Modiwl 5: Rheoli eich arian – cyllidebu

Amcanion y modiwl

• Rhoi cyfle i edrych ar y deilliannau dysgu yn yr elfen ‘Rheoli arian’ yng nghydran rhifedd y Fframwaith Llythrennedd a Rhifedd Cenedlaethol (FfLlRh) i weld ble mae cyllidebu yn bodoli yn y cwricwlwm yng Nghymru.

• Tynnu sylw at yr adnoddau a’r gweithgareddau y gellir eu defnyddio yng Nghyfnodau Allweddol 2, 3 a 4 i ddatblygu sgiliau rhifedd dysgwyr yng nghyd-destun rheoli eu harian drwy gyllidebu.

Nodau’r dysgwyrMae’r modiwl hwn yn cyflwyno’r broses o gyllidebu. Mae’n gweithio ar draws cyfnodau allweddol a bydd rhai dysgwyr yn:• gwerthfawrogi’r penderfyniadau y mae angen eu gwneud mewn perthynas ag ‘eitemau hanfodol a ddim yn hanfodol i'w prynu’• adnabod y gwahaniaeth rhwng angen (rhywbeth na allwch fyw hebddo) ac eisiau (rhywbeth y gallwch fyw hebddo)• adnabod sut mae arian yn dod i mewn ac yn gadael eu bywydau• deall y gwahaniaeth rhwng incwm a gwariant• gallu esbonio pam mae angen mantoli’r gweddill ar gyfer cyllideb.

Y Fframwaith Llythrennedd a Rhifedd Cenedlaethol (FfLlRh)

Mae’r Fframwaith Llythrennedd a Rhifedd Cenedlaethol (FfLlRh) yn canolbwyntio ar bedwar llinyn rhifedd:

• Llinyn 1: Datblygu ymresymu rhifyddol• Llinyn 2: Defnyddio sgiliau rhif• Llinyn 3: Defnyddio sgiliau mesur• Llinyn 4: Defnyddio sgiliau data.

Cydran rhifedd y FfLlRhLlinyn: Defnyddio sgiliau rhif

Elfennau:• Defnyddio ffeithiau rhif a’r berthynas rhwng rhifau• Ffracsiynau, degolion, canrannau a chymhareb• Cyfrifo gan ddefnyddio dulliau meddwl ac ysgrifenedig• Amcangyfrif a gwirio• Rheoli arian

Deilliannau dysgu’r FfLlRh

Mae’r tablau canlynol yn dangos y deilliannau dysgu fel y’u nodir yng nghydran rhifedd y FfLlRh.

Mae’r modiwl hwn yn canolbwyntio ar gyllidebu a thynnir sylw ato mewn teip trwm yn y tablau.

Rheoli arian Mae dysgwyr yn gallu:

Blwyddyn 3 • defnyddio gwahanol gyfuniadau o arian i dalu am eitemau hyd at £2 a chyfrifo’r newid

• trefnu a chymharu eitemau hyd at £10• cofnodi arian a wariwyd a chynilion.

Blwyddyn 4 • defnyddio arian i dalu am eitemau hyd at £10 a chyfrifo’r newid• rhoi eitemau yn eu trefn a’u cymharu hyd at £100• adio a thynnu cyfansymiau llai na £10 gan ddefnyddio’r nodiant

cywir, e.e. £6.85 – £2.76• rheoli arian, cymharu costau rhwng adwerthwyr gwahanol a

phenderfynu beth y gellir ei brynu o fewn cyllideb benodedig.

Blwyddyn 5 • cymharu a rhoi eitemau mewn trefn o ran cost, hyd at £1 000• adio a thynnu cyfansymiau llai na £100 gan ddefnyddio’r nodiant

cywir, e.e. £28.18 + £33.45• cynllunio ac olrhain arian a chynilion drwy gadw cofnodion cywir• deall bod cyllidebu yn bwysig.

Blwyddyn 6 • defnyddio’r termau elw a cholled mewn gweithgareddau prynu a gwerthu a gwneud cyfrifiadau syml ar gyfer hyn

• deall y manteision a’r anfanteision sy’n gysylltiedig â defnyddio cyfrifon banc

• cymharu prisiau a deall beth sy’n cynnig y gwerth gorau am arian.

Rheoli arian Mae dysgwyr yn gallu:

Blwyddyn 7 • defnyddio elw a cholled mewn cyfrifiadau prynu a gwerthu• deall y manteision a’r anfanteision sy’n gysylltiedig â chyfrifon

banc, gan gynnwys cardiau banc• gwneud penderfyniadau gwybodus yn ymwneud â

gostyngiadau a chynigion arbennig.

Blwyddyn 8 • gwneud cyfrifiadau’n mewn perthynas â TAW, cynilo a benthyca

• gwerthfawrogi egwyddorion sylfaenol cyllidebu, cynilo (gan gynnwys deall adlog) a benthyca.

Blwyddyn 9 • cyfrifo gan ddefnyddio arian tramor a graddfeydd cyfnewid• deall y risgiau sy’n gysylltiedig â gwahanol ffyrdd o gynilo a

buddsoddi• disgrifio pam bod yswiriant yn bwysig a deall effaith peidio â

threfnu yswiriant.

Ymestyn • defnyddio a deall dulliau effeithlon o gyfrifo adlog• deall a dangos y broses o gyfnewid arian tramor• deall a chyfrifo treth incwm.

Mae’r Fframwaith addysg bersonol a chymdeithasol ar gyfer dysgwyr 7 i 19 oed

yng Nghymru hefyd yn tynnu sylw at gyfleoedd i ddysgwyr ddatblygu eu

gwybodaeth o gyllidebu. 

Tynnir sylw at y rhain mewn teip trwm

ar y sleid nesaf.

Fframwaith addysg bersonol a chymdeithasol ar gyfer dysgwyr 7 i 19 oed yng Nghymru

Deilliannau dysgu Cyfnod Allweddol 2Ystod: Paratoi ar gyfer dysgu gydol oes

Dylid rhoi cyfleoedd i'r dysgwyr ddeall:• bod arian yn cael ei ennill trwy weithio ac y gall arian brynu nwyddau a gwasanaethau• pwysigrwydd gofalu am eu harian a’r manteision sy’n gysylltiedig â chynilo arian yn

rheolaidd.

Fframwaith addysg bersonol a chymdeithasol ar gyfer dysgwyr 7 i 19 oed yng Nghymru

Deilliannau dysgu Cyfnod Allweddol 3Ystod: Paratoi ar gyfer dysgu gydol oes

Dylid rhoi cyfleoedd i'r dysgwyr ddeall:• canlyniadau economaidd a moesegol y penderfyniadau ariannol personol y maent yn eu

gwneud fel defnyddwyr, e.e. Masnach Deg• sut i reoli’u materion ariannol personol yn fedrus a sylweddoli bod cynilo arian yn arwain at

annibyniaeth ariannol.

Fframwaith addysg bersonol a chymdeithasol ar gyfer dysgwyr 7 i 19 oed yng Nghymru

Deilliannau dysgu Cyfnod Allweddol 4Ystod: Paratoi ar gyfer dysgu gydol oes

Dylid rhoi cyfleoedd i'r dysgwyr ddeall:• eu hawliau fel defnyddwyr a’u cyfrifoldebau o safbwynt rheoli cyllideb• pwysigrwydd cynllunio ar gyfer eu dyfodol ariannol, a sut i gael gafael ar gyngor ariannol.

Gweithgaredd cychwynnol:

Allwn ni ei fforddio?

Sut ydym ni’n gwybod a allwn ni fforddio rhywbeth?

Gweler Taflen weithgaredd rheoli arian: Angen ac eisiau (gweithgaredd Cyfnod Allweddol 2/3).

Gan ddefnyddio delweddau a geiriau, gall dysgwyr benderfynu pa eitemau na allan nhw fyw hebddyn nhw (angen) a’r eitemau hynny y maen nhw eisiau eu cael.

Beth yw ystyr y termau hyn?

angen eisiau

Angen yn erbyn eisiau

Gwnewch y gweithgaredd ar-lein yn https://hwb.wales.gov.uk/cms/hwbcontent/Shared%20Documents/vtc/2009-10/maths/financial-literacy//cym/needs_v_wants.swf

Eitemau hanfodol a ddim yn hanfodol

Rydych chi wedi dechrau gweithio, mae gennych chi eich fflat eich hun ac rydych chi newydd gael benthyciad i brynu car newydd.

Senario:

Argraffwch Adnodd 1: Eitemau hanfodol a ddim yn hanfodol, sy’n weithgaredd Cyfnod Allweddol 3/4. Mae’r gweithgaredd hwn yn gofyn i ddysgwyr drefnu’r cardiau yn ddau grŵp – taliadau/pryniadau misol ‘hanfodol’ a ‘ddim yn hanfodol’. Dangosir enghreifftiau ar y sleid nesaf.

Eitemau hanfodol a ddim yn hanfodol

Lawrlwytho cerddoriaeth

Tocynnau bws

Ad-daliad benthyciad

car

Bwyd/ nwyddau ymolchi

Pryd o fwyd gyda

ffrindiau

Trwydded deledu

TrydanTocyn

cyngerdd

Dillad gwaith

Bil ffôn symudol

Pitsa i fynd Petrol

Yswiriant tŷTrenyrs newydd

Yswiriant car

Dŵr

Morgais/ rhent

NwyY dreth gyngor

£10 o gynilion

Sut mae arian yn dod i mewn ac allan o’ch bywyd bob dydd, bob wythnos neu bob mis?

Gweithgaredd trafod:

Byrbrydau

Nwyddau ymolchi

Ffôn symudol

Sinema/ cyngherddau

Tocynnau bws

Prynu cerddoriaeth Prynu dillad

Arian poced Gwaith rhan-amser

Rhoddion

Lwfans Cynhaliaeth

Addysg

Talu am waith tŷ

Incwm a gwariantGweithgareddau Cyfnod Allweddol 2:

Gweithgaredd 1: Allwn ni ei fforddio? (gweler Taflen weithgaredd rheoli arian: Allwn ni ei fforddio?)Gweithgaredd 2: Yn gall gydag arian: gêm cerdyn cyllidebu misol (gweler Taflen weithgaredd rheoli arian: Yn gall gydag arian – gêm cerdyn cyllidebu misol) Gweithgaredd 3: Cyllidebu faint o drydan i’w defnyddio – ‘Mae’n bryd inni wario llai’. Ewch ar-lein i weld y gweithgaredd yn www.hwb.wales.gov.uk/cms/hwbcontent/Shared%20Documents/vtc/2009-10/maths/financial-literacy//cym/lets-cut-back/index.html

Mae gweithgareddau wedi cael eu gwahaniaethu yn gyfnodau allweddol yn seiliedig ar y cyd-destun. Mae’r cyfnodau allweddol yn rhoi arweiniad yn unig a dylai athrawon ddewis gweithgareddau sy’n cyfateb â gallu’r dysgwyr. Dolenni/esboniadau ar gyfer gweithgareddau ar y sleidiau canlynol.

Incwm a gwariant

Gweithgaredd 1: Allwn ni ei fforddio?

Gweler Taflen weithgaredd rheoli arian: Allwn ni ei fforddio?

Mae’r dysgwyr yn cael bwrdd stori i’w gwblhau. Mae’r bwrdd stori yn adrodd hanes teulu wrth iddyn nhw geisio penderfynu a allan nhw fforddio prynu beic fel anrheg pen-blwydd. Mae’r bwrdd stori yn codi pwyntiau trafod.

Incwm a gwariantGweithgaredd 2: Yn gall gydag arian – gêm cerdyn cyllidebu misol

Gweler Taflen weithgaredd rheoli arian: Yn gall gydag arian – gem cerdyn cyllidebu misol. Mae’r dysgwyr yn torri allan y cardiau sy’n dangos sut y maen nhw wedi ennill a gwario arian, ac yn eu troi nhw wyneb i waered. Maen nhw’n troi un cerdyn drosodd ar y tro, ac yn penderfynu ble i’w roi yn eu tabl cyllideb fisol. Eu her yw sicrhau eu bod nhw:• heb fynd i ddyled mewn unrhyw fis• wedi talu’u costau ar ddiwedd y tri mis.

Mae hyn yn golygu efallai y bydd rhaid iddyn nhw symud eu cardiau i sicrhau nad yw eu gwariant yn fwy na’u henillion! Pan fyddan nhw’n hapus gyda’u cyllidebu, gall y dysgwyr gofnodi eu syniadau drwy lynu eu cardiau yn eu lle.

Gweithgaredd Cyfnod Allweddol 2: Cyllidebu faint o drydan i’w defnyddioEwch ar-lein i weld y gweithgaredd hwn ar Hwb ynwww.hwb.wales.gov.uk/cms/hwbcontent/Shared%20Documents/vtc/2009-10/maths/financial-literacy//cym/lets-cut-back/index.html

Gweithgaredd 3: Cyllidebu faint o drydan i’w defnyddio

Incwm a gwariantGweithgareddau Cyfnod Allweddol 3/4:

Gweithgaredd 1: Allwch chi helpu Carrie a Mo i gyllidebu? (Adnodd: Rheoli Arian)Gweithgaredd 2: Senarios ‘Rheoli arian’ (Adnodd: Pecyn Cymorth Cyllid Personol Llywodraeth Cymru)Gweithgaredd 3: Cadw gweddill cyfredol ar gyfer y cartref (gweler Adnodd 2 o’r modiwl hwn)

Mae gweithgareddau wedi cael eu gwahaniaethu yn gyfnodau allweddol yn seiliedig ar y cyd-destun. Mae’r cyfnodau allweddol i roi arweiniad yn unig a dylai athrawon ddewis gweithgareddau sy’n cyfateb â gallu’r dysgwyr. Dolenni/esboniadau ar gyfer gweithgareddau ar y sleidiau canlynol.

Gweithgaredd 1

Adnodd:Rheoli Arian, Gweithgaredd 5 – Carrie a Mo (tudalennau 39–47)

Lawrlwytho’r adnodd yn https://hwb.wales.gov.uk/cms/hwbcontent/_layouts/NGFLSolution/MaterialDescription.aspx?LearningMaterialId=44957&lang=cy

Allwch chi helpu Carrie a Mo i reoli eu cyllideb?

Incwm a gwariantGweithgaredd 1 Cyfnod Allweddol 3/4: Allwch chi helpu Carrie a Mo i gyllidebu?

Mae’r gweithgaredd hwn yn codi’r broblem o orwario ar gyllideb dynn. Disgrifir ffyrdd o fyw dau berson ifanc, Carrie a Mo. Mae cyllideb gan bob un ohonyn nhw yn dangos incwm a gwariant misol arferol. Y dasg i’r dysgwyr yw trafod eu ffyrdd o fyw a’u harferion gwario i weld ble y gallen nhw dorri i lawr er mwyn mantoli eu cyllideb.

Mae’r sleidiau canlynol yn dangos brasluniau o’r gweithgaredd hwn.

Gweithgaredd 2

Adnodd:Pecyn Cymorth Cyllid Personol Llywodraeth Cymru

Gweler Testun 3 ‘Rheoli eich arian’ (tudalennau 29–33) ynghyd â’r taflenni adnoddau ategol o fewn Testun 3 o’r enw ‘Rheoli fy arian’ (tudalennau 31–34).

Lawrlwytho’r adnodd ynhttp://wales.gov.uk/topics/childrenyoungpeople/publications/resources/?skip=1&lang=cy

Mae’r gweithgaredd (a ddisgrifir ar dudalen 32) yn cynnig pedwar senario sy’n disgrifio sefyllfaoedd ariannol pobl ifanc. Mae’r dysgwyr yn awgrymu sut y gallen nhw reoli eu harian yn fwy llwyddiannus. Rhoddir enghreifftiau o’r senarios ar y sleidiau nesaf.

Senarios rheoli eich arian

Gweithgaredd 3

Adnodd: Cadw gweddill cyfredol (gweler Adnodd 2 o’r modiwl hwn)

Mae’r gweithgaredd hwn ar ddull dyddiadur yn dangos y trafodion sy’n digwydd o fewn mis o safbwynt oedolyn sy’n gweithio gyda thri o blant. Mae’n rhaid i’r dysgwyr ddarllen yr wybodaeth a chadw gweddill cyfredol ar ffurf tabl drwy gyfrifo’r arian sy’n cael ei dalu i mewn ac sy’n cael ei dalu allan o gyfrif banc.

Cadw gweddill cyfredol ar gyfer y cartref

Cadw gweddill cyfredolMae Mrs Jones yn rhiant prysur iawn ac mae’r wybodaeth a roddir yn adlewyrchu un mis o’i bywyd (argraffwch Adnodd 2 ‘Cadw gweddill cyfredol’).

Mae’r wybodaeth yn dangos faint sy’n cael ei dalu i mewn (incwm) a’i dalu allan (gwariant) o’i chyfrif banc.

Edrychwch yn ofalus ar bob un o’r diwrnodau a roddir a meddyliwch am y trafodion sy’n digwydd.

Gan ddefnyddio’r tabl, paratowch weddill cyfredol i’w helpu i gadw golwg ar ei harian.

Rhoddir enghreifftiau o’r wythnos gyntaf ar y sleid nesaf.

Dyddiad Talwyd i mewn Talwyd allan Gweddill

1 AwstMae’r ddau ohonoch chi wedi cael eich talu.£3012

Siopa bwyd.£112Talu gyda cherdyn debyd.

3 AwstAngen talu’r dreth gyngor.£142Talu drwy ddebyd uniongyrchol.

4 AwstTaliadau morgais yn mynd allan.£1215

5 AwstDiwrnod talu am wasanaethau!Nwy: £72Trydan: £59Dŵr: £45.10

Pob un yn cael ei dalu’n fisol drwy ddebyd uniongyrchol.

7 AwstBudd-dal plant.

Mae tri o blant gennych chi.£20.30 am y plentyn cyntaf yr wythnos.£13.40 am y plant eraill.

Sylwch: mae budd-dal plant yn cael ei dalu bob 4 wythnos.

Adding up to a lifetimeAdnodd ar-lein rhad ac am ddim yw hwn sy’n dilyn pedwar cymeriad a sut maen nhw’n delio â sefyllfaoedd ariannol. Mae’n addas ar gyfer Cyfnodau Allweddol 3 i 5. Mae’r pecyn yn cynnwys tua 25 awr o weithgareddau dysgu y gall dysgwyr eu cwblhau ar-lein. Caiff ei gyflwyno fel pum modiwl:• Bywyd fel myfyriwr (14 oed a hŷn)• Bywyd gwaith• Perthnasoedd• Bywyd newydd• Ymddeoliad egnïol.

Mae’r modiwlau yn cynnig amrywiaeth o bynciau rheoli arian, gan gynnwys cyllidebu. Ewch i

www.addinguptoalifetime.org.uk

Mae tiwtorial sain gyda phob

modiwl y gallwch wrando

arno yn Gymraeg neu yn

Saesneg.

Gwefannau ac adnoddau• www.pfeg.org

Mae pfeg (Grŵp Addysg Ariannol Bersonol) yn elusen annibynnol sy’n darparu cyfoeth o adnoddau i gefnogi addysg ariannol mewn ysgolion.

• www.barclaysmoneyskills.com/en/Information/resource-centre.aspx

Pecynnau Adnoddau Cyfnod Allweddol 2 a Chyfnod Allweddol 3 Sgiliau Arian Barclays (lawrlwytho) – gweithgareddau angen/eisiau a hanfodol/ddim yn hanfodol ar gael o fewn y pecynnau hyn.

• www.nationwideeducation.co.uk

Sgiliau Arian: gemau, taflenni ffeithiau* a thaflenni gwaith* i ddysgwyr 4 i 18 ac yn fwy (adnoddau argraffadwy a gemau ar-lein). Ar gyfer gweithgareddau cyllidebu gweler Money Maths – Balancing Budgets (12–14) a Family Budget Factsheet (7–11).

* Fersiynau Cymraeg ar gael.• www.Addinguptoalifetime.org.uk

Mae’r modiwlau yn cynnig yr ystod gyfan o bynciau rheoli arian gan gynnwys cyllidebu.• www.hwb.wales.gov.uk/cms/hwbcontent/shared%20Documents/vtc/2009-10/maths/financial

-literacy//lets-cut-back/index.html Gweithgaredd Gwyddoniaeth Cyfnod Allweddol 2: Edrych ar gyllidebu drwy’r defnydd o drydan yn y cartref.

• www.moneyadviceservice.org.uk/en/categories/young-people-and-moneyGwybodaeth am reoli eich arian fel myfyriwr.

• http://rbsmoneysense.co.uk/schools/resources/ Rhaglen ar-lein ryngweithiol yn darparu adnoddau i helpu dysgwyr i reoli eu harian.