geçmeyegörsün, hemen durup

bakarlar. Bir yerde kanalizasyon çukuru mu açıldı mı başına üşüşüp seyrederler…Çünkü

yoktur önemli işleri, her şey, bütün olaylar dışlarındadır. Benim kimseyi seyredecek

zamanım yok (2001: 87).

Berman’a göre, geçmiş modernliklerin çoğu kendini unutuş yoluyla bulmuştu oysa

70’lerin modernliği kendini anımsayarak bulmak zorunluluğuyla karşı karşıyadır

(2000: 441). Çağdaş toplumun cesur bir yeni yaratma gücünü yitirdiği durakta

modernlik, 70’lerde geçmişle yüzyüze gelecektir. Soysal’ın yapmaya çalıştığı bu

yüzleşmedir aslında. Kahramanların kişisel tarihlerinin bu kadar detaylı anlatılmasını

bu çabaya yorabiliriz. Kentli önce kendi geçmişiyle yüzleşir çünkü kentteki davranış

örüntüleri, günlük hayat pratikleri kişisel geçmişlerden bağımsız değildir. Bu çaba

katı olan herşeyin buharlaştığı modernikte bugünün davranış biçimlerine bir dayanak

bulma amacındandır.

Kentin fiziksel yapısının sadece verili şehir planlarının ürünü olmadığını, kentlinin

mekanda bulunma ve mekanı kullanma biçimiyle şekillendiğini biliyoruz. Bu

bağlamda gündelik hayatın kısmi olarak aydınlatılması bile yabancılaşmayı

anlamaya yetebilir. Sevgi Soysal’ın gündelik hayatı anlatımı kent hayatında sıradan

bir günün tasviri değil, hergün karşılaşan hatta yanyana duran insanların birbirlerinin

hayatlarına karşı aldıkları mesafenin açığa çıkarılması girişimidir. Burada eleştirilen

ise, metropol hayatının nesneler ve insanlarla kurulan ilişkilerde derine inmeyen,

indirgemeci davranış biçimleri yaratmasıdır. Kentli değişikliklerde sarsılmamak ve

148

iç çelişkiler yaşamamak için kendini korumaya yönelik davranır. Mesafeli olmak,

rasyonel davranmak kentlinin metropol yaşamındaki üst bilincinin yönlendirdiği

davranış biçimleridir. Yenişehir sakinleri Sakarya’daki deliye, boyacı Necmi’ye,

şarkıcı Aysel’e, hatta aynı apartmanda oturdukları kapıcılarına, aynı evde

yaşadıkları gündelikçilerine karşı ilgisizdirler. Özellikle orta sınıf kentlinin sınırların

kaybolmasından duyduğu endişe ve kapıcıların ve gündelikçilerin geleneğin

sürekliliğini simgelemelerinden duydukları rahatsızlık bu mesafeyi derinleştirir.

Burada en trajik durum kapıcılarınkidir. Onlar hem “dışarıdakiler” diye tanımlanan

gecekondulularla göç kalıpları ve sınıf kökenleri de dahil olmak üzere birçok ortak

yöne sahiptir hem de yaşadıkları muhit nedeniyle bu insanlardan farklı hayatlarla

kuşatılmışlardır (Özyeğin, 2003: 62). Bir taraflarıyla geleneğin çözülmesini

engellemeye çalışırcasına ‘eskiyi sabitlerken’, bir yandan sürekli değişimin

merkezindedirler. Romanda, apartman sakinleri Kapıcı Mevlüt ve ailesinden

Yenişehir’de yaşamanın gerekliliklerine uymalarını bekler; Mevlüt için de Yenişehir’

de kapıcı olmak bir başarı, mücade ve bedel gerektirir. Karısının çamaşırları dışarı

asması, apartman kapısının eşiğinde oturması Yenişehir yaşamında kabul edilebilir

şeyler değildir:

Kızılay’da kapıcılık kolay mı? Sen ne bilcen kapıcılığı? Kalorifer kursunda millet birbirinin

ekmeğini elinden alacam diye ne işler çevirmedi. Bir kapıcılık bulmak için millet kaç para

veriyor? Hele böyle, Kızılay’da kapıcılık bulmak için milllet anasını satar. Kimbilir kaç

uğursuz göz dikmiştir bu kapıya. Senin gibi sütü bozuk yüzünden kapı dışarı edilmemin

duacısıdır kaç gavur. Kızılay bu Kızılay ! (Soysal, 2001: 277).

70’lerin Ankara’sı gecekondulaşmayla birlikte taşra hayatı ve modern kent hayatının

birbirine geçtiği bir kenttir. Yenişehir’in taşraları geri ve gelenekseli simgelerken, bu

149

iki yaşayışın birbiriyle karşılaştığı anlarda çelişkiler büyümektedir. Altındağ, Hacı

Bayram, Samanapazarı‘da süregelen hayat Yenişehir’den farklıdır. Buradaki insanlar

mağazalarda ne yapacağını bilemeyen, farklılıkları sıradanlaştırmamış, illegal olana

aşina olandır. Ankara steril ve homojen değildir hatta hiç de olamamıştır.

Çingeneler, yankesiciler, işportacılar kent merkezindedir. Kamusal alan bu çelişkileri

gözden uzaklaştıracak şekilde düzenlense hatta kentli özel alanlarında daha çok vakit

geçirse de kent merkezi, bu insanların varlıklarını saklayamaz. Soysal’ın yazdığı

Ankara, “modern kent farklılıkların biraraya geldiği mekandır” tanımlamasına

koşuttur. Ama bu ifadenin tamamlayıcı kısmı kentlinin aldırmazlığıdır. Roman

Yenişehir’de devrilen bir kavak ağacının üzerinden bir kent ve kentli tipolojisi çizer.

Kavak ağacı bir metafor olarak kayıtsızlığın göstergesidir. Ali, Olcay ve Doğan

üzerinden yaratılmaya çalışılan duyarlılık hissi ise kuvvetli değildir.

Buraya kadar romanı, vurgu noktası Ankara ve Ankara’daki değişiklikler olan bir

biçimde analiz etmeye çalıştık. Ancak Yenişehir’de Bir Öğle Vakti her şeyden önce

12 Mart sonrası yayınlanmış bir romandır. Dolayısıyla, bu dönemin tipik

romanlarında görüleceği gibi toplumsal gerçekliğin egemen olduğu izler ve Türkiye

solundaki tartışmaları açığa çıkarma çabası taşır. Bu nedenle Soysal, Ali, Doğan ve

Olcay cephesindeki iç ve dış konuşmalarla, farklı sınıflardan gelmiş bu gençlere

söylettirdikleriyle, kentin parçası olduğu süreci anlamamızı kolaylaştırır.

150

2. Kentin Çelişkileri

a) Umut Kentten Hayal Kırıklığı Kente

Ankara ve modernlik ilişkisinin edebiyata yansıyan yüzünde belirgin bir değişimin

görüldüğü 70’li yıllarda dikkat çeken bir diğer isim de Adalet Ağaoğlu’dur.

Ağaoğlu’nun, Cumhuriyet modernleşmesinin vaat ettikleri ve mevcut gerçeklik

arasındaki çelişkiyi açığa çıkarma çabasının sonucu olan Ölmeye Yatmak romanı, bir

yandan Cumhuriyet modernleşmesinin yanılsamalarını ortaya koyarken, diğer

yandan da Ankara’yı tarihiyle hesaplaştırır.

Ölmeye Yatmak, romanın kahramanı Aysel’in Ankara’da sabahın dördü ile tanyeri

arasında yaptığı birkaç saatlik yürüşünün romanıdır. Aysel’in, Anıtkabir’e,

Güvenpark’a bakan bir otel odasında tarihiyle, kimliğiyle özdeşleştiği bu kentle

birlikte kendinin de silkelenişin romanı. Ağaoğlu romanını “iyicil bir anne gibi her

karanlık gecede ‘sabah olunca…sabah olunca’ diyerek çocuğunu avutmuş olan

Ankara’nın umuduna artık inanmadığı” için yazdığını söyler (2000: 337). Ankara’nın

üzerindeki hale kalkmış, umutlar tükeneli çok olmuştur. Ankara’yı yaratanlar ve

Ankara’nın yarattıkları karşı karşıyadır artık.

Ağaoğlu, 1938-1968 arası Ankara’sını ve bir hesaplaşmayı anlatır. Anlattığı sadece

romanın kahramanı Aysel’in iç hesaplaşması değildir. Ankara’nın da ruhu, ülküsü

ve coğrafyasıyla hesaplaşma zamanı gelmiştir (Ağaoğlu, 2000: 337). Ankara’nın,

ruhlarda, bedenlerde yarattığı umut, baskı ve hayalkırıklığı günışığına çıkarılacaktır.

151

Ağaoğlu’nun Aysel ve Ankara arasında kurduğu ilişki önemlidir çünkü Aysel’den ve

dahil olduğu kuşaktan -tıpkı Ankara’dan olduğu gibi- modernliğin simgesi ve

taşıyıcı olmaları beklenmektedir. Oysa ki, görüntülerde ve algılarda yaratılmaya

çalışılan modenlik bir yanıyla özgür bireyler yaratmaya çalışırken bir tarafıyla da

özgürlüklere ket vurmuştur. Cumhuriyet’in beklentilerini bilimsellik, görev bilinci,

aydın kimliği ve iyi eş olarak karşılamaya çalışan Aysel, kendini sürekli kuşatan

beklentiler ağından kurtulmaya çalıştığı anda yaşamındaki yanılsamayı farkeder.

Atasü’nün belirttiği gibi, romanda karşımıza çıkan bu yanılsama Cumhuriyet’in

kadın özgürlüğüdür (2003: 27). Atasü’nün tespiti yerinde olmakla birlikte romanda

farkedilen tek yanılsamanın bu olmadığını söyleyebiliriz. Aysel’in kendini

şekillendirdiği, olgunlaştığı kent Ankara da Cumhuriyet’in yanılsamalarından biri

olacaktır.

Ağaoğlu, bilinçli olarak Ankara mitini ve Ankara’nın “sabah olunca ” avuntusunu

kırmaya çalışır. Bu çaba romanın gerçekliğini pekiştirmek için kullanılan gazete

küpürleriyle de desteklenir. Ankara’daki sosyal hayatın değişiminin, CHF’nın

icraatlarının, İkinci Dünya Savaşı’nın Türk ekonomik ve siyasi hayatına etkilerinin,

27 Mayıs Müdahelesinin, faşist ve sosyalist hareketlerin; kısaca tarihsel ve toplumsal

değişikliklerin Ankara’yı nasıl etkilediği romanın yapısını belirler. Böylelikle

Ağaoğlu, modernliğin ikili yapısını ihmal ederek sürekli ilerleme vaat eden

Cumhuriyet dönemi modernleşmesini de eleştirir.

Cumhuriyet dönemi modernleşmesi toplumun iç dinamiklerinin kendiliğinden

değişimine fırsat vermeyen, katalizör bir modernleşme olduğu için halkın eğitilmesi

prensibinin modernliğin söyleminde önemli bir yere sahip olduğunu önceki bölümde

152

belirtmiştik. Ağaoğlu, taşrada öğretmenlik yapan Dündar Bey üzerinden

Cumhuriyet’in 30’lu yılların sonu ve 40’ların başında yaşadığı, yarattığı modernliğin

taşradaki uyumsuzluğunu, “Ulusun babası, aşkın özne Atatürk’ün” ve devletin

kutsallığının cumhuriyetle neredeyse aynı yıllarda doğan çocuklardaki algısını, bu

kuşağın taşralılık ve modern olmak arasındaki arada kalışlarını anlatır. Taşradaki

modernliği anlatırken Ulus gazetesinin önemini vurgular. Gazete, ulus kimliğinin

inşası sürecinde inkılapların yerleşmesi, devlet ve halk arasında köprü işlevi görmesi

ve halk terbiyesinde öncü olması açısından taşradaki aydın için önemli bir referans

ve dayanaktır. Dündar öğretmen için Ulus gazetesi, aynı mekanlarda olmasalar da

Ankara’dakilerle aynı ülküye baş koymanın, bir aidiyet kazanmanın sembolü ve

modern hayatla kurduğu bağdır. Çünkü taşrada modern hayatın izleri henüz

görülmemektedir ama Ankara’ya dair her anlatı taşradaki umutları beslemeye devam

eder.

Ağaoğlu’nun 1938 Ankara’sını anlatan tasvirleri sadece kentin fiziksel gelişimini

değil, sosyal yaşantının da değişimini anlatır. ‘1938’de Çubuk Barajı açılalı iki yıl

olmuş, Gençlik Parkı’nın inşası başlamış, Cebeci Yenidoğan bahçe sineması, Yeni ve

Halk sinemaları ile Ankara’daki sosyal hayat canlanmaya başlamıştır. Vehbi Koç o

yıllarda Ulus Meydanı’nda kömür satmakta, Ankara Halkevi sporcuları köydeki

gençleri aydınlatmak için Ankara köylerine gitmekte, Ankara’da yeni radyo

istasyonu açılmaktadır. Ankara Halk Bankası da gene aynı yıl kurulmuştur. Atatürk

öldüğünde Halkevlerinin bütün ışıkları yanmıştır. Aysel teyzesigilin yanında

İsmetpaşa mahallesinde derme çatma bir evde yaşamaktadır. Eniştesi ertesi yıl terfi

aldığında Işıklar Mahallesi’ne taşınacaklar, Yenişehir’de eski Bomonti’de

gardenparty’lere gitmeye başlayacaklardır’ (Ağaoğlu, 2002: 28-71).

153

30’ların sonunda Ankara’da hızlı inşa faaliyetleri ve Jansen planının etkileri

görülmekteydi. Jansen Planı Howard’ın Bahçe şehir tasarısının etkisinde eski şehir

yapılarının aşılması ve yeni kentlerin insanlığı geliştirici ögelerle inşa edilmesi

gerektiğini savunan bir plandı. Jansen Planı’yla kentli yaşadığı mekanda kırın

dinginliğini hatırlatan yeşil öğelerle doyrulmaya çalışılıyor, sosyal yaşamı

renklendirecek alanlar yaratılıyor, türdeş sınıflardan gelen insanları biraraya getiren

yerleşim alanları oluşturularak düzen sağlanıyordu. 30’ların sonunda ve 40’ların

başında genellikle üst düzey memurların gittiği yerlerin dışında, diğerlerinin de kent

hayatını yaşayabileceği kamusal alanlar yaratılmıştı. Bomonti, Güven Park, Halkevi

sergiler, temsiller, spor faaliyetleriyle Ankaralılara modern kent yaşamının

aktivelerini sunuyordu.

Aynı yılllarda şehrin gelişme yönü Çankaya’ya doğru kaymaya başlamıştır. Ağaoğlu

bu değişimden bahsederken Atatürk Bulvarı’nı, kapanamayan yara Kızılay

Meydanı’nı örten bir bir flastere benzetir:

Atatürk Bulvarı bir zamanlar Ulus Meydanı’ndan kalkar Çankaya’ya dayanırdı. Şimdi

baksak, Çankaya’dan kalkıp Ulus Meydanı’na saplanmış gibidir. Renkli reklam dörtgenleri,

çeşitli yanar dönerler, kente tepeden bakan güzel perdeli ve güzel balkonlu, balkonlarında

mevsim çiçekleri açan ve kışları henüz yoğun kömür isinin dışında kalan, dörtbir iklim ve bin

bir beğeninin şekillendirdiği yapıların orta yerindeki bu flaster, bir türlü kapanmayan yara

durumundaki Kızılay Meydanı’nı örter (2002: 88).

Bu benzetme kentin gelişimini anlamak açısından önemlidir. Berman’nın bulvarların

yaraları sarmadığı benzetmesini hatırlatan flaster imgesi, kentin yarasını açarak

merkeze çok yakın yerlerde yaşanan başka hayatların anlatımıyla anlam kazanır.

Kentte olmanın bedelini en ağır ödeyen, okumak için çalışmak zorunda olan,

154

yoksullukları en derin, Kızılay’da en yabancı, Ulus’ta en kendi gibi olanların

hayatları. Ankara’nın “yeraltı insanları” Ankara’nın anti tezini anlatır. Devlet

tarafından rasyonel yöntem ve fikirlerlerle geliştirilmeye çalışılan ve geçmişin

geriliğinden uzak tutulan Kızılay’a karşı, Hergele Meydanı geleneksel malların,

taşradan gelen otobüslerin, aşevlerinin, üstlerine modern kıyafetlerini geçirememiş

olanların mekanıdır. Meydan’ın anlatıcısı Ali’dir. Bütün yoksulluğuna rağmen kente

okumaya gelmiştir; Dündar öğretmene ve Atatürk’e mahçup olmamak için herşeye

rağmen okumak zorundadır. Ali’nin kişisel başarısı sanki rejimin başarısıyla

özdeşleştirilir. Radyo’nun açtığı sınavı kazandığında başarı hikayesi Ulus gazetesine

yansıyacak, köylü Ali’nin hikayesi ibret olarak sunulacaktır.

Ağaoğlu, Atatürk’e karşı sorumluluklarını vicdani sorumluluklarından daha yoğun

hisseden bu nesli anlatırken, Cumhuriyet modernleşmesinin ruhlarda yarattığı ağırlığı

ve bu duygunun zamanla nasıl çözüldüğünü de aktarır. Ankara büyüsünün de yavaş

yavaş bittiği bu yıllar 40’ların başıdır. İkinci Dünya Savaşı’nın sürdüğü bu yıllarda

devlet savaşa girmemekle birlikte ordunun beslenmesi ve donatımı için ulusal

bütçede önemli bir pay ayırınca, halkın yaşadığı yoksulluk yönetime karşı duyulan

güven ve inancı kırmıştır. Milli Korunma Kanunu’nuyla ürünlere el koyma, fiyatları

saptama hatta zorunlu çalışma yükümlülüğü gelmiş, devlet geniş yetkiler

kazanmıştır. Bütün bu sıkı uygulamalar sabit ve dar gelirliler üzerinde ağır baskılar

yaratırken, büyük çiftçiler, ithalatçılar ve tüccarlar bu durumu istismar ederek büyük

kazançlar sağlamıştı (Zürcher, 1999: 289). Ağaoğlu, devletin bu tutumunun, kentin

küçük insanlarında -Ali gibi-oluşturduğu tepkiyi de başarıyla aktarır: Güçlü olan

güçsüzü ezecekmiş, ezilmeyeceğim işte (2002: 133).

155

İkinci Dünya Savaşı’nın ekonomik yıkımları dışında düşünsel alanda ivmelenen

milliyetçi ve sosyalist hareketlerden de romanda ağırlıkla bahsedilir. Ağaoğlu’nun,

devletin modernleşme projesi ve bu fikirlerin oluşum ve radikalleşme aşamaları

arasındaki bağlantıyı başarıyla kurduğunu söyleyebiliriz. Öyle ki, romanın anti

modern diyebileceğimiz Türkçü karakteri İlhan’ın, Türklüğü unutturduğu, babasına

mal kaçırdığı yaftasını yakıştırdığı, ahlakı bozduğu, ikiyüzlü davrandığı için devlete

duyduğu öfke modernleşme söylemi üzerinden okunabilir. Batılılık ve Türklük

İlhan’ın dış konuşmalarında çarpışır. “Bu memlekete sahip çıkmalıyız aslanım.

Ahlak bozuldu” (2002: 143), ya da “başımızdakileri sevip, saymalıymışız!

Niyeymiş? Memleketimizi savaşa sokmamışlar da ondanmış. Vay vay… Türklüğün

şanı, şerefi öldü mü yani?” (2002: 192) gibi.

Ağaoğlu, romanın söylemini politik düzlemdeki gelişmelerin desteğiyle kurarken,

kamusal alanın kullanımı ve devletin müdahele biçimlerini anlamak açısından da

önemli referanslar gösterir. Halkevi’ni basma girişimi ve polisin müdahelesi, gazete

küpüründen romana aktarılan Ulus Meydanı’nda toplanan öğrencilerin “Kahrolsun

Kızıllar” diyerek attığı sloganlar (2002: 222), devletin kamusal alandaki kontrolünün

eskiye oranla azalmasını ve kamusal alanın resmi ideolojinin imlerinin bulunduğu

erken Cumhuriyet dönemindeki tarifinden sapmaya başlayamasını anlatır.

Parla, Ağaoğlu’nun ‘tarihi yapan el seni da yaptı’ görüşüne sadık kalarak insanların

da toplumlar gibi ideolojik akımlardan etkilenerek şekillendiğini ispat etmeye

çalıştığını belirtir ve Ağaoğlu’nun “seçtiği zaman dilimlerinde kişisel ve toplumsal

krizleri örtüştürerek” bu görüşü gerekçelendirdiğini söyler (2000: 306). Toplumun ve

kişiliklerin oluşumunda krizlerin etkileri kimlik, özgürlük, bastırılma ve direnme

156

arasında sıkışıp kalan Aysel üzerinden anlatılır. Aysel’in şimdi’de yaşadığı anın arka

planı geçmişiyle anlamlandırılmıştır. Cumhuriyet kadını Aysel kimliğinin, sadece

Aysel olan kimliği üzerindeki baskısı, Aysel’in cinsel özgürlüğünü sorguladığı ve

bunu yaşadığı anda, ertesinde ölmeye yatacak kadar ağır ve neredeyse örnek

vatandaşlığa ihanet etmiş gibi irrasyonel bir suçluluk duygusu yaratır. Ağaoğlu,

zamansal paronamanın genişliğinde bu duygunun nedenlerini açığa çıkarmıştır.

Koştum, koştum...Neredeyse yoruldum. Neredeyse bir köşede oturmak dönemi. Neredeyse...

Ama daha vatan...Kurtarmak, yüceltmek, öğrenmek, öğretmek, koşmak daha....Daha

uygarlaşmak...Batı...Az gelişmiş...Çok gelişmiş...Gelişmekte olan yani...Daha

kurtarmak...Kurtarmak.... (2002: 269).

Ölmeye Yatmak, sadece Cumhuriyet modernleşmesinin eleştirisini yaptığı için değil

anlatım tekniği, sıçrayışları ve anlatıcının çok sesli olması nedeniyle de modern bir

romandır. Kentin sokaklarında toplumsal ve politik fragmanlar, sokaktaki insanın iç

yaşamından fragmanlar ve bunlar arasında karmaşık ileri ve geri gidişler Ankara’yla

hesaplaşan yazar için Ankara’nın başdöndürücülüğünü anlatma biçimidir

b) Bir Fonksiyon Olarak Ankara

Modernlik ve Ankara ilişkisindeki söylemsel kırılmanın devamı, Ağaoğu’nun bir

diğer romanı Bir Düğün Gecesi’nde de görülür. Roman nihai olarak, Ölmeye

Yatmak’tan tanıdığımız karakterlerin 12 Mart’tan nasıl etkilediğini anlatır. Burada

dikkatleri çeken bir diğer özellik ise Ankara’nın ‘bir fonksiyon olarak’ romandaki

varlığıdır. Bir kentin fonsiyon olarak var olmasıyla kastedilen ise, Ankara’nın

romandaki yerinin Ankara imajından ya da Ankara’nın modernleşme sürecinde

157

simgelediği şeylerden bağımsız olarak, sadece bir kent olarak var olmasından

kaynaklanmaktadır.

Ağaoğlu, Dar Zamanlar üçlemesinin ikinci kitabında 12 Mart’ın etkisiyle toplumsal

çözülüşün hızlanmasının yalnız ve kayıtsız bireyler üzerindeki etkisini anlatmaya

soyunur. Roman gerçekçi çözümlemeleriyle ve Ölmeye Yatmak’tan aşina olduğumuz

sorgulayıcı tekniğiyle yaşanan sürecin nedenselliğini ortaya koyar. Fethi Naci bu

yüzden, Ağaoğlu’nun, 12 Mart’a duygusalıktan kurtularak bakabilmeyi başardığını

ve Gramsi’nin “gerçek her zaman devrimcidir.”ilkesine yaklaştığını belirtir (1998:

340). Naci’nin yorumu abartılı olmakla birlikte, Ağaoğlu’nun mevcut durumun

bütün olumsuzluğuna rağmen yaratmaya çalıştığı umut, çizdiği tablodaki

temelsizliğe rağmen dikkat çekicidir.

Ölmeye Yatmak, Aysel’in intiharla özgürleşemeyeceğini farketmesiyle bitmişti. Bir

Düğün Gecesi ise, Aysel’in kardeşi Tezel’in “intihar etmeyeceksek içelim bari!”

cümlesiyle başlar (2002: 7). Değerlerini yitirmiş sanatçı Tezel, sürekli kendiyle

hesaplaşan aydın Ömer, düğüne gelmese de kahramanların iç konuşmalarında

varlığını sürekli hissettiren Aysel, emekli subay Ertürk, işbilir İlhan, devrimci

Tuncer, sınıf değiştirememekten rahatsızlık duyan Ayşen 1971 darbesine neden olan

olayları ve sonrasında yaşanan çöküntüyü anlamamızı sağlayan karakterlerdir. Ancak

roman, çoklu karakter yapısına rağmen aslında üç kişi üzerinden anlatılır: Ayşen,

Tezel ve Ömer. Üçünün de ortak özelliği solcu hareketten dışlanmış olmalarıdır.

Modern kent bulvarda görmeye alışkın olduğumuz farklılıları bu sefer Ankara

Anadolu Kulüp’te buluşturmuştur. Birarada olma nedenleri davetli oldukları düğün

olsa da, birbirine diş bileyen, birbirlerinin varlıklarından rahatsız olan kentliler aynı

158

mekandadır. Ağaoğlu, bir düğün tablosu içinde bize 70’lerin Türkiyesi’nin resmini

çizmekle birlikte, düğünü de ordu ve sermayenin işbirliğinin sembolü olarak

gösterir. 12 Mart’ın sürgüncü Tümgerenal’inin oğlu Ercan ve avukat, arsa

spekülatörü yabancı bir motor firmasının Türkiye temsilcisi İlhan’ın kızı Ayşen’in

düğünü. Aslında İlhan için bu evlilik vefa borcundan kaynaklı bir zorunluluk gibidir

çünkü gözaltına alındığında kızını kurtaran kişi Tümgeneraldir.

Ağaoğlu, modern bireyin yalnızlığının ve parçalanmışlığının etkilerini anlatır.

Ancak bu durumun bir yazgı olmadığı, nesnel koşulların sonucu olarak doğduğu

vurgusunu yapmayı da ihmal etmez. Örneğin, kahramanlarının her sözünü, her

davranışını nedenselleştirir. Tezel, Ayşen ve Ömer’in güven eksikliği ve paranoid

derecede kişiliklerine işlemiş kuşkunun etkisinde kaldıkları, bu nedenle tavır

aldıkları ve umutsuzluğa düştükleri açıktır. Çünkü, Ayşen içinde olmak istediği solcu

hareketten gözaltındayken kurtarıldığı için dışlanır, Profesör Ömer’in gözaltı sonrası

serbet bırakılması sol çevrelerce kuşkuyla karşılanır, Tezel resimlerinde işçi figürleri

kullanmadığı için iki devrimci gencin hışımına uğrar. Yaşanan olaylar ne kadar

modern zamanlara özgüyse, karakterlerin verdikleri tepkiler de öyledir. Ayşen

yalnızlığının intikamını evlenerek alır, Ömer ilerici ve bilimci aydın kimliğini tek

eder, Tezer nihilist bir tavırla inancını yitirir. Ağaoğlu, devrimci hareketin eleştirdiği

sanat ve bilimi değil, Tezer, Ayşen ve Ömer’in karşılaştıkları durumlar üzerinden

devrimci hareketin bizzat kendisini eleştirir. Ancak Ağaoğlu, bütün sol hareketi

kapsayan bir eleştiri değil, solcu gençlik hareketinin bilim, sanat ve bazı değerler

arasında kurdukları yanlış ilişki üzerinde duran bir eleştiri yapar. Bu eleştiriler

kahramanların yalnızlıklarında ve öfkelerinde gizlidir. Örneğin Ayşen, acısını ve

mutsuzluğunu şu şekilde dile getirir:

159

‘Ben’ demeyi unutmayacak mıydık? ‘Ben’ yok, ‘Biz’ var: Pis burjuva kızı! Unutamazmısın

ikide bir ben demeyi. Unuttum işte Gül. Söze sık sık “Çocuklar ben...diye başladığım için,

beni sürekli azarlayıp durmuş olan bütün arkadaşlarıma selam söyle. “Ayşen ‘biz’ olmuş” de

(...) Artık hiç “Çocuklar ben...” demeyeceğim. Hep biz. Bizm arabamız, bizim buzdolabımız,

bizim salonumuz, bizim maunlarımız(...) Bizim gecelerimiz...Gecelerimiz bizim...Bizim

sevgisizliklerimiz....Bizim sevgisizliklerimiz (2002: 240).

Görüldüğü gibi romanın belirgin vurgusu bireylerin yalnızlığıdır. Bu nedenle

Ağaoğlu roman boyunca, ‘biz’ içinde eritilmeye çalışılan bireyin, onurunu ve

kişiliğine sahip çıkarak ‘biz’e karşı ‘ben’i öne çıkaran hallerini sunar. Ayrıca,

romanda öne çıkan diğer temalar iletişimsizlik ve görünen ile gerçeklik arasındaki

karşıtlıktır (Moran, 2002: 45). İletişim eksikliğini romanda iç konuşma tekniğiyle

anlayabiliriz. Romanda neredeyse hiç bir söz muhatabına gitmez, söyleyenin

beyninden geçer ve beyninde kalır. Gerçeklik ve var olan arasındaki karşıtlığın en net

görüldüğü örnek ise bizzat düğündür çünkü iç konuşmalar bu düğünün iki yüzlü,

mutsuz bir düğün olduğunu açığa çıkarır.

Roman, Aysel’in garip bir biçimde gözaltına alınışını aktardığı cümlelerde, yarattığı

umutsuzluğun dozunu da giderek arttırır. Ama ilerleyen sayfalarda, Ağaoğlu birden

sanki onca şeyi yazmamış gibi, bir umut, bir kapı yaratmaya çalışır. Berna Moran’ın

bu noktadaki sorusu da anlamlıdır. “Acaba düğün süresince yavaş yavaş oluşan

karamsar tablo tam tamamlanmışken birdenbire bu sıcak renklerin tabloya

eklenmesini haklı gösterecek yeterli neden var mı?” (2002: 46). Moran sorduğu

soruya cevap da verir. Yaratılan umut kıpırtıları yeterli değildir. Ama burada

Ağaoğlu’nun modern bir tavır takındığını söylemek gerekir. Modernlik, bu umudu

yaratmazsa, kendi benliğinden uzaklaşır, yıkıcı olmaya devam eder. Bu nedenle belki

de tez boyunca söylemeye çalıştığımız, modern olmanın çelişkisi ya da modern

160

olmanın anlamı her şeye rağmen “yeniyi yaratma gücü ve umudunu”

kaybetmemekten kaynaklanmaktadır.

.

IV. “Öteki” Ankara: Oğuz Atay’ın Ankara’sı

Şimdiye kadar ele alınan romanların ortak noktaları, modernlikle birlikte değişen

Ankara’yı, Ankara’nın nasıl algılandığını yansıtma başarıları ve modernlik

söylemindeki kırılmaları temsil etme becerileridir. Bu romanlar içinde, anlatım tarzı

ve kurgusu en ilginç, modernlik eleştirisi en parodik, Ankara anlatısı da en ironik

olan kuşkusuz Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar’ıdır.

Oğuz Atay, Türk modernleşmesinin bireysel ve toplumsal özerkliği kısıtlayıcılığını,

Batılılışma deneyiminin uyumsuzluklarını referans göstererek anlatan, kültürel

farklılaşma ve ayrışma içinden bütünlüğü yeniden üretmekle değil bilakis “özerkliği

ve kendiliğindenliği olan bireyi bir varoluş biçimi olarak yeniden yaratmakla”

ilgilenen bir yazar (Ertuğrul, 2003: 91). Bu bağlamda, Atay’ın modernlikle ilgili

anlatımlarının farklılığı, toplumsal ve kültürel yekparelik kurgusunu kırmasından,

bireysel özerkliği ve yaratıcılığı sınırlayan Türk modernleşme deneyimini,

Batılılışmanın yarattığı kompleks ve uyumsuzlukların göstergelerine odaklanak

eleştirmesinden kaynaklanmaktadır. Ancak bu eleştiriler, bazı noktalarda nihilizme

varan topyekun bir reddiyeye dönüşse de, bazı noktalarda zekice kurgulamış bir alayı

arkasına alsa da, ‘yaşanacak başka dünya yok’ kabullenmesine neden olabilmektedir.

Atay, Tutunamayanlar’da Cumhuriyet tarihini neredeyse topa tutar. Eğitim,

bürokrasi, aile ilişkileri, kentli aydın sürekli eleştirilir. Ancak okuyucu, okuduğu her

161

satırda sanki Atay’ın tebessümünü görür, kahkahasını duyar gibidir. Bu nedenle

Yalçınkaya, Atay’ın “okurun kendisine doğru attığı her adımı bir alayla, bir

kahkahayla karşılamaya ve bir anda içini boşaltmaya hazır” olduğunu söyler (2000:

246). Aslında Tutunamayanlar’ın handikapı da burada başlar. Her eleştirinin

gülümsemeyle maskelenmesi, eleştirenin haklılığı ve doğruluğunu talileştirirken,

‘eleştirilenin kurallarına göre davranan eleştiren’ görüntüsü yaratır. Bu tespiti

somutlaştırmak için, Atay’ın kuru, sıkıcı ama en fazla hantal bürokrasisiyle

tanımladığı Ankara anlatısına atıfta bulunmak gerekir.

Bütün memurlar gazetelerini okuyorlardı, çaylarını içiyorlardı, masalarını düzeltiyorlardı,

ceket çıkarma talimatı henüz gelmediğinden ceketleriyle oturuyorlardı. (…) Hademeler,

kapıların önünde iş sahiplerinin evraklarını masadan masaya odadan odaya taşımak için

bahşişlerini bekliyorlardı.(…) Daire, o battal kütle, yavaş yavaş geriniyor, uyanıyordu (1994:

295).

“Şükrü Efendi! Bana bir çay getir.” Evet, ne istiyordunuz? Şimdiye kadar söylediklerini

dinlemedim; çünkü çay içmemi beklemedin; bu nedenle baştan anlatman gerekiyor, demek

istiyor. Ne kadar özlü konuşuyor değil mi? Ayrıca öksürmenin yararı dokunmadı: beni genç

gördü. İlk sözlerle baştan savmak istiyor. Sanıyor ki ilk sözü bana söyletmekle: ‘Evrakın

sizde olduğunu söylediler gibi yanlış bir cümleyle başlayacağım ve beni en aşağı, iki oda

kadar öteye savuracak. Belirsiz başlangıçlardan yararlanmak istiyor. Bu kanlı savaş dışarıdan

hiç belli olmuyor değil mi? (1994: 297-298).

Öncelikle Atay’ın Ankara’sı, bürokrasiyle özdeşleşmiştir. Kentin sadece idari

yönüyle öne çıkması bir yana, alıntılardan anlaşıldığı gibi, kentte, devlet katında iş

yapma ve yaptırma biçimi de olabildiğine komik, hatta trajikomiktir. Ama Turgut

Özben’in Ankara bürokrasisiyle ilgili bu düşünceleri, eleştirdiği bu işleyişin parçası

olmasını, hatta bu işleyişe ayak uydurmasını engellememektedir. Yalçınkaya, Turgut

Özben’in bu tutumunda “konformizm” olduğunu belirtirken, her şeyin

komikleştirildiği romanda, komikliğin gücünü belirli bir doğrudan alamamasının

162

yarattığı “verili duruma uyum sağlama zorunluluğunun” altını çizer (2000: 146).

Yukarıda “romanın handikapı” atfıyla kastedilen de bu durumdur. Atay için,

eleştirilen bu dünya dışında bir dünya yoktur. Belge, “Tutunamayanlar’da küçük

burjuva dünyamız, değerleri, ülküleri, özlemleri, davranıış ve düşünce tarzıyla zekice

alaya alınıyor. Ne var ki bu dünya var olan ve mümkün olan tek dünya gibi

korunuyor” (1998: 208) saptamasıyla, söylemeye çalıştığımız şeyi pekiştirmektedir.

Oğuz Atay’ın modernlik söyleminde yarattığı kırılma da budur. Ağaoğlu’nun Bir

Düğün Gecesi’nde Tezel’i çıldırmanın eşiğinden kurtarıp hayata döndürme çabası,

yani ‘yaşanacak başka bir dünyaya’ olan inancı, Atay’da Selim Işık’ın intihar ederek,

Turgut Özben’in de kayıplara karışarak kurtulmaya çalıştığı ‘yaşanacak bir tek

dünya’ olduğu düşüncesine dönüşür.

V. Yükseliş ve Düşüş

1. Yılgın Modernlik

70’li yılların sonunda, Ankara’nın edebi metinlerdeki anlamında gerçek anlamda bir

solgunluk, ümitsizlik ve yılgınlık hakimdir. Sadece kentin değişen imajından

kaynaklanmayan bu durum, bu yıllarda modernliğin yeniyi yaratma gücündeki

ümitsizlikten bağımsız değildir. Bu noktada modern bir tutum alarak, mevcut

durumu yorumlamak ve yapıcı bir yeninin peşinden gitmek yerine, ruhlarda yaratılan

ümitsizliği pekiştirmek, şimdiye kadar verilen mücadeleyi başarısız olduğu hükmüne

hapsetmek edebiyatta da haleflerini bulmuştur. Bu yılgın tutumu Türk edebiyatında

okuyucuya taşıyanlardan biri de Ayla Kutlu’dur. Çünkü Ayla Kutlu, anlatım biçimi

nedeniyle dönemin modernlik analizinde farklı bir algılayışı simgeler. Sevgi

163

Soysal’da kent insanın parçalamışlığına rağmen içinde taşıdığı değiştirme gücü ya da

Adalet Ağaoğlu’nun nedenselci çözümlemelerinin yarattığı umut, Ayla Kutlu’da

yerle bir olmuş, yılgın bir kabullenişe dönüşür. Yazarın Kaçış romanı, hem

Ankara’yı, hem de bu özellikleri yansıtan bir roman olması nedeniyle önemli bir

kaynaktır. Kaçış, 1979’da basılmıştır, 27 Mayıs öncesi Türkiye’sini anlatır. Düşünce

ve eylem üzerinde devletin ağır kontrolü, bürokrasinin yarattığı güvensizlik ve

çaresizliğin izlekleri romanda görülür.

27 Mayıs’ı hazırlayan süreçten kısaca bahsetmek romanı, modernlik tartışmalarında

nereye yerleştireceğimizi anlamamıza yardımcı olabilir. 1950-1960 dönemi siyasal

modernliğin gelişimi açısından önemli bir aralıktır. Çok partili hayata geçiş kararının

Cumhuriyetin meşruiyet söylemindeki çelişkiden güç almasıyla birlikte, bu dönemde

demokrasi söylemi öne çıkmış ve siyasal modernleşmenin bir adım daha ileri gitmesi

sağlanmıştır. İki partili bir rejimde seçimlerin gerçek bir anlam ifade etmesiyle

birlikte devletin toplumsal tabanı güçlenirken, iktidar partisinin sivil ve askeri

bürokrasi ile olan gerilimi devletin iç bütünlüğünün zayıflamasına neden olmuştur.

Bu gerginlik, demokrasinin özgürlükler rejimi olarak algılanmasını önleyerek,

çoğunluktan güç alan iktidarın muhalelefeti futursuzca baskılamasına ve

politikalarını çoğunluğun desteğini aldıkları söylemiyle meşrulaştırmasını sağlamıştır

(Özkazanç, 1998: 156). DP iktidarının Kemalist modernleşme projesinden siyasal ve

ekonomik alandaki radikal kopuşunun kent mekanındaki izleri, Cumhuriyet

kamusallığının dönüşümü, girişimci sermayenin kente hızla yerleşmesi, dini ve

geleneksel olanın temsiline verilen önemle hissedilmiştir.

164

Kaçış, toplumsal ve politik hayattaki bu değişimlerin anlatıldığı bir Ankara romanı;

kentli burjuva aydınının, baskıcı DP iktidarına karşı aldığı tavrın, hatalarını arayan;

ancak -trajik bir biçimde- yanlış sonuçlara varan ve neden yılgın olduğunu

düşündüğümüzü doğrulayarak yaşanan anı iyi değerlendiremeyen bir roman.

Romanın kahramanı Üstün -Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Toplumsal Ekonomi

asistanı- araştırma yaptığı Paris’ten, geldiğinde tutuklanacağını bile bile, Türkiye’ye

döner. Hava alanına iner inmez de tutuklanır ve Ankara’ya gönderilir. Ayla Kutlu

satır satır herkesin potansiyel suçlu olabileceğini düşünen iktidarın uygulamalarını

anlatır. Ankara mitinin bir kabusa dönüştüğü yıllardır bu yıllar. Dünyevi, rasyonel,

bilimsel, ilerici olanın simgesi Ankara, zamanın çizgiselliğine rağmen geriye

gitmektedir. Modenliğin kendi gelişimini sağlamak için kaos, kriz ve düşman

yaratabilme potansiyeli, bu dönemde düşmanını komünizm olarak belirlemiştir.

Türkiye için de durum farklı değildir.

Ayla Kutlu, Ankara’nın kendi coğrafyasından uzaklaştığı, Ankaradakiler ve diğerleri

diye bahsedeceğimiz bir dönemin yaşandığına dikkatleri çeker. Üstün’ün

tutuklandığı an polis memuruyla arasında geçen dialog bu ayırıma örnektir:

- Bir yıldır yurtdışında olduğumu biliyorsunuz. Hem de hizmet pasaportuyla.

- Bunu Ankara’dakiler sorarsınız

- Tutuklamamı gerketiren bir kanıt bulunduğunu sanmıyorum.

- Bunu da Ankara’dakiler anlatırsınız. Bizim görevimiz sizi tutuklatıp Ankara’ya göndermek

o kadar (Kutlu, 2002: 57).

Ankara’nın Cumhuriyetin kuruluşundan beri devleti ve devlet bürokrasisini temsil

ettiği açıktır. Yönetim merkezi olması ve bürokratik aygıtların Ankara’da toplanması

165

Ankara’nın toplumun üstünde kurduğu hegemonik ağın göstergesidir. DP dönemiyle

birlikte bu algının farklılaştığını söyleyemeyiz.

Ayla Kutlu, yalnız ve ıssız Ankarayı anlatır. İnsanlar sokakta hatta evlerinde bile

yalnızdırlar. Kent boşalmış, tutukevleri dolmaya başlamıştır. Üstün’ün sevgili

Ayhan’ın iç konuşmalarından İstasyon bölgesinindeki tenhalığın özgürlük değil

yalnızlık hissi yarattığını anlarız. Yalnız, mutsuz ve hala birey olamamış insanların

yığınıdır Ankara. Birey olamamak Kemalist modernleşmenin vatandaş olmayı ulus

devlete aidiyetle tanımlaması ve birey olmanının gerekliliklerini ötelemesiyle

açıklanabilirken, DP zamanında bireysel hak ve özgürlüklerin bir tarafıyla var

ediliyormuş gibi gösterilip bir yanıyla da kısıtlanması pratiklerinden

kaynaklanmaktadır. Örneğin dernekler kanunuyla liberal açılımlar getirilse de

(işçilerin sendika, memurlara meslek örgütü kurma hakkı verilmesi gibi) öte yandan

dernekler ve siyasetle uğraşma yasağı da konulmuştur (Özkazanç, 1998: 158). Kısaca

DP zamanında politikaları ve icraatlarıyla siyasal liberalleşmeyi ekonomik

liberalleşme adına feda edilmiştir.

Ayla Kutlu’nun kentli burjuva karakterleri Üstün ve Ayhan hareketin kendi içindeki

çelişkilerini sorgular. Devrimci olmanın anlamı ve kendi eylemlerindeki yetersizlik

ya da biliçsizlikten dem vurur:

Başından beri bu işte bir yanlışlık var. Suçlayanlar da suçlananlar da gerçekte ne

yaptıklarının bilincinde değiller. Bizi, işçi sınıfının egemenliğini kurmakla suçluyorlar. Oysa

biz sınıf savaşı vermiyoruz. Belki böyle bir savaşı yürütmek isteyenler oldu, zaman zaman.

Oysa, özellikle 1946 beri komünistlikle suçlananlardan büyük kısmının verdikleri savaşın

sınıf savaşı ile ilgisi yok. Böyle bir çaba içinde olduğumuzu kendimize inandırsak bile,

yaptığımız şey bu değil. (...) Nedir bizim savunduğumuz? Daha doğrusu biz kimiz? Bir avuç

166

kent soylu aydın. Kendi sınıfsal kabuğundan rahatsızlık duyan bir avuç aydın. (…) Özgürlük

istedik. Daha çok özgürlük. Egemen kişilerlere başkaldırma özgürlüğü. Bu başkaldırma

özgürlüğü bizi aldı, yüzeysel bir demokrasiye götürdü. Şimdi de sosyalizm adı altında işçi

sınıfı için ekonomik özgürlük diye tutturmuşuz. Toplu sözleşme, grev hakkı istiyoruz. Bunlar

ilkel bir sosyal demokrasinin bile üzerinde durmadığı koşullar. Ya köylüler? Ya işsizler? Ya

ekonomik gelişme? Nedir bu konularda ileri sürdüğümüz savlar? (2002: 233).

Ayla Kutlu’nun yanılgıya düştüğü, kahramanlarına yanlış sonuçlar çıkarttığı

cümlelerdir bunlar. 1960 öncesi toplumsal mücadelenin, sosyalist bir temel

taşımadığını, taleplerin ise basit ekonomik talepler olduğunu düşünmek yanılgısı, ve

bu noktada toplumsal hareketin değiştirme isteğine yazarın bilinçli ya da bilinçsizce

vurduğu ket, Kutlu’nun neden “yılgın modernliği” simgelediğini de açıklamaktadır.

Kaçış şimdiye kadar ele alınan Ankara romanları içinde puslu, soğuk, tenha bir

Ankara’dan bahsettiği için faklı bir anlatıdır. Okuyucu hayalet şehir Ankara’yla

tanışır. Meydanlarda, sokaklarda betimlenen insan manzaraları, sosyal hayatın

mekanları, kalabalıklar açık alanlarda anlatılmaz. Anlatılan konunun ağırlığı ve

iktidarın uygulamalarına yapılan göndermeler silik bir kentli silüeti yaratır. İşte bu

nedenle Kutlu’nun Ankara’sı, Ankara düşünü, Ankara’nın düştüğü hissi üzerinden

karamsar bir tonda aktarmaktadır.

2. Gri Karanlık

1980 sonrası Türk edebiyatı, 12 Eylül’le beliren beliren sol hareketi etkisizleştirme

politikasından, toplumsal hareketi ateşleyecek her tür kıvılcımın bastırılmasından

(basının sansürlenmesi, üniversitelerin denetim altına alınması gibi), 24 Ocak

167

Kararları’yla şekillenen ve ANAP’ın “serbest pazar ekonomisi” şiarıyla taçlanan

liberal-sağ söylemden, kısaca siyasi dilin uzaklaştırılarak yerini ekonomik olana

bıraktığı bu ortamdan elbette etkilenmiştir. Bu dönemde değişenin sadece edebiyat

olmadığı da açıktır. Modernliğin kavramsal çerçevesini çizerken andığımız,

modernliğin her şeyi tüketilebilen bir nesne haline getirme potansiyeli ve değerlerin

üzerinden aldığı haleler, piyasa mekanizması içinde kültür ve kültür ürünlerini de bu

sürecin bir parçası yapmıştır. Elbette bu ürünlerin piyasaya dahil olması 1980’lerle

beliren bir olgu değildir. Ancak bu dönemin farklılığı, söylenecek sözün

inandırıcılığını kaybetmesi, değersizleşmesi bu anlamda “sözün de bir tüketim

nesnesine dönüşmesiyle” açıklanabilir (Yalçınkaya, 2000: 355). Gürbilek, bu nedenle

1980’lerin kültürel görünümünü anlamak için iki kavram kullanmak gerektiğinden

bahseder: “Sözün bastırılması ve söz patlaması” (2001: 21). Kavramların karşıtlığı,

yaşanan kültürel ikiliğin de kanıtıdır aslında: Bir yanda merkezi iktidarca bastırılan,

yasaklanan, söz söyleme hakları ellerinden alınanların suskunluğu, diğer yanda özel

yaşamlarını ayan beyan ortaya dökenlerin yarattığı söz curcunası.

12 Eylül’le birlikte değişen Türk romancılığı, 12 Mart’ın yarattığı toplumsal

hareketlilikten oldukça uzaklaşarak ve belki de dünyada da sol hareketin

gerilemesine koşut olarak, bir boşluğun ortasında kalmış ve yeni bir anlatım tarzının

etkisinde şekillenmiştir. Moran’ın belirttiği gibi bu yeni tarz, yenilikçi arayışlarla

biçimlenen ve gerçeklikten kaçılarak anlatılan dış dünyanın yansıtılmasıdır (2002:

53-54) Ancak Türk romanının gerçekçilikten uzaklaşması, Batı’da görülen

‘gerçekçilik krizinin’ kat ettiği aşamalarla aynı düzlemde değerlendirilemez. Çünkü

Türk romancılığının “gerçekçilikten kaçışı”, 1980’le yaşanan depolitizasyon

168

sürecinden ve piyasanın belirleyici olması gerektiğini savunan anlayıştan bağımsız

değildir.

1980 sonrası edebi hayatın portesi yukarıda anlatıldığı gibi olsa da, bazı yazarların

hala gerçekçi anlatımın peşinden gittiği, içi boşaltılmış değerleri ortaya çıkarmaya

çalıştığı, 80’lerle birlikte oluşan ‘yeni insan tiplerini’ okura tanıtmaya uğraştığı da

bir gerçektir. Örneğin Adalet Ağaoğlu, Üç Beş Kişi’deki Ferit tipinin “Türk

romanına mutlaka girmesi gerektiğini” düşündüğü için romanına koyduğunu söyler.

“Ekonomiyi çok iyi bilen bu sanayici tipi ilgililerce tartışılırsa, ben bir romancı

olarak ödevimi yerine getirmiş olurum diyen” Ağaoğlu, bu dönemde edebiyata yeni

tipler kazandıran tek romancı da olmayacaktır (akt. Naci, 1998: 353). Bu

romancılardan bir diğeri de Vedat Türkali’dir. Mavi Karanlık’ta Türkali, şimdiye

kadar Türk romanında pek görülmeyen bir aydın portesi çizer. Ayrıca romandaki

Ankara algısı da, “gri karanlığa” teslim olmuş bir kentin izlerini taşır.

12 Eylül öncesi faşist saldırıların gittikçe yoğunlaştığı, aydına, gazeteciye, öğretim

üyelerine kadar ulaştığı, yıkıcı ve tehlikeli bir Türkiye tablosunun sunulduğu Mavi

Karanlık’ta, olayların geçtiği mekan aslında Bodrum’dur. Ancak Bodrum, yaşanan

kaostan kendilerini soyutlamak isteyen, yaşanan gerçekliklerden uzaklaşmak isteyen

aydınların mekanı olarak tasvir edilir. Örneğin, romanın kadın karakteri Nergis’in,

Fen Fakültesi’nde Fizik asistanı olan sevgilisi Korhan’ı kurtarmak için Bodrum’a

getirdiğini şu cümlelerle anlarız: “ Salt gezmek için değil, son günlerde telefonlarla,

Fakülte’ye bırakılan pusulalarla öldürüleceği kendisine kesinlikle bildirilen (...)

Korhan’ı kaçırmak için gelmişti buraya.” (1983: 19). Ankara, can güvenliğinin

olmadığı, devletin hükmen galip geldiği bir kenttir artık. Şaşırtıcı olan, bu durumun

Vedat Türkali’nin anlattığı tipler nezdinde kanıksanmış olmasıdır. Bütün kaos,

169

tehlike, yolsuzluk, Ankara’nın -ileriki sayfalarda aktarılan- Bodrum’a kadar uzanan

çamurlu, pis elleri olabildiğince sakin bir biçimde anlatılır veya dinlenir.

Bodrum’daki aydın kitleyi rahatsız eden yaşanan gerçeklik değil de, yaşanan

gerçekliğin Bodrum’a kadar uzanmış olmasıdır sanki. Bu tablo, Vedat Türkali’nin

toplumun her kesiminden aydınlara yönelik eleştirilerini gösterir.

Romanda öne çıkan bir diğer karakter Özgür’dür. Avrupa’da okumuş, özgürlükçü,

anti-faşist, hırçın yapılı aydını temsil eder. Nergis ise, psikoloji doktorası yapan,

Korhan’ı ölümden kurtarmak için geldiği Bodrum’da kendi geçmişinden de

sıyrılmak isteyen karakterdir. Aslında romanda iyi ve kötü aydınlar vardır. Korhan

iyi, Özgür kötü kanadın temsilcileri gibidir. Türkali, yaşanan travmatik durumla ilgili

en akılcı saptamaları, iyi akademisyen, aslında halk çocuğu, rasyonel Korhan’a

yaptırır. Örneğin Korhan, Özgür’ün resimlerinde “yağlı tulumlarıyla koşan” işçiler,

marangozlar, gemiciler yerine çıplak kadın figürleri olmasını eleştirir (1983:100)

Sanatçının, toplumsal gerçeklikten kopmasına saldırır. Ancak farkında olmadığı şey,

kendini sadece deneylerine ve akademik çalışmalarına vererek, kendinin de bu

gerçeklikten uzaklaşmasıdır. Türkali’nin “iyi aydını” aslında o kadar da iyi değildir.

Bu duruma bir başka örnek, Korhan’ın, Nergis’le kurduğu gelecek hayallerine

bakılarak bulunabilir.

Evimiz olsun istiyorum. O evde bileyim seni, kuşkum olmasın. Laboratuarda çalışırken ya da

okurken, deneylerimi yazarken seni değil yaptığım işleri düşüneyim yalnız. Saldırı da

umrumda değil. O zaman daha kolay korunabileceğime inanıyorum. Dağınıkken yakalanmak

en kötüsü değil mi? Seni yanımda, hemen yanımda istemem mi bozacak eşitliği? Bunlar

snopluk kızım. Bir yanımla köylüyüm ben. Anadolu insanıyım. Boyuna yazıyorlar bizim

ordan, karını al da gel diye. Sen neyimsin benim? (...) Kötü bir şey mi çocuğumuzun olması?

170

İnsanoğlunun yaptığı üretimlerin en güzeli be. Snopluk da değil sapkınlık sizinkisi. Doğadan

sapmak (1983: 166).

Korhan’ın ilerici aydın maskesi, bu satırlarda birden düşüverir. Korhan’ın bireysel

modernliği, Batılılık-Doğululuk, geleneksel-yeni, ileri-geri arasında sıkışmış gibidir.

Vedat Türkali’nin Korhan’a söylettirdikleri, Türk aydınının Batılılaşmayı arada

kalışlarla yaşamasından çok, kişisel olarak Korhan’ın, toplumsal olan ve doğal olan

arasında ayrım yapamamasından kaynaklanmaktadır.

Romanın ilerleyen bölümlerinde ‘Ankara’nın eli’ Bodrum’a uzanmaya başlayacaktır.

İlk olarak, Özgür Ankara’dan gelen bir emirle ama nedensizce gözaltına alınır.

Faşist yönetimin sermaye ile olan ilişkisi de Bodrum sahillerinde yeni tekeller,

girişimler ve yatırımlar yaratır: Akitaş (Akdeniz Kıyıları İnşaatı TAŞ) gibi. Korhan

Ankara’ya öldürüleceğini bile bile geri döner ve faşitlerce öldürülür, Özgür

Ankara’da gözaltındayken kendine işkence yaptığını düşündüğü bir sivil polisi

öldürür. Bodrum’un ‘mavisi’ kararmaya başlamıştır, ama bu kararmanın, aslında

Ankara’nın ‘grisininin’ gittikçe koyulaşmasından kaynaklandığı açıktır.

171

SONUÇ

Ankara mekansal bir veri ve toplumsal bir projenin kentsel laboratuarı olarak ele

alındığında, belirli kaygılarla yaratılmış bir kent olması nedeniyle temsili bir

mekandır çünkü temsili mekan öncelikle bir zihniyetin sembolüdür. Ankara

özelinde bu zihniyet, Cumhuriyet modernleşmesinin devlet ve devlet eliti eliyle

yaratmak istediği kentsel bir projeyle şekillendirilmeye çalışılmış; bu nedenle de

her şeyden önce bir iddia, bir devletin kendini ispat ve dahil olmak istediği dünyaya

kendini gösterme çabası olmuştur. Kent, Cumhuriyet’in ilk yıllarında fiziksel olarak

planlamalar yani bilimsel yöntemlerle yaratılırken, söylemsel olarak da neyi ifade

ettiği belirli araçlar yardımıyla aktarılmıştır. Sıklıkla kullanılan araçlardan biri de

edebiyattır. Ancak bu araç, erken Cumhuriyet döneminden seksenli yıllara kadar,

edebi metnin söylemsel olanla çevrili ilişkisinden bağımsız olmayarak bir kentin

dönüşümünün izlerini taşımış, böylelikle de sadece Ankara’nın değil, Türk

modernleşmesinin hatta modernliğin serüvenini de yansıtmıştır.

Yukarıda belirtilen edebiyat-kent-modernlik ilişkisinde, Yakup Kadri’nin Ankara’sı,

‘mitik bir mekan’ yaratmak ve ulus devletin bekasını sağlamlaştırmak idealinin

anlatıldığı bir metin olmasının dışında, Cumhuriyet modernleşmesinin yolculuğunda

Ankara’nın ve Ankaralının anlamını anlamak, ebebi metnin bu misyonu üstlenme

metodunu açıklamak açısından önemlidir. Sonraki dönemde Tanpınar’ın

analizleriyle daha aşkın bir tutumla incelenecek olan Türk modernleşmesi,

Tanpınar’ın Ankara anlatısında da bu farklılığının hissedilmesini sağlayacaktır.

Ankara , Doğu ve Batı’nın buluşmasında, şimdiyi ortaya çıkarmak açısından önem

kazanacak, Doğu ve Batı ise çatışkı, sentez ya da birliktelikleri açısından değil;

172

geçmiş ve şimdi’nin bütünlüğü içinde anlatılacaktır. Bu nedenle Tanpınar, kapsamlı

bir modernlik eleştirisi yapabilme başarısını gösterirken, Ankara’nın da bu

teşebbüsle şekillenmesi kaçınılmaz olmuş, önceki dönem edebi metinlerden de bu

nedenle ayrılmıştır.

Bilindiği gibi, kentsel planlama ve mimari kentin işlevinin ya da neyi temsil ettiğinin

önemine bağlı olarak egemen ideolojinin mekana somut işaretlerle yerleşmesini

sağlar. Ankara da, Cumhuriyet’in ilk yılları ve 1950 arasında ulus kimliğini

oluşturmaya koşut olarak kendini geçmişten koparması gerektiği telkin edilen bir

ulusun, miladı Milli Mücadele’nin kazanılması olan yeni ve kısa bir tarihin

ihtişamına boğulması zihniyetinin egemenliğinde şekillenmiştir. Simgesel olarak taş

yani heykeller ve kudret timsali kamu binaları bu algının somut örnekleridir.

Modernleştircilerin kentle birlikte kentliyi de değiştirme eğilimi ise kamusal

alanların kullanımından, kültürel faaliyetlerin yaygınlaştırılmasına kadar bir dizi

modern alışkanlığı yaratma yönündedir. Çünkü Ankara modern olmak gerekliliğinin

şekilsel ve zihinsel algısının izlerini taşır. Fakat fiziksel düzenlemenin kentin kent

olmasından kaynaklı dinamiklerini engelleyemediği gerçeği Ankara’nın temsil

etmesi istenileni temsil edememesine neden olacaktır. Bu noktada modernlikle ilgili

tartışmaların devreye girmesi gerekir çünkü modernlik ve kent ilişkisi, modern

zamanlarda kentin kent olmasından kaynaklı dinamikleri anlamamızı sağlar.

Modernlik zihniyeti şekillenip, dönüştükçe kentte lekelerini bulaştıracaktır.

1950’li yıllar bu nedenle bir zihniyet dönüşümüne karşılık gelir. Jansen planının

bürokratik ve mali engeller, arsa spekülasyonları, kentin ekonomik, yönetsel ve

eğitim imkanları nedeniyle cazibe merkezi olmasından kaynaklı nüfus artışını

173

karşılayan konutlaşmaya cevap verememesi ve bunun organik sonucu olan

gecekondu sorununu yaratması nedeniyle uygulanamaması kentin görüntüsel

değişikliğini kısmi olarak aydınlatabilir. Zihniyetle kastedilen ise bu yıllardaki

modernlik fikrinin kentlinin değil simgesel işaretleri yani para ekonomisini mutlu

etmeye yönelik algısıdır.

Aynı yıllarda Türk edebiyatında da, köy edebiyatı olarak adlandırılan ve şimdiye

kadar hikayesi bu denli ayrıntılı anlatılmayan kasabalı/köylü imgesi canlanmıştr. Bu

akımın önemli temsilcisi olan Fakir Baykurt, Amerikan Sargısı’nda siyasal ve sosyal

hayattaki değişimin etkilerini metne yansıtmakla beraber, ‘öteki’nin gözündeki

Ankara’yı ve Ankara’nın planlanırken öngörülmeyen sorunlu gerçeğini ortaya

çıkarır. Anlatılan sadece bir kentin kısa zamanda ‘hayal edilen ve gerçek olan’

arasındaki uzaklığı da değildir. Modernleşmenin ulaşmadığı, anlaşılmadığı ya da

kendine içkin karmaşası da köylünün (öteki’nin) gözünden anlatılmaktadır. Metnin

kuşattığı toplumsal ağ modernleşme yolculuğunda bir diğer dönemeci ortaya

çıkarırken, edebi hayattaki Ankara imgesi ve gerçeğine ilişkin bir diğer kırılma da

bu dönem de olmuştur.

1970’lerde Ankara artık huzursuzluğun kentidir. Kentlinin meydanda, sokakta

bulunma hakkının yok edilmesine koşut bir biçimde, tepkisel toplumsal hareketler

bastırılmış, kentli evine gönderilmiştir. Bu dönemde, Sevgi Soysal ve Adalet

Ağaoğlu’nun romanlarında bu değişimin izleri fazlasıyla hissedilecektir. Yürümek ve

Yenişehir’de Bir Öğle Vakti, Soysal’ın yeniyi yaratma gücüne beslediği umudun

etkisinde şekillenmekle birlikte; kentin, öncesinde barındırmaktan kaçındığı ama

artık barındırdığı ‘başka Ankaralılar’ın yalın ve gerçek hayatlarından, daha doğrusu

174

baktığımız ama bilmediğimiz ve belki de kentin ancak merkezin de saklanabilen

diğerlerinden bahseder. Soysal’ın romanlarında Yenişehir’in değişim hikayesi, bir

iddianın değişimine de karşılık gelir. Kentin farklı dinamikleri ve kentlinin değiştirici

rolü bu serüveni anlamak açısından önemlidir.

Ağaoğlu ise Ölmeye Yatmak ve Bir Düğün Gecesi’nde, kendilerinden bir misyon

beklenen bir dönemin kendi benlikleri ve kendilerinden beklenen arasında kalışlarını

ve bu hezeyan halinin yarattığı travmaları anlatır. Anlatılan bir diğer roman

kahramanı da aynı beklentilerin muhatabı Ankara’dır. Ağaoğlu Ankara’yı “ölmeye

yatmaktan” kurtarmakla birlikte, Ankara’nın bir imge değil bir kent olmaktan

mükellef görüntülerini de çizer. Bu dönemde Ankara, yarattığı umudun ve

hayalkırıklığının hesabını vermeye başlayacaktır.

Bütün bu hesaplaşma içinde, Ankara’ya dair bir diğer özgün anlatım da Atay

tarafından yapılmıştır. Ankara’nın ağır bürokrasi etkisinde gittikçe hantallaşan

görüntüsüyla alay eden Atay, başka bir Ankara’dan bahseder, hatta ileride olması

ümit edilenin tam karşı istikametinde duran ve modern hayatın hızına uyum

sağlayamayan ‘yavaş Ankara’ dır anlattığı. Atay için Ankara geride kalan,

yakalayamayan olmuştur. Bu anlamda modernlik ekseninde ele almadığımız

romanlar içinde Tutunamayanlar, başka bir dönüşüme de işaret eder: Mevcut

durumun kendi lehine işlemesini sağlayabilen, değiştirmeyen ama idare eden

Ankara.

Ankara’nın erken Cumhuriyet döneminde seksenli yıllara uzanan öyküsünde en

karamsar tabloyu yansıtan roman Kaçış’tır. Yılgın bir Ankara görüntünün çizildiği

175

romanda Kutlu, modern olma halinin yeniyi yaratmaya duyduğu inançtan

uzaklaşarak, siyah bir tabloyla karşımıza çıkar. Ankara düşünün çok gerilerde

kaldığı, solgun, hayalet kentin anlatıldığı, karmaşık ve silik bir mekandır artık

Ankara. Umudun yerini kabulleniş, değişimin yerini ise bekleyiş ya da ‘kaçış’

almıştır. Başka bir değişiyle, Ankara düşü yenik düşmüştür.

Seksenlere gelindiğinde mevcut politik değişmlerle şekillenen bir Ankara’yla

karşılaşırız. Ülkede yaşanan kaotik durumun faili Ankara’dakilerdir ve sadece kenti

değil tüm coğrafyayı kapsayan bir tedirginlik hali mevcuttur. Türkali’nin Mavi

Karanlık’ı, bu durumdan kaçmaya çalışan ancak Ankara’nın ellerinin kendilerine

uzanmasını engelleyemeyen aydınlarını anlatırken, aynı yıllardaki toplumsal,

ekonomik ve politik kırılmayı da gözler önüne serer. Modern söylemin öğeleri

varolduğu zeminin altını kazımaya başlamış, ‘değersizliğin değeri’ ve kutsal olanın

çok önceden başlayan terk edilişi fazlasıyla hissedilir olmuştur. Ankara da ‘gri

karanlığa’ teslim olmaya bu yıllarda başlayacaktır.

Romanlar ekseninde kısaca anlatılmaya çalışıldığı gibi, modernlik ve kent arasındaki

en temel ilişki, modernliğin çelişkisinin kentin de çelişkisi olmasıdır çünkü

modernlik özgürleştirirken tutsaklaştırır, birleştirirken parçalar, akılcılaştırırken,

akıldışılaştırır. Modern mimari manifestolar kenti fiziksel olarak şekillendirse de

kentin dinamikleri kontrol edemedikleri ya da öngöremedikleri sonuçlar yaratır. Tam

da bu nedenle plansız bir kenti planlamak bir kenti modernleştirmek demek değildir.

Ankara’nın değişimini, modernliğin değişimiyle aynı düzlemde değerlendirmek ve

bu değerlendirmeyi modern zamanların edebi biçimi romanın ışığında yapmak,

176

romanın toplumsal olanı temsil etme yeteneğiyle açıklanabilir. Romanlara yansıyan

toplum görüntüsünün, modernliğin ve kentin görüntüsüne de referans olduğu,

romanlarda karşımıza çıkan Ankara’nın hangi toplumsal koşullarda anlamının

değiştiği, Ankara’nın ancak modernlik ve Türk modernleşme deneyimi üzerine

yeterince konuşulduğunda anlaşılabilecek bir kent olduğu kabulü, romanın ışığında

Ankara’nın parlayışını ve soluşunu ortaya çıkarmıştır.

177

KAYNAKÇA

Ağaoğlu, A., (2002), Ölmeye Yatmak, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Ağaoğlu, A., (2002), Bir Düğün Gecesi, İstanbul: Yapı Kredi

Yayınları.

Ağaoğlu, A., (2000), “Aşkım ve Başkaldırım: Ankara”, Türk

Yazınında Ankara, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı

Yayınları.

Aksoy, N., (1997), “Türk Romanına Eleştirel Bir Bakışın Çeşitli

Yönleri”, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış,

Hazırlayanlar, Nazan Aksoy&Bülent Aksoy, İstanbul:

İletişim Yayınları.

Aktüre, S., (1996), “Kent Tarihi Çalışma Alanının Gündemi Üzerine

Bazı Gözlemler”, Kent Tarihi Çalışmaları, der. Sevgi

Aktüre& Eda Ünlü, Ankara: ODTÜ Baskı Stüdyosu, s. 14-

27.

Aslandaş, S.A.&Bıçakçı, B., (2002), Popüler Siyasi Deyimler

Sözlüğü, İstanbul: İletişim Yayınları.

Aslanoğlu, A. R., (1996), “Kent, Bellek, Kimlik ve Bursa”, Birikim

86-87, s. 144-149.

Atasü, E., (2003), İmgelerin İzi, İstanbul: Can Yayınları.

Atay, O., (1994), Tutunamayanlar, İstanbul: İletişim Yayınları.

Bakhtin, M., (2001), Karnavaldan Romana, İstanbul: Ayrıntı

Yayınları.

Batuman, B., (2002), “Cumhuriyet’in Kamusal Mekanı Olarak

Kızılay”, Ankara’nın Kamusal Yüzleri, Der. G. Arif

Sargın, İstanbul: İletişim Yayınları, 41-77.

Baudelaire, C., (2004), Modern Hayatın Ressamı, İstanbul: İletişim

Yayınları

Baykurt, F., (1969), Amerikan Sargısı, Ankara: Bilgi Yayınevi.

178

Belge, M., (1998), Edebiyat Üstüne Yazılar, İstanbul: İletişim

Yayınları.

Benjamin, W., (2004), Pasajlar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Benevolo, L., (1995), Avrupa Tarihinde Kentler, İstanbul: Afa

Yayıncılık.

Berman, M., (2000), Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, İstanbul:

İletişim Yayınları.

Bookchin, M., (1999), Kentsiz Kentleşme, İstanbul: Ayrıntı

Yayınları.

Bottomore, T., (2001), Marksist Düşünce Sözlüğü, İstanbul: İletişim

Yayınları.

Bozdoğan, S., (1998), “Türk Mimari Kültüründe Modernizm:Genel

Bir Bakış”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik,

Ed. Sibel Bozdoğan&Reşat Kasaba, İstanbul: Tarih Vakfı

Yurt Yayınları, 118-136.

Bozdoğan, S., (2002), Modernizm ve Ulusun İnşası, İstanbul: Metis

Yayınları.

Braudel, F., (1990), Akdeniz: Mekan ve Tarih, İstanbul: Metis

Yayınları.

Breton, A., (1997), “İki Dada Bildirisi”, Modernizmin Serüveni,

Haz., Enis Batur, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s. 319-320

Bumin, K., (1998), Demokrasi Arayışında Kent, İz Yayıncılık,

İstanbul.

Cantek, L. F. Ş., (2003), “Yabanlar” ve Yerliler Başkent Olma

Sürecinde Ankara, İletişim Yayınları, İstanbul

Cengizkan, A., (2002), “Cumhuriyet Dönemi Kamusal Mekanları İçin

Bir Çalışma Programı”, Ankara’nın Kamusal Yüzleri¸ Der.

G. Arif Sargın, İstanbul: İletişim Yayınları, 215-245.

Cengizkan, A., (1994), “Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Bakanlıklar”,

Bir Başkentin Oluşumu, Ankara: TMMOB, M.O. Ank. Şb. Yay.

179

Corbusier, L., (1991), “Kent Planlamasını Yönlendirici İlkeler”,

20.Yüzyıl Mimarisinde Program ve Manifestolar, Der. Ulrich

Conrads, Şevki Vanlı Mimaslık Vakfı Yayınları.

Coşar, S., (1999), “Türk Modenleşmesi: ‘Aklileşme’, ‘Patoloji’,

Tıkanma”, Doğu Batı 8, s. 59-71

Çelebi, A., (2001), “Risk ve Olumsallık: Sosyal Teori-Sosyal Felsefe

İlişkisini Anlamaya Yönelik İki Anahtar Kavram” A.Ü. SBF.

Dergisi 56-1, s.23-52.

Eagleton, T., (2004), Edebiyat Kuramı, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Ertuğrul, K., (2003), “Türkiye Modernleşmesinde Toplumsal ve

Bireysel Özerklik Sorunu: Oğuz Atay ve Orhan Pamuk’la

Birlikte Düşünmek, Doğu Batı 22, s.89-103.

Finn, R., (1984), Türk Romanı, Ankara: Bilgi Yayınevi.

Foucault, M., (1998), “ Özne ve İktidar”, Defter 34, s.151-167.

Freud, S., (1998), Psikanaliz Üzerine, İstanbul: Say Yayınları.

Frisby, D., (2003), “Georg Simmel- Modernitenin İlk Sosyoloğu”,

Modern Kültürde Çatışma içinde, Georg Simmel, İstanbul:

İletişim Yayınları.

Georgeon, F., (1999), “Keçi Kılından Kalpağa: Osmanlı

İmparatorluğu’nun Son Yüzyılında Ankara’nın Gelişimi”,

Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Ed. P.Dumont

&F. Geogeron, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları

Giddens, A., (1998), Modernliğin Sonuçları, İstanbul: Ayrıntı

Yayınları.

Gürbilek, N., (2001), Vitrinde Yaşamak, İstanbul: Metis Yayınları.

Habermas, Jürgen (1990), “Modernlik: Tamamlanmamış Bir Proje”,

Postmodernizm, Der. Necmi Zeka

Harvey, D., (1999), Postmodernliğin Durumu, İstanbul: Metis

Yayınları.

Hilav, S., (1995), “Tanpınar Üzerine Notlar”, Edebiyat Yazıları,

İstanbul: YKY

180

Horkheimer, M.,& Adorno, T.W., (1996) Aydınlanmanın

Diyalektiği, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Irzık, S., (2001), “Önsöz”, Karnavaldan Romana, M. Bakhtin,

İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Kansu, A., (1995), 1908 Devrimi, Çev. Ayda Erbal, İstanbul: İletişim

Yayınları.

Karaosmanoğlu, Y. K., (2003), Ankara, İstanbul: İletişim Yayınları.

Kasaba, R., (1998), “Eski ile Yeni Arasında Kemalizm ve

Modernizm”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik,

Ed. Sibel Bozdoğan&Reşat Kasaba, İstanbul: Tarih Vakfı

Yurt Yayınları, s.12-29.

Keleş, R., (1971), Eski Ankara’da Bir Şehir Tipolojisi, Ankara: A.Ü.

SBF Yayını.

Köker, L, (2000), Modernleşme Kemalizm ve Demokrasi, İstanbul:

İletişim Yayınları.

Kumar, K., (1999), Sanayi Sonrası Toplımdan Post-modern

Topluma (Çağdaş Dünyanın Yeni Kuramları), Ankara: Dost

Kit.

Kutlu, A., (2002), Kaçış, Ankara: Bilgi Yayınları.

Lukacs, G., (2003), Roman Kuramı, İstanbul: Metis Yayınevi.

Moran, B., (2002), Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 3 (Sevgi

Soysal’dan Bilge Karasu’ya), İstanbul: İletişim Yayınları.

Mumford, L., (1961), The City In History, New York: Harcourt,

Brace&World Inc.

Naci, F., (1998), 60 Türk Romanı, İstanbul: Oğlak Yayıncılık.

Nalbantoğlu, Ü., (1987), “Cumhuriyet Dönemi Ankara’sında Orta Sınıf”,

Tarih İçinde Ankara 1, Der. Ayşıl Tükel Yavuz, Ankara: ODTÜ

Yayını.

Oktay, A., (2002), Metropol ve İmgelem, İstanbul: İş Bankası Kültür

Yayınları.

Ortaylı, İ., (2004), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul:

İletişim Yayınları.

181

Özyeğin, G., (2003), “Kapıcılar, Gündelikçiler, Ev Sahipleri”, Kültür

Fragmanları, Der. D. Kandiyoti&A. Saktanber, İstanbul:

Metis Yayınları.

Özkazanç, A., (1998), Türkiye’de Siyasi İktidar ve Meşruiyet

Sorunu:1980’lerde Yeni Sağ, yayınlanmamış doktora tezi,

Ankara Üni. Sosyal Bilimler Ens.

Öztaş, Z., (2003), Türk Modernleşmesi ve Ahmet Hamdi Tanpınar,

yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üni. Sosyal

Bilimler Ens.

Parla, J., (2001), Don Kişot’tan Bugüne Roman, İstanbul: İletişim

Yayınları.

Sargın, G.A., (2000), “Kent ve Kıra İlişkin Ekolojik Söylemler”,

Dosya: Ekobaşkalaşım içinde, Mimarlık Dergisi, Sayı 291

Sargın, G.A., (2002), Kamu, Kent ve Polytika, Ankara’nın Kamusal

Yüzleri¸ Der. G. Arif Sargın, İstanbul: İletişim Yayınları, s.9-40.

Simmel, G., (2003), Modern Kültürde Çatışma, İstanbul: İletişim

Yayınları.

Soysal, S., (2001), Yenişehir’de Bir Öğle Vakti, Anlara: Bilgi

Yayınevi.

Soysal, S., (2003), Yürümek, İstanbul: İletişim Yayınları.

Tankut, G., (1993), Bir Başkent’in İmarı, İstanbul: Anahtar Kitaplar

Tankut, G., (1981), “Jansen Planı Uygulama Sorunları ve Cumhuriyet

Demokrasisinin Kent Planına Yaklaşımı, Tarih İçinde Ankara 1,

Der. Ayşıl Tükel Yavuz, Ankara: ODTÜ Yayını.

Tanpınar, A. H., (2001), Beş Şehir, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Tanyeli, U., (1997), “Türk Modernleşmesinin Kentsel Sahnesini

Yeniden Düşünmek”, Arredamento Dekorasyon 3, s.81-82

Tekeli, İ., (1982), “Başkent Ankara’nın Öyküsü”, Türkiye’de

Kentleşme Yazıları, Ankara: Turhan Kitabevi.

Tekeli, İ., (1998), “Bir Modernleşme Projesi Olarak Türkiye’de Kent

Planlaması”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik,

182

Ed. Sibel Bozdoğan&Reşat Kasaba, İstanbul: Tarih Vakfı

Yurt Yayınları, s.136-153.

Timur, T., (1997), Türk Devrimi ve Sonrası, Ankara: İmge Kitabevi.

Timur, T., (2002), Osmanlı -Türk Romanında Tarih, Toplum,

Kimlik, Ankara: İmge Kitabevi.

Touraine, A., (2000), Modernliğin Eleştirisi, çev.H.Tufan, İstanbul:

Yapı Kredi Yayınları.

Türkali, V., (1983), Mavi Karanlık, İstanbul: Adam Yayıncılık.

Wagner, P (2003), Modernliğin Sosyolojisi, çev. M.Küçük, Ankara:

DorukYayınları.

Yalçınkaya, A., (2000), Türk Edebiyatında Ütopik Temalar olarak

Eşitlik ve Özgürlük: Bir Karşılaştırma; 1970-1980 ve 1980-1990,

yayınlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü.

Yavuz, E., (1987), “19.Yüzyıl Ankarasında Ekonomik Hayatın

Örgütlenmesi ve Kent-İçi Sosyal Yapı”, Tarih İçinde Ankara 1,

Der. Ayşıl Tükel Yavuz, Ankara: ODTÜ Yayını.

Yavuz, F., (1980), Kentsel Topraklar, Ankara: SBF Basımevi.

Zürcher, E. J., (1999), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul:

İletişim Yayınları.

183

ÖZET

Modernleşme, modernlik ve modernizm kavramlarının son yıllarda kuramsal

düzlemde bir dizi tartışma etrafında sıklıkla ele alınan konular haline gelmesiyle

birlikte; modern zamanların belirgin karakterleri de mekan, zaman, birey, kültür gibi

kavramlar üzerinden araştırılmaya başlanmıştır. Modern olma halinin kendine içkin

anlamının ortaya çıkarılması güdüsüyle şekillenen bu literatürde, hala üzerine

yeterince konuşulmamış bir deneyim olan Türk modernleşmesi de farklı metotlarla

incelenmektedir.

Türk modernleşme deneyiminde Ankara’nın yerini anlatma çabası, bu zaman

zarfında meydana çıkan değişim ve dönüşümümleri de anlamlandırma pratiği

sağlamaktadır. Kentin fiziksel değişiminin dışında, edebiyata yansıyan Ankara’nın

da bu değişime dahil olduğu iddiası ise romanlara yansıyan Ankara görüntüsünden

bir üst okuma yapılabileceği öngörüsünü taşımaktadır.

Bu noktadan hareketle, bu tezin konusunu Ankara’nın başkent oluşundan seksenli

yıllara kadar geçirdiği değişimi, modernlik tartışmaları ve edebi metinler üzerinden

okumak ve değerlendirmek oluşturmaktadır. Modernlik söylemindeki kırılmaların

Türk romanına yansıyan görüntüleri ekseninde Ankara’nın fiziksel, zihinsel ve

imgesel dönüşümünü anlatma çabası, bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır.

184

SUMMARY

It is obvious that the expanding literature regarding modernity, modernism and

modernization deals with not only theoretical backgrounds of modern times, but also

try to investigate the basic characteristics of the conception of modern space, time,

self, social practices and culture.

As an important project Ottoman/Turkish modernization process is also conceived

and analysed with respect to the modernity and modernization debates although there

are still lots of words to say about this experience in the context of basic features of

modernity. Within this framework, the attempt to analysis of the place of Ankara in

the modernization rhetoric and practise is thought as a complementary study to

understand the ruptures and contingent discourses in Turkish modernization

experience.

Following the above-mentioned expression, the subject of this thesis is an analysis of

the change of Ankara both in physical and imaginative senses and to pursue this

change from novels. The starting point of this study is to admit that the breaking

points of modernity can be read from literature and beyond this, novels are the

analytical tools to help to explore the representation of breaking points. Therefore, in

this study Ankara has investigated with the light of modernity debates and novels

that are thought as conventional sources to understand the story of a capital city.