Upload
tsabit-ayman
View
230
Download
6
Embed Size (px)
Citation preview
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
1/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
Pg. 0
MODULPRAKTIKUM
METALURGIEKSTRAKSI
--
LABORATORIUM KOROSI DAN METALURGI EKSTRAKSI
DEPARTEMEN METALURGI DAN MATERIAL
FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS INDONESIA
2015
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
2/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
MODUL I
PROSES PENGOLAAN MINERAL
1! TU"UAN PER#O$AAN
Untuk mngt!"u# $!n mm!"!m# %&'(( )&'t" *'t!t#'n
$!n kgun!!n &!gn-&!gnn+! (,!g!# ,!g#!n $!
%&'(( %ng'!"!n m#n&!.
2! ALAT DAN $AAN
2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
A!t Denver Flotation %/ mt&
T#m,!ng!n Au $!n M'&t!& P#%t Tt( Beaker Glass
S%!tu! K&t!( S!ng S!ng!n G!( Uku&
2!2 $a%a&
B!"!n-,!"!n +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n#
!$!!"
B##" g!n! P,S
Pg. 1
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
3/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
Pine oil
Oleic acid
S'$! !("
'! PROSEDUR KER"A
1. A$uk &!t! 300 g& g!n! $!!m ,!k *'t!(# $#4!m%u&
$ng!n !#& 1000 mL $!n collector 06 mL (&t! 007 mL
frother .2. Uku& %/ 4!m%u&!n t!m,!"k!n ('$! !(" "#ngg!
mn4!%!# %/ 8 9.3. M!kuk!n %&'(( *'t!(# "#ngg! 10 mn#t.6. S!ng ,u#" $!n n$!%!n (!m%!# kng.
Pg. 2
Gam(ar 1!1 Skema FrothFlotation
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
4/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
)! DASAR TEORI
P&'(( %ng'!"!n m#n&! !$!!" %&'(( +!ng "!&u(
$#tm%u" $!!m (u!tu t!"!%!n ,n:k!(# m#n&!. Tuu!n $!
%ng'!"!n m#n&! !$!!" mn#ngk!tk!n k!$!& 'g!m
,&"!&g! $ng!n 4!&! mm,u!ng ,!g#!n-,!g#!n $! ,##"
+!ng t#$!k $##ng#nk!n. Tkn#k %m#(!"!n m#n&! ,&m!4!m-
m!4!m %ng!%#k!(#!nn+! (!ng!t t&g!ntung %!$! n#( ,##"
!t!u m#n&! +!ng !k!n $#t#ngk!tk!n k'n(nt&!(#n+!.Pm##"!n tkn#k %m#(!"!n $#$!(!&k!n %!$! %&,$!!n (#)!t-
(#)!t :(#k $!n k#m#! $! m#n&!-m#n&! +!ng !$! $!!m ,##"
t&(,ut. B,&!%! tkn#k %m#(!"!n +!ng $#gun!k!n $!!m
%&'(( %ng'!"!n m#n&! $# !nt!&!n+! !$!!"
Gravity Separations
Gravity separation m&u%!k!n tkn#k %m#(!"!n (!tu
m#n&! !t!u ,#" $ng!n m#n&! !#nn+! +!ng
mm!n)!!tk!n %&,$!!n n#!# $n(#t!( $! m#n&!-
m#n&! +!ng !k!n $#%#(!". M#n&!-mn&! +!ng t&$!%!t
$!!m ,##" !k!n m&(%'n g!+! g&!;#t!(# ((u!# $ng!n
n#!# $n(#t!( +!ng $#m##k#n+!. M$#! +!ng umumn+!
$#gun!k!n %!$! %m#(!"!n (4!&! g&!;#t!(# !$!!" !#&.
D!!m m$#! *u#$! %!&t#k ,&g&!k ((u!# $ng!n
$n(#t!( $!n uku&!nn+!. D!!m *u#$! ,#$!ng ;&t#k!
m#n&! ,&!t !k!n mm##k# k4%!t!n %ngn$!%!n +!ng
t#ngg#. P&,$!!n k4%!t!n &!t#; !nt!& %!&t#k m#n&!
Pg. 3
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
5/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
$!!m *u#$! #n#!" +!ng kmu$#!n $#m!n)!!tk!n untuk
'%&!(# %m#(!"!n.
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
6/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
Magnetic Separations
Magnetic separation m&u%!k!n tkn#k %m#(!"!n (!tu
m#n&! !t!u ,#" $ng!n m#n&! !#nn+! +!ngmm!n)!!tk!n %&,$!!n (#)!t km!gnt!n $! m#n&!-
m#n&! +!ng $#%#(!"n+!. M#n&!-mn&! +!ng t&$!%!t
$!!m ,##" !k!n mm,k!n &(%'n t&"!$!% m$!n
m!gnt ((u!# $ng!n (#)!t km!gnt!n +!ng
$#m##k#n+!.Km!m%u!n m#n&! $!!m m&(%'n m$!n
m!gnt $#(,ut magnetic susceptibility .
B&$!(!&k!n %!$! magnetic susceptibility m#n&!
$#,!g# mn!$# t#g! k'm%'k +!#tu
Ferromagnetic. M#n&! +!ng (!ng!t ku!t untuk $#t!k
'" m$!n m!gnt (%&t# m!gnt#t F3O6.
Paramagnetic. M#n&! +!ng $!%!t t&t!k '" m$!nm!gnt (%&t# "m!t#t F2O3 #mn#t ST#O3 $!n
%+&"'t#t FS. Diamagnetic.M#n&! +!ng t!k t&t!k '" m$!n
m!gnt 4'nt'" k=!&(! S#O2 $!n )$(%!& >N! K A
S#3O?@.
Pg. 5
Gam(ar 1!) Ilustrasi Tek&ik MagneticSe arations
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
7/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
'nt'" $! magnetic separator +!ng ,#!(!
$#gun!k!n !$!!" !$!!" !!t belt $!n rolling drum.
Electrostatic Separations
lectrostatic separation m&u%!k!n tkn#k%m#(!"!n
(!tu m#n&! !t!u ,#" $ng!n m#n&! !#nn+! +!ngPg. 7
Gam(ar 1!5 MagneticSeparator
Gam(ar 1!. Electrostatic Separator
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
8/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
mm!n)!!tk!n %&,$!!n (#)!t k#(tk!n $! m#n&!-
m#n&! +!ng !k!n $#%#(!". S#)!t k#(tk!n mnunukk!n
km!m%u!n m#n&! $!!m mng"!nt!&k!n #(tk ,#!(!
$#(,ut k'n$ukt#;#t!(. M#n&!-m#n&! +!ng t&$!%!t
$!!m ,##" !k!n m&(%'n m$!n #(tk ((u!# $ng!n
(#)!t k'n$ukt#;#t!( +!ng $#m##k#n+!.
Froth Flotation
Froth Flotation m&u%!k!n tkn#k %m#(!"!n !nt!&!
m#n&! +!ng ,&"!&g! $!n %ng't'&n+! g!ngu $ng!n
mm!n)!!tk!n (#)!t k#m#! :(#k $! %&muk!!n %!&t#k
m#n&!. P!&t#k m#n&! mm##k# $u! (#)!t +!#tu (#)!t
"#$&')',#k $!n "#$&':#k. M#n&! +!ng ,&(#)!t "#$&')',#k
!k!n ,k!t!n $ng!n gm,ung u$!&! $!n n!#k k
%&muk!!n mm,ntuk ,u#". Bu#" +!ng $#"!(#k!n !k!nPg.
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
9/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
$#!m,# $!n $#kngk!n ("#ngg! $#$!%!t m#n&!
,&"!&g! +!ng $##ng#nk!n.
P&'(( *'t!(# +!ng $#!kuk!n $!%!t $#,$!k!n mn!$#
$u! +!#tu directional !otation $!n reverse !otation.
Directional !otation +!#tu %&'(( *'t!(# $#m!n! m#n&!
,&"!&g! !k!n t&!ngk!t k !t!( mm,ntuk ,u#" +!ng
mng!%ung $# %&muk!!n %u%. S$!ngk!n reverse
!otation !$!!" %&'(( *'t!(# $#m!n! %!&t#k m#n&!+!ng $#!%ungk!n m&u%!k!n m#n&! %ng't'& g!ngu.
P&'(( *'t!(# +!ng ,&!ng(ung '%t#m! $#%ng!&u"#
'" $u! )!kt'& ut!m! +!#tu
1! Pr/ses Pe&ga*u&ga&
K'n$#(# ut!m! !g!& %&'(( *'t!(# ,&!ng(ung
$ng!n ,!#k +!#tu !$!n+! %!&t#k-%!&t#k t&tntu
+!ng !k!n $#!%ungk!n mnm% %!$! gm,ung
u$!&! kmu$#!n ,&(!m!-(!m! n!#k k %&muk!!n.
B,&!%! (+!&!t !g!& "! #n# $#%nu"# $#!nt!&!n+!
Uku&!n %!&t#k untuk %&'(( *'t!(# ,#!(!n+! ,#"
k4# $! 75 m(" k4u!# untuk ,!tu,!&! uku&!n
t&k4#n+! ,#(! (!m%!# 20 m(". Gm,ung "!&u( 4uku% ,(!& $!n (t!,#. S#)!t-(#)!t %&muk!!n +!ng mnntuk!n !%!k!"
%!&t#k mnm% %!$! gm,ung !t!u t#$!k.
Pg. ?
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
10/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
Kt&!%ung!n !oatability $! (u!tu %!&t#k
$#tntuk!n '" k4n$&ung!nn+! untuk mnm% %!$!
%&muk!!n gm,ung u$!&! $!n #n# t&g!ntung %!$!
(#)!t-(#)!t %&muk!!n %!&t#k. B&$!(!&k!n %&muk!!n
%!&t#kn+! m#n&! $#k!(#:k!(#k!n mn!$# %'!& $!n
n'n-%'!&. P&muk!!n m#n&! n'n-%'!& t#$!k tk!t
$ng!n !#& ($!ngk!n %&muk!!n m#n&! %'!&
(,!#kn+!. K!(#:k!(# k%'!&!n m#n&! $#,!g# mn!$#,,&!%! ,!g#!n +!#tu
T!, 1. K!(#:k!(# m#n&! %'!&
Pg. 9
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
11/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
2! Reage& Kimia
R!gn k#m#! $#gun!k!n $!!m %&'(( *'t!(# untuk
mn4#%t!k!n (u!tu k'n$#(# !g!& %&'(( *'t!(# ,&!ng(ung
$ng!n ,!#k. St#!% &!gn k#m#! +!ng $#t!m,!"k!n
mm%un+!# )ung(# +!ng (%(#:k.
"ollector
"ollector m&u%!k!n &!gn k#m#! +!ng $!%!t
mngu,!" %&muk!!n m#n&! +!ng (mu! "#$&':#k
$!%!t $#,!(!"# mn!$# "#$&')',#k t#$!k $!%!t $#,!(!"#.
"ollector ,#!(!n+! m&u%!k!n m#n&! '&g!n#k
"t&'%'!& mng!n$ung gugu( %'!& $!n n'n-%'!&.
Gugu( n'n-%'!& 4n$&ung ,&(#)!t "#$&')',#k $!n !k!n
mnm% %!$! gm,ung u$!&! ($!ngk!n gugu(
%'!& !k!n mnm% %!$! %!&t#k ('#$ t&tntu
("#ngg! %!&t#k ('#$ t&(,ut #kut t&!%ung ,&(!m!
gm,ung u$!&!.
B!n+!kn+! %m!k!#!n $'(#( k'kt'& +!ng $#%!k!#
t&g!ntung %!$! %/ $!n t't! u!( %&muk!!n %!&t#k
+!ng !k!n $#(#mut# m&u%!k!n )ung(# $! k!$!& $!n
uku&!n %!&t#k.
M'ku k'kt'& t&,!g# mn!$# $u! +!kn#
(n+!=! #'n#k +!ng $!%!t t&%4!" mn!$# #'n $!!m !#&Pg. 10
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
12/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
$!n (n+!=! n'n-#'n#k +!ng t#$!k t&!&ut. K'kt'&
$#k!(#:k!(#k!n mn!$# ,kut
D#!g&!m 1. K!(#:k!(# k'kt'& Frother
Kt#k! %&muk!!n %!&t#k t!" mn!$# "#$&')',#k
%!&t#k t&(,ut "!&u( m!m%u mnm% %!$!
gm,ung u$!&! +!ng $#(unt#kk!n !&!(#. N!mun
mun4u m!(!!" kt#k! gm,ung-gm,ung t&(,ut
t#$!k (t!,# $!n mu$!" %4!" !k#,!t tum,uk!n $ng!n
%!&t#k %!$!t $#n$#ng ( $!n gm,ung-gm,ung
!#n. O" k!&n! #tu %&u !$!n+! frother# +!kn# (n+!=!
+!ng $!%!t mnu&unk!n tg!ng!n %&muk!!n
Pg. 11
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
13/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
gm,ung ("#ngg! gm,ung t#$!k mu$!" %4!".
T!m,!"#n 4'nt'"n+!
Modi$er
M'$#:& !t!u &gu!t'& m&u%!k!n &!gn k#m#!
!#n (!#n k'kt'& $!n )&'t"& +!ng $#t!m,!"k!n $!!m%&'(( *'t!(# +!ng ,&)ung(# mng!tu& #ngkung!n +!ng
((u!# $ng!n #ngkung!n *'t!(#. M'$#:& t&$# $!
m!4!m-m!4!m &!gn +!#tu
Activator. R!gn +!ng ,&)ung(# mm,!ntu k'kt'&
!g!& #nt&!k(# k'kt'& $ng!n m#n&! t&(,ut ,k&!
$ng!n ,!#k 4'nt'"n+! uSO6. Depresant.Mm,ntuk !%#(!n k#m#! %'!& +!ng
mm,ungku( %!&t#k ('#$ ("#ngg! mn!m,!" (#)!t
"#$&')',#k k %!&t#k ('#$ +!ng t#$!k $##ng#nk!n. Dispersant.D#gun!k!n untuk mn4g!"
%nggum%!!n %!&t#k ("#ngg! %!&t#k $!%!t
,nt&!k(# $ng!n k'kt'& $!n gm,ung u$!&!
$ng!n ,#" ,!#k. * Regulat/r. R!gn k#m#! +!ng ,&)ung(# untuk
mng!tu& %/ #ngkung!n *'t!(#. %/ &gu!t'& %&u
$#t!m,!"k!n $!!m %&'(( *'t!(# k!&n! m#n&!
Pg. 12
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
14/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
mng!%ung $ng!n ,!#k %!$! %/ t&tntu &!gn
,#" (t!,# %!$! %/ t&tntu $!n k'kt'& ug! ,k&!
$ng!n ,!#k %!$! %/ t&tntu. %/ $#m!n! m#n&!-
m#n&! $!%!t mng!%ung $ng!n ,!#k $#(,ut %/
kt#(. %/ kt#( $! (u!tu m#n&! t&g!ntung %!$! n#(
k'kt'& +!ng $#%!k!# $!n k'n(nt&!(# um!"
%m!k!#!n $! k'kt'&. A$! $u! n#( %/ &gu!t'&
+!#tu* regulat/r asam +!#tu %/ &gu!t'& $!!m
#ngkung!n !(!m. 'nt'" /2SO6.
* regulat/r (asa +!#tu %/ &gu!t'& $!!m
#ngkung!n ,!(!. 'nt'" #m !O ('$! !,u
N!2O3 N!O/.
F't!(# %!$! %&'(( $!(!& %&muk!!n k#m#! $#m!n!
,!n+!k t&!$# %(t#=! (4!&! ,&(!m!!n !nt!& %&muk!!n
!nt!&! %!$!t!n 4!#&!n $!n u$!&!. V!!, +!ng $#kt!"u#
(,!g!# %!&!mt& !$!!" contact angle C . S!!t C 8 0
4!#&!n mn+,!& $# !t!( %!$!t!n k'nt!k !nt!&! m$#! !#&$ng!n u$!&! (%&t# %!$! %!$!t!n +!ng $#(,ut (,!g!#
"#$&':#k $!n ,!(!"!n '" !#&. Gm,ung u$!&! t#$!k $!%!t
tk!t %!$! %!$!t!n "#$&':#k $# !#&. S,!#kn+! %!$!t!n
"#$&')',#k t#$!k ,!(!" '" !#& gm,ung u$!&! $!%!t
Pg. 13
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
15/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
,k!t!n %!$! !#& $!n n#!# contact angle ,#" $! 0 C
0.
D!!m mng!n!#(! :(#n(# $! %&'(( *'t!(# +!ng
$#!kuk!n !$! ,,&!%! %n$k!t!n +!ng $!%!t
$#!kuk!n. B,&!%! %n$k!t!n t&(,ut !$!!" (,!g!#
,kut
1. %ecovery
Pg. 16
Gam(ar 1!Contact Angle
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
16/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
2. R!(#' K'n(nt&!(#
3. nrichment %atio
Kt&!ng!n 4 8 k!$!& k'n(nt&!t
) 8 k!$!& um%!n )$t 8 k!$!&tailing
F 8 m!((! $! um%!n
8 m!((! $! k'n(nt&!t
T 8 m!((! $! t!##ng
MODUL II
IDROMETALURGI
ROASTING
1. TU"UAN PER#O$AAN
Untuk mngt!"u# $!n mm!"!m# tnt!ng %&'((roasting $!n )!kt'&-)!kt'& +!ng mm%ng!&u"# %&'((
roasting.
2. ALAT DAN $AAN
2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!" Pg. 15
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
17/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
"rucible
Oven Furnace
2!2 $a%a&
B!"!n-,!"!n +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
P,S
3. PROSEDUR KER"A
1. I(# 4&u4#, $ng!n m#n&! (u:$!.
2. M!(uk!n 4&u4#, k $!!m )u&n!4 $!n !kuk!n
&'!(t#ng $ng!n tm%!&!tu& 900 (!m! 70 mn#t.3. Ku!&k!n 4&u4#, $! )u&n!4 $!n !n!#(! %&'$uk
+!ng t&,ntuk ,&$!(!&k!n &!k(# +!ng t&!$#.
6. DASAR TEORI
/#$&'mt!u&g# m&u%!k!n mt'$ %m#(!"!n H!t +!ng
!&ut $! H!t +!ng t#$!k !&ut $ng!n %!&ut. P!&ut +!ng
$#gun!k!n !$!!" !#& !t!u !&ut!n. /#$&'mt!u&g# ,#(!
$#k!t!k!n (,!g!# %&'(( !4"#ng ,##" $!n k'n(nt&!t
$ng!n !&ut!n untuk kmu$#!n $#!&utk!n $!n $#!m,#
'g!m ,&"!&g!n+!. P&'(( "#$&'mt!u&g# (4!&! umum
$#,!g# mn!$# m%!t +!#tu
1. Roasting
Pg. 17
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
18/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
R'!(t#ng !$!!" (!!" (!tu t!"!% $! %&'((
"#$&'mt!u&g# +!ng ,&tuu!n (,!g!# %&'(( %&-
t&!tmnt +!ng %!$! umumn+! ,&tuu!n untuk %&'((
k'n;&(#. P&'(( k'n;&(# +!ng t&!$# !$!!" %&'((
'k(#$!(# 'g!m (u:$! untuk mng"!(#k!n 'g!m 'k(#$!
$!n (u)u& $#'k(#$!.
2FS2 112O2 F2O3 6SO2 J/29?K 8 -610 Kk!gm-m'
B,&!%! 4'nt'" &'!(t#ng $!!m "#$&'mt!u&g# !nt!&!
!#n
%oasting %!$! nS
B&tuu!n untuk mngk';&(# nS mn!$# nO.
R'!(t#ng #n# $#!kuk!n %!$! tm%&!tu& &'!(t#ng 700
2nS 3O2 2nO 2SO2 J/29?K 8 -220 Kk!gm-
m'
%oasting %!$! Au)&'u( P+t
Pg. 1
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
19/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
B&tuu!n untuk mm#(!"k!n m!( $#$!!m ,##"
,(# (u:$! P+t. /! #n# $#!kuk!n untuk
mmu$!"k!n %&'(( !4"#ng m!(. B##" P+t
$#&'!(t#ng %!$! tm%&!tu& 700.
AuFS2 O2Au F2O3 SO2g
%oasting %!$! N#k L!tt#k %eduction %oast
D#gun!k!n untuk ,##" n#k !tt#k $ng!n
k!n$ng!n 15 N# ,#!(!n+! $#tmuk!n $!!m ,ntuk
,##" 'k(#$! k'm%k(. %eduction roasting %!$! ,##
N#k !tt#k #n# ,&tuu!n untuk k'n;&(# ,##" $ng!n
tm%&!tu& %&'(( (k#t!& 900. /!(# $! %&'((
&'!(t#ng #n# !u $#!4"#ng untuk mng"!(#k!n n#k
mt!.
2N#O /2 O 2N# /2O O2
S!#n ,&)ung(# (,!g!# %&'(( k'n;&(# %&'((
roasting ug! ,&tuu!n untuk
Mng"#!ngk!n #m%ut#(.
Mng"#!ngk!n k"!$#&!n (u,(t!n(# '&g!n#k. Mnu&unk!n k!$!& !#& $!!m ,##".
2. Leaching
Pg. 1?
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
20/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
&eaching m&u%!k!n %&'(( %!&ut!n (kt#) $!
m#n&! +!ng $##ng#nk!n $ng!n 4!&! mng'nt!kk!n
$ng!n %!&ut 4!#&. P!&ut +!ng $#gun!k!n $!!m !4"#ng
$#,!g# $u! +!#tu !(!m $!n ,!(!.
Leaching Asam
L!4"#ng %#n$#!n !(!m $#!kuk!n $ng!n
mng'nt!kk!n m#n&! ,&"!&g! $ng!n 4!#&!n $!!m "!
#n# +!ng ,&(#)!t !(!m. !#&!n !(!m +!ng %!#ng ,!n+!k$#gun!k!n %!$! #n$u(t (!!t #n# !$!!" /2SO6 $!n /.
B#!(!n+! $!!m %&'((n+! mnggun!k!n %ng!$uk !t!u
stirer ("#ngg! (u&u" ,##" mng!!m# k'nt!k $ng!n
4!#&!n !(!m mn+,!,k!n m#n&! ,&"!&g! !k!n t&!&ut
$!n k!$!& $! 'g!m +!ng $##ng#nk!n !k!n mn#ngk!t
$!!m !&ut!n. M#n&! +!ng ,#!(!n+! $##n$# mnggun!k!n
!(!m !nt!&! !#n 4!((#tt %+t $!n ,,&!%! m#n&!
!#nn+!.
'nt'" +!ng %!#ng n+!t! !$!!" %!$! %#n$#!n nO
k!(#n $!n tm,!g! 'k(#$! k!$!& &n$!" $ng!n !(!m.
R!k(#n+! (,!g!# ,kut.
nO /2SO6 nSO6 /2O .... 3.1
uO /2SO6 uSO6 /2O .... 3.2
Leaching $asa
Pg. 19
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
21/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
S!m! (%&t# $:n#(# %!$! %#n$#!n !(!m %#n$#!n
,!(! $#!kuk!n $ng!n mng'nt!kk!n m#n&! ,&"!&g!
$ng!n 4!#&!n ,!(! $ng!n tuu!n mm#(!"k!n m#n&!
,&"!#&g! $! %ng't'&n+!. !#&!n ,!(! +!ng ,#!(!
$#gun!k!n !$!!" N!O/. M#n&! +!ng ,#!(! $# #n$#
mnggun!k!n 4!#&!n ,!(! !$!!" ,!uk(#t k!'#n#t $!n
,,&!%! m#n&! !#n k"u(u(n+! +!ng mng!n$ung (##k!.
'nt'" +!ng %!#ng %nt#ng %!$! k!(u( #n# !$!!"%&'(( ,!+& +!ng $#mu!# $ng!n %#n$#!n ,!uk(#t
mnggun!k!n N!O/.
A2O3 's( 2N!O/ 'a)( 3/2O 'l( 2N!AO/6 'a)(
3. recipitation
Precipitation !$!!" %&'(( %ngn$!%!n 'g!m +!ng
!k!n $#!m,# $! !&ut!n "!(# leaching %!$! t!"!%
(,umn+!.
!. Re"ning
%e$ning !$!!" %&'(( %mu&n#!n untuk mn#ngk!tk!n
k!$!& $! m#n&! ,&"!&g!. S,!g!# 4'nt'" +!#tu
steelmaking $#m!n! %ng't'& +!ng t&$!%!t $!!m pigiron
$#ku&!ng# k!$!&n+!.
LEA#ING
Pg. 20
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
22/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
1! TU"UAN PER#O$AAN
Untuk mngt!"u# $!n mm!"!m# tnt!ng %&'((
leaching $!n )!kt'&-)!kt'& +!ng mm%ng!&u"# :(#n(#
%&'(( leaching.
2! ALAT DAN $AAN
2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!" Magnetic *tearer
Beaker glass
T#m,!ng!n S%!tu! %/ mt&
2!2 $a%a&
B!"!n-,!"!n +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
S&,uk nO 100 g& L!&ut!n /2SO6 1 M'!& E( ,!tu
'! PROSEDUR KER"A
1. L!&utk!n (&,uk nO 100 g& k$!!m !&ut!n /2S06
1M 500 m.
2. Uku& %/ !&ut!n +!ng $##ng#nk!n.
Pg. 21
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
23/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
3. A$uk !&ut!n mnggun!k!n m!gnt#4 (t!&&
(!m%!# "#!ngn+! n$!%!n.
)! DASAR TEORI
&eaching m&u%!k!n (!!" (!tu %&'(( $!
&!ngk!#!n %&'(( k(t&!k(# m#n&! $ng!n mt'$
"#$&'mt!u&g#. P&'(( leaching mnggun!k!n (u!tu H!t
%!&ut +!ng $!%!t m!&utk!n (4!&! (kt#) m!t!
%!$!t!n ("#ngg! 'g!m ,&"!&g! +!ng $##ng#nk!n
$!%!t t&!&ut $!n t&%#(!" $! %ng't'&n+!. Mt'$
#n# mm##k# m%!t ;!!, %nt#ng +!#tu uku&!n
%!&t#k tm%&!tu& %/ $!n n#( %!&ut.
Pm##"!n mt'$ !4"#ng t&g!ntung %!$!
k!n$ung!n 'g!m ,&"!&g! $!!m ,##" $!n
k!&!kt(t#k ,##" k"u(u(n+! mu$!" t#$!kn+! ,##"
$##n$# '" &!gn k#m#! t&tntu. Bkut ,,&!%!
n#( !4"#ng +!#tu
#n$sit% Leaching &Leaching in place'
P&'(( %#n$#!n +!ng $#!kuk!n k%!$! ,##"
+!ng m!(#" ,&!$! $# %&ut ,um# !t!u %#n$#!n
!ng(ung $! ,##" +!ng m!(#" ,&!$! $# $!!m t!n!".
Agn %#n$# 'barren solution( $##nk(#k!n !ng(ung
mnuu ,##" +!ng m!(#" ,&!$! $# %&ut ,um# $ng!n
mnggun!k!n %#%! !&ut!n %#n$#!n $#!#&k!n $!nPg. 22
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
24/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
mn+,!& mn+#mut# ,##" kmu$#!n !&ut!n "!(#
!4"#ng 'pregnant solution( $#kum%uk!n untuk $#!m,#
$ng!n mnggun!k!n ,!ntu!n %'m%! mnuu k!t!(
%&muk!!n t!n!". Mt'$ #n# ,#!(! $#gun!k!n %!$!
m#n&! k!$!& &n$!" $!n ,#!(! $#!%#k!(#k!n %!$!
'g!m m!( %&!k tm,!g! $!n ug! u&!n#um.
G!m,!& 1. Skm! +n,situ leaching
(eap +a& D%)p leaching
Mt'$ #n# ,#!((! $#gun!k!n %!$! ,##" ,&k!$!&
&n$!". B##" +!ng $# !m,# $! %&t!m,!ng!n
$#!kuk!n %&'(( k'm#nu(# ("#ngg! ,##" mm##k#
uku&!n #$! +!#tu -25 mm +!ng kmu$#!n $#tum%uk
mn+&u%!# ,uk#t heap $ng!n kt#ngg#!n (k#t!& ?-9
m $#!t!( !%#(!n #m%&m!, +!ng t!" $#(#!%k!n.
Agn %#n$# $#!#&k!n $! ,!g#!n !t!( tum%uk!n ,##"
$!n mng!#& k ,!=!" tum%uk!n "#ngg! !&ut!n "!(#
!4"#ng t&(,ut t&kum%u $# ,!g#!n ,!=!" untuk
$#!kuk!n %&'(( !nut!n. Mt'$ #n# mm&uk!nPg. 23
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
25/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
=!ktu +!ng 4uku% !m! (k#t!& 70 "! (!m%!#
tum%uk!n ,##" +!ng $#!kuk!n t!" $#!kuk!n !4"#ng
(u$!" $#!ngg!% t#$!k k'n'm#( !g#.
Untuk $um% !4"#ng t#$!k ,&,$! !u" $ng!n
"!% n!mun ,##" t#$!k $#,u!t mnum%uk mn+&u%!#
,uk#t m!#nk!n $#tum%uk $# %&muk!!n t!n!" m#ng
!t!u %&muk!!n +!ng mm%un+!# %&,$!!n
kt#ngg#!n.
! ,
G!m,!& 2. ! Dump leaching , -eap leaching
%lp ata% Sl%rry atau Agitasi leaching
P!$! mt'$ #n# #(t#!" +!ng ,#!(! ug!$#gun!k!n !$!!" vat leaching. Um%!n ,##" "!&u( $#
gn$#ng "#ngg! "!u( mn4!%!# uku&!n (k#t!& 200
mm. Kmu$#!n $#!$uk ,!#k (4!&! mk!n#k !t!u
$ng!n mnggun!k!n tk!n!n u$!&! !#&!(# +!ng
$#!kuk!n %!$! ,!n! ,(!& vat ,!#k %!$! tk!n!n
Pg. 26
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
26/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
!tm'()& !t!u tk!n!n ,#" t#ngg# %!$! autoclave
t&tutu%. B#!+! +!ng $#gun!k!n %!$! tkn#k #n# 4uku%
t#ngg# ("#ngg! mm,!t!(# %m!k!#!nn+! %!$! 'g!m
+!ng ,&"!&g! (!!.
G!m,!& 3. gitasi leaching
ercolation Leaching
S4!&! ($&"!n! mt'$ #n# $!%!t $#!&t#k!n
%ng"#!ng!n !t!u %m#(!"!n (kt#) m#n&! +!ng
$#!k#,!tk!n H!t %!&ut !gn %#n$# +!ng m&(!% k
$!!m $!n m!u# (kum%u!n m!((! !t!u tum%uk!n
,##" +!ng mng!n$ung m#n&! $##ng#nk!n +!ng $!%!t$#!&utk!n.
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
27/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
G!m,!& 6. /0 gitative $!n Pressure &eaching
Leaching %n*er press%re
Du! t#% tk!n!n !4"#ng +!ng ,&,$!
1. T!n%! 'k(#gn
Tk!n!n +!ng $#"!(#k!n %!$! mt'$ #n# ,&!(!
$! tk!n!n u!% "!(# $! ,##" +!ng $#%!n!(k!n
!&ut!n %#n$# %!$! tm%&!tu& $#!t!( t#t#k $#$#"
!&ut!n untuk mn$!%!tk!n !u &!k(# t&t#ngg#. O"
k!&n! #tu %&'(( #n# "!&u( $#!kuk!n $!!m ,!n!
t&tutu% untuk mn!"!n tk!n!n u!% !&ut!n %!$!
tm%&!tu& t&(,ut. 'nt'" %#n$#!n ,!uk(#t $ng!n
N!O/.
2. Dng!n 'k(#gn
Mt'$ #n# $#!kuk!n $# $!!m autoclave. Tk!n!n
+!ng $#gun!k!n m&u%!k!n tk!n!n !&ut!n $#t!m,!"
$ng!n tk!n!n 'k(#gn. L!u %#n$#!n $#k'nt&' '"
Pg. 27
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
28/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
tk!n!n %!&(#! 'k(#gn $!n ,uk!n tk!n!n t't!.
P#n$#!n #n# $#gun!k!n %!$! %#n$#!n ,##" (u:$! !t!u
,##" u&!n#um 'k(#$!.
G!m,!& 5. Pressure leaching $!!m utoclave
+ioleaching
B#'!4"#ng $!%!t $#!&t#k!n (4!&! ($&"!n!m&u%!k!n %&'(( !4"#ng $ng!n ,!ntu!n
m#k&''&g!n#(m ("#ngg! 'g!m ,&"!&g! $!%!t
$#%#(!"k!n $! m#n&!n+!. B&$!(!&k!n m',##(!(# $!
m#k&''&g!n#(m (!!t %&'(( %#n$#!n ,&!ng(ung
t&$!%!t 2 n#( m'$ mk!n#(m +!#tu k'nt!k
!ng(ung $!n k'nt!k t#$!k !ng(ung.
K/&tak Ti+ak La&gsu&g
Mk!n#(m $#m$#!(# '" ,(# )& F3 +!ng
,&!(! $! 'k(#$!(# (n+!=! ,(# )&&'u( F2
+!ng !$! $!!m m#n&! +!ng $#(,!,k!n '"
Pg. 2
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
29/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
m#k&',!. B(# )& m&u%!k!n !gn %ng'k(#$!(#
$!n $!%!t mng'k(#$!(# 'g!m +!ng #ng#n
$#%#(!"k!n $! m#n&!n+! (%&t# 'g!m (u:$!. I'n
,(# ,&t#n$!k (,!g!# %m,!=! kt&'n +!ng
mm,u!t ,!kt t#$!k %&u ,&(ntu"!n !ng(ung
$ng!n m#n&!. 'nt'" ,!kt +!#tu L%t'(%#um
untuk k(t&!k(# tm,!g!. S(u!# $ng!n &!k(#
K/&tak La&gsu&g
Mm%&'" kt&'n !ng(ung $! &!k(#
m#k&',! $ng!n m#n&! t!n%! m$#!(# !%!%un.K'nt!k $k!t $#%&uk!n '" k!&n! #tu m#k&',!
"!&u( mk!t %!$! %&muk!!n m#n&!. 'nt'"
,!kt +!#tu T"#',!4#u(.
S(u!# $ng!n &!k(#
Pg. 2?
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
30/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
G!m,!& 7. Mk!n#(m bioleaching
P!$! %&!kt#kum #n# $#gun!k!n 'g!m n %&'((
k(t&!k(# n $!%!t $#!kuk!n $ng!n $u! 4!&! +!#tu
%#&'mt!u&g# $!n "#$&'mt!u&g#. Untuk %&'(( "#$&'mt!u&g#
n $#!kuk!n %&'(( leaching $ng!n mnggun!k!n !&ut!n/2SO6. Pnggun!!n !(!m (u)!t $!%!t m!&utk!n m#n&! n
$!n mngn$!%k!n %ng't'&. P!$! %&'(( leaching n t&!$#
&!k(# ,kut.
n /2SO6 nSO6 /2O
L!&ut!n leaching nSO6 +!ng $#$!%!t $! %&'((
t&(,ut $#gun!k!n untuk %&'(( (!nutn+! +!#tu
electro1inning untuk mn$!%!tk!n 'g!m n +!ng
$##ng#nk!n.
Pg. 29
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
31/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
MODUL III
ELEKTROMETALURGI
1! TU"UAN PER#O$AAN
Untuk mngt!"u# $!n mm!"!m# %&'((
kt&'=#nn#ng $!n )!kt'&-)!kt'& +!ng mm%ng!&u"#
%ngn$!%!n 'g!m $!!m %&'(( kt&'=#nn#ng.
2! ALAT DAN $AAN
2!1 Alat
A!t-!!t +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
"oulometer u Magnetik *tearer
Pg. 30
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
32/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
Beaker glass
%!t u
K!t'$! SS An'$! P, %ecti$er
T&m'mt& Mut# t(t& T#m,!ng!n
2!2 $a%a&
B!"!n-,!"!n +!ng $#gun!k!n %!$! %&!kt#kum #n# !$!!"
L!&ut!n leaching nSO6 600 g&#t& E( ,!tu
'! PROSEDUR KER"A
1. /#tung m!((! !=! k!t'$! $!n !n'$!.
Pg. 31
Gam(ar '!1 Skema Pr/sesElectro,inning
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
33/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
2. M!(ukk!n !n'$! $!n k!t'$! k $!!m beaker glass
+!ng mng!n$ung !&ut!n nSO6.3. M!(ukk!n beaker glass k $!!m ,!k kt&'=#nn#ng
+!ng t!" $#,k!n ( ,!tu $# $!!mn+!.6. S!m,ungk!n !n'$! $!n k!t'$! k 'g!m u %!$!
coulometer $ng!n &4t#:& $!n mut#t(t& (%&t#
&!ngk!#!n %&4',!!n %!$! g!m,!& 3.1 (um,&
!&u( tm%&!tu& 700 (!m! (!tu !m5. Pngng!n !n'$! $!n k!t'$!.7. /#tung m!((! !k"#& !n'$! $!n k!t'$!.
)! DASAR TEORI
Ekt&'=#nn#ng !$!!" %&'(( kt&'k#m#! +!ng
$#gun!k!n untuk m&$uk(# 'g!m k!t#'n k %&muk!!n
k!t'$! $! (,u!" !&ut!n !u'u( "!(# $! %&'(( k#m#!
leaching. P&'(( kt&'=#nn#ng (ng n m&u%!k!n
%&'(( untuk mngk(t&!k(# n (4!&! kt&'#(#( $!
!&ut!n (u)!t n4& "!(# leaching +!ng $#!kuk!n $ng!n
4!&! mm,k!n !&u( #(tk ("#ngg! t&!$# $k'm%'(#(#
(ng (u)!t nSO6. P!$! %&'(( #n# !k!n $#%&'"
n$!%!n 'g!m n %!$! %&muk!!n k!t'$! +!ng ,&!(!
$! &!k(# &$uk(# !&ut!n nSO6. S!#n #tu %!$! !n'$!
!k!n t&,ntuk 'k(#gn k!&n! %nggun!!n !n'$! #n&t.
S4!&! t&m'$#n!m#k! %'tn(#! &!k(# kt&'$! $!%!t
$#"#tung $ng!n mnggun!k!n %&(!m!!n N&n(t +!#tu
Pg. 32
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
34/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
E 8 E' RTnF n !'k(#$!(#!&$uk(#
A(%k t&m'$#n!m#k! &!k(# ug! $!%!t $#kt!"u#
$ng!n mnggun!k!n $#!g&!m %'u&,!# n untuk
mm%&$#k(# %&'(( kt&'=#nn#ng n ("#ngg! $!%!t
$#kt!"u# &!k(#-&!k(# !%! (!! +!ng $!%!t
,&!ng(ung (!m! %&'(( kt&'=#nn#ng n. S4!&!
k#nt#k! &!k(# +!ng t&!$# $#(,!,k!n '" )!kt'&%'!(!(# !kt#;!(# %'!(!(# k'n(nt&!(# %'!(!(#
t!"!n!n $!n %'!(!(# !k#,!t %ng!&u" #'n-#'n
%ng't'& $!n H!t '&g!n#k %!$! %&muk!!n kt&'$!.
S4!&! umum %&'(( #n# t&$# $! 3 ,!g#!n +!#tu
2. K!t'$! +!#tu k!t'$! SS.
Pg. 33
Gam(ar '!2 Diagram P/ur(ai 3&
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
35/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
3. An'$! +!#tu An'$! P,.4. Ekt&'#t +!#tu nSO6 +!ng $#%&'" $! &!k(#
leaching.R!k(#-&!k(# +!ng !k!n t&!$# %!$! %&'((
kt&'=#nn#ng !$!!"
An'$! 2/2O 6/ O2 6-
K!t'$! 2n2 6-2n
2n2 2/2O 2n 6/ O2
S!m! %&'(( #n# !k!n t&!$# 3 !#&!n %&%#n$!"!n
#'n +!#tu
K'n;k(# +!#tu %&g&!k!n kt&'#t $!!m (k!!
+!ng ,(!& $! !&ut!n &u!" k !%#(!n $#)u(#. P&'((
#n# $!%!t $#!kuk!n $ng!n mm, %ng!$uk!n
%'m%!!n kt&'#t !t!u #nk(# u$!&!. D#)u(# +!#tu %&'(( %&g&!k!n #'n-#'n 'g!m
mnuu O/P Outer -elmhot5 Plane m!u# !%#(!n
kt&'#t +!ng $#!m. M#g&!(# +!#tu %&'(( %&%#n$!"!n #'n k!&n!
t&$!%!t %&,$!!n %'tn(#!.
Pg. 36
Gam(ar '!' Skema Pr/sesPer*i&+a%a& I/& Dalam Pr/ses
8/20/2019 Modul Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
36/36
Praktikum Metalurgi Ekstraksi 2015
/!(# $! %&'(( kt&'=#nn#ng !$!!" $%'(#(#
'g!m n %!$! k!t'$! SS. S4!&! t' um!" ,&!t
n$!%!n 'g!m n +!ng !k!n t&,ntuk $!%!t $#"#tung
mnggun!k!n &umu( /ukum F!&!$!+
D#m!n!
8 B&!t 'g!m +!ng t&!m,# $!!m %&'(( g&
I 8 A&u( A
T 8 !ktu $t#k
A& 8 B&!t !t'm
n8 um!" kt&'n
F 8 K'n(t!nt! F!&!$!+ 97500 'u
Pg 35