17
Moeten de lonen echt sneller omhoog? ING Economisch Bureau Een analyse van de cijfers achter de oproep Amsterdam • 8 juli 2017

Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

Moeten de lonen echt snelleromhoog?

ING Economisch Bureau

Een analyse van de cijfers achter de oproep

Amsterdam • 8 juli 2017

Page 2: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

Lonen omhoog!

De Nederlandse economie groeit dit jaar naar verwachting met 2,5% en de lonen groeien met zo’n 2%. Toch is dat niet genoeg, vindt De

Nederlandsche Bank die al meerdere keren pleitte voor een loongolf. Ook het CPB constateerde onlangs dat de loongroei achterbleef.

Maar is er wel ruimte?

Het ING Economisch Bureau onderzocht of de lonen inderdaad sneller zouden moeten stijgen en waar eventueel ruimte zit. Uit die analyse blijkt dat

de lonen zich nu op een manier ontwikkelen die past bij de conjunctuur. De arbeidsmarkt is vrij ruim en de verborgen werkloosheid is nog relatief

hoog. Bedrijfswinsten zijn hersteld sinds de crisis maar van een ‘piek in de winstgevendheid’ is geen sprake. Vooral kleine bedrijven zitten krap bij kas.

Als we kijken naar de verhouding van lonen van werknemers en winsten van bedrijven valt op dat vooral zzp’ers in inkomen zijn achtergebleven, een

punt dat in de discussie tot nu toe weinig aandacht heeft gekregen.

Ongewenste effecten

Als de lonen (te) snel stijgen kan dat nadelig voor de economie zijn. Het herstel van het mkb kan worden geraakt waardoor het minder kan uitbreiden.

Bedrijven die toch kunnen uitbreiden kiezen er mogelijk sneller voor om zzp’ers in te huren, te automatiseren, of meer uit te besteden naar het

buitenland. Pas als de arbeidsmarkt echt krap wordt, verwachten we dat vakbonden hogere looneisen kunnen stellen. Tot die tijd is het logisch dat

juist het creëren van extra werkgelegenheid prioriteit heeft.

Moeten de lonen echt sneller omhoog?

2

Page 3: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

-2

1

4

7

100

2

4

6

8

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015

0

4

8

12

16

1972 1977 1982 1987 1992 1997 2002 2007 2012 2017

3

De lonen lijken niet zo sterk te stijgen

De contractlonen stijgen steeds minder snel…

Mutatie, jaar-op-jaar, in %

…en namen bij eerdere oplevingen van de economie sneller toe

Mutatie, jaar-op-jaar, in %

Cao-lonen per uur incl. bijzondere beloningen, nominaal

Werkloosheid (rechter-as, omgekeerd)

Cao-lonen per uur incl. bijzondere beloningen, nominaal

%

Raming CPB

Raming CPB

Page 4: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

4

Maar in reële* termen oogt de loonstijging niet opvallend zwak

De prijzen stijgen ook steeds minder snel…

Mutatie, jaar-op-jaar, in %

…zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij

snel stegenMutatie, jaar-op-jaar, in %

Consumentenprijsinflatie Cao-lonen per uur incl. bijz. beloningen, gecorrigeerd voor inflatie

Werkloosheid (rechter as, omgekeerd)

-2

0

2

4

6

8

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015

1

4

7

10-6

-3

0

3

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015

%

Raming CPB

Raming CPB

*reëel: gecorrigeerd voor inflatie

Page 5: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

5

De loonkosten per uur stegen veel sneller dan het contractloon

Loon is meer dan cao

Opbouw loonkosten

Cao loon stijging

Incidentele loonstijging (bonus, periodiek) +

Brutoloon =

Sociale lasten werkgevers +

Loonkosten =

Wat werknemers krijgen

Wat werkgevers betalen

Cao-lonen p/u, incl. bijz. beloning, nominaal

Loonkosten per uur, nominaal

En juist de loonkosten, dat wat werkgevers merken, zijn

duidelijk sneller gestegen dan de cao lonenIndex, 1995 =100

Ook al stijgen de brutosalarissen van werknemers niet, toch kunnen

werkgevers meer kwijt zijn aan hun personeel vanwege stijgende sociale

lasten. Zo werden in de eerste jaren na de crisis werknemers duurder,

vooral doordat de pensioenpremies – uitgesteld loon – omhoog gingen.

Werknemers merkten daar zelf weinig van.

Daarnaast zijn de kosten voor werkgevers mogelijk ook gestegen door

toenemende opleidingskosten. Zo krijgen nieuwe chauffeurs hun groot

rijbewijs vaak vergoed door hun werkgevers en worden nieuwe IT-ers

vaak geschoold tijdens het werk. Dit verschil zou met name groot

moeten zijn als de mismatch op de arbeidsmarkt groot is. Deze

ontwikkeling is in de grafiek niet opgenomen.

100

120

140

160

180

1995 2000 2005 2010 2015

Page 6: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

Al met al lopen de opbrengsten en de kosten van werk

iets uiteen

6

De totale loonkosten per uur zijn, voor de gehele economie, in de

afgelopen twee decennia ongeveer even hard gestegen als de

arbeidsproductiviteit per uur. Werkenden zijn dus – vanuit het

perspectief van werkgevers – min of meer eerlijk beloond voor de

inzet van hun tijd.

De laatste jaren lijkt er wel een verschil te zitten in de ontwikkeling.

De lonen stijgen wat minder snel dan de productiviteit. Dit gebeurt

meestal in de eerste jaren van een opleving, terwijl in een

neergaande conjunctuur het omgekeerde gebeurt door ‘labour

hoarding’: het aanblijven van personeel terwijl het werk wegvalt.

Op termijn zullen de lonen – ook zonder een oproep daartoe – weer

bijtrekken richting de productiviteit. Op korte termijn zal de krapte

op de arbeidsmarkt bepalen hoe snel werknemers meer of minder

dan de productiviteitsstijging kunnen opeisen, en daarmee dus een

inhaalslag kunnen maken.

Hierna kijken we daarom naar de stand van de conjunctuur.

Totale economie

Index (1995=100)

100

120

140

160

180

200

1995 1998 2001 2004 2007 2010 2013 2016

Nominale loonkosten per uur

Arbeidsproductiviteit (nom toegev. waarde/ per uur)

Page 7: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

0 10 20 30

Landbouw, bosbouw en visserij

Industrie

Bouwnijverheid

Groothandel en…

Detailhandel (niet in auto's)

Vervoer en opslag

Horeca

Informatie en communicatie

Financiële dienstverlening

Specialistische zakelijke diensten

Openbaar bestuur en…

Onderwijs

Gezondheids- en welzijnszorg

2008 2016

-2

-1

0

1

2

3

-20

-10

0

10

20

30

2003 2006 2009 2012 2015

7

De arbeidsmarkt is volgens werkgevers nog niet erg krap

Arbeidsmarkt is volgens werkgevers nog lang niet zo krap

als in 2006-2008…

% van alle bedrijven in industrie, bouw en comm. dienstverlening

…in alle sectoren is het aantal vacatures nog lager dan in 2008

Aantal openstaande vacatures in duizenden

% van bedrijven dat aangeeft moeilijk arbeidskrachten te kunnen vinden

Cao-loongroei, gecorrigeerd voor inflatie (rechter as)

Page 8: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

Terwijl er nog veel mensen extra zouden willen werken

Traditionele en verborgen werkloosheid

% van de (potentiële) beroepsbevolking

Werkloosheid + mensen die meer uren willen werken +

mensen die wel willen werken maar niet actief zoeken

Traditioneel gemeten werkloosheid

De ‘verborgen werkloosheid’ liep de laatste jaren veel sneller op dan

de traditioneel gemeten werkloosheid deed vermoeden. Zo zijn er

bijvoorbeeld veel mensen die meer uren zouden willen werken, en

ook het aantal ontmoedigden is hoger. Dit betekent dat er nog een

groot reservoir aan mensen is dat bereid is zich aan te bieden op de

arbeidsmarkt.

De traditionele krapte-indicatoren geven dus geen goed beeld.

Pas als de arbeidsmarkt echt krap wordt, verwachten we dat

vakbonden hogere looneisen kunnen stellen. Tot die tijd is het

logisch dat juist het creëren van extra werkgelegenheid prioriteit

heeft.

7

1995 2000 2005 2010 2015

25

20

15

10

5

0

Page 9: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

De verwachte loongroei ligt redelijk in lijn met de stand van

de conjunctuur

9

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017

Loonkosten lopen gelijk op met de groei van het BBP met een vertraging van twee

jaar

Mutatie, jaar-op-jaar, in %

De loonkosten per eenheid product gaan

historisch gezien meestal goed op met het

BBP, met twee jaar vertraging. Op basis van

de geraamde loongroei door het CPB gaat

dit aardig samen op.

Dit geeft aan dat de loonontwikkeling in de

afgelopen jaren een patroon heeft gevolgd

dat redelijk strookt met de stand van de

conjunctuur.

Loonkosten per eenheid product BBP

Page 10: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

60

65

70

75

80

85

1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

10

Voor de totale economie zit de AIQ* op het langjarig gemiddelde

De arbeidsinkomensquote van de marktsector daalt

weliswaar, en daarover berichtte het CBS.…

Arbeidsinkomen als % van verdiend inkomen in marktsector

Arbeidsinkomensquote ‘nieuwe methode’

…maar de AIQ van de totale economie is al twee decennia

min of meer stabiel rond 76%

Arbeidsinkomen als % van totaal verdiend inkomen in Nederland

60

65

70

75

80

85

1995 2000 2005 2010 2015*

*De arbeidsinkomensquote (AIQ) geeft aan hoe ‘de koek’ van het nationale inkomen verdeeld is tussen beloning van werknemers en winsten van bedrijven. Onlangs is de berekening van het loondeel aangepast door op een andere manier naar de inkomsten van zzp’ers te kijken.

Page 11: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

0

2

4

6

8

8

12

16

20

24

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015

11

Herstel winstgevendheid Nederlandse bedrijven vertekend

Winst in verhouding tot het BBP herstelde zich, maar exclusief buitenlandse

winsten is het niveau niet uitgesproken hoog

Als % van nominaal bbp

Netto-exploitatieoverschot: zonder de inkomsten vanuit buitenlandse dochters

Nettowinst: inclusief de inkomsten vanuit buitenlandse dochters

Inkomsten buitenlandse dochters (rechter as)

De winst van niet financiële bedrijven als

percentage van het BBP herstelt weer, na een

flinke knauw in de crisis.

Toch zijn hierop twee correcties nodig voor

een goed beeld:

• Ten eerste voor de winsten van

buitenlandse dochters. Die zijn hoger dan

eerder. Winst die bedrijven in het

buitenland maken zal waarschijnlijk leiden

tot loonstijgingen ter plekke, niet in

Nederland.

• Ten tweede zitten in deze statistiek niet de

winsten van de eenmanszaken en vof’s, die

waarschijnlijk een minder gunstige

ontwikkeling doormaakten. De ontwikkeling

van de winst van de beursgenoteerde

bedrijven (weinig bedrijven, maar van

relatief grote omvang) was juist relatief

gunstig. De cijfers in deze grafiek schetsen

waarschijnlijk een rooskleuriger beeld dan

de werkelijke gemiddelde

winstontwikkeling in Nederland.

Page 12: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

De winstquote – gemeten als exploitatieoverschot versus de

toegevoegde waarde - is snel opgelopen vlak voor de crisis tot een

piek halverwege 2007 van bijna 46%. Daarna daalde hij tot 40% en

ligt nu rond 42% van de toegevoegde waarde. Dat is duidelijk hoger

dan in de crisisjaren, maar van een ‘piek in de winstgevendheid’ is

geen sprake.

Merk daarbij op dat ook hierin alleen de vennootschappen meetellen,

en MKB-bedrijven niet. Met hun winstgevendheid gaat het minder

goed dan die van multinationals. Wat een correctie hiervoor met de

cijfers zou doen is niet helemaal duidelijk. De winstquote zou dan

naar verwachting lager uitkomen, maar alsnog hoger liggen dan een

paar jaar geleden.

De winstquote is verbeterd, maar piekt niet

12

30

32

34

36

38

40

42

44

46

48

1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017

De winstquote stabiliseert

Winstquote: exploitatie-overschot in Nederland / toegevoegde waarde van niet-

financiële bedrijven

Page 13: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

• Er is, volgens werkgevers in een enquête die het ING Economisch

Bureau liet uitvoeren, meer ruimte voor extra loonsverhoging in

internationaal opererende sectoren (industrie, diensten,

groothandel). Dit beeld strookt redelijk met de winstontwikkeling

per sector. De enquête is een jaar geleden afgenomen (juni 2016),

onze verwachting is dat de volgorde van de sectoren op dit

moment hetzelfde is, maar het percentage hoger.

• De minste ruimte is er volgens ondernemers in de detailhandel,

horeca en transport. Daar is de concurrentie en de prijsdruk groot.

• Hoe kleiner het bedrijf, hoe minder ruimte voor loonsverhoging.

Dit maakt het aannemelijk dat de winstquote (van de vorige

pagina) een overschatting geeft van de ontwikkeling in

Nederland.

Vooral kleine bedrijven zitten minder ruim bij kas

13

0% 20% 40% 60%

Groothandel

Zakelijke diensten

Industrie

Bouw

Transport

Horeca

Detailhandel non-food

Detailhandel food

Totaal mkb (excl. zzp'ers)

In groothandel, diensten en industrie meer ruimte voor hoger loon

% ondernemers dat ruimte heeft voor extra loonsverhoging

Hoe kleiner, hoe minder ruimte ondernemers zien voor hoger loon

% ondernemers dat ruimte heeft voor extra loonsverhoging

0% 20% 40% 60%

Middenbedrijf

Kleinbedrijf (excl zzp'ers)

Zzp'ers

Totaal mkb (incl zzp'ers)

Page 14: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

De jaarinkomens van zelfstandigen gingen er nauwelijks op vooruit

14

In de publicatie over de herziene arbeidsinkomensquote van het CBS

staat in een grafiek (niet in statline) hoe het netto inkomen van zzp’ers

zich de afgelopen jaren ontwikkelde. Dat nam in totaal sinds 1995 met

zo’n 60 procent toe.

Het aantal zelfstandigen nam in die periode echter ook toe, en het

aantal uren dat zij werkten ook. Het ‘arbeidsvolume in jaren’ steeg in die

twintig jaar, met zo’n 25%. Per gewerkt jaar ging zelfstandigen er bijna

35% op vooruit. Dat is veel minder dan de loonkosten per uur stegen

(sheet 4), namelijk zo’n 70%.

Deels komt de gemiddelde beloning per jaar lager uit omdat de groep

zelfstandigen in de tijd is veranderd (in 1995 meer ondernemers, nu

meer bouw- en thuiszorgmedewerkers). Daarnaast is er een crisiseffect.

De tarieven van zzp’ers daalden toen per uur sterk, terwijl die nu weer

stijgen. In de bouw bijvoorbeeld was in de crisis het gemiddelde zzp-

tarief 23 euro, nu 45 euro.

De zelfstandigen drukten vooral tussen 2003 en 2013 het gemiddelde

arbeidsinkomen en daarmee de AIQ naar beneden. De laatste jaren

hebben ze juist een opwaarts effect op de AIQ.

100

110

120

130

140

150

160

170

180

1995 2000 2005 2010 2015*

Het netto gemengd inkomen van zelfstandigen per

arbeidsjaar*

Index, 1995 =100

*Het CBS heeft de definitie van het netto gemengd inkomen zelfstandigen

onlangs aangepast. In bovenstaande grafiek is nog wel de oude definitie gebruikt

vanwege de combinatie met het aantal arbeidsjaren. De resultaten moeten

daarom wel met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden.

Page 15: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

Oproep hogere lonen

De afgelopen weken was de indruk dat de lonen een sterke inhaalslag

zouden moeten maken. Als het ware meer dan op basis van de

‘natuurlijke’ onderhandelingen tussen cao partijen zou gebeuren.

Wat klopt er niet?

De analyse waarop de roep om hogere lonen is gebaseerd, lijkt echter

niet te kloppen. Er is geen sprake van een ongebruikelijk

achterblijvende loonontwikkeling in een krappe markt, met hoge

winsten. ING ziet een normale loonontwikkeling, die past bij een vrij

ruime arbeidsmarkt, met winstherstel. En er ontbreekt in de analyse

dat vooral de inkomens van zelfstandigen onder druk hebben gestaan.

Dit lijkt de belangrijkste reden dat de factor arbeid in Nederland een

kleiner deel van de koek in de marktsector krijgt (terwijl voor de gehele

economie dit überhaupt nauwelijks speelt).

Wat gebeurt er als de lonen nu toch sterk zouden stijgen?

15

Wat zou de invloed zijn als de lonen inderdaad extra zouden stijgen?

Als de diagnose niet klopt, is het medicijn ook niet passend: hogere lonen

voor werknemers kunnen een aantal ongewenste effecten hebben:

• Kleine en middenbedrijven die net winsten en balansen aan het

herstellen zijn, worden daarin geraakt. Als gevolg daarvan kunnen zij

beperkt zijn in hun mogelijkheden uit te breiden (investeren of extra

personeel aan te nemen) terwijl er juist nog veel mensen extra willen

werken.

• Bedrijven die toch willen uitbreiden kiezen er mogelijk sneller voor om

zzp’ers in te huren, te automatiseren, of meer uit te besteden naar het

buitenland.

Page 16: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

Contact details

16

Meer informatie?

Marieke Blom, hoofdeconoom ING Nederland

[email protected]

Colofon

Namens Het Economisch Bureau ING Nederland:

Marieke Blom, hoofdeconoom

Anna Dijkman, hoofdredacteur

Dimitry Fleming, senior econoom

Page 17: Moeten de lonen echt sneller omhoog? · …zodat de cao-lonen in reële* termen de afgelopen jaren vrij snel stegen Mutatie, jaar-op-jaar, in % Consumentenprijsinflatie Cao-lonen

Disclaimer

17

De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op de door ING vergaarde informatie en door ING betrouwbaar geachte bronnen. Deze gegevens zijn op zorgvuldige wijze in onze analyses verwerkt. Noch de ING, noch medewerkers van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor de in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. Aan de verstrekte informatie kunnen geen rechten worden ontleend. ING aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor de inhoud van de publicaties of voor informatie die op of via de sites wordt verstrekt. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Niets in deze publicatie mag worden gereproduceerd, verspreid of gepubliceerd zonder de uitdrukkelijke vermelding van de ING als bron van deze informatie. De afnemer van deze informatie is verplicht aanwijzingen van de ING betreffende het gebruik van de informatie op te volgen. Nederlands recht is van toepassing.