Montessori vandaag

Met welke vermogens willen wij onze kinderen de wereld van 2015

insturen?

1870-1914: biografische elementen

• Jeugdjaren 1870-1898 – vroege belangstelling biologie, wiskunde– een van de eerste vrouwelijk artsen in Italie– onderzoek en werk met verstandelijk gehandicapten– invloed o.a. 19e eeuws werk van Itard, Seguin

• observatie van het kind in de natuurlijke vrije activiteit• belang van sensorisch ontwikkeling in de vorming• inzicht: belang van natuurlijke ontwikkeling van vermogens

• 1896: succesvolle lezing in Turijn: ontmoet veel respons– MM wordt directrice opleidingsinstituut voor zwakzinnigenzorg– nieuwe methode nu toegepast “buiten de muren”– aanpak geeft al zeer snel opmerkelijke resultaten

1870-1914: biografische elementen

• Hoogleraar Antropologie (1904) > studie Pedagogie– observatie: begeerte naar eigen bezit (speelgoed) en het

belonen van een afhankelijke opstelling verhinderen de ontwikkeling, deformeren het karakter van het jonge kind

• Casa dei Bambini in San Lorenzo (1907)– vanuit kinderopvang-project > nieuw systeem van onderwijs– doelgroep: allerarmste kinderen in Rome’s borghatas

• Na 1914: invloed verspreidt zich snel over hele wereld– Nederland, VS, Spanje, Italie, India– Demonstratie op Wereldtentoonstelling 1915

vroege bijdragen aan een wetenschappelijke pedagogie

• uitgangspunt: natuurlijke drang tot zelfontplooiing • educatie: niet louter cognitief leren maar gericht

op een omvattend groeiproces vanuit ervaringen• voorbereide omgeving levert leer-motief, zonder

interferentie vanuit een “uiterlijke” autoriteit• onderwijzer als procesbegeleider: een getuige

van “cultivering” (als ontvouwing van de ziel)• les-materiaal is dienstbaar om interesse van het

kind te oriënteren, te vormen en memoriseren• auto-didactische aspecten van het lesmateriaal

Kernbegrippen van Montessori

• ontwikkeling in innerlijke leidraad van de natuur– opvoeding als cultiveren is gedragen door natuurlijke ontwikkeling

• het leren volgt dynamiek van “gevoelige periode” – ontvankelijkheid voor bepaalde leergebieden

• sensorische experimenten, verfijning van de motoriek• Taalontwikkeling, verschilllende fasen van kosmische orientatie • niveaus van sociale interactie,…• abstracter redeneren, waarderen

• grenzeloos ontvankelijke vermogen van de geest: – grenzeloze motivatie om zelf vaardig te worden in de omgeving, en

de eigen vermogens te vervolmaken– aanmoedigen om vaardigheden te maximaliseren

• Kinderen zijn competente wereldburgertjes: hun normale activiteit is serieus “werken”, niet vluchtig spelen

Kernbegrippen van Montessori

• natuurlijke groei naar zelfstandigheid, autonomie– het motto: Help het mijzelf te doen

• observaties vanuit de voorbereide omgeving– basis voor uitbouw van het gehele les-curriculum

• leer-plek van het kind (meubilair, klas-inrichting): microcosmos om individuele wereld te bouwen

• inzet van zelf-corrigerend, auto-didactisch lesmateriaal

• vrijheid voor de keuze van materiaal vanuit het eigen individuele ontwikkelingsstadium

MM: een strijdbaar leven

• al vroeg verzet tegen sociale rolpatronen

• actieve strijd voor vrouwenkiesrecht

• politiek-creatieve inzet van haar charisma

• strijd voor bredere vrouwenemancipatie

• strijd tegen ontmenselijkende armoede

• waakzaam verzet tegen fascisme

• onderwijs: bijdrage aan vredesbeweging

1870-1952

MM: perspectief op de Mens

• Kind heeft innerlijke “drang” om de leefwereld te verkennen en te ontsluiten met alle vermogens– zintuigelijke, emotionele, intellectuele vermogens– waarnemen is basis voor cognitieve ontwikkeling– taalvermogen en bewustzijn ontstaat door beweging

• sterke “naturalistische visie” op het intellect• vertrouwen op ontplooiingskracht v.h. individu

– leren verantwoordelijkheid dragen voor zaken– primair is ontwikkelen van gevoel van eigenwaarde

• biologische idee van “harmonisch evenwicht” tussen lichamelijke geestelijke ontwikkeling

MM: visie op onderwijs

• MM’s strijdbare inzet: de “ontdekking" v.h. kind– tegen de geheimzinnigheid van het “gesloten gezin”

“de buitenwereld als jungle”– tegen de cyclus van “externe” emotionele vorming

door belonen en straffen– tegen de visie op leren als uitwendig reproduceren– tegen intellectualistische vooroordeel jegens kinderen

als onmondige, losbandige wezens• taak van opvoeder: respecteren van innerlijkheid

van het kind, vanuit een observerende houding • toezien op rijping, vanuit faciliterende houding

voor de “goede voorbereide omgeving”

MM: Maatschappij- en wereldvisie

• verandering in het denken over opvoeding zal leiden tot maatschappelijke verbetering

• nadruk op het “sociale probleem” van de pedagogie – verbeteren van relatie kind volwassene– kernbegrippen autonomie en vrijheid

• “kosmische visie” op de plek van de mens in de wereld– de “wereldorde”handhaven,– de evolutie bevorderen, – de kosmos vervolmaken,….

• samenwerking tot stand brengen vanuit een “kosmische houding”: centrale rol hierin voor “verbeeldingskracht”

• ultieme bijdrage is gericht op vredesopvoeding

enkele filosofische achtergronden

• problemen met het spreken over een “Montessori-fiosofie”– sterke verwevenheid met de autoritaire persoonlijkheid van MM

• Enkele filosofische invloeden op Montessori’s pedagogie– Rousseau’s visie op de mens: geleidt “vanuit de natuur, die door

civilisatie geknecht wordt”– Kant ideeën over opvoeding tot mondigheid als bijdrage aan de

cultuur van Verlichting en – Hegels idee van de ontwikkeling van zelfbewustzijn “door” de

confronterende ervaringen heen– Spinoza, Marx, Mill: cultivering is niet louter rationele maar juist

ook sensorische & emotionele ontwikkeling– “ontdekking van het kind” en de strijdbare inzet om erkenning

maken haar ook tot duidelijk verwante tijdgenoot van Freud• zeer diepgaande invloed van Aristoteles antropologie en

van diens zg. “deugdethiek”

MM t.a.v. filosofische pedagogie

• MMs denken: diepgaand verankerd in Verlichting– ontvankelijkheid voor wetenschap, nieuwe technieken – groot vertrouwen in toekomst als experimenteerruimte

• MMs denken: ook sterke invloed van Romantiek– unieke van het individuele in ieder groei- en leerproces

• natuurwetenschappelijke observerende attitude• kritiek op heersend positivisme en rationalisme

– leerproces is meer dan intellectualistische overdracht– sensorische, motorische, emotionele activiteit– rijkdom en het eigen potentieel van het materiaal

• belang van de context, de omgeving als geheel

invloed van de tijdsgeest op MM (vroege 20e eeuw)

• sterke verwevenheid met de Italiaanse context– tijd van futurisme (Marinetti), literair modernisme

(Svevo), spiritualistische stromingen– inzet: overbruggen van kloof tussen kunst en leven

• VS: contact Edison, Alexander Bell, John Dewey– pragmatistische waarheidsopvatting: “wat werkt”…

• onderwijs is sleutel naar een betere wereld– invloed van de gruwelen van de eerste wereldoorlog,

en de ontwikkelingen in fascistisch Spanje en Italië

tijd van “Alleman” en nu

Tijd van grote veranderingen

• immense veranderingen in de Nederlandse samenleving in de laatste 40 jaar: sinds Alleman– Multiculturele samenleving– Technologisering– Internationalisering– Secularisering– Individualisering– Virtualisering– Emancipatie – Vergrijzing

• snelheid van verandering brengt ontheemding, onbehagen, desoriëntatie, vervreemding

Drie doelen van het onderwijs in de 21e eeuwse leefwereld

• vanuit hun natuurlijke potentieel willen we kinderen vaardigheden geven om zich te bevrijden uit “afhankelijkheid” en “onmondigheid”– Idee van “Verlichting”: Immanuel Kant, 1783

DOELEN VAN ONDERWIJS IN DRIE DIMENSIES• ontwikkeling van de individuele persoonlijkheid

– bewustzijn, verbeeldingskracht, zelfrespect, wil > identiteit• verwerven van sociale vaardigheden

– invoegen in structuur van “instituties” > burgerschap• zingevende rol in de wereld vervullen

– verantwoording in spel van cultuuroverdracht > erflater

DIT ZIJN TAKEN VOOR ONS IN DE “LEEFWERELD”

Filosofie van leefwereld & systeem

• drie ontwikkelingslijnen in de alledaagse leefwereld– ontwikkeling van de persoon

• socialisatie, morele, juridische, politieke toerekeningsvatbaarheid– ontwikkeling in beheer over de instituties

• recht, zorg, onderwijs, instituties van solidariteit, openbaarheid, – overdracht van culturele kaders

• zingeving: wetenschap, morele waarden, kunst, religie

• al het “natuurlijke” in leefwereld is een historisch product

“leefwereld” “systeem”– subjectief beleefde “wereld” ingebed in objectief heersende krachten – systeem is geheel van materiële reproductie in anonieme economische,

technologische, financiële geopolitieke processen • grote veranderingen in het “systeem”: globalisering

Globalisering & Immuniseringsysteem <<< >>> leefwereld

effect van globalisering = ongekende schaalvergroting– het “Walkman-ego”: direct inpluggen in mondiale muziek– uniformisering in smaken, lifestyle, levenspatronen

• kolonisering van de leefwereld door “anonieme krachten”– “al het vaste vervluchtigd,… al het heilige zal worden ontwijd”

• reactie betreft “immunisering” – terugtrekking uit het publieke domein in controleerbare cocon– internet-profiles, network-society, gated community, capsulair life

• reactie betreft “esthetisering”– belang van persoonlijke smaak in alle oordeelsvorming– beleving wordt tot hoogste criterium en oordeelsinstantie

• reactie betreft verdubbeling van beleving: “virtualisering”

lokale wereld globale processen

voorbeelden van immunisering globalisering

• op niveau van persoonlijke identiteit– “WALKMAN” EGO (met alle gadgets, ipads),

• op alle niveau’s van burgerschap– CALCULERENDE HOMO CONSUMENS

• op het niveau van cultuurdragers– RELI-SHOPPEN, CULTURE OF NARCISM

• schrikbeeld: de wereld als SCHUIM?

Grunberg

• Leven is oorlog.

• Veel dingen zijn een vorm van oorlog op kleine schaal…….. Dat is natuurlijk niet iets dat je leert op de Montessorischool.

Montessori in actueel perspectief?

• actueel perspectief op mens, maatschappij en “kosmos• Persoon VRIJE DIVERSITEIT

– respectvolle aandacht, erkenning, acceptatie en daarmee ook relativering van individuele verschillen

• Instituties GELIJKWAARDIGHEID– duurzaam beheer en aanhoudende zorg voor de erkenning van

principes van gelijke rechten en spelregels

• cultuuroverdracht GEMEENSCHAPPELIJKHEID– lotgenoten in gedeelde processen van overdracht van

zingevende kaders: allen `zijn wij als erfgenamen`

• vrije mens in een rechtvaardige wereld het dikke ik

het “dikke ik” in zijn capsules• Het “Dikke Ik”: leven in teken van consumeren,

concurreren, presteren, scoren, afweren– niveau van persoonlijke relaties, cultuur-consumptie– economisch: winstmaximalisatie, oneindige groei– geopolitieke dikke ik: uitbreiding consumptiepatronen– planetair: verdringing van levensvormen, energiebronnen,

regenwouden, ecosysteem• mens- en wereldbeeld van een “strijd van allen tegen

allen”: nieuwe natuurstaat (Hobbes, Kant)

• DIKKE IK: het leeft WELVAREND en ONTEVREDEN– in de frustratie schuilt echter een paradoxale hoop– wijst op grens aan het idee van eindeloze vooruitgang

Grenzeloosheid maar ook nieuwe, ongekende grenzen

• GRENZEN AAN HET VOORUITGANGSPERSPECTIEF: SLECHT NIEUWS VOOR IEDEREEN….?– wending naar ecologische duurzaamheid

• klimaatverandering, waterbehoefte, biodiversiteit, energie, voedsel– demografische uitdaging vraagt om autoritaire bio-politiek – economische welvaart voor iedereen vraagt lange termijn visie– geopolitieke respons op “global justice” leidt tot grote

machtsverschuivingen• ONRUSTBAREND GEVOEL: WELLICHT HEBBEN ZIJ

HET LATER VEEL MINDER DAN WIJ…?

• COLLECTIEVE AANPAK VAN WERELD PROBLEMEN VRAAGT OM ONTVANKELIJKE HOUDING VAN GEVOEL VOOR GRENZEN EN MATIGING TOEKOMSTIGE WERELDBURGERS

GLOKAAL BESEFglobaal denken lokaal handelen

• HOEVEEL GLOBALISERING VERDRAGEN WIJ, MAAR OOK ONZE KINDEREN? – weerbaarheid jegens onmenselijk grote verhoudingen– ontvankelijkheid voor ongekende prikkels? – welke vaardigheden? welke culturele “immuunfilters”?

• DE MENS IS WEZENLIJK VOOR BEPERKTE SITUATIE GEBOREN:

• VANDAAG MOETEN WE DE BEPERKINGEN ZELF, DOELBEWUST SCHEPPEN

• GLOBAL AWARENESS • BESEF VAN MONDIALE PUBLIEKE RUIMTE

Mondiale publieke ruimte?

• enerzijds een “realistisch toekomstbeeld”: veel meer samenwerking een levensnoodzakelijkheid

• anderzijds een situatie van vele ge-atomiseerde individuen, allen in hun eigen immuun-capsules

• TOEKOMST VRAAGT ONGEKENDE VAARDIGHEDEN VOOR SAMENWERKEN IN MONDIALE PUBLIEKE RUIMTE

• weerbaarheid, nieuwe private-publieke deugden

• Coen Simon: “Wij zijn gelijk, dus ik neem voorrang” is vandaag dominant fatale attitude in de publieke ruimte

Openbare ruimte:prive instemming publieke onenigheid

• private “virtuele” ruimte: ondergrondse digitale wereld – Hyves-identiteit / Sms-taal / informalisering tussen gelijkgestemden– er is een site, “niche” van instemming voor iedere overtuiging– bij strijdigheden toetst men visies niet meer aan ‘publieke’ redelijkheid

• invloed van normloze onverschilligheid internet op de publieke ruimte– men kan er spreken zonder tevoorschijn te komen, – verschillen bestaan steeds meer als “conflicten”

• keuze tussen virtuele “schijnerkenning” tegenover publieke weerbaarheid als leerproces

DE ZORG VOOR DE PUBLIEKE RUIMTE VEREIST• Kritische toetsing en orientatie aan publiek erkende maatstaven• Weerbaarheid, onderscheidingszin, oordeelskrachtTRAINING IN BEPAALDE DEUGDEN> als precisie, oriëntatie op voorbeelden, gevoel voor verhoudingen

School: educatiecentrum voor democratieopvoeding

• VORMEN, TOEPASSEN, OBJECTIEF TOETSEN VAN VERWORVEN VAARDIGHEDEN– private-publieke speelruimte voor toepassen van kennis als

onderdeel van “burgerschapsvorming”

• OPVOEDING IN MEDIAWIJSHEID– Internet: nieuwe gat in de opvoeding (M. de Winter)

• ouders weten niet meer wat hun kinderen doen• ouders voelen zich onmachtig in hun competenties

– bewust, kritisch, actief bewegen in gemedialiseerde wereld

• INTERCULTURELE LENIGHEID– lenig bespelen van meerdere registers

• MET SPELREGELS OOK SPELEN MET REGELS

School: werkplaats voor nieuwe autoriteitsvorming???

• hiërarchische verhoudingen worden onzichtbaar – ouder kind, – docent leerling– jong oud– gezagsdrager burger

• opvoeders passen zich aan jongere generaties aan, i.p.v. jongeren die ouderen nabootsten

• wegvallen van collectieve autoriteit: grote gevolgen t.a.v. – identiteitsvorming, houding jegens normen– publieke deugdontwikkeling, ontwikkeling van burgerschap– culturele overdracht van tradities, inzichten, vaardigheden

• Consequentie voor participatie van ouders in school, en voor de “observerende houding”van de leerkrachten?

Spekulaties over deugden….

“ethiek en deugdelijk leven”

• Deugden: houdingen die mijn keuze “voorbestemmen”– niet wat is de regel, wat moet ik doen, welke waarden?– maar “wat wil ik zijn”, hoe te leven, wat toon ik in dezesituatie?– Leerbare, oefenbare attitudes jegens normen en waarden

• Hedendaagse belangstelling voor deugdethiek– in bedrijfsleven, in de zorg, in advocatuur ….

• Specifieke houdingen in onze tijd?– matiging > ecologische situatie– onderscheidingszin > o.a. internet– gastvrijheid en tolerantie > interculturele migratie– vriendschap > alle vormen van politiek– vergevingsgezindheid > internationale recht

de grote “heroische” deugden?

• klassieke deugden?– matigheid, moed, standvastigheid, opofferings gezindheid,

edelmoedigheid, compassie– voorzichtigheid, wijsheid, bezonnenheid– rechtvaardigheid, eenvoud,

• theologische, culturele deugden?– geloof, hoop en liefde

• achtergrond: wil tot uitblinken in Aristotelische deugden – Lijkt in de moderne westerse samenlevingen allang verdrongen– Wel sterk is nog de band tussen deugden-trainen en sport

• deugden in huidig maatschappelijk klimaat?– weelde, welvaart, onmatigheid, overvloed, onbehagen eigen

belang en consumptieve voorkeuren– belang van de “publieke naam”?

Deugdenleer in de praktijk• vanuit praktijk van voordoen en nadoen beginnen,

• vooral op de school verder te leren (reeds bij Aristoteles)– (maatschappelijke) geheugen wordt getraind in de geschiedenisles– zorgvuldig spreken en schrijven in de taalles, – goed observeren, de trial and error in kosmisch onderwijs– school ontstaan vriendschappen voor het leven.

• Leren is afkijken – er kunnen verhalen bij verteld worden– men heeft geen directe regels te formuleren

• Leren hoe men om kan gaan met regels: spelen met regels– geven betekenis aan het dagelijkse leven – dienen als kompas voor een eigentijdse moraal

• nieuwe deugden een paar hints (Primo Levi)

Bijv. in een cultuurinstelling

• volgende deugden zijn een leidraad voor de organisatie van een Haagse cultuurinstelling– Toewijding– Creativiteit– Moed– Onderscheidingszin– Verbeeldingskracht– Eenvoud– Ontvankelijkheid

voorbeeld van kleine deugden?

• praktische deugden– ontwikkelen van intuïtief gevoel voor maat en grenzen– onbevangen fouten durven maken: trial and error– dingen in juiste perspectief zien– creativiteit en “intellectuele lenigheid”

• sociale deugden– common sense, vriendschap, lenigheid

• deugden omwille van de “cultuur”– goed kijken / nauwkeurig observeren– precies en zorgvuldig taalgebruik, 'Story telling‘– Vastleggen, herinneren en memoriseren

• “persoonlijke” deugden– humor, speelsheid

“Montessori-deugden”?

• elementair plezier in het vrije leerproces

• leergierigheid, nieuwsgierigheid

• ontvankelijk, gastvrijheid naar “het andere”

• lenigheid in bespelen van meer registers

• speelse bekendheid met vele cross-overs

• WEERBAARHEID

• ONDERSCHEIDINGSZIN

Resume: omgang met het tragische

• erken dat de leefwereld ingeschreven is in een systeem, dat steeds minder afstand toestaat

• krachten in dit systeem van geheel andere aard zijn dan die opvoeding in de leefwereld vormt

• herbezin op deugden… ontwikkel die deugden die naar vermogen: globaal lokaal verbinden– kritische onderscheidingszin – scherpzinnig observatie – Verbeeldingskracht– global awareness

• ontwikkel in de leefwereld deugden van weerbaarheid die de systeem-invloeden speels-ironisch weerstaan

• is uiteindelijk een nieuwe tragische levenskunst